Bhagavadgita 11 with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 11.1 arjuna uvÃca mad-anugrahÃya paramaæ guhyam adhyÃtma-saæj¤itam | yat tvayoktaæ vacas tena moho 'yaæ vigato mama ||1|| ÓrÅdhara÷ : vibhÆti-vaibhavaæ procya k­payà parayà hari÷ | did­k«or arjunasyÃtha viÓva-rÆpam adarÓayat || pÆrvÃdhyÃyÃnte vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat iti viÓvÃtmakaæ pÃrameÓvaraæ rÆpam utk«iptam | tad-did­k«u÷ pÆrvoktam abhinandann arjuna uvÃca mad-anugrahÃyeti caturbhi÷ | mad-anugrahÃya Óoka-niv­ttaye | paramaæ paramÃtma-ni«Âhaæ guhyaæ gopyam api adhyÃtma-saæj¤itam ÃtmÃnÃtma-viveka-vi«ayam | yat tvayoktaæ vaca÷ aÓocyÃn anvaÓocas tvam ity Ãdi «a«ÂhÃdhyÃya-paryantaæ yad vÃkyam | tena mamÃyaæ moha÷ - ahaæ hantà ete hanyante ity Ãdi lak«aïo bhrama÷ | vigato vina«Âa÷ | Ãtmana÷ kart­tvÃdy-abhÃvokte÷ ||1|| madhusÆdana÷ : pÆrvÃdhyÃye nÃnÃ-vibhÆtÅr uktvà vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat iti viÓvÃtmakaæ pÃrameÓvaraæ rÆpaæ bhagavatÃbhihitaæ Órutvà paramotkaïÂhitas tat-sÃk«Ãtkartum icchan pÆrvoktam abhinandan mad iti | mad-anugrahÃya Óoka-niv­tty-upakÃrÃya paramaæ niratiÓaya-puru«Ãrtha-paryavasÃyi guhyaæ gopyaæ yasmai kasmaicid vaktum anarham api | adhyÃtma-saæj¤itam adhyÃtmam iti Óabditam ÃtmÃnÃtma-viveka-vi«ayam aÓocyÃn anvaÓocas tvam ity Ãdi-«a«ÂhÃdhyÃya-paryantaæ tv apadÃrtha-pradhÃnaæ yat tvayà parama-kÃruïikena sarvaj¤enoktaæ vaco vÃkyaæ tena vÃkyenÃham e«Ãæ hantà mayaite hanyanta ity Ãdivividha-viparyÃsa-lak«aïo moho 'yam anubhava-sÃk«iko vigato vina«Âo mama | tatrÃsak­d Ãtmana÷ sarva-vikriyÃ-ÓÆnyatvokte÷ ||1|| viÓvanÃtha÷ : ekÃdaÓe viÓvarÆpaæ d­«Âvà sambhrÃnta-dhÅ÷ stuvan | pÃrtha Ãnandito darÓayitvà svaæ hariïà puna÷ || pÆrvÃdhyÃyÃnte vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat iti sarva-vibhÆty-ÃÓrayam Ãdi-puru«aæ sva-priya-sakhasyÃæÓaæ Órutvà paramÃnanda-nimagnas tad-rÆpaæ did­k«amÃïo bhagavad-uktam abhinandati mad-anugrahÃyeti tribhi÷ | adhyÃtmaæ iti saptamy-arthe avyayÅbhÃvÃd ÃtmanÅty artha÷ | Ãtmani yà yà saæj¤Ã vibhÆti-lak«aïà sà saæjÃtà yasya tad-vaca÷ | mohas tad-aiÓvaryÃj¤Ãnam ||1|| baladeva÷ : ekÃdaÓe viÓva-rÆpaæ vilokya trasta-dhÅ÷ stuvan | darÓayitvà svakaæ rÆpaæ hariïà har«ito 'rjuna÷ || pÆrvatra aham Ãtmà gu¬ÃkeÓa sarva-bhÆtÃÓaya-sthita÷ iti vibhÆti-kathanopakrame vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam iti tad-upasaæhÃre ca nikhila-vibhÆty-ÃÓrayo mahat-sra«Âà puru«a÷ svasya k­«ïasyÃvatÃra÷, sa tu mahat-sra«ÂÃdi-sarvÃvatÃrÅti tan-mukhÃt pratÅtya sakhyÃnanda-sindhu-nimagno 'rjunas tat-puru«a-rÆpaæ did­k«u÷ k­«ïoktam anuvadati mad iti | mad-anugrahÃyÃdhyÃtma-saæj¤itam vibhÆti-vi«ayakaæ yad vacas tvayoktaæ tena mama moha÷ kathaæ vidyÃm ity-Ãdy-ukto vigato na«Âa÷ | adhyÃtmam Ãtmani paramÃtmani tvayi yà vibhÆti-lak«aïà saæj¤Ã sà jÃtà | yasya tad-vaca÷ vibhakty-arthe 'vyayÅbhÃva÷ | paramaæ guhyam atirahasyaæ tvad-anyÃgamyam ity artha÷ ||1|| __________________________________________________________ BhG 11.2 bhavÃpyayau hi bhÆtÃnÃæ Órutau vistaraÓo mayà | tvatta÷ kamala-patrÃk«a mÃhÃtmyam api cÃvyayam ||2|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca bhavÃpyayÃv iti | bhÆtÃnÃæ bhavÃpyayau s­«Âi-pralayau tvatta÷ sakÃÓÃd eva bhavata÷ | iti Órutaæ mayà | ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathà ity Ãdau | vistaraÓa÷ puna÷ puna÷ | kamalasya patre iva suprasanne viÓÃle ak«iïÅ yasya tava he kamala-patrÃk«a ! mÃhÃtmyam api cÃvyayam ak«ayaæ Órutam | viÓva-s­«Ây-Ãdi-kart­tve 'pi sarva-niyant­tve 'pi ÓubhÃÓubha-karma-kÃrayit­tve 'pi bandha-mok«Ãdi-vicitra-phala-dÃt­tve 'pi avikÃrÃvaidharmyÃsaÇgaudÃsÅnyÃdi-lak«aïam aparimitaæ mahattvaæ ca Órutam - avyaktaæ vyaktim Ãpannaæ manyante mÃm abuddhaya÷ iti | mayà tatam idaæ sarvam iti | na ca mÃæ tÃni karmÃïi nibadhnanti iti | samo 'haæ sarva-bhÆte«u ity Ãdinà | atas tvat-paratantratvÃd api jÅvÃnÃm ahaæ kartety Ãdir madÅyo moho vigata iti bhÃva÷ ||2|| madhusÆdana÷ : tathà saptamÃd Ãrabhya daÓama-paryantaæ tat-padÃrtha-nirïaya-pradhÃnam api bhagavato vacanaæ mayà Órutam ity Ãha bhavÃpyayÃv iti | bhÆtÃnÃæ bhavÃpyayÃv utpatti-pralayau tvatta eva bhavantau tvatta eva vistaraÓo mayà Órutau na tu saæk«epeïÃsak­d ity artha÷ | kamalasya patre iva dÅrghe raktÃnte parama-manorame ak«iïÅ yasya tava sa tvaæ he kamala-patrÃk«a ! atisaundaryÃtiÓayollekho 'yaæ premÃtiÓayÃt | na kevalaæ bhavÃpyayau tvatta÷ Órutau mahÃtmanas tava bhÃvo mÃhÃtmyam atiÓayaiÓvaryaæ viÓva-s­«Ây-Ãdi-kart­tve 'py avikÃre tvaæ ÓubhÃÓubha-karma-kÃrayit­tve 'py avai«amyaæ bandha-mok«Ãdi-vicitra-phala-dÃt­tve 'py asaÇgaudÃsÅnyam anyad api sarvÃtmatvÃdi sopÃdhikaæ nirupÃdhikam api cÃvyayam ak«ayaæ mayà Órutam iti pariïatam anuvartate ca-kÃrÃt ||2|| viÓvanÃtha÷ : asmin «aÂke tu bhavÃpyayau s­«Âi-saæhÃrau tvatta iti ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathà ity ÃdinÃvyayaæ mÃhÃtmyaæ s­«Ây-Ãdi-kart­tve 'py adhikÃrÃsaÇgÃdi-lak«aïaæ mayà tatam idaæ sarvam iti na ca mÃæ tÃni karmÃïi nibadhnanti ity Ãdinà ||2|| baladeva÷ : kiæ ca bhaveti | he kamala-patrÃk«a ! kamala-patre ivÃtiramye dÅrgha-raktÃnte cÃk«iïÅ yasyeti premÃtiÓayÃt saundaryÃtiÓayollekha÷ | tvattas tvad-dhetukau bhÆtÃnÃæ bhavÃpyayau sarga-pralayau mayà tvatta÷ sakÃÓÃd vistaraÓo 'sak­t Órutau ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathà ity ÃdinÃvyayaæ nityaæ mÃhÃtmyam aiÓvaryaæ ca tava sarva-kart­tve 'pi nirvikÃratvaæ sarva-niyant­te 'py asaÇgatvam ity evam Ãdi tvatta eva mayà vistaraÓa÷ Órutam mayà tatam idaæ sarvam ity Ãdibhi÷ ||2|| __________________________________________________________ BhG 11.3 evam etad yathÃttha tvam ÃtmÃnaæ parameÓvara | dra«Âum icchÃmi te rÆpam aiÓvaraæ puru«ottama ||3|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca evam etad iti | bhavÃpyayau hi bhÆtÃnÃm ity Ãdi mayà Órutam | yathà cedÃnÅm ÃtmÃnaæ tvam Ãttha vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat ity evaæ kathayasi he parameÓvara | evam eva tat | atrÃpy aviÓvÃso mama nÃsti | tathÃpi he puru«ottama tavaiÓvarya-Óakti-vÅrya-tejobhi÷ sampannaæ tad-rÆpaæ kautÆhalÃd ahaæ dra«Âum icchÃmi ||3|| madhusÆdana÷ : he parameÓvara yathà yena prakÃreïa sopÃdhikena nirupÃdhikena ca niratiÓaiÓvaryeïÃtmÃnaæ tvam Ãttha kathayasi tvam evam etan nÃnyathà | tvad-vacasi kutrÃpi mamÃviÓvÃsa-ÓaÇkà nÃsty evety artha÷ | yadyapy evaæ tathÃpi k­tÃrthÅ-bubhÆ«ayà dra«Âum icchÃmi te tava rÆpam aiÓvaraæ j¤ÃnaiÓvarya-Óakti-bala-vÅrya-tejobhi÷ sampannam adbhutaæ he puru«ottama | sambodhanena tvad-vacasy aviÓvÃso mama nÃsti did­k«Ã ca mahatÅ vartata iti sarvaj¤atvÃt tvaæ jÃnÃsi sarvÃntaryÃmitvÃc ceti sÆcayati ||3|| viÓvanÃtha÷ : idÃnÅm ÃtmÃnaæ tvam yathÃttha vi«ÂabhyÃham idaæ k­tsnam ekÃæÓena sthito jagat iti, tac caivam eva mama nÃtra ko 'py aviÓvÃso 'stÅti bhÃva÷ | kintu tad api saæh­tÃrtho bubhÆ«ayà tavaiÓvaraæ tad-rÆpaæ dra«Âum icchÃmi yenaikÃæÓeneÓvara-rÆpeïa tvaæ jagat vi«Âabhya vartase | tasyaiva te rÆpam aham idÃnÅæ cak«urbhyÃæ dra«Âum icchÃmÅty artha÷ ||3|| baladeva÷ : evam iti vi«ÂabhyÃham idaæ ity Ãdinà yathà tam ÃtmÃnaæ svam Ãttha bravÅ«i, tad etad evam eva na tava me saæÓaya-leÓo 'pi tathÃpi tavaiÓvaraæ sarva-praÓÃst­ tad-rÆpam ahaæ kautukÃd dra«Âum icchÃmi | he parameÓvara he puru«ottameti sambodhayan mama tad-did­k«Ãæ jÃnÃsy eva | tÃæ pÆrayeti vya¤jayati | madhura-rasÃsvÃdina÷ kaÂu-rasa-jigh­k«Ãvat-tvan-mÃdhuryÃnubhavino me tvad-aiÓvaryÃnu-bubh¸u«ÃbhyudetÅti bhÃva÷ ||3|| __________________________________________________________ BhG 11.4 manyase yadi tac chakyaæ mayà dra«Âum iti prabho | yogeÓvara tato me tvaæ darÓayÃtmÃnam avyayam ||4|| ÓrÅdhara÷ : na cÃhaæ dra«Âum icchÃmÅty etÃvataiva tvayà tad-rÆpaæ darÓayitavyam | kiæ tarhi ? manyasa iti | yogina eva yogÃ÷ | te«Ãm ÅÓvara÷ | mayÃrjunena tad-rÆpaæ dra«Âuæ Óaktyam iti yadi manyase | tatas tarhi tad-rÆpavantam ÃtmÃnam avyayaæ nityaæ mama darÓaya ||4|| madhusÆdana÷ : dra«Âum ayogye kutas te did­k«ety ÃsaÇkayÃha manyasa iti | prabhavati s­«Âi-sthiti-saæhÃra-praveÓa-praÓÃsane«v iti prabhu÷ | he prabho sarva-svÃmin ! tat tavaiÓvaraæ rÆpaæ mayÃrjunena dra«Âum Óakyam iti yadi manyase jÃnÃsÅcchasi và | he yogeÓvara sarve«Ãm aïimÃdi-siddhi-ÓÃlinÃæ yogÃnÃæ yoginÃm ÅÓvara tatas tvad-icchÃ-vaÓÃd eva me mahyam atyartham arthite tvaæ parama-kÃruïiko darÓaya cÃk«u«a-j¤Ãna-vi«ayÅ-kÃraya ÃtmÃnam aiÓvara-rÆpa-viÓi«Âam avyayam ak«ayam ||4|| viÓvanÃtha÷ : yogeÓvareti ayogyasyÃpi mama tad-darÓana-yogyatÃyÃæ tava yogaiÓvaryam eva kÃraïam iti bhÃva÷ ||4|| baladeva÷ : aiÓvarya-darÓane bhagavan-saæmatiæ g­hïÃti manyase yadÅti | jÃnÃsÅcchasi vety artha÷ | he prabho sarva-svÃmin ! yogeÓvareti sambodhayann ayogyasya me tvad-darÓane tvac-chaktir eva hetur iti vya¤jayati ||4|| __________________________________________________________ BhG 11.5 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca paÓya me pÃrtha rÆpÃïi ÓataÓo 'tha sahasraÓa÷ | nÃnÃ-vidhÃni divyÃni nÃnÃ-varïÃk­tÅni ca ||5|| ÓrÅdhara÷ : evaæ prÃrthita÷ sann atyadbhutaæ rÆpaæ darÓayiyan sÃvadhÃno bhavety evam arjunam abhimukhÅkaroti ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca paÓyeti caturbhi÷ | rÆpasyaikatve 'pi nÃnÃ-vidhatvÃt rÆpÃïÅti bahu-vacanam | aparimitÃny aneka-prakÃrÃïi | divyÃny alaukikÃni mama rÆpÃïi paÓya | varïÃ÷ Óukla-k­«ïÃdaya÷ | Ãk­tayo 'vayava-viÓe«Ã÷ | nÃnà aneke varïà Ãk­tayaÓ ca ye«Ãæ tÃni nÃnÃ-varïÃk­tÅni ||5|| madhusÆdana÷ : evam atyanta-bhaktenÃrjunena prÃrthita÷ san ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca paÓyeti | atra krameïa Óloka-catu«Âaye 'pi paÓyety Ãv­ttyÃtyadbhuta-rÆpÃïi darÓayi«yÃmi tvaæ sÃvadhÃno bhavety arjunam abhimukhÅkaroti bhagavÃn | ÓataÓo 'tha sahasraÓa ity aparimitÃni tÃni ca nÃnÃ-vidhÃny aneka-prakÃrÃïi divyÃny atyadbhutÃni nÃnà vilak«aïà varïà nÅla-pÅta-divya-prakÃrÃs tathÃk­tayaÓ cÃvayava-saæsthÃna-viÓe«Ã ye«Ãæ tÃni nÃnÃ-varïÃk­tÅni ca me mama rÆpÃïi paÓya | arhe lo | dra«Âum arho bhava he pÃrtha ||5|| viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca svÃæÓasya prak­ty-antaryÃmiïa÷ prathama-puru«asya sahasra-ÓÅr«Ã puru«a÷ sahasrÃk«a÷ sahasrapÃt iti puru«a-sÆkta-proktaæ rÆpaæ prathamam idaæ darÓayÃmi | paÓcÃt prastutopayogitvena tasyaiva kÃla-rÆpatvam api j¤Ãpayi«yÃmÅti manasi vim­«yÃrjunaæ prati sÃvadhÃno bhava ity abhimukhÅkaroti | paÓya iti rÆpÃïÅti | ekasminn api mat-svarÆpe ÓataÓo mat-svarÆpÃïi mad-vibhÆtÅ÷ ||5|| baladeva÷ : evam abhyarthito bhagavÃn prak­ty-antaryÃmiïaæ sahasra-Óirasaæ praÓÃst­tva-pradhÃnaæ devÃkÃraæ svÃæÓaæ pradarÓayituæ prak­topayogitvÃt tatraiva kÃlÃtmakatÃæ ca bodhayitum arjunam avadhÃpayatÅty Ãha paÓyeti catur«u | paÓyeti padÃv­ttir darÓanÅyÃnÃæ rÆpÃïÃm atyadbhutatva-dyotanÃrthà ca bodhyà | me mama sahasra-ÓÅr«ÃkÃreïa bhÃsamÃnasyaikasyaiva ÓatÃni sahasrÃïi ca vibhÆti-bhÆtÃni rÆpÃïi paÓya arhe lo tÃni pra«Âum arho bhavety artha÷ ||5|| __________________________________________________________ BhG 11.6 paÓyÃdityÃn vasÆn rudrÃn aÓvinau marutas tathà | bahÆny ad­«Âa-pÆrvÃïi paÓyÃÓcaryÃïi bhÃrata ||6|| ÓrÅdhara÷ : tÃny eva paÓyeti | ÃdityÃdÅn mama dehe paÓya | maruta ekonapa¤cÃÓad-devatÃ-viÓe«Ãn | ad­«Âa-pÆrvÃïi tvayà vÃnyena và pÆrvam ad­«ÂÃni rÆpÃïi | ÃÓcaryÃïy adbhutÃni ||6|| madhusÆdana÷ : divyÃni rÆpÃïi paÓyety uktvà tÃny eva leÓato 'nukrÃmati dvÃbhyÃm paÓyeti | paÓyÃdityÃn dvÃdaÓa vasÆn a«Âau rudrÃn ekÃdaÓa aÓvinau dvau maruta÷ sapta-saptakÃn ekonapa¤cÃÓat | tathÃnyÃn api devÃn ity artha÷ | bahÆny anyÃny ad­«Âa-pÆrvÃïi pÆrvam ad­«ÂÃni manu«ya-loke tvayà tvatto 'nyena và kenacit | paÓyÃÓcaryÃïy adbhutÃni he bhÃrata ! atra ÓataÓo 'tha sahasraÓa÷ nÃnÃ-vidhÃnÅty asya vivaraïaæ bahÆnÅti Ãdityany ity Ãdi ca | ad­«Âa-pÆrvÃïÅti divyÃnÅty asya ÃÓcaryÃïÅti nÃnÃ-varïÃk­tÅnÅty asyeti dra«Âavyam ||6|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : kiæ cedha mama dehe ekastham eka-deÓa-sthitaæ sa-carÃcaraæ k­tsnaæ jagattvam adyÃdhunaiva paÓya | yat tatra tatra paribhramatà tvayà var«Ãyutair api dra«Âum aÓakyam | tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahÃd avalokasvety artha÷ | yac ca jagad-ÃÓraya-bhÆtaæ pradhÃna-mahad-Ãdi-kÃraïa-svarÆpaæ sva-jaya-parÃjayÃdikaæ cÃnyad dra«Âum icchÃmi tad api paÓya ||6|| __________________________________________________________ BhG 11.7 ihaikasthaæ jagat k­tsnaæ paÓyÃdya sa-carÃcaram | mama dehe gu¬ÃkeÓa yac cÃnyad dra«Âum icchasi ||7|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca ihaikastham iti | tatra tatra paribhramatà var«a-koÂibhir api dra«Âum aÓakyaæ k­tsnam api carÃcara-sahitaæ jagad ihÃsmin mama dehe 'vayava-rÆpeïaikatraiva svitamadyÃdhunaiva paÓya | yac cÃnyaj jagad-ÃÓraya-bhÆtaæ kÃraïa-svarÆpaæ jagataÓ cÃvasthÃ-viÓe«Ãdikaæ jaya-parÃjayÃdikaæ ca yad apy anyad dra«Âum icchasi tat sarvaæ paÓya ||7|| madhusÆdana÷ : na kevalam etÃvad eva | samastaæ jagad api mad-deha-sthaæ dra«Âum arhasÅty Ãha ihaikastham iti | ihÃsmin mama dehe eka-stham ekasminn evÃvayava-rÆpeïa sthitaæ jagat k­tsnaæ samastaæ sa-carÃcaram jaÇgama-sthÃvara-sahitaæ tatra tatra pariÓramatà var«a-koÂi-sahasreïÃpi dra«Âum aÓakyam adyÃdhunaiva paÓya he gu¬ÃkeÓa ! yac cÃnyaj jaya-parÃjayÃdikaæ dra«Âum icchasi tad api sandehocchedÃya paÓya ||7|| viÓvanÃtha÷ : paribhramatà tvayà var«a-koÂibhir api dra«Âum aÓakyaæ k­tsnam api jagat | iha prastÃva ekasminn api mad-dehÃvayave ti«Âhaty ekastham | yac cÃnyat sva-jaya-parÃjayÃdikaæ ca mamÃsmin dehe jagad-ÃÓraya-bhÆta-kÃraïa-rÆpe ||7|| baladeva÷ : kiæ ceha mama dehe eka-stham eka-deÓa-sthitaæ sa-carÃcaraæ k­tsnaæ jagat tvam adyÃdhunaiva paÓya | yat tatra tatra paribhramatà tvayà var«Ãyutair api dra«Âum aÓakyaæ tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahÃd avalokas tvety artha÷ | yac ca jagad-ÃÓraya-bhÆtaæ pradhÃna-mahad-Ãdi-kÃraïa-svarÆpaæ sva-jaya-parÃjayÃdikaæ cÃnyad dra«Âum icchasi tad api paÓya ||7|| __________________________________________________________ BhG 11.8 na tu mÃæ Óakyase dra«Âum anenaiva sva-cak«u«Ã | divyaæ dadÃmi te cak«u÷ paÓya me yogam aiÓvaram ||8|| ÓrÅdhara÷ : yad uktam arjunena manyase yadi tac chakyam iti tatrÃha na tu mÃm iti | anenaiva tu svÅyena carma-cak«u«Ã mÃæ dra«Âum na Óakyase Óakto na bhavi«yasi | ato 'haæ divyam alaukikaæ j¤ÃnÃtmakaæ cak«us tubhyaæ dadÃmi | mama aiÓvaram asÃdhÃraïaæ yogam yuktim aghaÂana-ghaÂanÃ-sÃmarthyaæ paÓya ||8|| madhusÆdana÷ : yat tÆktaæ manyase yadi tac chakyaæ mayà dra«Âum iti viÓe«aïam Ãha na tu mÃm iti | anenaiva prÃk­tena sva-cak«u«Ã svabhÃva-siddhena cak«u«Ã mÃæ divya-rÆpaæ dra«Âum na tu Óakyase na Óakno«i tu eva | Óakyasa iti pÃÂhe Óakto na bhavi«yasÅty artha÷ | sauvÃdikasyÃpi Óaknoter daivÃdika÷ ÓyaæÓ chÃndas iti và | divÃdau pÃÂho vety eva sÃpradÃyikam | tarhi tvÃæ dra«Âuæ kathaæ ÓaknuyÃm ata Ãha divyam aprÃk­taæ mama divya-rÆpa-darÓana-k«amaæ dadÃmi te tubhyaæ cak«us tena divyena cak«u«Ã paÓya me yogam aghaÂana-ghaÂanÃ-sÃmarthyÃtiÓayam aiÓvaram ÅÓvarasya mamÃsÃdharaïam ||8|| viÓvanÃtha÷ : indram indrajÃlaæ mÃyÃ-mayaæ và rÆpam ity arjuna mà manyatÃæ, kintu sac-cid-Ãnanda-mayam eva svarÆpam antarbhÆta-sarva-jagatkam atÅndriyatvenaiva viÓvasitum ity etad artham Ãha na tv iti | anenaiva prÃk­tena sva-cak«u«Ã mÃæ cid-ghanÃkÃraæ dra«Âuæ na Óakyase na Óakno«Åty atas tubhyaæ divyam aprÃk­taæ cak«ur dadÃmi | tenaiva paÓyete prÃk­ta-nara-mÃninam arjunaæ kam api camatkÃraæ prÃpayitum eva | yato hy arjuno bhagavat-pÃr«ada-mukhyatvÃn narÃvatÃratvÃc ca prÃk­ta-nara iva na carma-cak«uka÷ | kiæ ca sÃk«Ãd-bhagavan-mÃdhuryam eva sa sva-cak«u«Ã sÃk«Ãd anubhavati so 'rjuno bhagavad-aæÓaæ dra«Âuæ tena aÓaknuvan divyaæ cak«ur g­hïÅyÃd iti ka÷ khalu nyÃya÷ ? eke tv evam Ãcak«ate bhagavato nara-lÅlÃtva-mahÃmÃdhuryaika-grÃhi sarvotk­«Âaæ yad bhavati | tac cak«ur ananya-bhakta iva bhagavato deva-lÅlÃtva-sampadaæ naiva g­hïÃti na hi sitopala-rasÃsvÃdinÅ rasanà khaï¬aæ gu¬aæ và svÃdayituæ Óaknoti | tasmÃd arjunÃya tat prÃrthita-camatkÃra-viÓe«aæ dÃtuæ deva-lÅlatvam aiÓvaryaæ jigrÃhayi«ur bhagavÃn prema-rasÃn anukÆlaæ divyam amÃnu«am eva cak«ur dadÃv iti | tathà divya-cak«ur dÃnÃbhiprÃyo 'dhyÃyÃnte vyaktÅbhavi«yatÅti ||8|| baladeva÷ : manyase yadi tac chakyam ity arjuna-prÃrthitaæ sampÃdayan nirataæ, vismitaæ kartuæ tasmai sva-devÃkÃra-grÃhi divyaæ cak«ur bhagavÃn dadÃv ity Ãha na tu mÃm iti | anenaiva man-mÃdhuryaikÃntena sva-cak«u«Ã yugapad-vibhÃta-sahasra-sÆrya-prakhyaæ sahasra-Óiraskaæ mÃæ dra«Âuæ na Óakyase na Óakno«i | atas te divyaæ cak«ur dadÃmi | yathÃham ÃtmÃnam atipravÃhÃkrÃntaæ vyanadmi tathà tvac-cak«uÓ ceti bhÃva÷ | tena mamaiÓvaraæ yogaæ rÆpaæ paÓya yujyate 'nena iti vyutpatter yogo rÆpaæ paramaæ rÆpam aiÓvaram ity agrimÃc ca | atra divyaæ cak«ur eva dattaæ na tu divyaæ mano 'pÅti bodhyam | tÃd­Óe manasi datte, tasya tad-rÆpe ruci-prasaÇgÃd iha divya-d­«Âi-dÃnena liÇgena pÃrtha-sÃrathi-rÆpÃt sahasra-Óiraso viÓva-rÆpasyÃdhikyam iti yad vadanti tat tv agre nirasyam ||8|| __________________________________________________________ BhG 11.9 saæjaya uvÃca evam uktvà tato rÃjan mahÃ-yogeÓvaro hari÷ | darÓayÃm Ãsa pÃrthÃya paramaæ rÆpam aiÓvaram ||9|| ÓrÅdhara÷ : evam uktvà bhagavÃn arjunÃya svarÆpaæ darÓitavÃn | tac ca rÆpaæ d­«ÂvÃrjuna÷ ÓrÅ-k­«ïaæ vij¤ÃpitavÃn itÅmam arthaæ «a¬bhi÷ Ólokair dh­tarëÂraæ prati sa¤jaya uvÃca evam uktveti | he rÃjan dh­tarëÂra ! mahÃn cÃsau yogeÓvaraÓ ca hari÷ paramam aiÓvaraæ rÆpam darÓitavÃn ||9|| madhusÆdana÷ : bhagavÃn arjunÃya divyaæ rÆpaæ darÓitavÃn | sa ca tad d­«Âvà vismayÃvi«Âo bhagavantaæ vij¤ÃpitavÃn itÅmaæ v­ttÃntam evam uktvety Ãdibhi÷ «a¬bhi÷ Ólokair dh­tarëÂraæ prati saæjaya uvÃceti | evam na tu mÃæ Óakyase dra«Âum anena cak«u«Ã divyaæ dadÃmi te cak«ur ity uktvà tato divya-cak«u÷-pradÃnÃd anantaraæ he rÃjan dh­tarëÂra sthiro bhava ÓravaïÃya | mahÃn sarvotk­«ÂaÓ cÃsau yogeÓvaraÓ ceti mahÃ-yogeÓvaro harir bhaktÃnÃæ sarva-kleÓÃpahÃrÅ bhagavÃn darÓanÃyogyaæ api darÓayÃmÃsa pÃrthÃyaikÃnta-bhaktÃya paramaæ divyaæ rÆpam aiÓvaram ||9|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : evam uktvà hari÷ pÃrthÃya viÓva-rÆpaæ darÓitavÃn | tac ca rÆpaæ vÅk«ya pÃrtho harim evaæ vij¤ÃpitavÃn itÅmam arthaæ sa¤jaya÷ prÃha evam «a¬bhi÷ | tato divya-cak«ur dÃnÃnantaraæ he rÃjan dh­tarëÂra ! mahÃæÓ cÃsau yogeÓvaraÓ ca hari÷ ||9|| __________________________________________________________ BhG 11.10-11 aneka-vaktra-nayanam anekÃdbhuta-darÓanam | aneka-divyÃbharaïaæ divyÃnekodyatÃyudham ||10|| divya-mÃlyÃmbara-dharaæ divya-gandhÃnulepanam | sarvÃÓcarya-mayaæ devam anantaæ viÓvato-mukham ||11|| ÓrÅdhara÷ : kathambhÆtaæ tad iti ? ata Ãha aneka-vaktra-nayanam iti | anekÃni vaktrÃïi nayanÃni ca yasmiæs tat | anekÃnÃm adbhutÃnÃæ darÓanam yasmiæs tat | anekÃni divyÃbharaïÃni yasmiæs tat | divyÃny anekÃny udyatÃny ÃyudhÃni yasmiæs tat ||10|| kiæ ca divyeti | divyÃni mÃlyÃni ambarÃïi ca dhÃrayatÅti tat | tathà divyo gandho yasya tÃd­Óaæ anulepanaæ yasya tat | sarvÃÓcarya-mayam anekÃÓcarya-prÃyam | devam dyotanÃtmakam | anantam aparicchinnam | viÓvata÷ sarvato mukhÃni yasmiæs tat ||11|| madhusÆdana÷ : tad eva rÆpaæ viÓina«Âi aneketi | anekÃni vaktrÃïi nayanÃni ca yasmin rÆpe | anekÃnÃm adbhutÃnÃæ vismaya-hetÆnÃæ darÓanam yasmin | anekÃni divyÃny ÃbharaïÃni bhÆ«aïÃni yasmin | divyÃny anekÃny udyatÃny ÃyudhÃni astrÃïi yasmiæs tat tathÃrÆpam | divyÃni mÃlyÃni pu«pa-mayÃni ratnamayÃni ca tathà divyÃmbarÃïi vastrÃïi ca dhriyante yena tad-divya-mÃlyÃmbara-dharaæ | divyo gandho 'syeti divya-gandhas tad-anulepanam yasya tat | sarvÃÓcarya-mayam anekÃdbhuta-pracuraæ | devam dyotanÃtmakam | anantam aparicchinnaæ viÓvata÷ sarvato mukhÃni yasmiæs tad-rÆpaæ darÓayÃmÃseti pÆrveïa sambandha÷ | arjuno dadarÓety adhyÃhÃro và ||10-11|| viÓvanÃtha÷ : viÓvata÷ sarvato mukhÃni yasya tat ||11|| baladeva÷ : aneketi anekÃni sahasrÃïi vaktrÃïi nayanÃni ca yasya tad-rÆpaæ sahasra-bÃho bhava viÓva-mÆrte ity agrima-vÃkyÃt | ihÃneka-bahu-sahasra-Óabdà asaÇkhyeyÃrtha-vÃcina÷ | viÓvataÓ cak«ur uta viÓvatomukha÷ ity Ãdi-j¤ÃpakÃt | anekÃnÃm adbhutÃnÃæ darÓanam yatra tat divyo gandho yatra tÃd­g anulepanaæ yasya tat | devaæ dyotamÃnam anantam apÃraæ viÓvata÷ sarvato mukhÃni yasya tat ||10-11|| __________________________________________________________ BhG 11.12 divi sÆrya-sahasrasya bhaved yugapad utthità | yadi bhÃ÷ sad­ÓÅ sà syÃd bhÃsas tasya mahÃtmana÷ ||12|| ÓrÅdhara÷ : viÓva-rÆpa-dÅpter nirupamatvam Ãha divÅti | divyÃkÃÓe | sÆrya-sahasrasya yugapad utthitasya yadi yugapad utthità bhÃ÷ prabhà bhavet tarhi sà tadà mahÃtmano viÓvarÆpasya bhÃsa÷ prabhÃyà katha¤cit sad­ÓÅ syÃt | anyopamà nÃsty evety artha÷ | tathÃdbhutaæ rÆpaæ darÓayÃmÃseti pÆrveïaivÃnvaya÷ ||12|| madhusÆdana÷ : devam ity uktaæ viv­ïoti divÅti | divi antarik«e sÆryÃïÃæ sahasrasyÃparimita-sÆrya-samÆhasya yugapad uditasya yugapad utthità bhÃ÷ prabhà yadi bhavet tadà sà tasya mahÃtmano viÓvarÆpasya bhÃso dÅpte÷ sad­ÓÅ tulyà yadi syÃd yadi và na syÃt tato 'pi nÆnaæ viÓvarÆpasyaiva bhà atiricyetety ahaæ manye | anyà tÆpamà nÃsty evety artha÷ | atrÃvidyamÃnÃdhyavasÃyÃt tad-abhÃvenopamÃbhÃva-parÃdbhÆtopamÃ-rÆpam ÃrÆpeyam atiÓayoktir utprek«Ã vya¤jayantÅ sarvathà nirupamatvam eva vyanakti ubhau yadi vyomni p­thak-pravÃhÃv ity Ãdivat ||12|| viÓvanÃtha÷ : ekadaiva yadi bhÃ÷ kÃntir utthità bhavet tadà tasya mahÃtmano viÓvarÆpa-puru«asya bhÃsa÷ prabhÃyÃ÷ kÃnte÷ katha¤cit sad­ÓÅ bhavet ||12|| baladeva÷ : tad-dÅpter nairupamyam Ãha divÅti | divi ÃkÃÓe yugapad utthitasya sÆrya-sahasrasya bhÃ÷ kÃntiÓ ced yugapad utthità bhavet tarhi sà tasya mahÃtmano viÓva-rÆpasya harer bhÃsa ekasyÃ÷ kÃnte÷ sad­ÓÅ syÃt tadeti | sambhÃvanÃyÃæ la | adbhÆtopameyam ucyate tayotprek«Ã | vyaÇgà satÅ sarvathà tat-kÃnter nairupamyaæ vya¤jayati | tÃd­g-rÆpaæ darÓayÃmÃseti pÆrveïÃnvaya÷ ||12|| __________________________________________________________ BhG 11.13 tatraikasthaæ jagat k­tsnaæ pravibhaktam anekadhà | apaÓyad deva-devasya ÓarÅre pÃï¬avas tadà ||13|| ÓrÅdhara÷ : tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃm Ãha saæjaya÷ tatreti | anekadhà pravibhaktaæ nÃnÃ-vibhÃgenÃvasthitaæ k­tsnaæ jagad devadevasya ÓarÅre tad-avayavatvenaikatraivaa p­thag-avasthitaæ tadà pÃï¬avo 'rjuno 'paÓyat ||13|| madhusÆdana÷ : ihaikasthaæ jagat k­tsnaæ paÓyÃdya sa-carÃcaram iti bhagavad-Ãj¤aptam apy anubhÆtavÃn arjuna ity Ãha tatraikastham iti | ekastham ekatra sthitaæ jagat k­tsnaæ pravibhaktam anekadhà | deva-pit­-manu«yÃdi-nÃnÃ-prakÃrair apaÓyad devadevasya bhagavata÷ tatra viÓvarÆpe ÓarÅre pÃï¬avo 'rjunas tadà viÓvarÆpÃÓcarya-darÓana-daÓÃyÃm ||13|| viÓvanÃtha÷ : tatra tasmin yuddha-bhumÃv eva devadevasya ÓarÅre jagat brahmÃï¬aæ k­tsnaæ sarvam eva gaïayitum aÓakyam ity artha÷ | pravibhaktaæ p­thak p­thaktayà sthitam ekastham ekadeÓasthaæ pratiromakÆpasthaæ pratikuk«isthaæ vety artha÷ | anekadhà m­nmayaæ hiraïmayaæ maïimayaæ và pa¤cÃÓat-koÂi-yojana-pramÃïaæ Óata-koÂi-yojana-pramÃïaæ lak«a-koÂy-Ãdi-yojana-pramÃïaæ vety artha÷ ||13|| baladeva÷ : tata÷ kim abhÆd ity apek«ÃyÃm Ãha tatreti | tatra yuddha-bhÆmau devadevasya k­«ïasya vya¤jita-sahasra-Óiraske ÓarÅre ÓrÅ-vigrahe k­tsnaæ nikhilaæ jagad brahmÃï¬aæ tadà pÃï¬avo 'paÓyat | pravibhaktaæ p­thak-p­thag-bhÆtam ekastham iti prÃgvat | anekadheti m­ïmayaæ svarïa-mayaæ ratna-mayaæ và laghu-madhye b­had-bhÆtaæ vety artha÷ ||13|| __________________________________________________________ BhG 11.14 tata÷ sa vismayÃvi«Âo h­«Âa-romà dhanaæjaya÷ | praïamya Óirasà devaæ k­täjalir abhëata ||14|| ÓrÅdhara÷ : evaæ d­«Âvà kiæ k­tavÃn iti ? tatrÃha tata iti | tato darÓanÃntaram | visamyenÃvi«Âo vyÃpta÷ san h­«ÂÃny utpulakitÃni romÃïi yasya sa dhana¤jaya÷ | tam eva devaæ Óirasà praïamya k­täjali÷ sampuÂÃk­ta-hasto bhÆtvà | abhëatoktavÃn ||14|| madhusÆdana÷ : evam adbhuta-darÓane 'py arjuno na vibhayÃæcakÃra nÃpi netre saæcacÃra, nÃpi saæbhramÃt kartavyaæ visasmÃra, nÃpi tasmÃd deÓÃd apasasÃra, kintv atidhÅratvÃt tat-kÃlocitam eva vyavajahÃra, mahati citta-k«obhe 'pÅty Ãha tata iti | tatas tad-darÓanÃd anantaraæ vismayenÃdbhuta-darÓana-prabhÃvenÃlaukika-citta-camatkÃra-viÓe«eïÃvi«Âo vyÃpta÷ | ataeva h­«Âa-romà pulakita÷ san sa prakhyÃta-mahÃdeva-saÇgrÃmÃdi-prabhÃvo dhanaæjayo yudhi«Âhira-rÃjasÆya uttara-go-grahe ca sarvÃtrÃj¤o jitvà dhanam Ãh­tavÃn iti prathita-mahÃ-parÃkramo 'tidhÅra÷ sÃk«Ãd agnir iti và mahÃ-tejasvitvÃt | devaæ tam eva viÓvarÆpa-dharaæ nÃrÃyaïaæ Óirasà bhÆmi-lagnena praïamya prakar«eïa bhakti-ÓraddhÃtiÓayena natvà namask­tya k­täjali÷ sampuÂÅk­ta-hasta-yuga÷ sann abhëatoktavÃn | atra vismayÃkhya-sthÃyi-bhÃvasyÃrjuna-gatasyÃlambana-vibhÃvena bhagavatà viÓvarÆpeïoddÅpana-vibhÃvenÃsak­t-tad-darÓanenÃnubhÃvena sÃttvika-romahar«eïa namaskÃreïäjali-kareïa ca vyabhicÃriïà cÃnubhÃvÃk«iptena và dh­ti-mati-har«a-vitarkÃdinà paripo«Ãt sa-vÃsanÃnÃæ ÓrotÌïÃæ tÃd­ÓaÓ citta-camatkÃro 'pi tad-bhedÃnadhyavasÃyÃt paripo«aæ gata÷ paramÃnandÃsvÃda-rÆpeïÃdbhuta-raso bhavatÅti sÆcitam ||14|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : evaæ k­«ïa-tattvavid arjunas tasmin sattvena j¤Ãtaæ sahasra-ÓÅr«atvam adhunà vÅk«yÃdbhutaæ rasam anvabhÆd ity Ãha tata iti | taæ vya¤jalita-tad-rÆpaæ k­«ïaæ vilokyety artha÷ | dhanaæjayeti dhÅro 'pi vismayenÃvi«Âo h­«Âa-romà pulakito devaæ Óirasà bhÆ-lagnena praïamya k­täjali÷ sann abhëata | atra bhaya-netra-saævaraïÃdikaæ tasya nÃbhÆt kintv adbhuto raso 'bhyudaid iti vya¤jate | iha tÃd­Óo harir Ãlambano muhur muhus tad-vÅk«aïam uddÅpanaæ praïati-pÃïi-yogÃv anubhÃvau, romäca÷ sÃttvikas tair Ãk«iptà matir dh­ti-har«Ãdaya÷ sa¤cÃriïa÷ | etair ÃlambanÃdyai÷ pu«Âo vismaya-sthÃyi-bhÃvo 'dbhuta-rasa÷ ||14|| __________________________________________________________ BhG 11.15 arjuna uvÃca paÓyÃmi devÃæs tava deva dehe sarvÃæs tathà bhÆta-viÓe«a-saæghÃn | brahmÃïam ÅÓaæ kamalÃsana-stham ­«ÅæÓ ca sarvÃn uragÃæÓ ca divyÃn ||15|| ÓrÅdhara÷ : bhëaïam evÃha paÓyÃmÅti saptadaÓabhi÷ | he deva ! tava dehe devÃnÃm ÃdityÃdÅn paÓyÃmi | tathà sarvÃn bhÆta-viÓe«ÃïÃæ sthÃvarÃïÃæ jaÇgamÃnÃæ ca nÃnÃ-saæsthÃnÃnÃæ saæghÃn samÆhÃn | tathà brahmÃïam caturmukham ÅÓam ÅÓitÃraæ sarve«Ãæ kamalÃsana-stham p­thvÅ-padma-madhye meru-karïikÃsana-sthaæ bhagavan-nÃbhi-kamalÃsanastham iti và | tathà ­«ÅæÓ ca sarvÃn vaÓi«ÂÃdÅn brahma-putrÃn | uragÃæÓ ca divyÃn prÃk­tÃn vÃsuki-prabh­tÅn paÓyÃmÅti sarvatrÃnvaya÷ ||15|| madhusÆdana÷ : yad bhagavatà darÓitaæ viÓvarÆpaæ tad bhagavad-dattena divyena cak«u«Ã sarva-lokÃd­Óyam api paÓyÃmy aho mama bhÃgya-prakar«a iti svÃnubhavam Ãvi«kurvan arjuna uvÃca paÓyÃmÅti | paÓyÃmi cÃk«u«a-j¤Ãna-vi«ayÅkaromi he deva tava dehe viÓvarÆpe devÃn vasv-ÃdÅn sarvÃn | tathà bhÆta-viÓe«ÃïÃæ sthÃvarÃïÃæ jaÇgamÃnÃæ ca nÃnÃ-saæsthÃnÃnÃæ saæghÃn samÆhÃn | tathà brahmÃïam caturmukham ÅÓam ÅÓitÃraæ sarve«Ãæ kamalÃsana-stham p­thvÅ-padma-madhye meru-karïikÃsana-sthaæ bhagavan-nÃbhi-kamalÃsanastham iti và | tathà ­«ÅæÓ ca sarvÃn vaÓi«ÂÃdÅn brahma-putrÃn | uragÃæÓ ca divyÃn prÃk­tÃn vÃsuki-prabh­tÅn paÓyÃmÅti sarvatrÃnvaya÷ ||15|| viÓvanÃtha÷ : bhÆta-viÓe«ÃïÃæ jarÃyujÃdÅnÃæ saÇghÃn | kamalÃsana-sthaæ p­thvÅ-padma-karïikÃyÃæ sumerau sthitaæ brahmÃïam ||15|| baladeva÷ : kim abhëata tad Ãha paÓyÃmÅti saptadaÓabhi÷ | tathà bhÆta-viÓe«ÃïÃæ jarÃyujÃdÅnÃæ saæghÃn paÓyÃmi | brahmÃïam caturmukham kamalÃsane caturmukhe sthitam tad-antaryÃmiïam ÅÓam garbhodaka-Óayam urugÃn vÃsuky-ÃdÅn sarpÃn ||15|| __________________________________________________________ BhG 11.16 aneka-bÃhÆdara-vaktra-netraæ paÓyÃmi tvà sarvato 'nanta-rÆpam | nÃntaæ na madhyaæ na punas tavÃdiæ paÓyÃmi viÓveÓvara viÓvarÆpa ||16|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca aneketi | anekÃni bÃhv-ÃdÅni yasya tÃd­Óaæ tvÃæ paÓyÃmi | anantÃni rÆpÃïi yasya taæ tvÃæ sarvata÷ paÓyÃmi | tava tvaæ taæ madhyamÃdiæ ca na paÓyÃmi ||16|| madhusÆdana÷ : yatra bhagavad-dehe sarvam idaæ d­«ÂavÃn, tam eva viÓina«Âi aneketi | bÃhava udarÃïi vaktrÃïi netrÃïi cÃnekÃni yasya tam aneka-bÃhÆdara-vaktra-netraæ paÓyÃmi | tvà tvÃæ sarvata÷ sarvatrÃnantÃni rÆpÃïi yasyeti taæ | tava tu punar nÃntam avasÃnaæ na madhyaæ nÃpy Ãdiæ paÓyÃmi sarva-gatatvÃt | he viÓveÓvara ! he viÓva-rÆpa ! sambodhana-dvayam atisambhramÃt ||16|| viÓvanÃtha÷ : he viÓveÓvara Ãdi-puru«a ||16|| baladeva÷ : yatra dehe devÃdÅn d­«ÂavÃæs taæ viÓina«Âi aneketi | he viÓvarÆpa prathama-puru«a ! ||16|| __________________________________________________________ BhG 11.17 kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca tejorÃÓiæ sarvato dÅptimantam | paÓyÃmi tvÃæ durnirÅk«yaæ samantÃd dÅptÃnalÃrka-dyutim aprameyam ||17|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca kirÅÂinam iti | kirÅÂinaæ mukuÂavantam | gadinaæ gadÃvantaæ | cakriïaæ cakravantaæ ca | sarvato dÅptimantam teja÷-pu¤ja-rÆpaæ tathà durnirÅk«yaæ dra«Âum aÓakyam | tatra hetu÷ - dÅptayor analÃrkayor dyutir iva dyutis tejo yasya tam | ataevÃprameyam evaæbhÆta iti niÓcetum aÓakyaæ tvÃæ samantata÷ paÓyÃmi ||17|| madhusÆdana÷ : tam eva viÓvarÆpaæ bhagavantaæ prakÃrÃnantaraæ viÓina«Âi kirÅÂinam iti | kirÅÂa-gadÃ-cakra-dhÃriïaæ ca sarvato dÅptimantam tejo-rÃÓiæ ca | ataeva durnirÅk«yaæ divyena cak«u«Ã vinà nirÅk«itum aÓakyam | sayakÃra-pÃÂhe du÷Óabdo 'pahnava-vacana÷ | anirÅk«yam iti yÃvat | dÅptayor analÃrkayor dyutir iva dyutir yasya tam aprameyam iti paricchettum aÓakyaæ samantÃt sarvata÷ paÓyÃmi divyena cak«u«Ã | ato 'dhikÃri-bhedÃd durnirÅk«aæ paÓyÃmÅti na virodha÷ ||17|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : vidhÃntareïa tam eva viÓina«Âi kirÅÂinam iti | durnirÅk«yam api tvÃm ahaæ paÓyÃmi tat-prasÃdÃd divya-cak«ur-lÃbhÃt | durnirÅk«yÃyÃæ hetu÷ - samantÃd dÅptÃnaleti | aprameyam idam ittham iti pramÃtum aÓakyam ||17|| __________________________________________________________ BhG 11.18 tvam ak«araæ paramaæ veditavyaæ tvam asya viÓvasya paraæ nidhÃnam | tvam avyaya÷ ÓÃÓvata-dharma-goptà sanÃtanas tvaæ puru«o mato me ||18|| ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tavÃtakaiÓvaryaæ tasmÃt tvam iti | tvam evÃk«araæ paramaæ brahma | kathambhÆtam ? veditavyaæ mumuk«ubhir j¤Ãtavyam | tvam evÃsya viÓvasya paraæ nidhÃnam | nidhÅyate 'sminn iti nidhÃnaæ prak­«ÂÃÓraya÷ | ataeva tvam avyayo nitya÷ | ÓÃÓvatasya nityasya dharmasya goptà pÃlaka÷ | sanÃtanaÓ cirantana÷ puru«a÷ | mato me saæmato 'si mama ||18|| madhusÆdana÷ : evaæ tavÃtarkya-niratiÓayiÓvarya-darÓanÃd anuminomi tvam iti | tvam evÃk«araæ paramaæ brahma veditavyaæ mumuk«ubhir vedÃnta-ÓravaïÃdinà | tvam evÃsya viÓvasya paraæ prak­«Âaæ nidhÅyate 'sminn iti nidhÃnam ÃÓraya÷ | ataeva tvam avyayo nitya÷ | ÓÃÓvatasya nitya-veda-pratipÃdyatayÃsya dharmasya goptà pÃlayità | ÓÃÓvateti sambodhanaæ và | tasmin pak«e 'vyayo vinÃÓa-rahita÷ | ataeva sanÃtanaÓ cirantana÷ puru«o ya÷ paramÃtmà sa eva tvaæ me mato vidito 'si ||18|| viÓvanÃtha÷ : veditavyaæ muktair j¤eyam yad ak«araæ brahma-tattvam | nidhÃnaæ laya-sthÃnam ||18|| baladeva÷ : acintya-mahaiÓvarya-vÅk«aïÃt tvam aham evaæ niÓcinomÅty Ãha tvam iti | atha parà yayà tad ak«aram adhigamyate, yat tad ad­Óyam [Muï¬U 1.5-6] ity Ãdi-vedÃnta-vÃkyair veditavyaæ yat paramaæ sa-ÓrÅkam ak«araæ tattvam eva nidhÃnam ÃÓrayo 'vyayas tvam avinÃÓÅ ÓÃÓvata-dharma-goptà vedokta-dharma-pÃlakas tvam | sa kÃraïaæ kÃraïÃdhipÃdhipo na cÃsya kaÓcij janità na cÃdhipa÷ [ÁvetU 6.9] iti mantra-varïokta÷ sanÃtana÷ purÃïa÷ puru«as tvam eva ||18|| __________________________________________________________ BhG 11.19 anÃdi-madhyÃntam ananta-vÅryam ananta-bÃhuæ ÓaÓi-sÆrya-netram | paÓyÃmi tvÃæ dÅpta-hutÃÓa-vaktraæ sva-tejasà viÓvam idaæ tapantam ||19|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca anÃdÅti | anÃdi-madhyÃntam utpatti-sthiti-laya-rahitam | ananta-vÅryam anantaæ vÅryaæ prabhÃvo yasya tam | anantà vÅryavanto bÃhavo yasya tam | ÓaÓi-sÆryau netre yasya tÃd­Óaæ tvÃæ paÓyÃmi | tathà dÅpto hutÃÓo 'gnir vaktre«u yasya tam | svatejasedaæ viÓvaæ viÓvam santapantam paÓyÃmi ||19|| madhusÆdana÷ : kiæ ca anÃdÅti | Ãdir utpattir madhyaæ sthitir anto vinÃÓas tad-rahitam anÃdi-madhyÃntam | anantaæ vÅryaæ prabhÃvo yasya tam | anantà bÃhavo yasya tam | upalak«aïam etan mukhÃdÅnÃm api | ÓaÓi-sÆryau netre yasya tam | dÅpto hutÃÓo vaktraæ yasya vaktre«u yasyeti và tam | svatejasà viÓvaæ idaæ tapantam santÃpayantaæ tvà tvÃæ paÓyÃmi ||19|| viÓvanÃtha÷ : kiæ ca anÃdÅty atra mahÃ-vismaya-rasa-sindhu-nimagnasyÃrjunasya vacasi paunaruktyaæ na do«Ãya | yad uktaæ prasÃde vismaye har«e dvi-trir-uktaæ na du«yati ||19|| baladeva÷ : anÃdÅti | Ãdi-madhyÃvasÃna-ÓÆnyam anantÃni vÅryÃïi tad-upalak«aïÃni samagrÃïy aiÓvaryÃïi «a yasya tam ananta-bÃhuæ sahasra-bhujaæ ÓaÓi-sÆryopamÃni netrÃïi yasya taæ | devÃdi«u praïate«u prasanna-netraæ tad-viparÅte«u asurÃdi«u krÆra-netram ity artha÷ | dÅpta-hutÃÓopamÃni saæhÃrÃnuguïÃni vaktrÃïi yasya tam | arjunasya vÃkye kvacit punar-uktis tasya vismayÃvi«ÂatvÃn na do«Ãya | yad uktaæ prasÃde vismaye har«e dvi-trir-uktaæ na du«yati iti ||19|| __________________________________________________________ BhG 11.20 dyÃv-Ãp­thivyor idam antaraæ hi vyÃptaæ tvayaikena diÓaÓ ca sarvÃ÷ | d­«ÂvÃdbhutaæ rÆpam idaæ tavograæ loka-trayaæ pravyathitaæ mahÃtman ||20|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca dyÃv-Ãp­thivyor iti | dyÃv-Ãp­thivyor idam antaram antarÅk«aæ tvayaivaikena vyÃptam | diÓaÓ ca sarvà vyÃptÃ÷ | adbhutaæ ad­«Âa-pÆrvam | tvadÅyam idam ugraæ ghoraæ rÆpaæ d­«Âvà loka-trayaæ pravyathitam atibhÅtam | paÓyÃmÅti pÆrvasyaivÃnu«aÇga÷ ||20|| madhusÆdana÷ : prak­tasya bhagavad-rÆpasya vyÃptim Ãha dyÃv-Ãp­thivyor iti | dyÃv-Ãp­thivyor idam antaram antarÅk«aæ hi tvayaivaikena vyÃptam | diÓaÓ ca sarvà vyÃptÃ÷ | d­«ÂvÃdbhutam atyanta-vismaya-karam idam ugraæ duradhigamaæ mahÃtejasvitvÃt tava rÆpam upalabhya loka-trayaæ pravyathitam atyanta-bhÅtaæ jÃtaæ he mahÃtman sÃdhÆnÃm abhaya-dÃyaka | ita÷ param idam upasaæharety abhiprÃya÷ ||20|| viÓvanÃtha÷ : atha prastopayogitvÃt tasyaiva rÆpasya kÃla-rÆpatvaæ darÓayÃmÃsa dyÃvety Ãdi daÓabhi÷ ||20|| baladeva÷ : atha tasyaiva rÆpasya prak­tyopayogitvena kÃla-rÆpatÃæ darÓitavÃn ity Ãha dyÃveti daÓabhi÷ | dyÃv-Ãp­thivyor antaram antarÅk«aæ tathà sarvà diÓaÓ caikena tvayà vyÃptam | tavedam aparimitam adbhutam ugraæ ca rÆpaæ d­«Âvà loka-trayaæ pravyathitam bhÅtaæ saæcalanaæ ca bhavati | he mahÃtman sarvÃÓraya ! atredam avagamyate tadà yuddha-darÓanÃya ye trailokyasthà mitrodÃsÅnà devÃsurà gandharva-kinnarÃday÷ samÃgatÃs tair api bhaktimadbhir bhagavad-datta-divya-netrais tad-rÆpaæ d­«Âaæ na tv ekenaivÃrjunena svapateva svÃpnika-rathÃdÅni nijaiÓvaryasya bahu-sÃk«ikatÃrtham etat ||20|| __________________________________________________________ BhG 11.21 amÅ hi tvà sura-saæghà viÓanti kecid bhÅtÃ÷ präjalayo g­ïanti | svastÅty uktvà mahar«i-siddha-saæghÃ÷ stuvanti tvÃæ stutibhi÷ pu«kalÃbhi÷ ||21|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca amÅ hÅti | amÅ sura-saæghà bhÅtÃ÷ santas tvÃæ viÓanti Óaraïaæ praviÓanti | te«Ãm madhye kecid atibhÅtà dÆrata eva sthitvà k­ta-sampuÂa-kara-yugalÃ÷ santo g­ïanti jaya jaya rak«a rak«eti prÃrthayante | spa«Âam anyat ||21|| madhusÆdana÷ : adhunà bhÆ-bhÃra-saæhara-kÃritvam Ãtmana÷ prakaÂayantaæ bhagavantaæ paÓyann Ãha amÅti | amÅ hi sura-saæghà vasv-Ãdi-deva-gaïà bhÆ-bhÃrÃvatÃrÃrthaæ manu«ya-rÆpeïÃvatÅrïà yudhyamÃnÃ÷ santas tvà tvÃæ viÓanti praviÓanto d­Óyante | evam asura-saÇghà iti pada-cchedena bhÆ-bhÃra-bhÆtà duryodhanÃdayas tvÃæ viÓantÅty api vaktavyam | evam ubhayor api senayo÷ kecid bhÅtÃ÷ palÃyane 'py aÓaktÃ÷ santa÷ präjalayo g­ïanti stuvanti tvÃm | evaæ pratyupasthite yuddha utpÃtÃdi-nimittÃny upalak«ya svasty astu sarvasya jagata ity uktvà mahar«i-siddha-saÇghà nÃrada-prabh­tayo yuddha-darÓanÃrtham Ãgatà viÓva-vinÃÓa-parihÃrÃya stuvanti tvÃæ stutibhir guïotkar«a-pratipÃdikÃbhir vÃgbhi÷ pu«kalÃbhi÷ paripÆrïÃrthÃbhi÷ ||21|| viÓvanÃtha÷ : tvà tvÃm ||21|| baladeva÷ : amÅ sura-saÇghÃs tvÃæ Óaraïaæ viÓanti | te«u kecid bhÅtà dÆrata÷ sthitvà präjalaya÷ santo g­ïanti pÃhi pÃhi prabho asmÃn iti prÃrthayante | mahatÅæ bhÅtim Ãlak«ya mahar«i-saÇghÃ÷ siddha-saÇghÃÓ ca viÓvasya svasty astu ity uktvà stuvanti ||21|| __________________________________________________________ BhG 11.22 rudrÃdityà vasavo ye ca sÃdhyà viÓve 'Óvinau marutaÓ co«mapÃÓ ca | gandharva-yak«Ãsura-siddha-saæghà vÅk«ante tvÃæ vismitÃÓ caiva sarve ||22|| ÓrÅdhara÷ : kiæ cÃnyat rudreti | rudrÃdityà vasavo ye ca sÃdhyÃ÷ | rudrÃdayao gaïÃ÷ | viÓve 'Óvinau | viÓve devÃ÷ | aÓvinau ca devau | marutaÓ ca vÃyava÷ | Æ«mapÃÓ ca pitara÷ | u«mabhÃgà hi pitara÷ iti Órute÷ | sm­teÓ ca yÃvad u«ïaæ bhaved annaæ tÃvad aÓnanti vÃgvatÃ÷ | tÃvad aÓnanti pitaro yÃvan noktà havir guïÃ÷ || iti | gandharvÃÓ ca yak«ÃÓ ca asurÃÓ ca virocanÃdaya÷ | siddha-saÇghÃ÷ siddhÃnÃæ saÇghÃÓ ca | sarva eva vismitÃ÷ santa tvÃæ vÅk«anta ity anvaya÷ ||22|| madhusÆdana÷ : kiæ cÃnyat rudreti | rudrÃÓ cÃdityÃÓ ca vasavo ye ca sÃdhyà nÃma deva-gaïà viÓve tulya-vibhaktika-viÓvadeva-ÓabdÃbhyÃm ucyamÃnà deva-gaïà aÓvinau nÃsatya-damrau maruta ekonapa¤cÃÓad-deva-gaïà ƫmapÃÓ ca pitaro gandharvÃïÃæ yak«ÃïÃæ asurÃïÃæ siddhÃnÃæ ca saæghÃ÷ samÆhà vÅk«ante paÓyanti tvà tvÃæ tÃd­ÓÃdbhuta-darÓanÃt te sarva eva vismitÃÓ ca vismayam alaukika-camatkÃra-viÓe«am Ãpadyante ca ||22|| viÓvanÃtha÷ : u«mÃïaæ pibantÅti u«mapÃ÷ pitara÷ | u«mabhÃgà hi pitara÷ iti Órute÷ ||22|| baladeva÷ : rudreti sphuÂam | u«mapÃ÷ pitara÷ u«mÃïaæ pibanti iti nirukte÷ | u«mabhÃgà hi pitara÷ iti ÓruteÓ ca ||22|| __________________________________________________________ BhG 11.23 rÆpaæ mahat te bahu-vaktra-netraæ mahÃbÃho bahu-bÃhÆru-pÃdam | bahÆdaraæ bahu-daæ«ÂrÃ-karÃlaæ d­«Âvà lokÃ÷ pravyathitÃs tathÃham ||23|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca rÆpam iti | he mahÃ-bÃho mahad atyÆrjitaæ tava rÆpaæ d­«Âvà lokÃ÷ sarve pravyathità atibhÅtÃ÷ | tathÃhaæ ca pravyathito 'smi | kÅd­Óaæ rÆpaæ d­«Âvà | bahÆni vaktrÃïi netrÃïi ca yasmiæs tat | bahavo bÃhava Ærava÷ pÃdÃÓ ca yasmiæs tat | bahÆny udarÃïi yasmiæs tat | bahvÅbhir daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlaæ vik­tam | raudram ity artha÷ ||23|| madhusÆdana÷ : loka-trayaæ pravyathitam ity uktam upasaæharati rÆpam iti | he mahÃ-bÃho te tava rÆpaæ d­«Âvà lokÃ÷ sarve 'pi prÃïina÷ pravyathitÃs tathÃhaæ pravyathito bhayena | kÅd­Óaæ te rÆpaæ ? mahad atipramÃïam | bahÆni vaktrÃïi netrÃïi ca yasmiæs tat | bahavo bÃhava Ærava÷ pÃdÃÓ ca yasmiæs tat | bahÆny udarÃïi yasmiæs tat | bahubhir daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlam atibhayÃnakaæ d­«Âvaiva mat-sahitÃ÷ sarve lokà bhayena pŬità ity artha÷ ||23|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : loka-trayaæ pravyathitam ity uktam upasaæharati rÆpaæ mahad iti | bahubhir daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlam raudram | sphuÂam anyat | tathÃham ity asyottareïa sambandha÷ ||23|| __________________________________________________________ BhG 11.24 nabha÷-sp­Óaæ dÅptam aneka-varïaæ vyÃttÃnanaæ dÅpta-viÓÃla-netram | d­«Âvà hi tvÃæ pravyathitÃntarÃtmà dh­tiæ na vindÃmi Óamaæ ca vi«ïo ||24|| ÓrÅdhara÷ : na kevalaæ bhÅto 'ham ity etÃvad eva | api tu nabha÷-sp­Óam iti | nabha÷ sp­ÓatÅti nabha÷-sp­k tam antarÅk«a-vyÃpinam ity artha÷ | dÅptaæ tejo-yuktam | aneke varïà yasya tam | vyaktÃni viv­tÃni ÃnanÃni yasya tam | dÅptÃni viÓÃlÃni netrÃïi yasya tam | evambhÆtaæ hi tvÃæ d­«Âvà pravyathitÃntarÃtmà mano yasya so 'haæ dh­tiæ dhairyam upaÓamaæ na labhe ||24|| madhusÆdana÷ : bhayÃnakatvam eva prapa¤cayati nabha iti | na kevalaæ pravyathita evÃhaæ tvÃæ d­«Âvà kintu pravyathito 'ntarÃtmà mano yasya so 'haæ dh­tiæ dhairyaæ dehendriyÃdi-dhÃraïa-sÃmarthyaæ Óamaæ ca mana÷-prasÃdaæ na vindÃmi na labhe | he vi«ïo ! tvÃæ kÅd­Óaæ ? nabha÷-sp­Óam antarÅk«a-vyÃpinam | dÅptaæ prajvalitam aneka-varïaæ bhayaÇkara-nÃnÃ-saæsthÃna-yuktaæ vyÃttÃnanaæ viv­tta-mukhaæ dÅpta-viÓÃla-netraæ prajvalita-vistÅrïa-cak«u«aæ tvÃæ d­«Âvà pravyathitÃntarÃtmÃhaæ dh­tiæ Óamaæ ca na vvindÃmÅty anvaya÷ ||24|| viÓvanÃtha÷ : Óamam upaÓamam ||24|| baladeva÷ : tathaitad-rÆpopasaæhÃra-phalakaæ dainyaæ prakÃÓayann Ãha nabha÷-sp­Óam iti dvÃbhyÃm | ahaæ ca tvÃæ d­«Âvà pravyathitÃntarÃtmà bhÅtodvigna-manÃ÷ san dh­tim upaÓamaæ ca na vindÃmi na labhe | he vi«ïo ! kÅd­Óaæ ? nabha÷-sp­Óam antarÅk«a-vyÃpinam vyÃttÃnanaæ vis­tÃsyam | vyaktÃrtham anyat | atra kÃla-rÆpatva-darÓana-hetuko bhayÃnaka-rasa÷ svasyokta÷ ||24|| __________________________________________________________ BhG 11.25 daæ«ÂrÃ-karÃlÃni ca te mukhÃni d­«Âvaiva kÃlÃnala-saænibhÃni | diÓo na jÃne na labhe ca Óarma prasÅda deveÓa jagan-nivÃsa ||25|| ÓrÅdhara÷ : daæ«Âreti | he deveÓa tava mukhÃni d­«Âvà bhayÃveÓena diÓo na jÃnÃmi | Óarma sukhaæ ca na labhe | bho jagan-nivÃsa prasanno bhava | kÅd­ÓÃni mukhÃni d­«Âvà ? daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlÃni kÃlÃnala÷ vik­tatvena pralayÃgni÷ | tat-sad­ÓÃni ||25|| madhusÆdana÷ : daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlÃni vik­tatvena bhayaÇkarÃïi pralaya-kÃlÃnala-sad­ÓÃni ca te mukhÃni d­«Âvaiva na tu tÃni prÃpya bhaya-vaÓena diÓa÷ pÆrvÃparÃdi-vivekena na jÃne | ato na labhe ca Óarma sukhaæ tvad-rÆpa-darÓane 'pi | ato he deveÓa he jagannivÃsa prasÅda prasanno bhava mÃæ prati | yathà bhavÃbhÃvena tvad-darÓanajaæ sukhaæ prÃpnuyÃm iti Óe«a÷ ||25|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : daæ«Âreti | kÃlÃnala÷ pralayÃgnis tat-sannibhÃni tat-tulyÃni | Óarma sukham ||25|| __________________________________________________________ BhG 11.26-27 amÅ ca tvÃæ dh­tarëÂrasya putrÃ÷ sarve sahaivÃvani-pÃla-saæghai÷ | bhÅ«mo droïa÷ sÆta-putras tathÃsau sahÃsmadÅyair api yodha-mukhyai÷ ||26|| vaktrÃïi te tvaramÃïà viÓanti daæ«ÂrÃkarÃlÃni bhayÃnakÃni | kecid vilagnà daÓanÃntare«u saæd­Óyante cÆrïitair uttamÃÇgai÷ ||27|| ÓrÅdhara÷ : yac cÃnyad dra«Âum icchasÅty anenÃsmin saÇgrÃme bhÃvi-jaya-parÃjayÃdikaæ ca mama dehe paÓyeti yad bhagavatoktaæ tad idÃnÅæ paÓyann Ãha amÅ ceti pa¤cabhi÷ | amÅ dh­tarëÂrasya putrà duryodhanÃdaya÷ sarve | avani-pÃlÃnÃæ jayadrathÃdÅnÃæ rÃj¤Ãæ saÇghai÷ samÆhai÷ sahaiva | tava vaktrÃïi viÓantÅty uttareïÃnvaya÷ | tathà bhÅ«maÓ ca droïaÓ cÃsau sÆta-putra÷ karïaÓ ca | na kevalaæ ta eva viÓanti | api tu pratiyoddhÃro 'smadÅyà ye yodha-mukhyÃ÷ Óikhaï¬i-dh­«ÂadyumnÃdayas tai÷ saha ||26|| vakrÃïÅti ye ete sarve tvaramÃïà dhÃvantas tava daæ«ÂrÃbhi÷ karÃlÃni vik­tÃni bhayÇkarÃïi vaktrÃïi viÓanti te«Ãæ madhye kecic cÆrïÅk­tair uttamÃÇgai÷ Óirobhir upalak«ità danta-sandhi«u saæÓli«ÂÃ÷ saæd­Óyante ||27|| madhusÆdana÷ : asmÃkaæ jayaæ pare«Ãæ parÃjayaæ ca sarvadà dra«Âum i«Âaæ paÓya mama dehe gu¬ÃkeÓa yac cÃnyad dra«Âum icchasÅti bhagavad-Ãdi«Âam adhunà paÓyÃmÅty Ãha amÅti pa¤cabhi÷ | amÅ ca dh­tarëÂrasya putrà duryodhana-prabh­taya÷ Óataæ sodarà yuyutsuæ vinà sarve tvÃæ tvaramÃïà viÓantÅty agretanenÃnvaya÷ | atibhaya-sÆcakatvena kriyÃ-pada-nyÆnatvam atra guïa eva | sahaivÃvanipÃlÃnÃæ khalv ÃdÅnÃæ rÃj¤Ãæ saæghais tvÃæ viÓanti | na kevalaæ duryodhanÃdaya eva viÓanti kintu ajayatvena sarvai÷ sambhÃvito 'pi bhÅ«mo droïa÷ sÆta-putra÷ karïas tathÃsau sarvadà mama vidve«Âà sahÃsmadÅyair api parakÅyair iva dh­«Âadyumna-prabh­tibhir yodha-mukhyais tvÃæ viÓantÅti sambandha÷ ||26|| amÅ dh­tarëÂra-putra-prabh­taya÷ sarve 'pi te tava daæ«ÂrÃ-karÃlÃni bhayÃnakÃni vaktrÃïi te tvaramÃïà viÓanti | tatra ca kecic cÆrïitair uttamÃÇgai÷ Óirobhir viÓi«Âà daÓanÃntare«u vilagnà viÓe«eïa saælagnà d­Óyante mayà samyag asandehena ||27|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : yac cÃnyad dra«Âum icchasi ity anenÃsmin yuddhe bhavi«yaj-jaya-parÃjayÃdikaæ ca mad-dehe paÓyeti yad bhagavatoktaæ tad adhunà paÓyann Ãha amÅ ceti pa¤cabhi÷ | amÅ dh­tarëÂrasya putrà duryodhanÃdaya÷ sarve 'vanipÃla-saæghai÷ Óalya-jayadrathÃdi-bhÆpa-v­ndai÷ saha tvaramÃïÃ÷ santas te vaktrÃïi viÓantÅty uttareïÃnvaya÷ | ajeyatvena khyÃtà ye bhÅ«mÃdayas te 'pi | asÃv iti sarvadaiva mad-vidve«Åty artha÷ | sÆta-putra÷ karïa÷ | na kevalaæ ta eva kintv asmadÅyà ye yodha-mukhyà dh­«ÂadyumnÃdaya÷ tai÷ saheti te 'pi praviÓantÅti sahoktir alaÇkÃra÷ | kecid iti te«Ãæ madhye kecic cÆrïitair uttamÃÇgair mastakai÷ sahità daÓanÃntare«u danta-sandhi«u vilagnÃ÷ saæd­Óyante mayà ||26-27|| __________________________________________________________ BhG 11.28 yathà nadÅnÃæ bahavo 'mbuvegÃ÷ samudram evÃbhimukhà dravanti | tathà tavÃmÅ naralokavÅrà viÓanti vaktrÃïy abhivijvalanti ||28|| ÓrÅdhara÷ : praveÓam eva d­«ÂÃntenÃha yatheti | nadÅnÃm aneka-mÃrga-prav­ttÃnÃæ bahavo 'mbÆnÃæ vÃrÅïÃæ vegÃ÷ pravÃhÃ÷ samudrÃbhimukhÃ÷ santo yathà samudram eva dravanti viÓanti | tathÃmÅ ye nara-loka-vÅrÃs te viÓanti tathaiva lokà ete janà api tava mukhÃni praviÓanti ||28|| madhusÆdana÷ : rÃj¤Ãæ bhagavan-mukha-praveÓane nidarÓanam Ãha yatheti | yathà nadÅnÃm aneka-mÃrga-prav­ttÃnÃæ bahavo 'mbÆnÃæ jalÃnÃæ vegÃ÷ vegavanta÷ pravÃhÃ÷ samudrÃbhimukhÃ÷ santa÷ samudram eva dravanti viÓanti tathà tavÃmÅ nara-loka-vÅrà viÓanti vaktrÃïy abhita÷ sarvato jvalanti abhivijvalantÅti và pÃÂha÷ ||28|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : praveÓe d­«ÂÃntÃv Ãha yatheti dvyÃbhyÃm | tatra prathamo 'dhÅ-pÆrvake praveÓe | dvitÅyas tu dhÅ-pÆrvake bodhya÷ ||28|| __________________________________________________________ BhG 11.29 yathà pradÅptaæ jvalanaæ pataægà viÓanti nÃÓÃya sam­ddha-vegÃ÷ | tathaiva nÃÓÃya viÓanti lokÃs tavÃpi vaktrÃïi sam­ddha-vegÃ÷ ||29|| ÓrÅdhara÷ : avaÓatvena praveÓe nadÅ-vego d­«ÂÃnta ukta÷ | buddhi-pÆrvaka-praveÓe d­«ÂÃntam Ãha yatheti | pradÅptaæ jvalanam agniæ pataÇgÃ÷ Óalabhà buddhi-pÆrvakaæ sam­ddho vego ye«Ãæ te yathà nÃÓÃya maraïÃyaiva viÓanti tathaiva lokà ete janà api tava mukhÃni praviÓanti ||29|| madhusÆdana÷ : abuddhi-pÆrvaka-praveÓe nadÅ-vegaæ d­«ÂÃntam uktvà buddhi-pÆrvaka-praveÓe d­«ÂÃntam Ãha yatheti | yathà pataÇgÃ÷ ÓalabhÃ÷ sam­ddha-vegÃ÷ santo buddhi-pÆrvaæ pradÅptaæ jvalanaæ viÓanti nÃÓÃya maraïÃyaiva tathaiva nÃÓÃya viÓanti lokà ete duryodhana-prabh­taya÷ sarve 'pi tava vaktrÃïi sam­ddha-vegÃ÷ buddhi-pÆrvam anÃyatyà ||29|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : jvalanaæ vahnim ||29|| __________________________________________________________ BhG 11.30 lelihyase grasamÃna÷ samantÃl lokÃn samagrÃn vadanair jvaladbhi÷ | tejobhir ÃpÆrya jagat samagraæ bhÃsas tavogrÃ÷ pratapanti vi«ïo ||30|| ÓrÅdhara÷ : tata÷ samantÃt kim ? ata Ãha lelihyasa iti | grasamÃno gilam | samagrÃn lokÃn sarvÃn etÃn vÅrÃn | samantÃt sarvata÷ | lelihyase 'tiÓayena bhak«ayasi | kai÷ ? jvaladbhir vadanai÷ | kiæ ca he vi«ïo tava bhÃso dÅptayas tejobhir visphÆraïai÷ samagraæ jagad vyÃpya tÅvrÃ÷ satya÷ pratapanti santÃpayanti ||30|| madhusÆdana÷ : yoddhu-kÃmÃnÃæ rÃj¤Ãæ bhagavan-mukha-praveÓa-prakÃram uktvà tadà bhagavatas tad-bhÃsÃæ ca prav­tti-prakÃram Ãha lelihyasa iti | evaæ vegena praviÓato lokÃn duryodhanÃdÅn samagrÃn sarvÃn grasamÃno 'nta÷ praveÓayaj jvaladbhir vadanai÷ samantÃt sarvatas tvaæ lelihyasa ÃsvÃdayasi tejobhir bhÃbhir ÃpÆrya jagat samagraæ yasmÃt tvaæ bhÃbhir jagad ÃpÆrayasi tasmÃt tavogrÃs tÅvrà bhÃso dÅptaya÷ prajvalato jvalanasyeva pratapanti santÃpaæ janayanti | vi«ïo vyÃpana-ÓÅla ||30|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : yoddhÌïÃæ tan-mukha-praveÓe prakÃram uktvà tasya tad-bhÃsÃæ ca tatra prav­tti-prakÃram Ãha lelihyasa iti | vegena praviÓata÷ samagrÃn lokÃn duryodhanÃdÅn jvaladbhir vadanair grasamÃno gilan samantÃd ro«ÃveÓena lelihasye tad-rudhirok«itam o«ÂhÃdikaæ muhur muhur lek«i | tavogrà bhÃso dÅptayo 'sahyais tejobhi÷ samagraæ jagad ÃpÆrya pratapanti | he vi«ïo ! viÓva-vyÃpin ! tvatta÷ palÃyanaæ durghaÂam ity artha÷ ||30|| __________________________________________________________ BhG 11.31 ÃkhyÃhi me ko bhavÃn ugra-rÆpo namo 'stu te devavara prasÅda | vij¤Ãtum icchÃmi bhavantam Ãdyaæ na hi prajÃnÃmi tava prav­ttim ||31|| ÓrÅdhara÷ : yata evaæ tasmÃd ÃkhyÃhÅti | bhavÃn ugra-rÆpa÷ ka÷ ? ity ÃkhyÃhi ÃkhyÃhi kathaya | te tubhyaæ namo 'stu | he deva-vara prasÅda prasanno bhava | bhavantam Ãdyaæ puru«aæ viÓe«eïa j¤Ãtum icchÃmi | yatas tava prav­ttim ce«ÂÃæ kim artham evaæ prav­tto 'sÅti na jÃnÃmi | evaæ bhÆtasya tava prav­ttiæ vÃrtÃm api na jÃnÃmÅti ||31|| madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd ÃkhyÃhÅti | evam ugra-rÆpa÷ krÆrÃkÃra÷ ko bhavÃn ity ÃkhyÃhi kathaya me mahyam atyantÃnugrÃhyÃya | ataeva namo 'stu te tubhyaæ sarva-gurave he deva-vara prasÅda prasÃdaæ kraurya-tyÃgaæ kuru | vij¤Ãtum viÓe«eïa j¤Ãtum icchÃmi bhavantam Ãdyaæ sarva-kÃraïaæ, na hi yasmÃt tava sakhÃpi san prajÃnÃmi tava prav­ttim ce«ÂÃm ||31|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : evaæ viÓva-rÆpaæ vya¤jita-kÃla-Óaktiæ bhagavantam upavarïya tat-tattva-vid apy arjuna÷ sva-j¤Ãna-dÃr¬hyÃya p­cchati ÃkhyÃhÅti | darÓayÃtmÃnam avyayam iti sahasra-ÓÅr«Ãdi-lak«aïam aiÓvaraæ rÆpaæ darÓayitum arthitena bhagavatà tad-rÆpaæ pradarÓya tasya punar atighorà saæhart­tà pradarÓyate | tatrogra-rÆpo bhavÃn ka ity ÃkhyÃhi kathaya | he deva-vara ! te namo 'stu | prasÅda tyajogra-rÆpatÃm | Ãdyaæ bhavantam ahaæ viÓe«eïa j¤Ãtum icchÃmi | tava prav­ttiæ ce«ÂÃæ ca na hi prajÃnÃmi | kim artham evaæ prav­tto 'sÅti tat-prayojanaæ cÃkhyÃhÅti ||31|| __________________________________________________________ BhG 11.32 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca kÃlo 'smi loka-k«aya-k­t prav­ddho lokÃn samÃhartum iha prav­tta÷ | ­te 'pi tvà na bhavi«yanti sarve ye 'vasthitÃ÷ pratyanÅke«u yodhÃ÷ ||32|| ÓrÅdhara÷ : evam prÃrthita÷ san bhagavÃn uvÃca kÃla iti tribhi÷ | lokÃnÃæ k«aya-kartà prav­ddho 'tyutkaÂa÷ kÃlo 'smi | lokÃn prÃïina÷ saæhartum iha loke prav­tto 'smi | ata ­te 'pi tvÃæ hantÃraæ vinÃpi na bhavi«yanti na jÅvi«yanti | yadyapi tvayà na hantavyà ete tathÃpi mayà kÃlÃtmanà grastÃ÷ santo mari«yanty eva | ke te ? pratyanÅke«u anÅkÃni anÅkÃni prati | bhÅ«ma-droïÃdÅnÃæ sarvÃsu senÃsu ye yodhÃro 'vasthitÃs te sarve 'pi ||32|| madhusÆdana÷ : evam arjunena prÃrthito ya÷ svayaæ yad-arthà ca sva-prav­ttis tat sarvaæ tribhir Ólokai÷ kÃlo 'smÅti | kÃla÷ kriyÃ-Óakty-upahita÷ sarvasya saæhartà parameÓvaro 'smi bhavÃmÅdÃnÅæ prav­ddho v­ddhiæ gata÷ | yad-arthaæ prav­ttas tac ch­ïu lokÃn samÃhartum bhak«ayituæ prav­tto 'ham ihÃsmin kÃle | mat-prav­ttiæ vinà katham evaæ syÃd iti cen nety Ãha | ­te 'pi tvà tvÃm arjunaæ yoddhÃraæ vinÃpi tvad-vyÃpÃraæ vinÃpi mad-vyÃpÃreïaiva na bhavi«yanti vinaÇk«yanti sarve bhÅ«ma-droïa-karïa-prabh­tayo yoddhum anarhatvena sambhÃvità anye 'pi ye 'vasthitÃ÷ pratyanÅke«u pratipak«a-sainye«u yodhà yodhÃra÷ sarve 'pi mayà hatatvÃd eva na bhavi«yanti | tatra tava vyÃpÃro 'kiæcitkara ity artha÷ ||32|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : evam arthito bhagavÃn uvÃca kÃlo 'smÅti | prav­ddho vyÃpÅ | yasya brahma ca k«atraæ ca ubhe bhavata odana÷ | m­tyur yasyopasecanaæ ka itthà veda yatra sa÷ || [KaÂhU 1.2.25] iti Órutyà ya÷ kÅrtyate sa kÃlo 'ham ity artha÷ | iha samaye lokÃn duryodhanÃdÅn samÃhartuæ grasituæ prav­ttaæ mÃæ mat-prav­tti-phalaæ ca jÃnÅhi | tvÃm api yudhi«ÂhirÃdÅæÓ ca ­te sarve na bhavi«yanti na jÅvi«yanti | yad vÃ, nanu raïÃn niv­tte mayi te«Ãæ kathaæ k«aya÷ syÃd iti cet tatrÃha ­te 'pÅti | tvÃæ yodhÃram ­te tvad-yuddha-vyÃpÃraæ vinÃpi sarve na bhavi«yanti mari«yanty eva kÃlÃtmanà mayà te«Ãæ Ãyur-haraïÃt | ke te sarve ity Ãha pratyanÅke«u paramparayor ye bhÅ«mÃdayo 'vasthitÃ÷ | yuddhÃn niv­ttasya tava tu svadharma-cyutir eva bhaved iti ||32|| __________________________________________________________ BhG 11.33 tasmÃt tvam utti«Âha yaÓo labhasva jitvà ÓatrÆn bhuÇk«va rÃjyaæ sam­ddham | mayaivaite nihatÃ÷ pÆrvam eva nimitta-mÃtraæ bhava savyasÃcin ||33|| ÓrÅdhara÷ : tasmÃd iti | yasmÃd evaæ tasmÃt tvaæ yuddhÃyotti«Âha | devair api durjayà bhÅ«mÃdayo 'rjunena nirjità ity evaæ bhÆtaæ yaÓo labhasva prÃpnuhi | ayatnataÓ ca ÓatrÆn jitvà sam­ddhaæ rÃjyam bhuÇk«va | ete ca tava Óatravas tvadÅya-yuddhÃt pÆrvam eva mayaiva kÃlÃtmanà nihata-prÃyÃ÷ | tathÃpi tvaæ nimitta-mÃtram bhava | he savyasÃcin ! savyena hastena sÃcituæ ÓarÃn saædhÃtuæ ÓÅlaæ yasyeti vyutpattyà vÃmenÃpi vÃïa-k«epÃt savyasÃcÅty ucyate ||33|| madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | tasmÃt tvad-vyÃpÃram antareïÃpi yasmÃd ete vinaÇk«anty eva tasmÃt tvam utti«Âhodyukto bhava yuddhÃya devair api durjayà bhÅ«ma-droïÃdayo 'tirathà jhaÂity evÃrjunena nirjità ity evambhÆtaæ yaÓo labhasva | mahadbhi÷ puïyair eva hi yaÓo labhyate | ayatnataÓ ca jitvà ÓatrÆn duryodhanÃdÅn bhuÇk«va rÃjyaæ svopasarjanatvena bhogyatÃæ prÃpaya sam­ddhaæ rÃjyam akaïÂakam | ete ca tava Óatravo mayaiva kÃlÃtmanà nihatÃ÷ saæh­tÃyu«as tvadÅya-yuddhÃt pÆrvam eva kevalaæ tava yaÓo-lÃbhÃya rathÃn na pÃtitÃ÷ | atas tvaæ nimitta-mÃtram arjunenaite nirjità iti sÃrvalaukika-kavy-apadeÓÃspadaæ bhava he savyasÃcin savyena vÃmena hastenÃpi ÓarÃn sacituæ saædhÃtuæ ÓÅlaæ yasya tÃd­Óasya tava bhÅ«ma-droïÃdi-jayo nÃsambhÃvitas tasmÃt tvad-vyÃpÃrÃnantaraæ mayà rathÃt pÃtyamÃne«v ete«u tavaiva kart­tvaæ lokÃ÷ kalpayi«yantÅty abhiprÃya÷ ||33|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt tvam utti«Âha svadharmÃya yuddhÃya yaÓo labhasva sura-durjayà bhÅ«mÃdayo 'rjunena helayaiva nirjità iti durlabhÃæ kÅrtiæ prÃpnuhi | pÆrvaæ draupadyÃm aparÃdha-samaya eva mayaite nihatÃs tvad-yaÓase yantra-pratimÃvat pravartante | tasmÃt tvaæ nimitta-mÃtram bhava | he savyasÃcin ! savyenÃpi hastena bÃïÃn sacituæ saædhÃtuæ ÓÅlaæ asyeti yuddha-nirbhare prÃpte hastÃbhyÃm i«u-var«inn ity artha÷ ||33|| __________________________________________________________ BhG 11.34 droïaæ ca bhÅ«maæ ca jayadrathaæ ca karïaæ tathÃnyÃn api yodhavÅrÃn | mayà hatÃæs tvaæ jahi mà vyathi«Âhà yudhyasva jetÃsi raïe sapatnÃn ||34|| ÓrÅdhara÷ : na caite vidma÷ kataran no garÅyo yad và jayema yadi và no jayeyu÷ ity ÃÓaÇkà sÃpi na kÃryety Ãha droïam iti | yebhyas tvaæ ÓaÇkase tÃn droïÃdÅn mayaiva hatÃæs tvaæ jahi ghÃtaya | mà vyathi«Âhà bhayaæ mà kÃr«Å÷ | sapatnÃn ÓatrÆn raïe yuddhe niÓcitaæ jetÃsi je«yasi ||34|| madhusÆdana÷ : nanu droïo brÃhmaïottamo dhanurvedÃcÃryo mama guru viÓe«eïa ca divyÃstra-sampannas tathà bhÅ«ma÷ svacchanda-m­tyur divyÃstra-sampannaÓ ca parÃÓurÃmeïa dvandva-yuddham upagamyÃpi na parÃjitas tathà yasya pità v­ddha-k«atras tapaÓ carati mama putrasya Óiro yo bhÆmau pÃtayi«yati tasyÃpi Óiras tat-kÃlaæ bhÆmau pati«yatÅti sa jayadratho 'pi jetum aÓakya÷ svayam api mahÃdevÃrÃdhana-paro divyÃstra-sampannaÓ ca tathà karïo 'pi svayaæ sÆrya-samas tad-ÃrÃdhanena divyÃstra-sampannaÓ ca vÃsava-dattayà caika-puru«a-ghÃtinyà moghÅkartum aÓakyayà Óaktyà Óaktyà viÓi«Âas tathà k­pÃÓvatthÃma-bhÆriÓrava÷-prabh­tayo mahÃnubhÃvÃ÷ sarvathà durjayà evaite«u satsu kathaæ jitvà ÓatrÆn rÃjyaæ bhok«ye kathaæ và yaÓo lapsya ity ÃÓaÇkÃm arjunasyÃpanetum Ãha tad ÃÓaÇkÃ-vi«ayÃn nÃmabhi÷ kathayan droïam iti | droïÃdÅæs tvad-ÃÓaÇkÃ-vi«ayÅ-bhÆtÃn sarvÃn eva yodha-vÅrÃn kÃlÃtmanà mayà hatÃn eva tvaæ jahi | hatÃnÃæ hanane ko và pariÓrama÷ | ato mà vyathi«ÂhÃ÷ katham evaæ Óak«yÃmÅti vyathÃæ bhaya-nimittÃæ pŬÃæ mà gà bhayaæ tyaktvà yudhyasva | jetÃsi je«yasy acireïaiva raïe saÇgrÃme sapatnÃn sarvÃn api ÓatrÆn | atra droïaæ ca bhÅ«maæ ca jayadrathaæ ceti ca-kÃra-trayeïa pÆrvoktÃjeyatva-ÓaÇkÃnÆdyate | tathÃ-Óabdena karïe 'pi | anyÃn api yodha-vÅrÃn ity atrÃpi-Óabdena | tasmÃt kuto 'pi svasya parÃjayaæ vadha-nimittaæ pÃpaæ ca mà ÓaÇki«Âhà ity abhiprÃya÷ | kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye droïaæ ca madhusÆdana | i«ubhi÷ pratiyotsyÃmi pÆjÃrhau ity atrevÃtrÃpi samudÃyÃnvayÃn antaraæ pratyekÃnvayo dra«Âavya÷ ||34|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : yad và jayema yadi và no jayeyu÷ iti sva-vijaye saæÓayam ÃkÃr«År ity ÃÓayenÃha droïaæ ceti | mayà hatÃn hatÃyu«o droïÃdÅæs tvaæ jahi mÃraya | mà vyati«ÂhÃ÷ | katham etÃn divyÃstra-sampannÃn eka÷ Óaknomy ahaæ vijetum iti bhayaæ mà gÃ÷ | m­tÃnÃæ mÃraïe ka÷ Órama ity artha÷ | bhayaæ hitvà yudhyasva raïa sapatnÃn ripÆn jetÃsi je«yasi ||34|| __________________________________________________________ BhG 11.35 saæjaya uvÃca etac chrutvà vacanaæ keÓavasya k­täjalir vepamÃna÷ kirÅÂÅ | namask­tvà bhÆya evÃha k­«ïaæ sa-gadgadaæ bhÅta-bhÅta÷ praïamya ||35|| ÓrÅdhara÷ : tato yad v­ttaæ tad eva dh­tarëÂraæ prati saæjaya uvÃca etad iti | etat pÆrva-Óloka-trayÃtmakaæ keÓavasya vacanaæ Órutvà vepamÃna÷ kampamÃna÷ kirÅÂy arjuna÷ k­täjali÷ sampuÂÅk­ta-hasta÷ k­«ïaæ namask­tya punar apy ÃhoktavÃn | katham Ãha ? har«a-bhayÃdy-ÃveÓa-vaÓÃt gadgadena kaïÂha-kampanena saha vartate iti sa-gadgadaæ yathà syÃt tathà | kiæ ca bhÅtÃd api bhÅta÷ san praïamyÃvanato bhÆtvà ||35|| madhusÆdana÷ : droïa-bhÅ«ma-jayadratha-karïe«u jayÃÓÃ-vi«aye«u hate«u nirÃÓrayo duryodhano hata evety anusandhÃya jayÃÓÃæ parityajya yadi dh­tarëÂra÷ sandhiæ kuryÃt tadà ÓÃntir ubhaye«Ãæ bhaved ity abhiprÃyavÃæs tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃæ saæjaya uvÃca etad iti | etat pÆrvoktaæ keÓavasya vacanaæ Órutvà k­täjali÷ kirÅÂÅndra-datta-kirÅÂa÷ parama-vÅratvena prasiddho vepamÃna÷ paramÃÓcarya-darÓana-janitena sambhrameïa kampamÃno 'rjuna÷ k­«ïaæ bhaktÃgha-kar«aïaæ bhagavantaæ namask­tvà namask­tya bhÆya÷ punar apy ÃhoktavÃn sa-gadgadaæ bhayena har«eïa cÃÓru-pÆrïa-netratve sati kapha-ruddha-kaïÂhatayà vÃco mandatva-sakampatvÃdir vikÃra÷ sa-gadgadas tad-yuktaæ yathà syÃt | bhÅta-bhÅto 'tiÓayena bhÅta÷ san pÆrvaæ namask­tya punar api praïamyÃtyanta-namro bhÆtvÃheti sambandha÷ ||35|| viÓvanÃtha÷ : namask­tvety Ãr«am ||35|| baladeva÷ : tato yad abhÆt tat saæjaya uvÃca etad iti | keÓavasyaitat padya-trayÃtmakaæ vacanaæ Órutvà kirÅÂÅ pÃrtha÷ vepamÃno 'tyadbhutÃtyugra-rÆpa-darÓanajena sambhrameïa sakampa÷ | namak«Âvety Ãr«am | k­«ïaæ namask­tya, puna÷ praïamya, bhÅta-bhÅto 'tibhayÃkula÷ san bhÆya÷ punaar apy Ãha sa-gadgadaæ gadgadena kaïÂha-kampena sahitaæ yathà syÃt tathà ||35|| __________________________________________________________ BhG 11.36 arjuna uvÃca sthÃne h­«ÅkeÓa tava prakÅrtyà jagat prah­«yaty anurajyate ca | rak«Ãæsi bhÅtÃni diÓo dravanti sarve namasyanti ca siddha-saæghÃ÷ ||36|| ÓrÅdhara÷ : sthÃne ity ekÃdaÓabhir arjunasyokti÷ | sthÃne ity avyayaæ yuktam ity asminn arthe | he h­«ÅkeÓa yata evaæ tvam adbhuta-prabhÃvo bhakta-vatsalaÓ ca | atas tava prakÅrtyà mÃhÃtmya-saÇkÅrtanena na kevalam aham eva prah­«yÃmÅti, kintu jagat sarvaæ prah­«yaty prakar«eïa har«aæ prÃpnoti | etat tu sthÃne yuktam ity artha÷ | tathà jagad anurajyate cÃnurÃgam upaitÅti yat | tathà rak«Ãæsi bhÅtÃni santi | diÓa÷ prati dravanti palÃyante iti yat | sarve yoga-tapo-mantrÃdi-siddhÃnÃæ saÇghà namasyanti praïamanti iti yat | etac ca sthÃne yuktam eva | na citram ity artha÷ ||36|| madhusÆdana÷ : ekÃdaÓabhir arjuna uvÃca sthÃna iti | sthÃna ity avyayaæ yuktam ity arthe | he h­«ÅkeÓa ! sarvendriya-pravartaka yatas tvam evam atyantÃdbhuta-prabhÃvo bhakta-vatsalaÓ ca tatas tava prakÅrtyà prak­«Âayà kÅrtyà niratiÓaya-prÃÓastyasya kÅrtanena Óravaïena ca na kevalam aham eva prah­«yÃmi kintu sarvam eva jagac cetana-mÃtraæ rak«o-virodhi prah­«yati prak­«Âaæ har«am ÃpnotÅti yat tat sthÃne yuktam evety artha÷ | tathà sarvaæ jagad anurajyate ca tad-vi«ayam anurÃgam upaitÅti ca yat tad api yuktam eva | tathà rak«Ãæsi bhÅtÃni bhayÃvi«ÂÃni santi diÓo dravanti gacchanti sarvÃsu dik«u palÃyanta iti yat tad api yuktam eva | tathà sarve siddhÃnÃæ kapilÃdÅnÃæ saæghà namasyanti ceti yat tad api yuktam eva | sarvatra tava prakÅrtyety asyÃnvaya÷ sthÃna ity asya ca | ayaæ Óloko rak«oghna-mantratvena mantra-ÓÃstre prasiddha÷ | sa ca nÃrÃyaïëÂÃk«ara-sudarÓanÃstra-mantrÃbhyÃæ sampuÂito j¤eya iti rahasyam ||36|| viÓvanÃtha÷ : bhagavad-vigrahasyÃtiprasannatvam atighoratvaæ cedam unmukha-vimukha-vi«ayakam iti sahaseva j¤Ãtvà tad eva tattvaæ vyÃcak«aïa÷ stauti sthÃna iti | sthÃna ity avyayaæ yuktam ity artha÷ | he h­«ÅkeÓa ! sva-bhaktendriyÃnÃæ ca svÃbhimukhye sva-mukhye ca pravartaka ! tava prakÅrtyà prak­«Âayà tvan-mÃhÃtmya-saÇkÅrtanena jagad idaæ prah­«yay anurajyate anuraktam bhavatÅti yuktam eva jagato 'sya tvad-aunmukhyÃd iti bhÃva÷ | tathà rak«Ãæsi rak«o 'sura-dÃnava-piÓÃcÃdÅni bhÅtÃni bhÆtvà diÓo dravanti diÓa÷ prati palÃyanta ity etad api sthÃne yuktam eva | te«Ãæ tvad-vaimukhyÃd iti bhÃva÷ | tathà tvad-bhaktyà ye siddhÃs te«Ãæ saÇghÃ÷ sarve namasyanti cety api yuktam eva | te«Ãæ tvad-bhaktatvÃd iti bhÃva÷ | Óloko 'yaæ rak«oghna-mantratvena mantra-ÓÃstre prasiddha÷ ||36|| baladeva÷ : pareÓasya sakhyu÷ k­«ïasyÃtiramyatvam atyugratvaæ ca tatra raÇgavad yugapad eva vÅk«ya tad-ubhayaæ sva-saæmukha-sva-vimukha-vi«ayam iti vidvÃn arjunas tad-anurÆpaæ stauti sthÃna ity ekÃdaÓabhi÷ | yuktam ity arthakaæ sthÃna ity ed-antam avyayam | he h­«ÅkeÓeti saæmukha-vimukhendriyÃïÃæ sÃæmukhye vaimukhye capravarakety artha÷ | yuddha-darÓanÃyÃgataæ deva-gandharva-siddha-vidyÃdhara-pramukhaæ tvat-saæmukhaæ jagat tava du«Âa-saæhartatva-rÆpayà prakÅrtyà prah­«yaty anurajyate ceti yuktam etat | du«Âa-svabhÃvÃni tvad-vimukhÃni rak«Ãæsi rÃk«asÃsura-dÃnavÃdÅni devÃdy-udgÅtayà tat-prakÅrtyà bhÅtÃni bhÆtvà diÓa÷ prati dravanti palÃyanta iti ca yuktam | tava prÃïi-bhÃvÃnusÃri-rÆpa-prakÃÓitvÃd iti bhÃva÷ | tad itthaæ Ói«ÂÃÓi«ÂÃnugraha-kÃritÃæ tava vÅk«ya tvad-bhaktÃ÷ siddha-saÇghÃ÷ sarve sanakÃdayo namasyanti jaya jaya bhagavÃn ity udÅrayanta÷ praïamanti ca yuktaæ tava bhakta-mano-hÃritvÃt ||36|| __________________________________________________________ BhG 11.37 kasmÃc ca te na nameran mahÃtman garÅyase brahmaïo 'py Ãdi-kartre | ananta deveÓa jagannivÃsa tvam ak«araæ sad asat tatparaæ yat ||37|| ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha kasmÃd iti | he mahÃtman ! he ananta ! he deveÓa ! he jagannivÃsa ! kasmÃd dhetos te tubhyaæ na nameran na namaskÃraæ kuryu÷ ? kathambhÆtÃya brahmaïo 'py garÅyase gurutarÃya | Ãdi-kartre ca brahmaïo 'pi janakÃya | kiæ ca sad vyaktam asad-vyaktaæ tÃbhyÃæ paraæ mÆla-kÃraïaæ yad ak«araæ brahma | tac ca tvam eva | etair navabhir hetubhis tvÃæ sarve namasyantÅti na citram ity artha÷ ||37|| madhusÆdana÷ : bhagavato har«Ãdi-vi«ayatve hetum Ãha kasmÃc ceti | kasmÃc ca hetos te tubhyaæ na nameran na namaskuryu÷ siddha-saÇghÃ÷ sarve 'pi | he mahÃtman paramodÃra-citta ! he 'nanta sarva-pariccheda-ÓÆnya ! he deveÓa hiraïyagarbhÃdÅnÃm api devÃnÃæ niyanta÷ ! he jagan-nivÃsa sarvÃÓraya ! tubhyaæ kÅd­ÓÃya brahmaïo 'pi garÅyase gurutarÃyÃdi-kartre tvam brahmaïo 'pi janakÃya | niyant­tvam upade«Â­tvaæ janakatvam ity Ãdir ekaiko 'pi hetur namaskÃryatÃ-prayojaka÷ kiæ punar mahÃtmatvÃnantatva-jagan-nivÃsatvÃdi-nÃnÃ-kalyÃïa-guïa-samuccita ity anÃÓcaryatÃ-sÆcanÃrthaæ namaskÃrasya kasmÃc ceti vÃ-ÓabdÃrthaÓ ca-kÃra÷ | kiæ ca sat ? vidhi-mukhena pratÅyamÃnam astÅit | asan ni«edha-mukhena pratÅyamÃnaæ nÃstÅti | athavà sad-vyaktam asad-vyaktaæ tvam eva | tathà tat-paraæ tÃbhyÃæ sad-asadbhyÃæ paraæ mÆla-kÃraïaæ yad ak«araæ brahma tad api tvam eva tvad-bhinnaæ kim api nÃstÅty artha÷ | tat-paraæ yad ity atra yac-chabdÃt prÃk-ca-kÃram api kecit paÂhanti | etair hetubhis tvÃæ sarve namasyantÅti na kim api citram ity artha÷ ||37|| viÓvanÃtha÷ : te kasmÃn na nameran, api tu namerann eva | Ãtmanepadam Ãr«am | sat-kÃryam asat-kÃraïaæ ca tÃbhyÃæ paraæ yad ak«araæ brahma tat tvam ||37|| baladeva÷ : atha bhagavata÷ sarva-namasyatvam abhidadhat sarva-vyÃpitvÃt sarvÃtmakatÃæ pratipÃdayati kasmÃc ceti caturbhi÷ | he mahÃtman udÃra-mate ! he ananta sarva-vyÃpin ! he deveÓa sarva-deva-niyanta÷ ! he jagannivÃsa sarvÃÓraya ! te siddha-saÇghÃs te tubhyaæ kasmÃd dhetor na nameran ? Ãtmanepadaæ chÃndasam | api tu praïameyur eva te | kÅd­ÓÃyety Ãha | brahmaïo 'py garÅyase gurutarÃya yasmÃd Ãdi-kartre tattva-s­«Âi-karÃyeti namasyatve 'neke hetava÷ santÅti samuccayÃlaÇkÃra÷ | kiæ ca yad ak«araæ prak­ti-tattvaæ tat-paraæ yad iti | tasmÃt prak­ti-saæs­«ÂÃj jÅvÃtma-tattvÃt prak­ti-tattvÃc cokta-rÆpÃt param utk­«Âaæ bhinnaæ ca yan-mukta-jÅvÃtma-tattvaæ tac ca tvam eva sarva-rÆpa ity artha÷ ||37|| __________________________________________________________ BhG 11.38 tvam Ãdi-deva÷ puru«a÷ purÃïas tvam asya viÓvasya paraæ nidhÃnam | vettÃsi vedyaæ ca paraæ ca dhÃma tvayà tataæ viÓvam ananta-rÆpa ||38|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca tvam Ãdi-deva iti | tvam Ãdi-devo devÃnÃm Ãdi÷ | yata÷ purÃïo 'nÃdi÷ puru«as tvam | ataeva tvam asya paraæ nidhÃnam laya-sthÃnam | tathà viÓvasya j¤Ãtà tvam | yac ca vedyaæ vastu-jÃtaæ paraæ ca dhÃma vai«ïavaæ padaæ tad api tvam evÃsi | ataeva he ananta-rÆpa tvayaivedaæ viÓvaæ tataæ vyÃptam | etaiÓ ca saptabhir hetubhis tvam eva namaskÃrya ity artha÷ ||38|| madhusÆdana÷ : bhakty-udrekÃt punar api stauti tvam iti | tvam Ãdi-devo jagata÷ sarga-hetutvÃt | puru«a÷ pÆrayità | purÃïo 'nÃdi÷ | tvam asya viÓvasya paraæ nidhÃnam laya-sthÃnatvÃn nidhÅyate sarvam asminn iti | evaæ s­«Âi-pralaya-sthÃnatvenopÃdÃnatvam uktvà sarvaj¤atvena pradhÃnaæ vyÃvartayan nimittatÃm Ãha vettà vedità sarvasyÃsi | dvaitÃpattiæ vÃrayati yac ca vedyaæ tad api tvam evÃsi vedana-rÆpe veditari paramÃrtha-sambandhÃbhÃvena sarvasya vedyasya kalpitatvÃt | ataeva paraæ ca dhÃma yat sac-cid-Ãnanda-ghanam avidyÃ-tat-kÃrya-nirmuktaæ vi«ïo÷ paramaæ padaæ tad api tvam evÃsi | tvayà sad-rÆpeïa sphÆraïa-rÆpeïa ca kÃraïena tataæ vyÃptam idaæ svata÷-sattÃ-sphÆrti-ÓÆnyaæ viÓvam kÃryaæ mÃyika-sambandhenaiva sthiti-kÃla he 'nantarÆpÃparicchinna-svarÆpa ||38|| viÓvanÃtha÷ : nidhÃnaæ laya-sthÃnaæ paraæ dhÃma guïÃtÅtaæ svarÆpam ||38|| baladeva÷ : tvam iti | paraæ nidhÃnam paramÃÓrayo nidhÅyate 'smin iti nirukte÷ | jagati yo vettà yac ca vedyaæ tad ubhayaæ tvam eva | kuta evam iti cet tatrÃha yat tvayà viÓvam idaæ tataæ tad-vyÃpitvÃd ity artha÷ | yac ca paraæ dhÃma parama-vyomÃkhyaæ prÃpya-sthÃnam tad api tvam eva parÃkhya-tvac-chakti-vaibhavatvÃt tasya dhÃmna÷ ||38|| __________________________________________________________ BhG 11.39 vÃyur yamo 'gnir varuïa÷ ÓaÓÃÇka÷ prajÃpatis tvaæ prapitÃmahaÓ ca | namo namas te 'stu sahasra-k­tva÷ punaÓ ca bhÆyo 'pi namo namas te ||39|| ÓrÅdhara÷ : itaÓ ca sarvais tvam eva namaskÃrya÷ sarva-devÃtmakatvÃd iti stuvan svayam api namaskaroti vÃyur iti | vÃyv-Ãdi-rÆpas tvam iti sarva-devÃtmakatvopalak«aïÃrtham uktam | prajÃpati÷ pitÃmaha÷ | tasyÃpi janakatvÃt prapitÃmahas tvam | atas te tubhyaæ sahasraÓo namo 'stu | puna÷ sahasra-k­tvo namo 'stu | bhÆyo 'pi punar api sahasra-k­tvo namo nama iti ||39|| madhusÆdana÷ : vÃyur yamo 'gnir varuïa÷ ÓaÓÃÇka÷ sÆryÃdÅnÃm apy upalak«aïam etat | prajÃpatir virì hiraïyagarbhaÓ ca | prapitÃmahaÓ pitÃmahasya hiraïya-garbhasyÃpi pità ca tvam | yasmÃd evaæ sarva-devÃtmakatvÃt tvam eva sarvair namaskÃryo 'si tasmÃn mamÃpi varÃkasya namo namo namas te tubhyam astu sahasrak­tva÷ | punaÓ ca bhÆyo 'pi punar api ca namo namas te | bhakti-ÓraddhÃtiÓayena namaskÃre«v alaæ-pratyayÃbhÃvo 'nayà namaskÃrÃv­ttyà sÆcyate ||39|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : ata÷ sarva-Óabda-vÃcyas tvam ity Ãha vÃyur iti | sarva-devopalak«aïaæ vÃyv-Ãdi-sarva-deva-rÆpas tvaæ prajÃpatiÓ caturÃsya÷ pitÃmahas tvaæ tat-pit­tvÃt prapitÃmahas tvaæ bhavasi kaÇkaïÃdi«u kanakasyeva cid-acic-chaktimatas tava kÃraïasya vÃyv-Ãdi«u vyÃptes tat tat sarva-rÆpas tvam ata÷ sarva-namasyo 'sÅti mayà tvaæ namasyase ity Ãha namo nama÷ ||39|| __________________________________________________________ BhG 11.40 nama÷ purastÃd atha p­«Âhatas te namo 'stu te sarvata eva sarva ananta-vÅryÃmita-vikramas tvaæ sarvaæ samÃpno«i tato 'si sarva÷ ||40|| ÓrÅdhara÷ : bhakti-ÓraddhÃbhayÃtiÓayena namaskÃre«u t­ptim anadhigacchan punar api bahuÓa÷ praïamati nama iti | he sarva sarvÃtman sarvÃsu dik«u tubhyaæ namo 'stu | sarvÃtmakam upapÃdayann Ãha anantaæ vÅryaæ sÃmarthyaæ yasya tathà | amito vikrama÷ parÃkramo yasya sa÷ | evaæ bhÆtas tvaæ sarvaæ viÓvaæ samyag antar bahiÓ ca samÃpno«i vyÃpno«i | suvarïam iva kaÂaka-kuï¬alÃdi sva-kÃryaæ vyÃpya vartase tata÷ sarva-svarÆpo 'si ||40|| madhusÆdana÷ : tubhyaæ purastÃd agra-bhÃge namo 'stu tubhyaæ puro nama÷ syÃd iti và | atha-Óabda÷ samuccaye | p­«Âhato 'pi tubhyaæ nama÷ syÃt | namo 'stu te tubhyaæ sarvata eva sarvÃsu dik«u sthitÃya he sarva ! vÅryaæ ÓarÅra-balaæ vikrama÷ Óik«Ã Óastra-prayoga-kauÓalam | ekaæ vÅryÃdhikaæ manya uttaikaæ Óik«ayÃdhikam ity ukter bhÅma-duryodhanayor anye«u caikaikaæ vyavasthitam | tvaæ tu ananta-vÅryaÓ cÃmita-vikramaÓ ceti samastam ekaæ padam | ananta-vÅryeti sambodhanaæ và | sarvaæ samastaæ jagat samÃpno«i samyag ekenaa sad-rÆpeïÃpno«i sarvÃtmanà vyÃpno«i tatas tasmÃt sarvo 'si tvad-atiriktaæ kim api nÃstÅty artha÷ ||40|| viÓvanÃtha÷ : sarvaæ sva-kÃryaæ jagad Ãpno«i vyÃpno«i svarïam iva kaÂaka-kuï¬alÃdikam atas tvam eva sarva÷ ||40|| baladeva÷ : bhakty-atiÓayena namaskÃre«v alaæ bhÃvam avidan bahuk­tva÷ praïamati nama÷ purastÃd iti | he sarva ! purastÃt p­«Âhata÷ sarvataÓ ca sthitÃya te namo namo 'stu | ananteti karma-dhÃraya÷ | vÅryaæ deha-balaæ vikramas tu dhÅ-balaæ Óastra-prayogÃdi-prÃvÅïya-rÆpam | ekaæ vÅryÃdhikaæ manyataikaæ Óik«ayÃdhikam iti bhÅma-duryodhanÃv uddiÓyokte÷ | sarva-rÆpatvehe tum Ãha sarvaæ samÃpno«Åti | evam evoktaæ ÓrÅ-vai«ïave - yo 'yaæ tavÃgato deva samÅpaæ devatÃ-gaïa÷ | sa tvam eva jagat-sra«Âà yata÷ sarva-gato bhavÃn || iti ||40|| __________________________________________________________ BhG 11.41-42 sakheti matvà prasabhaæ yad uktaæ he k­«ïa he yÃdava he sakheti | ajÃnatà mahimÃnaæ tavedaæ mayà pramÃdÃt praïayena vÃpi ||41|| yac cÃvahÃsÃrtham asatk­to 'si vihÃraÓayyÃsanabhojane«u | eko 'tha vÃpy acyuta tatsamak«aæ tat k«Ãmaye tvÃm aham aprameyam ||42|| ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ bhagavantaæ k«amÃpayati sakhetÅti dvyÃbhyÃm | tvaæ prÃk­te÷ sakhety evaæ matvà prasabhaæ haÂhÃt tiraskÃreïa yad uktaæ tat k«Ãmaye tvÃm ity uttareïÃnvaya÷ | kiæ tat ? he k­«ïa he yÃdava he sakheti ca | sandhir Ãr«am | prasabhoktau hetu÷ - tava mahimÃnaæ idaæ ca viÓva-rÆpam ajÃnatà ca mayà pramÃdÃt praïayena snehena yad uktam iti ||41|| kiæ ca yac ceti | he acyuta ! yac ca parihÃsÃrthaæ krŬÃdi«u tirask­to 'si | ekatra ekala÷ | sakhÅn vinà rahasi sthita ity artha÷ | athavà tat-samak«aæ te«Ãæ parihasatÃæ sakhÅnÃæ samak«aæ purato 'pi | tat sarvam aparÃdha-jÃtaæ tvÃm aprameyam acintya-prabhÃvaæ k«Ãmaye k«amÃæ kÃrayÃmi ||42|| madhusÆdana÷ : yato 'haæ tvan-mÃhÃtmyÃparij¤ÃnÃd aparÃdhÃn ajasrÃm akÃr«aæ tata÷ parama-kÃruïikaæ tvÃæ praïamyÃparÃdha-k«amÃæ kÃryÃmÅtyÃha sakhetÅti dvÃbhyÃm | tvaæ mama sakhà samÃna-vayà iti matvà prasabhaæ svotkar«a-khyÃpana-rÆpeïÃbhibhavena yad uktaæ mayà tavedaæ viÓva-rÆpaæ tathà mahimÃnam aiÓvaryÃtiÓayam ajÃnatà | puæ-liÇga-pÃÂha imaæ viÓva-rÆpÃtmakaæ mahimÃnaæ ajÃnatà | pramÃdÃc citta-vik«epÃt praïayena snehena vÃpi kim uktam ity Ãha he k­«ïa he yÃdava he sakheti ||41|| yac cÃvahÃsÃrtham parihÃsÃrthaæ vihÃra-ÓayyÃsana-bhojane«u vihÃra÷ krŬà vyÃyÃmo vÃ, Óayyà tÆlikÃdyÃstaraïa-viÓe«a÷, Ãsanaæ siæhÃsanÃdi | bhojanaæ bahÆnÃæ paÇkÃvaÓanaæ te«u vi«aya-bhÆte«u asatk­to 'si mayà paribhÆto 'si eka÷ sakhÅn vihÃya rahasi sthito và tvam | athavà tat-samak«aæ te«Ãæ sakhÅnÃæ samak«aæ vÃ, he 'cyuta ! sarvadà nirvikÃra ! tat sarvaæ vacana-rÆpam asat-karaïa-rÆpaæ cÃparÃdha-jÃtaæ k«Ãmaye k«ÃmayÃmi tvÃm aprameyam acintya-prabhÃveïa nirvikÃreïa ca parama-kÃruïikena bhagavatà tvan-mÃhÃtmyÃnabhij¤asya mamÃparÃdhÃ÷ k«antavyà ity artha÷ ||42|| viÓvanÃtha÷ : hanta hantaitÃd­Óa-mahÃ-mahaiÓvaryamat tvayy ahaæ k­ta-mahÃparÃdha-pu¤jo 'smÅty anutÃpam Ãvi«kurvann Ãha sakhetÅti | he k­«ïeti | tvaæ vasudeva-nÃmno narasyÃrdharathatvenÃpy aprasiddhasya putra÷ k­«ïa iti prasiddha÷ | he yÃdaveti | yadu-vaæÓasya tava nÃsti rÃjatvaæ, mama tu puru-vaæÓasyÃsty eva rÃjatvam | he sakheti | sandhir Ãr«a÷ | tad api tvayà saha mama yat sakhyaæ tatra tava paitrika-prabhÃvo na hetu÷ | nÃpi kaulika÷ | kintu tÃvaka evety abhiprÃyato yeat prasabhaæ sa-tiraskÃram uktaæ mayà tat k«Ãmaye k«amayÃmÅty uttareïÃnvaya÷ | tavedaæ viÓva-rÆpÃtmakaæ svarÆpam eva mahimÃnaæ pramÃdÃd và praïayena snehena và parihÃsÃrthaæ vihÃrÃdi«v asatk­to 'si tvaæ satyavÃdÅ ni«kapaÂa÷ parama-sarala ity-Ãdi-vakroktyà tirask­to 'si | tvam eka÷ sakhÅn vinaiva rahasi | athavà tat samak«aæ te«Ãæ parihasatÃæ sakhÅnÃæ samak«aæ purato 'si yadà sthitas tadà jÃtaæ tat sarvam aparÃdha-sahasraæ k«Ãmaye | he prabho ! k«amasvety anunayÃmÅty artha÷ ||41-42|| baladeva÷ : evam arjuna÷ sahasra-ÓÅr«Ãdi-lak«aïaæ sva-sakhaæ k­«ïaæ vilokya saæstutya praïamya ca sva-sakhyasyaiÓvarya-j¤Ãna-saæmiÓratvÃt tad-anurÆpam anunayati sakheti dvÃbhyÃm | k­«ïo bhagavÃn me sakhà mitram iti matvà niÓcitya tavedaæ sahasra-ÓÅr«atvÃdi-lak«aïaæ mahimÃnam ajÃnatÃnanubhavatà mayà pramÃdÃd anavadhÃnata÷ praïayena sakhya-premïà và yat tvÃæ prati prasabhaæ haÂhÃd uktam | tad idÃnÅæ k«Ãmaye k«amayÃmi | kiæ tad iti cet tatrÃha he k­«ïety Ãdi | sakhetÅty atra sandhiÓ chÃndasa÷ | etÃni trÅïi sambodhanÃny anÃdara-garbhÃïi he k­«ïety atra ÓrÅ-pÆrvakatvÃbhÃvÃt | he yÃdavety atra rÃjya-vaæÓyatvÃbhÃvÃvedanÃt | he sakhety atra savayastva-mÃtra-sÆcanÃt | kiæ ca, yac ca vihÃrÃdi«v avahÃsÃrthaæ parihÃsÃyÃsatk­to 'si satya-vÃk saralo ni«kapaÂas tvam ity evaæ vya¤jaka-Óabdair avaj¤Ãto 'si | eka÷ sakhÅn vinà vijane sthitas tat samak«aæ và te«Ãæ parihasatÃæ sakhÅnÃæ purato và sthita ity artha÷ | tat sarva-vacana-rÆpam asatkÃra-rÆpaæ vÃparÃdha-jÃtaæ k«Ãmaye k«amasva prabho bhagavann ity anunayÃmi | he acyuteti saty apy aparÃdhe 'vicyuta-sakhety artha÷ | aprameyam atarkya-prabhÃvam ||41-42|| __________________________________________________________ BhG 11.43 pitÃsi lokasya carÃcarasya tvam asya pÆjyaÓ ca gurur garÅyÃn | na tvat-samo 'sty abhyadhika÷ kuto 'nyo loka-traye 'py apratima-prabhÃva ||43|| ÓrÅdhara÷ : acintya-prabhÃvatvam evÃha piteti | na vidyate pratimà upamà yasya so 'pratima÷ | tathÃvidha÷ prabhÃvo yasya tava he apratima-prabhÃva | tvam asya carÃcarasya lokasya pità janako 'si | ataeva pÆjyaÓ ca guruÓ ca guror api garÅyÃn gurutara÷ | ato loka-traye 'pi na tvat-sama eva tÃvad-anyo nÃsti | parameÓvarasyÃnyasyÃbhÃvÃt | tvatto 'bhyadhika÷ puna÷ kuta÷ syÃt ? ||43|| madhusÆdana÷ : acintya-prabhÃvatÃm eva prapa¤cayati pitÃsÅti | asya carÃcarasya lokasya pità janakas tvam asi | pÆjyaÓ cÃsi sarveÓvaratvÃt | guruÓ cÃsi ÓÃstropade«Âà | ata÷ sarvai÷ prakÃrair garÅyÃn gurutaro 'si | ataeva na tvat-samo 'sty abhyadhika÷ kuto 'nyo loka-traye 'pi | he apratima-prabhÃva ! yasya samo 'pi nÃsti dvitÅyasya parameÓvarasyÃbhÃvÃt tasyÃdhiko 'nya÷ kuta÷ syÃt sarvathà na sambhÃvyata evety artha÷ ||43|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : aprameyatÃm Ãha pitÃsÅti | asya lokasya pità pÆjyo guru÷ ÓÃstropade«Âà ca tvam asi | ata÷ sarvai÷ prakÃrair garÅyÃn gurutaras tvam | he 'pratima-prabhÃva ! ato 'smin loka-traye nikhile 'pi jagati tvat-sama eva nÃsti | dvitÅyasya pareÓasyÃbhÃvÃd eva tvad-adhiko 'nya÷ kuta÷ syÃt ? ÓrutiÓ caivam Ãha na tat-samaÓ cÃbhyadhikaÓ ca d­Óyate iti ||43|| __________________________________________________________ BhG 11.44 tasmÃt praïamya praïidhÃya kÃyaæ prasÃdaye tvÃm aham ÅÓam Ŭyam | piteva putrasya sakheva sakhyu÷ priya÷ priyÃyÃrhasi deva so¬hum ||44|| ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | tasmÃt tvÃm ÅÓaæ jagata÷ svÃminam | Ŭyaæ tubhyam | prasÃdaye prasÃdayÃmi | kathaæ kÃyaæ praïidhÃya dantavan nipÃtya | praïamya prakar«eïa natvà | atas tvaæ mahÃparÃdhaæ so¬huæ k«antum arhati | kasya kva iva ? putrasyÃparÃdhaæ k­payà pità yathà sahate | sakhur mitrasyÃparÃdhaæ sakhà nirupÃdhi-bandhu÷ sahate | priyaÓ ca priyÃyà aparÃdhaæ tat-priyÃrthaæ yathà sahate tadvat ||44|| madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | tasmÃt praïamya namask­tya tvÃæ praïidhÃya prakar«eïa nÅcair dh­tvà kÃyaæ daï¬avad bhÆmau patitveti yÃvat | prasÃdaye tvÃm ÅÓam Ŭyam sarva-stutyam aham aparÃdhÅ | ato he deva ! piteva putrasyÃparÃdhaæ sakheva sakhyur aparÃdhaæ priya÷ priyÃyÃ÷ pativratÃyà aparÃdhaæ mamÃparÃdhaæ tvaæ so¬hum k«antum arhasi ananya-ÓaraïatvÃn mama | priyÃyÃrhasÅty atreva-Óabda-lopa÷ sandhiÓ ca chÃndasa÷ ||44|| viÓvanÃtha÷ : kÃyaæ praïidhÃya bhÆmau daï¬avan nipÃtya priyÃyÃrhasÅti sandhir Ãr«a÷ ||44|| baladeva÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | kÃyaæ bhÆmau praïidhÃya praïamyeti sëÂÃÇgaæ praïatiæ k­tvà | he deva ! mamÃparÃdhaæ so¬hum arhasi | ka÷ kasyevety Ãha piteveti | sakheva sakhyur iti tu tadà mahaiÓvaryaæ vÅk«ya svasmin dÃsatva-mananÃt | priyÃyÃrhasÅti visarga-lopa÷ sandhiÓ cÃr«a÷ ||44|| __________________________________________________________ BhG 11.45 ad­«Âa-pÆrvaæ h­«ito 'smi d­«Âvà bhayena ca pravyathitaæ mano me | tad eva me darÓaya deva rÆpaæ prasÅda deveÓa jagan-nivÃsa ||45|| ÓrÅdhara÷ : evaæ k«amÃpayitvà prÃrthayate ad­«Âa-pÆrvam iti dvÃbhyÃm | he deva pÆrvam ad­«Âaæ tava rÆpaæ d­«Âvà h­«ito h­«Âo 'smi | tathà bhayena ca me mana÷ pravyathitaæ pracalitam | tasmÃn mama vyathÃ-niv­ntaye tad eva rÆpaæ darÓaya | he devaÓa he jagannivÃsa prasanno bhava ||45|| madhusÆdana÷ : evam aparÃdha-k«amÃæ prÃrthya puna÷ prÃg-rÆpa-darÓanaæ viÓvarÆpopasaæhareïa prÃrthayate ad­«Âa-pÆrvam iti dvÃbhyÃm | kadÃpy ad­«Âa-pÆrvaæ pÆrvam ad­«Âaæ viÓva-rÆpaæ d­«Âvà h­«ito h­«Âo 'smi | tad-vik­ta-rÆpa-darÓanajena bhayena ca pravyathitaæ vyÃkulÅk­taæ mano me | atas tad eva prÃcÅnam eva mama prÃïÃpek«ayÃpi priyaæ rÆpaæ me darÓaya he deva he deveÓa he jagan-nivÃsa prasÅda prÃg-rÆpa-darÓana-rÆpaæ prasÃdaæ me kuru ||45|| viÓvanÃtha÷ : yadyapy ad­«Âa-pÆrvam idaæ te viÓva-rÆpÃtmakaæ vapur d­«Âvà h­«ito 'smi tad apy asya ghoratvÃd bhayena mana÷ pravyathitam abhÆt | tasmÃt tad eva mÃnu«aæ rÆpaæ mat-prÃïa-koÂy-adhika-priyaæ mÃdhurya-pÃrÃvÃraæ vasudeva-nandanÃkÃraæ me darÓaya prasÅdety alaæ tavaitÃd­ÓaiÓvaryasya darÓanÃyeti bhÃva÷ | deveÓeti tvaæ sarvedvÃnÃm ÅÓvara÷ sarva-jagan-nivÃso bhavasy eveti mayà pratÅtam iti bhÃva÷ | atra viÓva-rÆpa-darÓana-kÃle sarva-svarÆpa-mÆla-bhÆtaæ narÃkÃraæ k­«ïa-vapus tatraiva sthitam api yogamÃyÃcchÃditatvÃd arjunena na d­«Âam iti gamyate ||45|| baladeva÷ : atha kiæ vak«i kiæ cecchasÅti cet tatrÃha ad­«Âeti | tvayi k­«ïe sattvena j¤Ãtam apÅdam aiÓvaraæ rÆpaæ d­«ÂvÃhaæ har«ito 'smi mat-sakhasyedam asÃdhÃraïaæ rÆpam iti mudito 'smi manaÓ ca mama tad-ghoratva-darÓana-jena bhayena pravyathitaæ bhavati | ata idaæ prÃrthayed evety Ãdi sarva-deva-niyantà tat-sarvÃdhÃra÷ pareÓas tvam asÅti mayà pratyak«Åk­tam ata÷paraæ tad-antarbhÃvya tad eva mad-abhÅ«Âaæ k­«ïa-rÆpaæ darÓaya prÃdurbhÃvayety artha÷ ||45|| __________________________________________________________ BhG 11.46 kirÅÂinaæ gadinaæ cakra-hastam icchÃmi tvÃæ dra«Âum ahaæ tathaiva | tenaiva rÆpeïa catur-bhujena sahasra-bÃho bhava viÓva-mÆrte ||46|| ÓrÅdhara÷ : tad eva rÆpaæ viÓe«ayann Ãha kirÅÂinam iti | kirÅÂavantam gadÃvantaæ cakra-hastaæ ca tvÃæ dra«Âum icchÃmi | pÆrvaæ yathà d­«Âo 'si tathaiva | ataeva he sahasra-bÃho | he viÓva-mÆrte ! idaæ viÓva-rÆpam upasaæh­tya tenaiva kirÅÂÃdi-yuktena caturbhujena bhavÃvirbhava | tad anena ÓrÅ-k­«ïam arjuna÷ pÆrvam api kirÅÂÃdi-yuktam eva paÓyatÅti gamyate | yat tu pÆrvam uktaæ viÓva-rÆpa-darÓane kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca paÓyÃmÅti | tad-bahu-kirÅÂÃdy-abhiprÃyeïa | yad và etÃvantaæ kÃlaæ yaæ tvÃæ kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca suprasannam apaÓyaæ tam evedÃnÅæ tejo-rÃÓiæ durnirÅk«yaæ paÓyÃmÅbhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodha÷ ||46|| madhusÆdana÷ : tad eva rÆpaæ viv­ïoti kirÅÂinam iti | kirÅÂavantam gadÃvantaæ cakra-hastaæ ca tvÃæ dra«Âum icchÃmy ahaæ tathaiva pÆrvavad eva | atas tenaiva rÆpeïa catur-bhujena vasudevÃtmajatvena bhava he idÃnÅæ sahasra-bÃho he viÓva-mÆrte | upasaæh­tya viÓvarÆpaæ pÆrva-rÆpeïaiva prakaÂo bhavety artha÷ | etena sarvadà caturbhujÃdi-rÆpam arjunena bhagavato d­Óyata ity uktam ||46|| viÓvanÃtha÷ : viÓe«ayann Ãha kirÅÂinam iti | kirÅÂavantam gadÃvantaæ cakra-hastaæ ca tvÃæ dra«Âum icchÃmi | pÆrvaæ yathà d­«Âo 'si tathaiva | ataeva he sahasra-bÃho | he viÓva-mÆrte ! idaæ viÓva-rÆpam upasaæh­tya tenaiva kirÅÂÃdi-yuktena caturbhujena bhavÃvirbhava | tad anena ÓrÅ-k­«ïam arjuna÷ pÆrvam api kirÅÂÃdi-yuktam eva paÓyatÅti gamyate | yat tu pÆrvam uktaæ viÓva-rÆpa-darÓane kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca paÓyÃmÅti | tad-bahu-kirÅÂÃdy-abhiprÃyeïa | yad và etÃvantaæ kÃlaæ yaæ tvÃæ kirÅÂinaæ gadinaæ cakriïaæ ca suprasannam apaÓyaæ tam evedÃnÅæ tejo-rÃÓiæ durnirÅk«yaæ paÓyÃmÅbhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodha÷ ||46|| baladeva÷ : tat kÅd­g ity Ãha kirÅÂinam iti | he samprati sahasra-bÃho ! he viÓva-mÆrte ! idaæ rÆpam antarbhÃvya divyÃbhinet­-naÂavat tenaiva caturbhujena rÆpeïa viÓi«Âa÷ san prÃdurbhava ||46|| __________________________________________________________ BhG 11.47 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayà prasannena tavÃrjunedaæ rÆpaæ paraæ darÓitam Ãtma-yogÃt | tejo-mayaæ viÓvam anantam Ãdyaæ yan me tvad-anyena na d­«Âa-pÆrvam ||47|| ÓrÅdhara÷ : evaæ prÃrthitas tam ÃÓvÃsayan bhagavÃn uvÃca mayeti tribhi÷ | he arjuna kim iti tvaæ bibhe«i ? yato mayà prasannena k­payà tavedaæ param uttamaæ rÆpaæ darÓitam | Ãtmano mama yogÃd yoga-mÃyÃ-sÃmÃrthyÃt | paratvam evÃha tejo-mayam | viÓvam viÓvÃtmakam | anantam Ãdyaæ ca | yan mama rÆpaæ tvad-anyena tvÃd­ÓÃd bhaktÃd anyena pÆrvaæ na d­«Âaæ tat ||47|| madhusÆdana÷ : evam arjunena prasÃdito bhaya-vÃdhitam arjunam upalabhyopasaæh­tya viÓva-rÆpam ucitena vacanena tam ÃÓvÃsayan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayeti tribhi÷ | he 'rjuna mà bhai«Å÷ | yato mayà prasannena tvad-vi«aya-k­pÃtiÓayavatedaæ viÓva-rÆpÃtmakaæ paraæ Óre«Âhaæ rÆpaæ tava darÓitam Ãtma-yogÃd asÃdhÃraïÃn nija-sÃmarthyÃt | paratvaæ viv­ïoti tejo-mayaæ teja÷-pracuraæ viÓvam samastam anantam Ãdyaæ ca yan mama rÆpaæ tvad-anyena kenÃpi na d­«Âa-pÆrvam pÆrvaæ na d­«Âam ||47|| viÓvanÃtha÷ : bho arjuna ! dra«Âum icchÃmi te rÆpam aiÓvaraæ puru«ottama iti tvat-prÃrthanayaivedaæ mayà mad-aæÓasya viÓva-rÆpa-puru«asya rÆpaæ darÓitam | katham atra te mana÷ pravyathitam abhÆt ? yata÷ prasÅda prasÅdety uktyà tan-mÃnu«am eva rÆpaæ me did­k«ase, tasmÃt kim idam ÃÓcaryaæ brÆ«e ity Ãha mayeti | prasannenaiva mayà tava tubhyam evedaæ rÆpaæ darÓitam | nÃnyasmai, yatas tvatto 'nyena kenÃpi etan na pÆrvaæ d­«Âam | tad api tvam etan na sp­hayasi kim iti bhÃva÷ ||47|| baladeva÷ : evaæ prÃrthito bhagavÃn uvÃca mayeti | he arjuna ! dra«Âum icchÃmi te rÆpam ity Ãdi tvat-prÃrthitaæ prasannena mayedaæ tejo-mayaæ paramaiÓvaraæ rÆpaæ vaidÆryavad abhinet­-naÂavac ca tvad-abhÅ«Âe k­«ïe mayi sthitam eva tava darÓitam | Ãtma-yogÃn nijÃcintya-Óaktyà me mama yad rÆpaæ tvad-anyena janena pÆrvaæ na d­«Âam | tat-prasaÇgÃd idÃnÅæ tv anyair api devÃdibhir d­«Âaæ bhakti-d­Óyaæ mama tat-svarÆpaæ bhaktaæ tvÃæ prati pradarÓayatà mayà tvad-d­«Âasya bahu-sÃk«ikatvÃya devÃdibhyo 'pi bhaktimadbhya÷ pradarÓitam | yat tu gaja-sÃhvaye duryodhanÃdibhir api viÓvarÆpaæ d­«Âaæ tan ned­gvidham iti tvad-anyena na d­«Âa-pÆrvam ity uktam ||47|| __________________________________________________________ BhG 11.48 na veda-yaj¤Ãdhyayanair na dÃnair na ca kriyÃbhir na tapobhir ugrai÷ | evaæ-rÆpa÷ Óakya ahaæ n­loke dra«Âuæ tvad-anyena kuru-pravÅra ||48|| ÓrÅdhara÷ : etad-darÓanam atidurlabhaæ labdhvà tvaæ k­tÃrtho 'sÅty Ãha na vedeti | vedÃdhyayanam avyatirekeïa yaj¤ÃdhyayanasyÃbhÃvÃd yaj¤a-Óabdena yaj¤a-vidyÃ÷ kalpa-sÆtrÃdyà lak«yante | vedÃnÃæ yaj¤a-vidyÃnÃæ cÃdhyayanair ity artha÷ | na ca dÃnai÷ | na ca kriyÃbhir agnihotrÃdibhi÷ | na cograis tapobhiÓ cÃndrÃyaïÃdibhi÷ | evaæ-rÆpo 'haæ tvatto 'nyena manu«ya-loke dra«Âuæ Óakya÷ | api tu tvam eva kevalaæ mat-prasÃdena d­«Âvà k­tÃrtho 'si ||48|| madhusÆdana÷ : etad-rÆpa-darÓanÃtmakam atidurlabhaæ mat-prasÃdaæ labdhvà k­tÃrtha evÃsi tvam ity Ãha na vedeti | vedÃnÃæ caturïÃm api adhyayanair ak«ara-grahaïa-rÆpai÷, tathà mÅmÃæsÃkalpa-sÆtrÃdi-dvÃrà yaj¤ÃnÃæ veda-bodhita-karmaïÃm adhayayanair artha-vicÃra-rÆpair veda-yaj¤Ãdhyayanai÷ | dÃnais tulÅ-puru«Ãdibhi÷ | kriyÃbhir agnihotrÃdi-Órauta-karmabhi÷ | tapobhi÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdibhir ugrai÷ kÃyendriya-Óo«akatvena du«karair evaæ-rÆpo 'haæ na Óakyo n­-loke manu«ya-loke dra«Âuæ tvad-anyena mad-anugraha-hÅnena he kuru-pravÅra ! Óakyo 'ham iti vaktavye visarga-lopaÓ chÃndasa÷ | pratyekaæ na-kÃrÃbhyÃso ni«edha-dìhyÃya | na ca kriyÃbhir ity atra ca-kÃrÃd anukta-sÃdhanÃntara-samuccaya÷ ||48|| viÓvanÃtha÷ : tubhyaæ darÓitam idaæ rÆpaæ tu vedÃdi-sÃdhanair api durlabham ity Ãha na vedeti | tvatto 'nyena na kenÃpy aham evaærÆpo dra«Âuæ Óakya÷ | Óakyo 'ham iti | yad-dvaya-lopÃv Ãr«au | tasmÃd alabhya-lÃbham Ãtmano matvà tvam asminn eveÓvare, sarva-durlabhe rÆpe mano-ni«ÂhÃæ kuru | etad-rÆpaæ d­«ÂvÃpy alaæ te punar me mÃnu«a-rÆpeïa did­k«iteneti bhÃva÷ ||48|| baladeva÷ : atha sahasra-ÓÅr«Ãdi-lak«aïasyaiÓvara-rÆpasya pumarthatÃm Ãha na vedeti | vedÃnÃm adhyayanair ak«ara-grahaïai÷ | yaj¤ÃnÃm adhayayanair mÅmÃæÓÃ-kalpa-sÆtrebhyo 'rpaïai÷ | kriyÃbhir agnihotrÃdi-karmabhi÷ | tapobhi÷ k­cchrÃdibhir ugrair deha-Óo«akatvena du«karai÷ | ebhi÷ kevalair vedÃdhyayanÃdibhir bhakti-yuktÃt tvatto 'nyena bhakti-riktena kenÃpi puæsà evaæ-rÆpo 'haæ dra«Âuæ na Óakyo, bhaktiæ vinà bhÆtÃni vedÃdhyayanÃdÅni mad-darÓana-sÃdhanÃni na bhavantÅti | yad uktaæ - dharma÷ satyÃdayopeto vidyà và tapasÃnvità | mad-bhaktyÃpetam ÃtmÃnaæ na samyak prapunÃti hi || iti | tvayà tu bhaktimatà d­«Âa evÃham anyaiÓ ca bhaktimadbhir devÃdibhi÷ | Óakyo 'ham iti vaktavye visarga-lopaÓ chÃndasa÷ | na-kÃrÃbhyÃso ni«edhìhyÃrtha÷ | n­-loke ity uktes tal-loke tad-bhaktà devà bahavas tad dra«Âuæ ÓaknuvantÅty uktam ||48|| __________________________________________________________ BhG 11.49 mà te vyathà mà ca vimƬha-bhÃvo d­«Âvà rÆpaæ ghoram Åd­Ç mamedam | vyapeta-bhÅ÷ prÅta-manÃ÷ punas tvaæ tad eva me rÆpam idaæ prapaÓya ||49|| ÓrÅdhara÷ : evam api cet tavedaæ ghoraæ rÆpaæ d­«Âvà vyathà bhavati tarhi tad eva rÆpaæ darÓayÃmÅty Ãha mà ta iti | Åd­g Åd­Óaæ ghoraæ madÅyaæ rÆpaæ d­«Âvà te à te vyathà mÃstu | vimƬha-bhÃvo vimƬhatvaæ ca mÃstu | vigata-bhaya÷ prÅta-manÃÓ ca san punas tvaæ tad evedaæ mama rÆpaæ prakar«eïa paÓya ||49|| madhusÆdana÷ : evaæ ghoram Åd­g aneka-bÃhv-Ãdi-yuktatvena bhayaÇkaraæ mama rÆpaæ d­«Âvà sthitasya te tava yà vyathà bhaya-nimittà pŬà sà mà bhÆt | tathà mad-rÆpa-darÓane 'pi yo vimƬha-bhÃvo vyÃkula-cittatvam aparito«a÷ so 'pi mà bhÆt | kintu vyapeta-bhÅr apagata-bhaya÷ prÅta-manÃÓ ca san punas tvaæ tad eva caturbhujaæ vÃsudevatvÃdi-viÓi«Âaæ tvayà sadà pÆrva-d­«Âaæ rÆpam idaæ viÓva-rÆpopasaæhÃreïa prakaÂÅkriyamÃïaæ prapaÓya prakar«eïa bhaya-rÃhityena santo«eïa ca paÓya ||49|| viÓvanÃtha÷ : bho÷ parameÓvara ! mÃæ tvaæ kiæ na g­hïÃsi ? yad anicchate 'pi mahyaæ punar idam eva balÃd ditsasi | d­«Âvedaæ tavaiÓvaryaæ mama gÃtrÃïi vyathante, mano me vyÃkulÅbhavati | muhur ahaæ mÆrcchÃmi | tavÃsmai paramaiÓvaryÃya dÆrata eva mama namo namo 'stu, na kadÃpy ahaæ evaæ dra«Âuæ prÃrthayi«ye | k«amasva k«amasva | tad eva mÃnu«ÃkÃraæ vapur apÆrva-mÃdhurya-dhurya-smita-hasita-sudhÃ-sÃra-var«i-mukha-candraæ me darÓaya darÓayeti vyÃkulam arjunaæ prati sÃÓvÃsam Ãha mà te iti ||49|| baladeva÷ : yac ca tasminn eva mad-rÆpe saæhart­tvaæ mayà pradarÓitaæ tat khalu drapadÅ-praghar«aïaæ vÅk«yÃpi tu«ïÅæ sthità bhÅ«mÃdaya÷ sarve tat-praghar«aïa-kupitena mayaiva nihantavyà na tu tan-nihanana-bhÃras taveti bodhayitum atas tena tvaæ vyathito mÃbhÆr ity Ãha mà te vyatheti | tad eva caturbhujaæ prÃrthita-rÆpam ||49|| __________________________________________________________ BhG 11.50 saæjaya uvÃca ity arjunaæ vÃsudevas tathoktvà svakaæ rÆpaæ darÓayÃm Ãsa bhÆya÷ | ÃÓvÃsayÃm Ãsa ca bhÅtam enaæ bhÆtvà puna÷ saumyavapur mahÃtmà ||50|| ÓrÅdhara÷ : evam uktvà prÃktanam eva rÆpaæ mat-sakhaæ prasannaæ tava saumyaæ janÃrdana idÃnÅm adhunÃsmi saæv­tta÷ saæjÃta÷ | kim ? sa-cetÃ÷ prasanna-citta÷ | prak­tiæ svabhÃvaæ gataÓ cÃsmi ||50|| madhusÆdana÷ : vÃsudevo 'rjunam iti prÃg-uktam uktvà yathà pÆrvam ÃsÅt tathà svakaæ rÆpaæ kirÅÂa-makara-kuï¬ala-gadÃ-cakrÃdi-yuktaæ caturbhujaæ ÓrÅvatsa-kaustubha-vanamÃlÃ-pÅtÃmbarÃdi-Óobhitaæ darÓayÃmÃsa bhÆya÷ punar ÃÓvÃsayÃmÃsa ca bhÅtam enam arjunaæ bhÆtvà puna÷ pÆrvavat saumya-vapur anugra-ÓarÅro mahÃtmà parama-kÃruïika÷ sarveÓvara÷ sarvaj¤a ity Ãdi-kalyÃïa-guïÃkara÷ ||50|| viÓvanÃtha÷ : yathà svÃæÓasya mahogra-rÆpaæ darÓayÃmÃsa | tathà mahÃ-madhuraæ svakaæ rÆpaæ caturbhujaæ kirÅÂa-gadÃ-cakrÃdi-yuktaæ tat-prÃrthitaæ madhuraiÓvarya-mayaæ bhÆyo darÓayÃmÃsa | tata÷ puna÷ sa mahÃtmà somya-vapu÷ kaÂaka-kuï¬alo«ïÅ«a-pÅtÃmbara-dharo dvibhujo bhÆtvà bhÅtam enam ÃÓvÃsayÃmÃsa ||50|| baladeva÷ : tato yad abhÆt tat saæjaya uvÃca ity arjunam iti | vÃsudevo 'rjunaæ prati pÆrvoktam uktvà yathà saÇkalpenaiva sahasra-Óiraskaæ rÆpaæ darÓitavÃn tathaiva svakaæ nÅlotpala-ÓyÃmalatvÃdi-guïakaæ devakÅ-putra-lak«aïaæ caturbhujaæ rÆpaæ darÓayÃmÃsa evaæ saumya-vapu÷ sundara-vigraho bhÆtvà bhÅtam enam arjunaæ punar ÃÓvÃsayÃmÃsa | mahÃtmà udÃra-manà ||50|| __________________________________________________________ BhG 11.51 arjuna uvÃca d­«Âvedaæ mÃnu«aæ rÆpaæ tava saumyaæ janÃrdana | idÃnÅm asmi saæv­tta÷ sacetÃ÷ prak­tiæ gata÷ ||51|| ÓrÅdhara÷ : tato nirbhaya÷ sann arjuna uvÃca d­«Âvedam iti | sa-cetÃ÷ prasanna-citta÷ | idÃnÅæ saæv­tto jÃto 'smi | prak­tiæ svÃsthyaæ ca prÃpto 'smi | Óe«aæ spa«Âam ||51|| madhusÆdana÷ : tato nirbhaya÷ san arjuna uvÃca d­«Âvedam iti | idÃnÅæ sacetà bhaya-k­ta-vyÃmohÃbhÃvenÃvyÃkula-citta÷ saæv­tto 'smi tathà prak­tiæ bhaya-k­ta-vyathÃ-rÃhityena svÃsthyaæ gato 'smi | spa«Âam anyat ||51|| viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca mahÃ-madhura-mÆrtiæ k­«ïam ÃlokyÃnanda-sindhu-snÃta÷ sann Ãha idÃnÅm evÃhaæ sa-cetÃ÷ saæv­tta÷ sa-ceto abhuvaæ prak­tiæ gata÷ svÃsthyaæ prÃpto 'smi ||51|| baladeva÷ : tato nirvyatha÷ prasanna-manÃ÷ sann arjuna uvÃca d­«Âvedam iti | he janÃrdana tavedaæ saumyaæ manoj¤aæ caturbhujaæ rÆpaæ d­«ÂvÃham idÃnÅæ sa-cetÃ÷ prasanna-citta÷ prak­tiæ vyathÃdy-abhÃvena svÃsthyaæ ca gata÷ saæv­tto jÃto 'smi | kÅd­Óaæ rÆpam ity Ãha mÃnu«am iti | caitanyÃnanda-vigraha÷ k­«ïo vak«yamÃïa-Óruti-sm­tibhya÷ | sa hi yadu«u | pÃï¬ave«u dvibhuja÷ kadÃcic caturbhujaÓ ca krŬati | tad-ubhaya-rÆpasyÃsya mÃnu«avat saæsthÃnÃc ce«ÂitÃc ca | mÃnu«a-bhÃvenaiva vyapadeÓa iti prÃg abhëi ||51|| __________________________________________________________ BhG 11.52 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca sudurdarÓam idaæ rÆpaæ d­«ÂavÃn asi yan mama | devà apy asya rÆpasya nityaæ darÓana-kÃÇk«iïa÷ ||52|| ÓrÅdhara÷ : svak­tasyÃnugrahasyÃtidurlabhatvaæ darÓayana bhagavÃn uvÃca sudurdarÓam iti | yan mama viÓva-rÆpaæ tvaæ d­«ÂavÃn asi | idaæ sudurdarÓam atyantaæ dra«Âum aÓakyam | yato devà apy asya rÆpasya nityaæ sarvadà darÓanam icchanti kevalam | na punar idaæ paÓyanti ||52|| madhusÆdana÷ : sva-k­tasyÃnugrahasyÃtidurlabhatvaæ darÓayan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca sudurdarÓam iti caturbhi÷ | mama yad rÆpam idÃnÅæ tvaæ d­«ÂavÃn asi, idaæ viÓva-rÆpaæ sudurdarÓam atyantaæ dra«Âum aÓakyam | yato devà apy asya rÆpasya nityaæ sarvadà darÓana-kÃÇk«iïo na tu tvam iva pÆrvaæ d­«Âavanto na vÃgre drak«yantÅty abhiprÃya÷ | darÓanÃkÃÇk«Ãyà nityatvokte÷ ||52|| viÓvanÃtha÷ : darÓitasya svarÆpasya mÃhÃtmyam Ãha sudurdarÓam iti tribhi÷ | devatà api asya darÓanÃkÃÇk«iïa eva na tu darÓanaæ labhante | tvaæ tu naivedam api sp­hayasi | man-mÆla-svarÆpa-narÃkÃra-mahÃ-mÃdhurya-nityÃsvÃdine tvac-cak«use katham etad coratÃm ? ataeva mayà divyaæ dadÃmi te cak«u÷ iti divyaæ cak«ur dattam | kintu divya-cak«ur iva divyaæ mano na dattam ataeva divya-cak«u«Ãpi tvayà na samyaktayà rocitaæ man-mÃnu«a-rÆpa-mahÃ-mÃdhuryaika-grÃhi-manaskatvÃt | yadi divyaæ mano 'pi tubhyam adÃsyaæ tadà deva-loka iva bhavÃn apy etad viÓvarÆpa pÆru«a-svarÆpam arocayi«yad eveti bhÃva÷ ||52|| baladeva÷ : mayà pradarÓitaæ na veda-yaj¤Ãdhyayani÷ ity Ãdinà ÓlÃghitaæ ca sahasra-Óiraskaæ mad-rÆpaæ ÓraddadhÃno mat-priya-sakho 'rjuno manu«ya-bhÃva-bhÃvite ÓrÅ-k­«ïe mayi kadÃcid viÓlatha-bhÃvo mÃbhÆd iti bhÃvena svaka-rÆpasya parama-puru«ÃrthatÃm upadiÓati sudurdarÓam iti | sahasra-Óiraskaæ mad-rÆpaæ durdarÓam eva | idaæ ca mama k­«ïa-rÆpaæ sudurdarÓam | nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya ity ukte÷ | yat tvaæ sucirÃd d­«ÂavÃn asi katham evaæ praty emÅti cet tatrÃha devà apy asyeti | etac ca daÓamÃdau garbha-stuty-Ãdinà prasiddham eva ||52|| __________________________________________________________ BhG 11.53 nÃhaæ vedair na tapasà na dÃnena na cejyayà | Óakya evaæ-vidho dra«Âuæ d­«ÂavÃn asi mÃæ yathà ||53|| ÓrÅdhara÷ : atra hetum Ãha nÃham iti | spa«Âo 'rtha÷ ||53|| madhusÆdana÷ : kasmÃd devà etad-rÆpaæ na d­«Âavanto na và drak«yanti mad-bhakti-ÓÆnyatvÃd ity Ãha nÃham iti | na veda-yaj¤Ãdhyayanair ity Ãdinà gatÃrtha÷ Óloka÷ parama-durlabhatva-khyÃpanÃyÃbhyasta÷ ||53|| viÓvanÃtha÷ : kiæ ca yu«mad-asp­haïÅyam apy etat svarÆpam anye puru«Ãrtha-sÃratvena ye sp­hayanti, tair vedÃdhyayanÃdibhir api sÃdhanair etaj j¤Ãtuæ dra«Âuæ cÃÓakyam eveti pratÅhÅty Ãha nÃham iti ||53|| baladeva÷ : sudurlabhatÃm Ãha nÃham iti | evaævidho devakÅ-sÆnuÓ caturbhujas tvat-sakho 'haæ vedÃdibhir api sÃdhanai÷ kenÃpi puæsà bhakti-ÓÆnyena dra«Âuæ na Óakyo yathà tvaæ mÃæ d­«ÂavÃn asi ||53|| __________________________________________________________ BhG 11.54 bhaktyà tv ananyayà Óakya aham evaæ-vidho 'rjuna | j¤Ãtuæ dra«Âuæ ca tattvena prave«Âuæ ca paraætapa ||54|| ÓrÅdhara÷ : tarhi kenopÃyena tvaæ dra«Âuæ Óakya iti | tatrÃha bhaktyà tv iti | ananyayà mad-eka-ni«Âhayà bhaktyà tv evambhÆto viÓvarÆpo 'haæ tattvena paramÃrthato j¤Ãtuæ Óakya÷ ÓÃstrata÷ dra«Âuæ pratyak«ata÷ prave«Âuæ ca tÃdÃtmyena Óakya÷ | nÃnyair upÃyai÷ ||54|| madhusÆdana÷ : yadi veda-tapo-dÃnejyÃbhir dra«Âum aÓakyas tvaæ tarhi kenopÃyena dra«Âuæ Óakyo 'sÅty ata Ãha bhaktyeti | sÃdhanÃnantara-vyÃv­ttya-arthas tu-Óabda÷ | bhaktyaivÃnanyayà mad-eka-ni«Âhayà niratiÓaya-prÅtyaivaævidho divya-rÆpa-dharo 'haæ j¤Ãtuæ Óakyo 'nanyayà bhaktyà kintu tattvena dra«Âuæ ca svarÆpeïa sÃk«Ãtkartuæ ca Óakyo vedÃnta-vÃkya-Óravaïa-manana-nididhyÃsana-paripÃkeïa | tataÓ ca svarÆpa-sÃk«ÃtkÃrÃd avidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttau tattvena prave«Âuæ ca mad-rÆpatayaivÃsuæ cÃhaæ Óakya÷ | he parantapa ! aj¤Ãna-Óatru-damaneti praveÓa-yogyatà sÆcayati ||54|| viÓvanÃtha÷ : tarhi kena sÃdhanenaivaæ prÃpyata ity ata Ãha bhaktyà tv iti | Óakyo 'ham iti ca | yad vayalopÃvÃrya | yadi nirvÃïa-mok«ecchà bhavet, tadà tattvena brahma-svarÆpatvena prave«Âum apy ananyayà bhaktyaiva Óakyo nÃnyathà | j¤ÃninÃæ guïÅbhÆtÃpi bhaktir antima-samaye j¤Ãna-saænyÃsÃnÃntaram urvaritÃllÅyasy ananyaiva bhavet tayaiva te«Ãæ sÃyujyaæ bhaved iti tato mÃæ tattvato j¤Ãtvà viÓate tad-anantaram ity atra pratipÃdayi«yÃma÷ ||54|| baladeva÷ : abhimatÃæ para-bhaktaika-d­ÓyatÃæ sphuÂayann Ãha bhaktyeti | evaævidho devakÅ-sÆnuÓ caturbhujo 'ham ananyayà mad-ekÃntayà bhaktyà tu vedÃdibhis tattvato j¤Ãtuæ Óakya÷ | dra«Âuæ pratyak«aæ kartuæ tattvata÷ prave«Âuæ saæyoktuæ ca Óakya÷ | puraæ praviÓatÅty atra pura-saæyoga eva pratÅyate | tatra vedo gopÃlopani«at | tapo maj-janmëÂamy-ekÃdaÓy-Ãdy-upo«aïam | dÃnaæ mad-bhakta-sampradÃnakaæ sva-bhogyÃnÃm arpaïam | ijyà man-mÆrti-pÆjà | ÓrutiÓ caivam Ãha yasya deve parà bhakti÷ ity Ãdyà | tu-Óabdo 'tra bhinnopakramÃrtha÷ | na ca sudurdarÓam ity Ãdi-trayaæ sahasra-ÓÅr«a-rÆpa-param iti vÃcyam | ity arjunaæ ity Ãdi-dvayasya narÃk­ti-caturbhuja-svarÆpa-parasyÃvyavahita-pÆrvatvÃt | tad-dvayena sahasra-ÓÅr«a-rÆpasya vyavadhÃnÃc ca | tatra yasya tad-eka-vÃkyatÃyÃæ nÃhaæ vedai÷ ity Ãde÷ paunarukty-ÃpatteÓ ca | yat tu divya-d­«Âi-dÃnena liÇgena narÃkÃrÃc caturbhujÃt sahasra-ÓÅr«ïo devÃkÃrasyotkar«am Ãha tad-avicÃritÃbhidhÃnam eva devÃkÃrasya tasya caturbhuja-narÃkÃrÃdhÅnatvÃt | tattvaæ ca tasya yuktam eva ya÷ kÃraïÃrïava-jale bhajati sma yoga-nidrÃm iti smaraïÃt | idaæ narÃk­ti-k­«ïa-rÆpaæ saccidÃnandaæ sarva-vedÃnta-vedyaæ vibhuæ sarvÃvatÃrÅti pratyetavyaæ - sac-cid-Ãnanda-rÆpÃya k­«ïÃyÃkli«Âa-kÃriïe | namo vedÃnta-vedyÃya gurave buddhi-sÃk«iïe || [GTU 1.1] k­«ïo vai paramaæ daivatam [GTU 1.3] | eko vaÓÅ sarvaga÷ k­«ïa Ŭya÷ [GTU 1.19] | eko 'pi san bahudhà yo 'vabhÃti [GTU 1.19] ity Ãdi ÓravaïÃt | ÅÓvara÷ parama÷ k­«ïa÷ saccidÃnanda-vigraha÷ | anÃdir Ãdir govinda÷ sarva-kÃraïa-kÃraïam || [Bs 5.1] yatrÃvatÅrïaæ k­«ïÃkhyaæ paraæ brahma narÃk­ti | ete cÃæÓa-kalÃ÷ puæsa÷ k­«ïas tu bhagavÃn svayaæ ity Ãdi smaraïÃc ca | atrÃpi svayam evoktaæ matta÷ parataraæ nÃnyat iti, aham Ãdir hi devÃnÃæ ity Ãdi ca | arjunena ca - paraæ brahma paraæ dhÃma ity Ãdi | tasmÃd atiprabhÃveïa saækrÃnte sahasra-ÓÅr«ïi rÆpe tena saækrÃntaiva d­«Âir grÃhiïÅ yuktÃ, na tv atisaundarya-lÃvaïya-nidhi-narÃk­ti-k­«ïa-rÆpÃnbhÃvinÅ d­«Âis tatra grÃhiïÅti bhÃvena k­«ïa-rÆpe sahasra-ÓÅr«atvavad arjuna-cak«u«i tÃd­g-rÆpa-grÃhi tejastvam eva saækramitam iti mantavyam | na tu yuktyÃbhÃsa-lÃbhena haitukatvaæ svÅkÃryam, na cÃrjuno 'py anya-manu«yavac carma-cak«u«ka÷ | tasya bhÃratÃdi«u nara-bhagavad-avatÃratvenÃsak­d-ukte÷ | karmodbhÆtayà vidyayà sa-ni«Âhai÷ sahasra-Óiraskaæ rÆpaæ labhyam iti durdarÓaæ tat narÃk­ti-k­«ïa-rÆpaæ tv ananyayà bhaktyaiveti sudurdarÓaæ tad uktam ||54|| __________________________________________________________ BhG 11.55 mat-karma-k­n mat-paramo mad-bhakta÷ saÇga-varjita÷ | nirvaira÷ sarva-bhÆte«u ya÷ sa mÃm eti pÃï¬ava ||55|| ÓrÅdhara÷ : ata÷ sarva-ÓÃstra-sÃraæ paramaæ rahasyaæ Ó­ïv ity Ãha mat-karma-k­d iti | mad-arthaæ karma karotÅti mat-karma-k­t | aham eva parama÷ puru«Ãrtho yasya sa÷ | mamaiva bhakta ÃÓrita÷ | putrÃdi«u saÇga-varjita÷ | nirvairaÓ ca sarva-bhÆte«u | evaæ bhÆto ya÷ sa mÃæ prÃpnoti | nÃnya iti ||55|| devair api sudurdarÓaæ tapo-yaj¤Ãdi-koÂibhi÷ | bhaktÃya bhagavÃn evaæ viÓva-rÆpam adarÓayat || iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ viÓva-rÆpa-darÓaæ nÃma ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ || ||11|| madhusÆdana÷ : adhunà sarvasya gÅtÃ-ÓÃstrasya sÃra-bhÆto 'rtho ni÷ÓreyasÃrthinÃm anu«ÂhÃnÃya pu¤jÅk­tyocyate mad iti | mad-arthaæ karma veda-vihitaæ karotÅti mat-karma-k­t | svargÃdi-kÃmanÃyÃæ satyÃæ katham evam iti nety Ãha mat-parama÷ | aham eva parama÷ prÃptavyatvena niÓcito na tu svargÃdir yasya sa÷ | ataeva mat-prÃpty-ÃÓayà mad-bhakta÷ sarvai÷ prakÃrair mama bhajana-para÷ | putrÃdi«u snehe sati katham evaæ syÃd iti nety Ãha saÇga-varjita÷ | bÃhya-vastu-sp­hÃ-ÓÆnya÷ | Óatru«u dve«e sati katham evaæ syÃd iti nety Ãha nivaira÷ sarva-bhÆte«u | apakÃri«v api dve«a-ÓÆnyo ya÷ sa mÃm ety abhedena | he pÃï¬ava ! ayam arthas tvayà j¤Ãtum i«Âo mayopadi«Âo nÃta÷ paraæ kiæcit kartavyam astÅty artha÷ ||55|| Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm viÓva-rÆpa-darÓana-nirÆpaïaæ nÃma ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ || ||11|| viÓvanÃtha÷ : atha bhakti-prakaraïopasaæhÃrÃrthaæ saptamÃdhyÃyÃdi«u ye ye bhaktà uktÃs te«Ãæ sÃmÃnya-lak«aïam Ãha mat-karma-k­d iti | saÇga-varjita÷ saÇga-rahita÷ ||55|| k­«ïasyaiva mahaiÓvaryaæ mamaivÃsmin raïe jaya÷ | ity arjuno niÓcikÃyety-adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ || iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | gÅtÃsv ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||11|| baladeva÷ : atha sva-prÃpti-karÅm ananyÃæ bhaktim upadiÓann upasaæharati mad iti | mat-sambandhinÅ man-mandira-nirmÃïa-tad-vimÃrjana-mat-pu«pa-bÃÂÅ-tulasÅ-kÃnana-saæskÃra-tat-sevanÃdÅni karmÃdÅni karotÅti mat-karma-k­t | mat-paramo mÃm eva na tu svargÃdikaæ sva-pumarthaæ jÃnan | mad-bhakto mac-chravaïÃdi-nava-vidha-bhakti-rasa-nirata÷ | saÇga-varjito mad-vimukha-saæsargam asahamÃna÷ | sarva-bhÆte«u nirvaira÷ | te«v api mad-vimukhe«u pratikÆle«u satsu vaira-ÓÆnya÷ | sva-kleÓasya sva-pÆrvakarma-nimittakatva-vimarÓena te«u vaira-nimittÃbhÃvÃt | evambhÆto yo mÃæ narÃkÃraæ k­«ïam eti labhate, nÃnya÷ ||55|| pÆrïa÷ k­«ïo 'vatÃritvÃt tad-bhaktÃnÃæ jayo raïe | bhÃrate pÃï¬u-putrÃïÃm ity ekÃdaÓa-nirïaya÷ || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye ekÃdaÓo 'dhyÃya÷ ||11||