Bhagavadgita 11
with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________



BhG 11.1

arjuna uvàca
mad-anugrahàya paramaü guhyam adhyàtma-saüj¤itam |
yat tvayoktaü vacas tena moho 'yaü vigato mama ||1||

÷rãdharaþ : 
vibhåti-vaibhavaü procya kçpayà parayà hariþ |
didçkùor arjunasyàtha vi÷va-råpam adar÷ayat ||

pårvàdhyàyànte viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat iti vi÷vàtmakaü pàrame÷varaü råpam utkùiptam | tad-didçkùuþ pårvoktam abhinandann arjuna uvàca mad-anugrahàyeti caturbhiþ | mad-anugrahàya ÷oka-nivçttaye | paramaü paramàtma-niùñhaü guhyaü gopyam api adhyàtma-saüj¤itam àtmànàtma-viveka-viùayam | yat tvayoktaü vacaþ a÷ocyàn anva÷ocas tvam ity àdi ùaùñhàdhyàya-paryantaü yad vàkyam | tena mamàyaü mohaþ - ahaü hantà ete hanyante ity àdi lakùaõo bhramaþ | vigato vinaùñaþ | àtmanaþ
kartçtvàdy-abhàvokteþ ||1||

madhusådanaþ : pårvàdhyàye nànà-vibhåtãr uktvà viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat iti vi÷vàtmakaü pàrame÷varaü råpaü bhagavatàbhihitaü ÷rutvà paramotkaõñhitas tat-sàkùàtkartum icchan pårvoktam abhinandan mad iti | mad-anugrahàya ÷oka-nivçtty-upakàràya paramaü nirati÷aya-puruùàrtha-paryavasàyi guhyaü gopyaü yasmai kasmaicid vaktum anarham api | adhyàtma-saüj¤itam adhyàtmam iti ÷abditam àtmànàtma-viveka-viùayam a÷ocyàn anva÷ocas tvam ity àdi-ùaùñhàdhyàya-paryantaü tv apadàrtha-pradhànaü yat tvayà parama-kàruõikena sarvaj¤enoktaü vaco vàkyaü tena vàkyenàham eùàü
hantà mayaite hanyanta ity àdivividha-viparyàsa-lakùaõo moho 'yam anubhava-sàkùiko vigato vinaùño mama | tatràsakçd àtmanaþ sarva-vikriyà-÷ånyatvokteþ ||1||

vi÷vanàthaþ :

ekàda÷e vi÷varåpaü dçùñvà sambhrànta-dhãþ stuvan |
pàrtha ànandito dar÷ayitvà svaü hariõà punaþ ||

pårvàdhyàyànte viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat iti sarva-vibhåty-à÷rayam àdi-puruùaü sva-priya-sakhasyàü÷aü ÷rutvà paramànanda-nimagnas tad-råpaü didçkùamàõo bhagavad-uktam abhinandati mad-anugrahàyeti tribhiþ | adhyàtmaü iti saptamy-arthe avyayãbhàvàd àtmanãty arthaþ | àtmani yà yà saüj¤à vibhåti-lakùaõà sà saüjàtà yasya tad-vacaþ | mohas tad-ai÷varyàj¤ànam ||1||

baladevaþ :

ekàda÷e vi÷va-råpaü vilokya trasta-dhãþ stuvan |
dar÷ayitvà svakaü råpaü hariõà harùito 'rjunaþ ||

pårvatra aham àtmà guóàke÷a sarva-bhåtà÷aya-sthitaþ iti vibhåti-kathanopakrame viùñabhyàham idaü kçtsnam iti tad-upasaühàre ca nikhila-vibhåty-à÷rayo mahat-sraùñà puruùaþ svasya kçùõasyàvatàraþ, sa tu mahat-sraùñàdi-sarvàvatàrãti tan-mukhàt pratãtya sakhyànanda-sindhu-nimagno 'rjunas tat-puruùa-råpaü didçkùuþ kçùõoktam anuvadati mad iti | mad-anugrahàyàdhyàtma-saüj¤itam vibhåti-viùayakaü yad vacas tvayoktaü tena mama mohaþ kathaü vidyàm ity-àdy-ukto vigato naùñaþ | adhyàtmam àtmani paramàtmani tvayi yà vibhåti-lakùaõà saüj¤à sà
jàtà | yasya tad-vacaþ vibhakty-arthe 'vyayãbhàvaþ | paramaü guhyam atirahasyaü tvad-anyàgamyam ity arthaþ ||1||

__________________________________________________________

BhG 11.2

bhavàpyayau hi bhåtànàü ÷rutau vistara÷o mayà |
tvattaþ kamala-patràkùa màhàtmyam api càvyayam ||2||

÷rãdharaþ : kiü ca bhavàpyayàv iti | bhåtànàü bhavàpyayau sçùñi-pralayau tvattaþ sakà÷àd eva bhavataþ | iti ÷rutaü mayà | ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà ity àdau | vistara÷aþ punaþ punaþ | kamalasya patre iva suprasanne vi÷àle akùiõã yasya tava he kamala-patràkùa ! màhàtmyam api càvyayam akùayaü ÷rutam | vi÷va-sçùñy-àdi-kartçtve 'pi sarva-niyantçtve 'pi ÷ubhà÷ubha-karma-kàrayitçtve 'pi bandha-mokùàdi-vicitra-phala-dàtçtve 'pi avikàràvaidharmyàsaïgaudàsãnyàdi-lakùaõam aparimitaü mahattvaü ca ÷rutam - avyaktaü vyaktim àpannaü manyante màm
abuddhayaþ iti | mayà tatam idaü sarvam iti | na ca màü tàni karmàõi nibadhnanti iti | samo 'haü sarva-bhåteùu ity àdinà | atas tvat-paratantratvàd api jãvànàm ahaü kartety àdir madãyo moho vigata iti bhàvaþ ||2||

madhusådanaþ : tathà saptamàd àrabhya da÷ama-paryantaü tat-padàrtha-nirõaya-pradhànam api bhagavato vacanaü mayà ÷rutam ity àha bhavàpyayàv iti | bhåtànàü bhavàpyayàv utpatti-pralayau tvatta eva bhavantau tvatta eva vistara÷o mayà ÷rutau na tu saükùepeõàsakçd ity arthaþ | kamalasya patre iva dãrghe raktànte parama-manorame akùiõã yasya tava sa tvaü he kamala-patràkùa ! atisaundaryàti÷ayollekho 'yaü premàti÷ayàt | na kevalaü bhavàpyayau tvattaþ ÷rutau mahàtmanas tava bhàvo màhàtmyam ati÷ayai÷varyaü vi÷va-sçùñy-àdi-kartçtve 'py avikàre tvaü ÷ubhà÷ubha-karma-kàrayitçtve 'py avaiùamyaü bandha-mokùàdi-vicitra-phala-dàtçtve
'py asaïgaudàsãnyam anyad api sarvàtmatvàdi sopàdhikaü nirupàdhikam api càvyayam akùayaü mayà ÷rutam iti pariõatam anuvartate ca-kàràt ||2|| 

vi÷vanàthaþ : asmin ùañke tu bhavàpyayau sçùñi-saühàrau tvatta iti ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà ity àdinàvyayaü màhàtmyaü sçùñy-àdi-kartçtve 'py adhikàràsaïgàdi-lakùaõaü mayà tatam idaü sarvam iti na ca màü tàni karmàõi nibadhnanti ity àdinà ||2||

baladevaþ : kiü ca bhaveti | he kamala-patràkùa ! kamala-patre ivàtiramye dãrgha-raktànte càkùiõã yasyeti premàti÷ayàt saundaryàti÷ayollekhaþ | tvattas tvad-dhetukau bhåtànàü bhavàpyayau sarga-pralayau mayà tvattaþ sakà÷àd vistara÷o 'sakçt ÷rutau ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà ity àdinàvyayaü nityaü màhàtmyam ai÷varyaü ca tava sarva-kartçtve 'pi nirvikàratvaü sarva-niyantçte 'py asaïgatvam ity evam àdi tvatta eva mayà vistara÷aþ ÷rutam mayà tatam idaü sarvam ity àdibhiþ ||2||

__________________________________________________________

BhG 11.3

evam etad yathàttha tvam àtmànaü parame÷vara |
draùñum icchàmi te råpam ai÷varaü puruùottama ||3||

÷rãdharaþ : kiü ca evam etad iti | bhavàpyayau hi bhåtànàm ity àdi mayà ÷rutam | yathà cedànãm àtmànaü tvam àttha viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat ity evaü kathayasi he parame÷vara | evam eva tat | atràpy avi÷vàso mama nàsti | tathàpi he puruùottama tavai÷varya-÷akti-vãrya-tejobhiþ sampannaü tad-råpaü kautåhalàd ahaü draùñum icchàmi ||3||

madhusådanaþ : he parame÷vara yathà yena prakàreõa sopàdhikena nirupàdhikena ca nirati÷ai÷varyeõàtmànaü tvam àttha kathayasi tvam evam etan nànyathà | tvad-vacasi kutràpi mamàvi÷vàsa-÷aïkà nàsty evety arthaþ | yadyapy evaü tathàpi kçtàrthã-bubhåùayà draùñum icchàmi te tava råpam ai÷varaü j¤ànai÷varya-÷akti-bala-vãrya-tejobhiþ sampannam adbhutaü he puruùottama | sambodhanena tvad-vacasy avi÷vàso mama nàsti didçkùà ca mahatã vartata iti sarvaj¤atvàt tvaü jànàsi sarvàntaryàmitvàc ceti såcayati ||3||

vi÷vanàthaþ : idànãm àtmànaü tvam yathàttha viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat iti, tac caivam eva mama nàtra ko 'py avi÷vàso 'stãti bhàvaþ | kintu tad api saühçtàrtho bubhåùayà tavai÷varaü tad-råpaü draùñum icchàmi yenaikàü÷ene÷vara-råpeõa tvaü jagat viùñabhya vartase | tasyaiva te råpam aham idànãü cakùurbhyàü draùñum icchàmãty arthaþ ||3||

baladevaþ : evam iti viùñabhyàham idaü ity àdinà yathà tam àtmànaü svam àttha bravãùi, tad etad evam eva na tava me saü÷aya-le÷o 'pi tathàpi tavai÷varaü sarva-pra÷àstç tad-råpam ahaü kautukàd draùñum icchàmi | he parame÷vara he puruùottameti sambodhayan mama tad-didçkùàü jànàsy eva | tàü pårayeti vya¤jayati | madhura-rasàsvàdinaþ kañu-rasa-jighçkùàvat-tvan-màdhuryànubhavino me tvad-ai÷varyànu-bubh¸uùàbhyudetãti bhàvaþ ||3||

__________________________________________________________

BhG 11.4

manyase yadi tac chakyaü mayà draùñum iti prabho |
yoge÷vara tato me tvaü dar÷ayàtmànam avyayam ||4||

÷rãdharaþ : na càhaü draùñum icchàmãty etàvataiva tvayà tad-råpaü dar÷ayitavyam | kiü tarhi ? manyasa iti | yogina eva yogàþ | teùàm ã÷varaþ | mayàrjunena tad-råpaü draùñuü ÷aktyam iti yadi manyase | tatas tarhi tad-råpavantam àtmànam avyayaü nityaü mama dar÷aya ||4||

madhusådanaþ : draùñum ayogye kutas te didçkùety àsaïkayàha manyasa iti | prabhavati sçùñi-sthiti-saühàra-prave÷a-pra÷àsaneùv iti prabhuþ | he prabho sarva-svàmin ! tat tavai÷varaü råpaü mayàrjunena draùñum ÷akyam iti yadi manyase jànàsãcchasi và | he yoge÷vara sarveùàm aõimàdi-siddhi-÷àlinàü yogànàü yoginàm ã÷vara tatas tvad-icchà-va÷àd eva me mahyam atyartham arthite tvaü parama-kàruõiko dar÷aya càkùuùa-j¤àna-viùayã-kàraya àtmànam ai÷vara-råpa-vi÷iùñam avyayam akùayam ||4||

vi÷vanàthaþ : yoge÷vareti ayogyasyàpi mama tad-dar÷ana-yogyatàyàü tava yogai÷varyam eva kàraõam iti bhàvaþ ||4||

baladevaþ : ai÷varya-dar÷ane bhagavan-saümatiü gçhõàti manyase yadãti | jànàsãcchasi vety arthaþ | he prabho sarva-svàmin ! yoge÷vareti sambodhayann ayogyasya me tvad-dar÷ane tvac-chaktir eva hetur iti vya¤jayati ||4||

__________________________________________________________

BhG 11.5

÷rã-bhagavàn uvàca
pa÷ya me pàrtha råpàõi ÷ata÷o 'tha sahasra÷aþ |
nànà-vidhàni divyàni nànà-varõàkçtãni ca ||5||

÷rãdharaþ : evaü pràrthitaþ sann atyadbhutaü råpaü dar÷ayiyan sàvadhàno bhavety evam arjunam abhimukhãkaroti ÷rã-bhagavàn uvàca pa÷yeti caturbhiþ | råpasyaikatve 'pi nànà-vidhatvàt råpàõãti bahu-vacanam | aparimitàny aneka-prakàràõi | divyàny alaukikàni mama råpàõi pa÷ya | varõàþ ÷ukla-kçùõàdayaþ | àkçtayo 'vayava-vi÷eùàþ | nànà aneke varõà àkçtaya÷ ca yeùàü tàni nànà-varõàkçtãni ||5||

madhusådanaþ : evam atyanta-bhaktenàrjunena pràrthitaþ san ÷rã-bhagavàn uvàca pa÷yeti | atra krameõa ÷loka-catuùñaye 'pi pa÷yety àvçttyàtyadbhuta-råpàõi dar÷ayiùyàmi tvaü sàvadhàno bhavety arjunam abhimukhãkaroti bhagavàn | ÷ata÷o 'tha sahasra÷a ity aparimitàni tàni ca nànà-vidhàny aneka-prakàràõi divyàny atyadbhutàni nànà vilakùaõà varõà nãla-pãta-divya-prakàràs tathàkçtaya÷ càvayava-saüsthàna-vi÷eùà yeùàü tàni nànà-varõàkçtãni ca me mama råpàõi pa÷ya | arhe loñ | draùñum arho bhava he pàrtha ||5||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca svàü÷asya prakçty-antaryàmiõaþ prathama-puruùasya sahasra-÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt iti puruùa-såkta-proktaü råpaü prathamam idaü dar÷ayàmi | pa÷càt prastutopayogitvena tasyaiva kàla-råpatvam api j¤àpayiùyàmãti manasi vimçùyàrjunaü prati sàvadhàno bhava ity abhimukhãkaroti | pa÷ya iti råpàõãti | ekasminn api mat-svaråpe ÷ata÷o mat-svaråpàõi mad-vibhåtãþ ||5||

baladevaþ : evam abhyarthito bhagavàn prakçty-antaryàmiõaü sahasra-÷irasaü pra÷àstçtva-pradhànaü devàkàraü svàü÷aü pradar÷ayituü prakçtopayogitvàt tatraiva kàlàtmakatàü ca bodhayitum arjunam avadhàpayatãty àha pa÷yeti caturùu | pa÷yeti padàvçttir dar÷anãyànàü råpàõàm atyadbhutatva-dyotanàrthà ca bodhyà | me mama sahasra-÷ãrùàkàreõa bhàsamànasyaikasyaiva ÷atàni sahasràõi ca vibhåti-bhåtàni råpàõi pa÷ya arhe loñ tàni praùñum arho bhavety arthaþ ||5||

__________________________________________________________

BhG 11.6

pa÷yàdityàn vasån rudràn a÷vinau marutas tathà |
bahåny adçùña-pårvàõi pa÷yà÷caryàõi bhàrata ||6||

÷rãdharaþ : tàny eva pa÷yeti | àdityàdãn mama dehe pa÷ya | maruta ekonapa¤cà÷ad-devatà-vi÷eùàn | adçùña-pårvàõi tvayà vànyena và pårvam adçùñàni råpàõi | à÷caryàõy adbhutàni ||6||

madhusådanaþ : divyàni råpàõi pa÷yety uktvà tàny eva le÷ato 'nukràmati dvàbhyàm pa÷yeti | pa÷yàdityàn dvàda÷a vasån aùñau rudràn ekàda÷a a÷vinau dvau marutaþ sapta-saptakàn ekonapa¤cà÷at | tathànyàn api devàn ity arthaþ | bahåny anyàny adçùña-pårvàõi pårvam adçùñàni manuùya-loke tvayà tvatto 'nyena và kenacit | pa÷yà÷caryàõy adbhutàni he bhàrata ! atra ÷ata÷o 'tha sahasra÷aþ nànà-vidhànãty asya vivaraõaü bahånãti àdityany ity àdi ca | adçùña-pårvàõãti divyànãty asya à÷caryàõãti nànà-varõàkçtãnãty asyeti draùñavyam ||6||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : kiü cedha mama dehe ekastham eka-de÷a-sthitaü sa-caràcaraü kçtsnaü jagattvam adyàdhunaiva pa÷ya | yat tatra tatra paribhramatà tvayà varùàyutair api draùñum a÷akyam | tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahàd avalokasvety arthaþ | yac ca jagad-à÷raya-bhåtaü pradhàna-mahad-àdi-kàraõa-svaråpaü sva-jaya-paràjayàdikaü cànyad draùñum icchàmi tad api pa÷ya ||6||

__________________________________________________________

BhG 11.7

ihaikasthaü jagat kçtsnaü pa÷yàdya sa-caràcaram |
mama dehe guóàke÷a yac cànyad draùñum icchasi ||7||

÷rãdharaþ : kiü ca ihaikastham iti | tatra tatra paribhramatà varùa-koñibhir api draùñum a÷akyaü kçtsnam api caràcara-sahitaü jagad ihàsmin mama dehe 'vayava-råpeõaikatraiva svitamadyàdhunaiva pa÷ya | yac cànyaj jagad-à÷raya-bhåtaü kàraõa-svaråpaü jagata÷ càvasthà-vi÷eùàdikaü jaya-paràjayàdikaü ca yad apy anyad draùñum icchasi tat sarvaü pa÷ya ||7||

madhusådanaþ : na kevalam etàvad eva | samastaü jagad api mad-deha-sthaü draùñum arhasãty àha ihaikastham iti | ihàsmin mama dehe eka-stham ekasminn evàvayava-råpeõa sthitaü jagat kçtsnaü samastaü sa-caràcaram jaïgama-sthàvara-sahitaü tatra tatra pari÷ramatà varùa-koñi-sahasreõàpi draùñum a÷akyam adyàdhunaiva pa÷ya he guóàke÷a ! yac cànyaj jaya-paràjayàdikaü draùñum icchasi tad api sandehocchedàya pa÷ya ||7||

vi÷vanàthaþ : paribhramatà tvayà varùa-koñibhir api draùñum a÷akyaü kçtsnam api jagat | iha prastàva ekasminn api mad-dehàvayave tiùñhaty ekastham | yac cànyat sva-jaya-paràjayàdikaü ca mamàsmin dehe jagad-à÷raya-bhåta-kàraõa-råpe ||7||

baladevaþ : kiü ceha mama dehe eka-stham eka-de÷a-sthitaü sa-caràcaraü kçtsnaü jagat tvam adyàdhunaiva pa÷ya | yat tatra tatra paribhramatà tvayà varùàyutair api draùñum a÷akyaü tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahàd avalokas tvety arthaþ | yac ca jagad-à÷raya-bhåtaü pradhàna-mahad-àdi-kàraõa-svaråpaü sva-jaya-paràjayàdikaü cànyad draùñum icchasi tad api pa÷ya ||7||

__________________________________________________________

BhG 11.8

na tu màü ÷akyase draùñum anenaiva sva-cakùuùà |
divyaü dadàmi te cakùuþ pa÷ya me yogam ai÷varam ||8||

÷rãdharaþ : yad uktam arjunena manyase yadi tac chakyam iti tatràha na tu màm iti | anenaiva tu svãyena carma-cakùuùà màü draùñum na ÷akyase ÷akto na bhaviùyasi | ato 'haü divyam alaukikaü j¤ànàtmakaü cakùus tubhyaü dadàmi | mama ai÷varam asàdhàraõaü yogam yuktim aghañana-ghañanà-sàmarthyaü pa÷ya ||8||

madhusådanaþ : yat tåktaü manyase yadi tac chakyaü mayà draùñum iti vi÷eùaõam àha na tu màm iti | anenaiva pràkçtena sva-cakùuùà svabhàva-siddhena cakùuùà màü divya-råpaü draùñum na tu ÷akyase na ÷aknoùi tu eva | ÷akyasa iti pàñhe ÷akto na bhaviùyasãty arthaþ | sauvàdikasyàpi ÷aknoter daivàdikaþ ÷yaü÷ chàndas iti và | divàdau pàñho vety eva sàpradàyikam |

tarhi tvàü draùñuü kathaü ÷aknuyàm ata àha divyam apràkçtaü mama divya-råpa-dar÷ana-kùamaü dadàmi te tubhyaü cakùus tena divyena cakùuùà pa÷ya me yogam aghañana-ghañanà-sàmarthyàti÷ayam ai÷varam ã÷varasya mamàsàdharaõam ||8||

vi÷vanàthaþ : indram indrajàlaü màyà-mayaü và råpam ity arjuna mà manyatàü, kintu sac-cid-ànanda-mayam eva svaråpam antarbhåta-sarva-jagatkam atãndriyatvenaiva vi÷vasitum ity etad artham àha na tv iti | anenaiva pràkçtena sva-cakùuùà màü cid-ghanàkàraü draùñuü na ÷akyase na ÷aknoùãty atas tubhyaü divyam apràkçtaü cakùur dadàmi | tenaiva pa÷yete pràkçta-nara-màninam arjunaü kam api camatkàraü pràpayitum eva | yato hy arjuno bhagavat-pàrùada-mukhyatvàn naràvatàratvàc ca pràkçta-nara iva na carma-cakùukaþ | kiü ca sàkùàd-bhagavan-màdhuryam eva sa sva-cakùuùà
sàkùàd anubhavati so 'rjuno bhagavad-aü÷aü draùñuü tena a÷aknuvan divyaü cakùur gçhõãyàd iti kaþ khalu nyàyaþ ? eke tv evam àcakùate bhagavato nara-lãlàtva-mahàmàdhuryaika-gràhi sarvotkçùñaü yad bhavati | tac cakùur ananya-bhakta iva bhagavato deva-lãlàtva-sampadaü naiva gçhõàti na hi sitopala-rasàsvàdinã rasanà khaõóaü guóaü và svàdayituü ÷aknoti | tasmàd arjunàya tat pràrthita-camatkàra-vi÷eùaü dàtuü deva-lãlatvam ai÷varyaü jigràhayiùur bhagavàn prema-rasàn anukålaü divyam amànuùam eva cakùur dadàv iti | tathà divya-cakùur
dànàbhipràyo 'dhyàyànte vyaktãbhaviùyatãti ||8||

baladevaþ : manyase yadi tac chakyam ity arjuna-pràrthitaü sampàdayan nirataü, vismitaü kartuü tasmai sva-devàkàra-gràhi divyaü cakùur bhagavàn dadàv ity àha na tu màm iti | anenaiva man-màdhuryaikàntena sva-cakùuùà yugapad-vibhàta-sahasra-sårya-prakhyaü sahasra-÷iraskaü màü draùñuü na ÷akyase na ÷aknoùi | atas te divyaü cakùur dadàmi | yathàham àtmànam atipravàhàkràntaü vyanadmi tathà tvac-cakùu÷ ceti bhàvaþ | tena mamai÷varaü yogaü råpaü pa÷ya yujyate 'nena iti vyutpatter yogo råpaü paramaü råpam ai÷varam ity agrimàc ca | atra divyaü
cakùur eva dattaü na tu divyaü mano 'pãti bodhyam | tàdç÷e manasi datte, tasya tad-råpe ruci-prasaïgàd iha divya-dçùñi-dànena liïgena pàrtha-sàrathi-råpàt sahasra-÷iraso vi÷va-råpasyàdhikyam iti yad vadanti tat tv agre nirasyam ||8||

__________________________________________________________

BhG 11.9

saüjaya uvàca
evam uktvà tato ràjan mahà-yoge÷varo hariþ |
dar÷ayàm àsa pàrthàya paramaü råpam ai÷varam ||9||

÷rãdharaþ : evam uktvà bhagavàn arjunàya svaråpaü dar÷itavàn | tac ca råpaü dçùñvàrjunaþ ÷rã-kçùõaü vij¤àpitavàn itãmam arthaü ùaóbhiþ ÷lokair dhçtaràùñraü prati sa¤jaya uvàca evam uktveti | he ràjan dhçtaràùñra ! mahàn càsau yoge÷vara÷ ca hariþ paramam ai÷varaü råpam dar÷itavàn ||9||

madhusådanaþ : bhagavàn arjunàya divyaü råpaü dar÷itavàn | sa ca tad dçùñvà vismayàviùño bhagavantaü vij¤àpitavàn itãmaü vçttàntam evam uktvety àdibhiþ ùaóbhiþ ÷lokair dhçtaràùñraü prati saüjaya uvàceti | evam na tu màü ÷akyase draùñum anena cakùuùà divyaü dadàmi te cakùur ity uktvà tato divya-cakùuþ-pradànàd anantaraü he ràjan dhçtaràùñra sthiro bhava ÷ravaõàya | mahàn sarvotkçùña÷ càsau yoge÷vara÷ ceti mahà-yoge÷varo harir bhaktànàü sarva-kle÷àpahàrã bhagavàn dar÷anàyogyaü api dar÷ayàmàsa pàrthàyaikànta-bhaktàya
paramaü divyaü råpam ai÷varam ||9||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evam uktvà hariþ pàrthàya vi÷va-råpaü dar÷itavàn | tac ca råpaü vãkùya pàrtho harim evaü vij¤àpitavàn itãmam arthaü sa¤jayaþ pràha evam ùaóbhiþ | tato divya-cakùur dànànantaraü he ràjan dhçtaràùñra ! mahàü÷ càsau yoge÷vara÷ ca hariþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 11.10-11

aneka-vaktra-nayanam anekàdbhuta-dar÷anam |
aneka-divyàbharaõaü divyànekodyatàyudham ||10||
divya-màlyàmbara-dharaü divya-gandhànulepanam |
sarvà÷carya-mayaü devam anantaü vi÷vato-mukham ||11||

÷rãdharaþ : kathambhåtaü tad iti ? ata àha aneka-vaktra-nayanam iti | anekàni vaktràõi nayanàni ca yasmiüs tat | anekànàm adbhutànàü dar÷anam yasmiüs tat | anekàni divyàbharaõàni yasmiüs tat | divyàny anekàny udyatàny àyudhàni yasmiüs tat ||10||

kiü ca divyeti | divyàni màlyàni ambaràõi ca dhàrayatãti tat | tathà divyo gandho yasya tàdç÷aü anulepanaü yasya tat | sarvà÷carya-mayam anekà÷carya-pràyam | devam dyotanàtmakam | anantam aparicchinnam | vi÷vataþ sarvato mukhàni yasmiüs tat ||11||

madhusådanaþ : tad eva råpaü vi÷inaùñi aneketi | anekàni vaktràõi nayanàni ca yasmin råpe | anekànàm adbhutànàü vismaya-hetånàü dar÷anam yasmin | anekàni divyàny àbharaõàni bhåùaõàni yasmin | divyàny anekàny udyatàny àyudhàni astràõi yasmiüs tat tathàråpam | divyàni màlyàni puùpa-mayàni ratnamayàni ca tathà divyàmbaràõi vastràõi ca dhriyante yena tad-divya-màlyàmbara-dharaü | divyo gandho 'syeti divya-gandhas tad-anulepanam yasya tat | sarvà÷carya-mayam anekàdbhuta-pracuraü | devam dyotanàtmakam | anantam aparicchinnaü vi÷vataþ sarvato mukhàni yasmiüs tad-råpaü dar÷ayàmàseti pårveõa sambandhaþ | arjuno dadar÷ety adhyàhàro và ||10-11||

vi÷vanàthaþ : vi÷vataþ sarvato mukhàni yasya tat ||11||

baladevaþ : aneketi anekàni sahasràõi vaktràõi nayanàni ca yasya tad-råpaü sahasra-bàho bhava vi÷va-mårte ity agrima-vàkyàt | ihàneka-bahu-sahasra-÷abdà asaïkhyeyàrtha-vàcinaþ | vi÷vata÷ cakùur uta vi÷vatomukhaþ ity àdi-j¤àpakàt | anekànàm adbhutànàü dar÷anam yatra tat divyo gandho yatra tàdçg anulepanaü yasya tat | devaü dyotamànam anantam apàraü vi÷vataþ sarvato mukhàni yasya tat ||10-11||

__________________________________________________________

BhG 11.12

divi sårya-sahasrasya bhaved yugapad utthità |
yadi bhàþ sadç÷ã sà syàd bhàsas tasya mahàtmanaþ ||12||

÷rãdharaþ : vi÷va-råpa-dãpter nirupamatvam àha divãti | divyàkà÷e | sårya-sahasrasya yugapad utthitasya yadi yugapad utthità bhàþ prabhà bhavet tarhi sà tadà mahàtmano vi÷varåpasya bhàsaþ prabhàyà katha¤cit sadç÷ã syàt | anyopamà nàsty evety arthaþ | tathàdbhutaü råpaü dar÷ayàmàseti pårveõaivànvayaþ ||12||

madhusådanaþ : devam ity uktaü vivçõoti divãti | divi antarikùe såryàõàü sahasrasyàparimita-sårya-samåhasya yugapad uditasya yugapad utthità bhàþ prabhà yadi bhavet tadà sà tasya mahàtmano vi÷varåpasya bhàso dãpteþ sadç÷ã tulyà yadi syàd yadi và na syàt tato 'pi nånaü vi÷varåpasyaiva bhà atiricyetety ahaü manye | anyà tåpamà nàsty evety arthaþ | atràvidyamànàdhyavasàyàt tad-abhàvenopamàbhàva-paràdbhåtopamà-råpam àråpeyam ati÷ayoktir utprekùà vya¤jayantã sarvathà nirupamatvam eva vyanakti ubhau yadi vyomni pçthak-pravàhàv ity àdivat ||12||

vi÷vanàthaþ : ekadaiva yadi bhàþ kàntir utthità bhavet tadà tasya mahàtmano vi÷varåpa-puruùasya bhàsaþ prabhàyàþ kànteþ katha¤cit sadç÷ã bhavet ||12||

baladevaþ : tad-dãpter nairupamyam àha divãti | divi àkà÷e yugapad utthitasya sårya-sahasrasya bhàþ kànti÷ ced yugapad utthità bhavet tarhi sà tasya mahàtmano vi÷va-råpasya harer bhàsa ekasyàþ kànteþ sadç÷ã syàt tadeti | sambhàvanàyàü lañ | adbhåtopameyam ucyate tayotprekùà | vyaïgà satã sarvathà tat-kànter nairupamyaü vya¤jayati | tàdçg-råpaü dar÷ayàmàseti pårveõànvayaþ ||12||

__________________________________________________________

BhG 11.13

tatraikasthaü jagat kçtsnaü pravibhaktam anekadhà |
apa÷yad deva-devasya ÷arãre pàõóavas tadà ||13||

÷rãdharaþ : tataþ kiü vçttam ity apekùàyàm àha saüjayaþ tatreti | anekadhà pravibhaktaü nànà-vibhàgenàvasthitaü kçtsnaü jagad devadevasya ÷arãre tad-avayavatvenaikatraivaa pçthag-avasthitaü tadà pàõóavo 'rjuno 'pa÷yat ||13||

madhusådanaþ : ihaikasthaü jagat kçtsnaü pa÷yàdya sa-caràcaram iti bhagavad-àj¤aptam apy anubhåtavàn arjuna ity àha tatraikastham iti | ekastham ekatra sthitaü jagat kçtsnaü pravibhaktam anekadhà | deva-pitç-manuùyàdi-nànà-prakàrair apa÷yad devadevasya bhagavataþ tatra vi÷varåpe ÷arãre pàõóavo 'rjunas tadà vi÷varåpà÷carya-dar÷ana-da÷àyàm ||13||

vi÷vanàthaþ : tatra tasmin yuddha-bhumàv eva devadevasya ÷arãre jagat brahmàõóaü kçtsnaü sarvam eva gaõayitum a÷akyam ity arthaþ | pravibhaktaü pçthak pçthaktayà sthitam ekastham ekade÷asthaü pratiromakåpasthaü pratikukùisthaü vety arthaþ | anekadhà mçnmayaü hiraõmayaü maõimayaü và pa¤cà÷at-koñi-yojana-pramàõaü ÷ata-koñi-yojana-pramàõaü lakùa-koñy-àdi-yojana-pramàõaü vety arthaþ ||13||

baladevaþ : tataþ kim abhåd ity apekùàyàm àha tatreti | tatra yuddha-bhåmau devadevasya kçùõasya vya¤jita-sahasra-÷iraske ÷arãre ÷rã-vigrahe kçtsnaü nikhilaü jagad brahmàõóaü tadà pàõóavo 'pa÷yat | pravibhaktaü pçthak-pçthag-bhåtam ekastham iti pràgvat | anekadheti mçõmayaü svarõa-mayaü ratna-mayaü và laghu-madhye bçhad-bhåtaü vety arthaþ ||13||

__________________________________________________________

BhG 11.14

tataþ sa vismayàviùño hçùña-romà dhanaüjayaþ |
praõamya ÷irasà devaü kçtà¤jalir abhàùata ||14||

÷rãdharaþ : evaü dçùñvà kiü kçtavàn iti ? tatràha tata iti | tato dar÷anàntaram | visamyenàviùño vyàptaþ san hçùñàny utpulakitàni romàõi yasya sa dhana¤jayaþ | tam eva devaü ÷irasà praõamya kçtà¤jaliþ sampuñàkçta-hasto bhåtvà | abhàùatoktavàn ||14||
madhusådanaþ : evam adbhuta-dar÷ane 'py arjuno na vibhayàücakàra nàpi netre saücacàra, nàpi saübhramàt kartavyaü visasmàra, nàpi tasmàd de÷àd apasasàra, kintv atidhãratvàt tat-kàlocitam eva vyavajahàra, mahati citta-kùobhe 'pãty àha tata iti | tatas tad-dar÷anàd anantaraü vismayenàdbhuta-dar÷ana-prabhàvenàlaukika-citta-camatkàra-vi÷eùeõàviùño vyàptaþ | ataeva hçùña-romà pulakitaþ san sa prakhyàta-mahàdeva-saïgràmàdi-prabhàvo dhanaüjayo yudhiùñhira-ràjasåya uttara-go-grahe ca sarvàtràj¤o jitvà dhanam àhçtavàn iti prathita-mahà-paràkramo 'tidhãraþ sàkùàd agnir iti và mahà-tejasvitvàt | devaü tam eva vi÷varåpa-dharaü nàràyaõaü
÷irasà bhåmi-lagnena praõamya prakarùeõa bhakti-÷raddhàti÷ayena natvà namaskçtya kçtà¤jaliþ sampuñãkçta-hasta-yugaþ sann abhàùatoktavàn | 

atra vismayàkhya-sthàyi-bhàvasyàrjuna-gatasyàlambana-vibhàvena bhagavatà vi÷varåpeõoddãpana-vibhàvenàsakçt-tad-dar÷anenànubhàvena sàttvika-romaharùeõa namaskàreõà¤jali-kareõa ca vyabhicàriõà cànubhàvàkùiptena và dhçti-mati-harùa-vitarkàdinà paripoùàt sa-vàsanànàü ÷rotéõàü tàdç÷a÷ citta-camatkàro 'pi tad-bhedànadhyavasàyàt paripoùaü gataþ paramànandàsvàda-råpeõàdbhuta-raso bhavatãti såcitam ||14||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evaü kçùõa-tattvavid arjunas tasmin sattvena j¤àtaü sahasra-÷ãrùatvam adhunà vãkùyàdbhutaü rasam anvabhåd ity àha tata iti | taü vya¤jalita-tad-råpaü kçùõaü vilokyety arthaþ | dhanaüjayeti dhãro 'pi vismayenàviùño hçùña-romà pulakito devaü ÷irasà bhå-lagnena praõamya kçtà¤jaliþ sann abhàùata | atra bhaya-netra-saüvaraõàdikaü tasya nàbhåt kintv adbhuto raso 'bhyudaid iti vya¤jate | iha tàdç÷o harir àlambano muhur muhus tad-vãkùaõam uddãpanaü praõati-pàõi-yogàv anubhàvau, romà¤caþ sàttvikas tair àkùiptà matir dhçti-harùàdayaþ
sa¤càriõaþ | etair àlambanàdyaiþ puùño vismaya-sthàyi-bhàvo 'dbhuta-rasaþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 11.15

arjuna uvàca
pa÷yàmi devàüs tava deva dehe
sarvàüs tathà bhåta-vi÷eùa-saüghàn |
brahmàõam ã÷aü kamalàsana-stham
çùãü÷ ca sarvàn uragàü÷ ca divyàn ||15||

÷rãdharaþ : bhàùaõam evàha pa÷yàmãti saptada÷abhiþ | he deva ! tava dehe devànàm àdityàdãn pa÷yàmi | tathà sarvàn bhåta-vi÷eùàõàü sthàvaràõàü jaïgamànàü ca nànà-saüsthànànàü saüghàn samåhàn | tathà brahmàõam caturmukham ã÷am ã÷itàraü sarveùàü kamalàsana-stham pçthvã-padma-madhye meru-karõikàsana-sthaü bhagavan-nàbhi-kamalàsanastham iti và | tathà çùãü÷ ca sarvàn va÷iùñàdãn brahma-putràn | uragàü÷ ca divyàn pràkçtàn vàsuki-prabhçtãn pa÷yàmãti sarvatrànvayaþ ||15||

madhusådanaþ : yad bhagavatà dar÷itaü vi÷varåpaü tad bhagavad-dattena divyena cakùuùà sarva-lokàdç÷yam api pa÷yàmy aho mama bhàgya-prakarùa iti svànubhavam àviùkurvan arjuna uvàca pa÷yàmãti | pa÷yàmi càkùuùa-j¤àna-viùayãkaromi he deva tava dehe vi÷varåpe devàn vasv-àdãn sarvàn | tathà bhåta-vi÷eùàõàü sthàvaràõàü jaïgamànàü ca nànà-saüsthànànàü saüghàn samåhàn | tathà brahmàõam caturmukham ã÷am ã÷itàraü sarveùàü kamalàsana-stham pçthvã-padma-madhye meru-karõikàsana-sthaü bhagavan-nàbhi-kamalàsanastham iti và | tathà çùãü÷ ca sarvàn va÷iùñàdãn
brahma-putràn | uragàü÷ ca divyàn pràkçtàn vàsuki-prabhçtãn pa÷yàmãti sarvatrànvayaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : bhåta-vi÷eùàõàü jaràyujàdãnàü saïghàn | kamalàsana-sthaü pçthvã-padma-karõikàyàü sumerau sthitaü brahmàõam ||15||

baladevaþ : kim abhàùata tad àha pa÷yàmãti saptada÷abhiþ | tathà bhåta-vi÷eùàõàü jaràyujàdãnàü saüghàn pa÷yàmi | brahmàõam caturmukham kamalàsane caturmukhe sthitam tad-antaryàmiõam ã÷am garbhodaka-÷ayam urugàn vàsuky-àdãn sarpàn ||15||

__________________________________________________________

BhG 11.16

aneka-bàhådara-vaktra-netraü
pa÷yàmi tvà sarvato 'nanta-råpam |
nàntaü na madhyaü na punas tavàdiü
pa÷yàmi vi÷ve÷vara vi÷varåpa ||16||

÷rãdharaþ : kiü ca aneketi | anekàni bàhv-àdãni yasya tàdç÷aü tvàü pa÷yàmi | anantàni råpàõi yasya taü tvàü sarvataþ pa÷yàmi | tava tvaü taü madhyamàdiü ca na pa÷yàmi ||16||

madhusådanaþ : yatra bhagavad-dehe sarvam idaü dçùñavàn, tam eva vi÷inaùñi aneketi | bàhava udaràõi vaktràõi netràõi cànekàni yasya tam aneka-bàhådara-vaktra-netraü pa÷yàmi | tvà tvàü sarvataþ sarvatrànantàni råpàõi yasyeti taü | tava tu punar nàntam avasànaü na madhyaü nàpy àdiü pa÷yàmi sarva-gatatvàt | he vi÷ve÷vara ! he vi÷va-råpa ! sambodhana-dvayam atisambhramàt ||16||

vi÷vanàthaþ : he vi÷ve÷vara àdi-puruùa ||16||

baladevaþ : yatra dehe devàdãn dçùñavàüs taü vi÷inaùñi aneketi | he vi÷varåpa prathama-puruùa ! ||16||

__________________________________________________________

BhG 11.17

kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca
tejorà÷iü sarvato dãptimantam |
pa÷yàmi tvàü durnirãkùyaü samantàd
dãptànalàrka-dyutim aprameyam ||17||

÷rãdharaþ : kiü ca kirãñinam iti | kirãñinaü mukuñavantam | gadinaü gadàvantaü | cakriõaü cakravantaü ca | sarvato dãptimantam tejaþ-pu¤ja-råpaü tathà durnirãkùyaü draùñum a÷akyam | tatra hetuþ - dãptayor analàrkayor dyutir iva dyutis tejo yasya tam | ataevàprameyam evaübhåta iti ni÷cetum a÷akyaü tvàü samantataþ pa÷yàmi ||17||

madhusådanaþ : tam eva vi÷varåpaü bhagavantaü prakàrànantaraü vi÷inaùñi kirãñinam iti | kirãña-gadà-cakra-dhàriõaü ca sarvato dãptimantam tejo-rà÷iü ca | ataeva durnirãkùyaü divyena cakùuùà vinà nirãkùitum a÷akyam | sayakàra-pàñhe duþ÷abdo 'pahnava-vacanaþ | anirãkùyam iti yàvat | dãptayor analàrkayor dyutir iva dyutir yasya tam aprameyam iti paricchettum a÷akyaü samantàt sarvataþ pa÷yàmi divyena cakùuùà | ato 'dhikàri-bhedàd durnirãkùaü pa÷yàmãti na virodhaþ ||17||

vi÷vanàthaþ : Nothing. 

baladevaþ : vidhàntareõa tam eva vi÷inaùñi kirãñinam iti | durnirãkùyam api tvàm ahaü pa÷yàmi tat-prasàdàd divya-cakùur-làbhàt | durnirãkùyàyàü hetuþ - samantàd dãptànaleti | aprameyam idam ittham iti pramàtum a÷akyam ||17||

__________________________________________________________

BhG 11.18

tvam akùaraü paramaü veditavyaü
tvam asya vi÷vasya paraü nidhànam |
tvam avyayaþ ÷à÷vata-dharma-goptà
sanàtanas tvaü puruùo mato me ||18||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tavàtakai÷varyaü tasmàt tvam iti | tvam evàkùaraü paramaü brahma | kathambhåtam ? veditavyaü mumukùubhir j¤àtavyam | tvam evàsya vi÷vasya paraü nidhànam | nidhãyate 'sminn iti nidhànaü prakçùñà÷rayaþ | ataeva tvam avyayo nityaþ | ÷à÷vatasya nityasya dharmasya goptà pàlakaþ | sanàtana÷ cirantanaþ puruùaþ | mato me saümato 'si mama ||18||

madhusådanaþ : evaü tavàtarkya-nirati÷ayi÷varya-dar÷anàd anuminomi tvam iti | tvam evàkùaraü paramaü brahma veditavyaü mumukùubhir vedànta-÷ravaõàdinà | tvam evàsya vi÷vasya paraü prakçùñaü nidhãyate 'sminn iti nidhànam à÷rayaþ | ataeva tvam avyayo nityaþ | ÷à÷vatasya nitya-veda-pratipàdyatayàsya dharmasya goptà pàlayità | ÷à÷vateti sambodhanaü và | tasmin pakùe 'vyayo vinà÷a-rahitaþ | ataeva sanàtana÷ cirantanaþ puruùo yaþ paramàtmà sa eva tvaü me mato vidito 'si ||18||

vi÷vanàthaþ : veditavyaü muktair j¤eyam yad akùaraü brahma-tattvam | nidhànaü laya-sthànam ||18||

baladevaþ : acintya-mahai÷varya-vãkùaõàt tvam aham evaü ni÷cinomãty àha tvam iti | atha parà yayà tad akùaram adhigamyate, yat tad adç÷yam [MuõóU 1.5-6] ity àdi-vedànta-vàkyair veditavyaü yat paramaü sa-÷rãkam akùaraü tattvam eva nidhànam à÷rayo 'vyayas tvam avinà÷ã ÷à÷vata-dharma-goptà vedokta-dharma-pàlakas tvam | sa kàraõaü kàraõàdhipàdhipo na càsya ka÷cij janità na càdhipaþ [øvetU 6.9] iti mantra-varõoktaþ sanàtanaþ puràõaþ puruùas tvam eva ||18||

__________________________________________________________

BhG 11.19

anàdi-madhyàntam ananta-vãryam
ananta-bàhuü ÷a÷i-sårya-netram |
pa÷yàmi tvàü dãpta-hutà÷a-vaktraü
sva-tejasà vi÷vam idaü tapantam ||19||

÷rãdharaþ : kiü ca anàdãti | anàdi-madhyàntam utpatti-sthiti-laya-rahitam | ananta-vãryam anantaü vãryaü prabhàvo yasya tam | anantà vãryavanto bàhavo yasya tam | ÷a÷i-såryau netre yasya tàdç÷aü tvàü pa÷yàmi | tathà dãpto hutà÷o 'gnir vaktreùu yasya tam | svatejasedaü vi÷vaü vi÷vam santapantam pa÷yàmi ||19||

madhusådanaþ : kiü ca anàdãti | àdir utpattir madhyaü sthitir anto vinà÷as tad-rahitam anàdi-madhyàntam | anantaü vãryaü prabhàvo yasya tam | anantà bàhavo yasya tam | upalakùaõam etan mukhàdãnàm api | ÷a÷i-såryau netre yasya tam | dãpto hutà÷o vaktraü yasya vaktreùu yasyeti và tam | svatejasà vi÷vaü idaü tapantam santàpayantaü tvà tvàü pa÷yàmi ||19||

vi÷vanàthaþ : kiü ca anàdãty atra mahà-vismaya-rasa-sindhu-nimagnasyàrjunasya vacasi paunaruktyaü na doùàya | yad uktaü prasàde vismaye harùe dvi-trir-uktaü na duùyati ||19||

baladevaþ : anàdãti | àdi-madhyàvasàna-÷ånyam anantàni vãryàõi tad-upalakùaõàni samagràõy ai÷varyàõi ùañ yasya tam ananta-bàhuü sahasra-bhujaü ÷a÷i-såryopamàni netràõi yasya taü | devàdiùu praõateùu prasanna-netraü tad-viparãteùu asuràdiùu kråra-netram ity arthaþ | dãpta-hutà÷opamàni saühàrànuguõàni vaktràõi yasya tam | arjunasya vàkye kvacit punar-uktis tasya vismayàviùñatvàn na doùàya | yad uktaü prasàde vismaye harùe dvi-trir-uktaü na duùyati iti ||19||

__________________________________________________________

BhG 11.20


dyàv-àpçthivyor idam antaraü hi
vyàptaü tvayaikena di÷a÷ ca sarvàþ |
dçùñvàdbhutaü råpam idaü tavograü
loka-trayaü pravyathitaü mahàtman ||20||

÷rãdharaþ : kiü ca dyàv-àpçthivyor iti | dyàv-àpçthivyor idam antaram antarãkùaü tvayaivaikena vyàptam | di÷a÷ ca sarvà vyàptàþ | adbhutaü adçùña-pårvam | tvadãyam idam ugraü ghoraü råpaü dçùñvà loka-trayaü pravyathitam atibhãtam | pa÷yàmãti pårvasyaivànuùaïgaþ ||20||

madhusådanaþ : prakçtasya bhagavad-råpasya vyàptim àha dyàv-àpçthivyor iti | dyàv-àpçthivyor idam antaram antarãkùaü hi tvayaivaikena vyàptam | di÷a÷ ca sarvà vyàptàþ | dçùñvàdbhutam atyanta-vismaya-karam idam ugraü duradhigamaü mahàtejasvitvàt tava råpam upalabhya loka-trayaü pravyathitam atyanta-bhãtaü jàtaü he mahàtman sàdhånàm abhaya-dàyaka | itaþ param idam upasaüharety abhipràyaþ ||20||

vi÷vanàthaþ : atha prastopayogitvàt tasyaiva råpasya kàla-råpatvaü dar÷ayàmàsa dyàvety àdi da÷abhiþ ||20||

baladevaþ : atha tasyaiva råpasya prakçtyopayogitvena kàla-råpatàü dar÷itavàn ity àha dyàveti da÷abhiþ | dyàv-àpçthivyor antaram antarãkùaü tathà sarvà di÷a÷ caikena tvayà vyàptam | tavedam aparimitam adbhutam ugraü ca råpaü dçùñvà loka-trayaü pravyathitam bhãtaü saücalanaü ca bhavati | he mahàtman sarvà÷raya ! atredam avagamyate tadà yuddha-dar÷anàya ye trailokyasthà mitrodàsãnà devàsurà gandharva-kinnaràdayþ samàgatàs tair api bhaktimadbhir bhagavad-datta-divya-netrais tad-råpaü dçùñaü na tv ekenaivàrjunena svapateva svàpnika-rathàdãni nijai÷varyasya bahu-sàkùikatàrtham etat ||20||

__________________________________________________________

BhG 11.21

amã hi tvà sura-saüghà vi÷anti
kecid bhãtàþ prà¤jalayo gçõanti |
svastãty uktvà maharùi-siddha-saüghàþ
stuvanti tvàü stutibhiþ puùkalàbhiþ ||21||

÷rãdharaþ : kiü ca amã hãti | amã sura-saüghà bhãtàþ santas tvàü vi÷anti ÷araõaü pravi÷anti | teùàm madhye kecid atibhãtà dårata eva sthitvà kçta-sampuña-kara-yugalàþ santo gçõanti jaya jaya rakùa rakùeti pràrthayante | spaùñam anyat ||21||

madhusådanaþ : adhunà bhå-bhàra-saühara-kàritvam àtmanaþ prakañayantaü bhagavantaü pa÷yann àha amãti | amã hi sura-saüghà vasv-àdi-deva-gaõà bhå-bhàràvatàràrthaü manuùya-råpeõàvatãrõà yudhyamànàþ santas tvà tvàü vi÷anti pravi÷anto dç÷yante | evam asura-saïghà iti pada-cchedena bhå-bhàra-bhåtà duryodhanàdayas tvàü vi÷antãty api vaktavyam | evam ubhayor api senayoþ kecid bhãtàþ palàyane 'py a÷aktàþ santaþ prà¤jalayo gçõanti stuvanti tvàm | evaü pratyupasthite yuddha utpàtàdi-nimittàny upalakùya svasty astu sarvasya jagata ity uktvà maharùi-siddha-saïghà nàrada-prabhçtayo yuddha-dar÷anàrtham àgatà vi÷va-vinà÷a-parihàràya stuvanti
tvàü stutibhir guõotkarùa-pratipàdikàbhir vàgbhiþ puùkalàbhiþ paripårõàrthàbhiþ ||21|| 

vi÷vanàthaþ : tvà tvàm ||21||

baladevaþ : amã sura-saïghàs tvàü ÷araõaü vi÷anti | teùu kecid bhãtà dårataþ sthitvà prà¤jalayaþ santo gçõanti pàhi pàhi prabho asmàn iti pràrthayante | mahatãü bhãtim àlakùya maharùi-saïghàþ siddha-saïghà÷ ca vi÷vasya svasty astu ity uktvà stuvanti ||21||

__________________________________________________________

BhG 11.22

rudràdityà vasavo ye ca sàdhyà
vi÷ve '÷vinau maruta÷ coùmapà÷ ca |
gandharva-yakùàsura-siddha-saüghà
vãkùante tvàü vismità÷ caiva sarve ||22||

÷rãdharaþ : kiü cànyat rudreti | rudràdityà vasavo ye ca sàdhyàþ | rudràdayao gaõàþ | vi÷ve '÷vinau | vi÷ve devàþ | a÷vinau ca devau | maruta÷ ca vàyavaþ | åùmapà÷ ca pitaraþ | uùmabhàgà hi pitaraþ iti ÷ruteþ | smçte÷ ca yàvad uùõaü bhaved annaü tàvad a÷nanti vàgvatàþ | tàvad a÷nanti pitaro yàvan noktà havir guõàþ || iti | gandharvà÷ ca yakùà÷ ca asurà÷ ca virocanàdayaþ | siddha-saïghàþ siddhànàü saïghà÷ ca | sarva eva vismitàþ santa tvàü vãkùanta ity anvayaþ ||22||

madhusådanaþ : kiü cànyat rudreti | rudrà÷ càdityà÷ ca vasavo ye ca sàdhyà nàma deva-gaõà vi÷ve tulya-vibhaktika-vi÷vadeva-÷abdàbhyàm ucyamànà deva-gaõà a÷vinau nàsatya-damrau maruta ekonapa¤cà÷ad-deva-gaõà åùmapà÷ ca pitaro gandharvàõàü yakùàõàü asuràõàü siddhànàü ca saüghàþ samåhà vãkùante pa÷yanti tvà tvàü tàdç÷àdbhuta-dar÷anàt te sarva eva vismità÷ ca vismayam alaukika-camatkàra-vi÷eùam àpadyante ca ||22||

vi÷vanàthaþ : uùmàõaü pibantãti uùmapàþ pitaraþ | uùmabhàgà hi pitaraþ iti ÷ruteþ ||22||

baladevaþ : rudreti sphuñam | uùmapàþ pitaraþ uùmàõaü pibanti iti nirukteþ | uùmabhàgà hi pitaraþ iti ÷rute÷ ca ||22||

__________________________________________________________

BhG 11.23

råpaü mahat te bahu-vaktra-netraü
mahàbàho bahu-bàhåru-pàdam |
bahådaraü bahu-daüùñrà-karàlaü
dçùñvà lokàþ pravyathitàs tathàham ||23||

÷rãdharaþ : kiü ca råpam iti | he mahà-bàho mahad atyårjitaü tava råpaü dçùñvà lokàþ sarve pravyathità atibhãtàþ | tathàhaü ca pravyathito 'smi | kãdç÷aü råpaü dçùñvà | bahåni vaktràõi netràõi ca yasmiüs tat | bahavo bàhava åravaþ pàdà÷ ca yasmiüs tat | bahåny udaràõi yasmiüs tat | bahvãbhir daüùñràbhiþ karàlaü vikçtam | raudram ity arthaþ ||23||

madhusådanaþ : loka-trayaü pravyathitam ity uktam upasaüharati råpam iti | he mahà-bàho te tava råpaü dçùñvà lokàþ sarve 'pi pràõinaþ pravyathitàs tathàhaü pravyathito bhayena | kãdç÷aü te råpaü ? mahad atipramàõam | bahåni vaktràõi netràõi ca yasmiüs tat | bahavo bàhava åravaþ pàdà÷ ca yasmiüs tat | bahåny udaràõi yasmiüs tat | bahubhir daüùñràbhiþ karàlam atibhayànakaü dçùñvaiva mat-sahitàþ sarve lokà bhayena pãóità ity arthaþ ||23||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : loka-trayaü pravyathitam ity uktam upasaüharati råpaü mahad iti | bahubhir daüùñràbhiþ karàlam raudram | sphuñam anyat | tathàham ity asyottareõa sambandhaþ ||23||


__________________________________________________________

BhG 11.24


nabhaþ-spç÷aü dãptam aneka-varõaü
vyàttànanaü dãpta-vi÷àla-netram |
dçùñvà hi tvàü pravyathitàntaràtmà
dhçtiü na vindàmi ÷amaü ca viùõo ||24||

÷rãdharaþ : na kevalaü bhãto 'ham ity etàvad eva | api tu nabhaþ-spç÷am iti | nabhaþ spç÷atãti nabhaþ-spçk tam antarãkùa-vyàpinam ity arthaþ | dãptaü tejo-yuktam | aneke varõà yasya tam | vyaktàni vivçtàni ànanàni yasya tam | dãptàni vi÷àlàni netràõi yasya tam | evambhåtaü hi tvàü dçùñvà pravyathitàntaràtmà mano yasya so 'haü dhçtiü dhairyam upa÷amaü na labhe ||24||

madhusådanaþ : bhayànakatvam eva prapa¤cayati nabha iti | na kevalaü pravyathita evàhaü tvàü dçùñvà kintu pravyathito 'ntaràtmà mano yasya so 'haü dhçtiü dhairyaü dehendriyàdi-dhàraõa-sàmarthyaü ÷amaü ca manaþ-prasàdaü na vindàmi na labhe | he viùõo ! tvàü kãdç÷aü ? nabhaþ-spç÷am antarãkùa-vyàpinam | dãptaü prajvalitam aneka-varõaü bhayaïkara-nànà-saüsthàna-yuktaü vyàttànanaü vivçtta-mukhaü dãpta-vi÷àla-netraü prajvalita-vistãrõa-cakùuùaü tvàü dçùñvà pravyathitàntaràtmàhaü
dhçtiü ÷amaü ca na vvindàmãty anvayaþ ||24||

vi÷vanàthaþ : ÷amam upa÷amam ||24||

baladevaþ : tathaitad-råpopasaühàra-phalakaü dainyaü prakà÷ayann àha nabhaþ-spç÷am iti dvàbhyàm | ahaü ca tvàü dçùñvà pravyathitàntaràtmà bhãtodvigna-manàþ san dhçtim upa÷amaü ca na vindàmi na labhe | he viùõo ! kãdç÷aü ? nabhaþ-spç÷am antarãkùa-vyàpinam vyàttànanaü visçtàsyam | vyaktàrtham anyat | atra kàla-råpatva-dar÷ana-hetuko bhayànaka-rasaþ svasyoktaþ ||24||

__________________________________________________________

BhG 11.25

daüùñrà-karàlàni ca te mukhàni
dçùñvaiva kàlànala-saünibhàni |
di÷o na jàne na labhe ca ÷arma
prasãda deve÷a jagan-nivàsa ||25||

÷rãdharaþ : daüùñreti | he deve÷a tava mukhàni dçùñvà bhayàve÷ena di÷o na jànàmi | ÷arma sukhaü ca na labhe | bho jagan-nivàsa prasanno bhava | kãdç÷àni mukhàni dçùñvà ? daüùñràbhiþ karàlàni kàlànalaþ vikçtatvena pralayàgniþ | tat-sadç÷àni ||25||

madhusådanaþ : daüùñràbhiþ karàlàni vikçtatvena bhayaïkaràõi pralaya-kàlànala-sadç÷àni ca te mukhàni dçùñvaiva na tu tàni pràpya bhaya-va÷ena di÷aþ pårvàparàdi-vivekena na jàne | ato na labhe ca ÷arma sukhaü tvad-råpa-dar÷ane 'pi | ato he deve÷a he jagannivàsa prasãda prasanno bhava màü prati | yathà bhavàbhàvena tvad-dar÷anajaü sukhaü pràpnuyàm iti ÷eùaþ ||25||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : daüùñreti | kàlànalaþ pralayàgnis tat-sannibhàni tat-tulyàni | ÷arma sukham ||25||

__________________________________________________________

BhG 11.26-27

amã ca tvàü dhçtaràùñrasya putràþ
sarve sahaivàvani-pàla-saüghaiþ |
bhãùmo droõaþ såta-putras tathàsau
sahàsmadãyair api yodha-mukhyaiþ ||26||

vaktràõi te tvaramàõà vi÷anti
daüùñràkaràlàni bhayànakàni |
kecid vilagnà da÷anàntareùu
saüdç÷yante cårõitair uttamàïgaiþ ||27||

÷rãdharaþ : yac cànyad draùñum icchasãty anenàsmin saïgràme bhàvi-jaya-paràjayàdikaü ca mama dehe pa÷yeti yad bhagavatoktaü tad idànãü pa÷yann àha amã ceti pa¤cabhiþ | amã dhçtaràùñrasya putrà duryodhanàdayaþ sarve | avani-pàlànàü jayadrathàdãnàü ràj¤àü saïghaiþ samåhaiþ sahaiva | tava vaktràõi vi÷antãty uttareõànvayaþ | tathà bhãùma÷ ca droõa÷ càsau såta-putraþ karõa÷ ca | na kevalaü ta eva vi÷anti | api tu pratiyoddhàro 'smadãyà ye yodha-mukhyàþ ÷ikhaõói-dhçùñadyumnàdayas taiþ saha ||26||

vakràõãti ye ete sarve tvaramàõà dhàvantas tava daüùñràbhiþ karàlàni vikçtàni bhayïkaràõi vaktràõi vi÷anti teùàü madhye kecic cårõãkçtair uttamàïgaiþ ÷irobhir upalakùità danta-sandhiùu saü÷liùñàþ saüdç÷yante ||27||

madhusådanaþ : asmàkaü jayaü pareùàü paràjayaü ca sarvadà draùñum iùñaü pa÷ya mama dehe guóàke÷a yac cànyad draùñum icchasãti bhagavad-àdiùñam adhunà pa÷yàmãty àha amãti pa¤cabhiþ | amã ca dhçtaràùñrasya putrà duryodhana-prabhçtayaþ ÷ataü sodarà yuyutsuü vinà sarve tvàü tvaramàõà vi÷antãty agretanenànvayaþ | atibhaya-såcakatvena kriyà-pada-nyånatvam atra guõa eva | sahaivàvanipàlànàü khalv àdãnàü ràj¤àü saüghais tvàü vi÷anti | na kevalaü duryodhanàdaya eva vi÷anti kintu ajayatvena sarvaiþ sambhàvito 'pi bhãùmo
droõaþ såta-putraþ karõas tathàsau sarvadà mama vidveùñà sahàsmadãyair api parakãyair iva dhçùñadyumna-prabhçtibhir yodha-mukhyais tvàü vi÷antãti sambandhaþ ||26||

amã dhçtaràùñra-putra-prabhçtayaþ sarve 'pi te tava daüùñrà-karàlàni bhayànakàni vaktràõi te tvaramàõà vi÷anti | tatra ca kecic cårõitair uttamàïgaiþ ÷irobhir vi÷iùñà da÷anàntareùu vilagnà vi÷eùeõa saülagnà dç÷yante mayà samyag asandehena ||27||

vi÷vanàthaþ : Nothing. 

baladevaþ : yac cànyad draùñum icchasi ity anenàsmin yuddhe bhaviùyaj-jaya-paràjayàdikaü ca mad-dehe pa÷yeti yad bhagavatoktaü tad adhunà pa÷yann àha amã ceti pa¤cabhiþ | amã dhçtaràùñrasya putrà duryodhanàdayaþ sarve 'vanipàla-saüghaiþ ÷alya-jayadrathàdi-bhåpa-vçndaiþ saha tvaramàõàþ santas te vaktràõi vi÷antãty uttareõànvayaþ | ajeyatvena khyàtà ye bhãùmàdayas te 'pi | asàv iti sarvadaiva mad-vidveùãty arthaþ | såta-putraþ karõaþ | na kevalaü ta eva kintv asmadãyà ye yodha-mukhyà dhçùñadyumnàdayaþ taiþ saheti te 'pi pravi÷antãti sahoktir alaïkàraþ | kecid iti teùàü
madhye kecic cårõitair uttamàïgair mastakaiþ sahità da÷anàntareùu danta-sandhiùu vilagnàþ saüdç÷yante mayà ||26-27||

__________________________________________________________

BhG 11.28

yathà nadãnàü bahavo 'mbuvegàþ
samudram evàbhimukhà dravanti |
tathà tavàmã naralokavãrà
vi÷anti vaktràõy abhivijvalanti ||28||

÷rãdharaþ : prave÷am eva dçùñàntenàha yatheti | nadãnàm aneka-màrga-pravçttànàü bahavo 'mbånàü vàrãõàü vegàþ pravàhàþ samudràbhimukhàþ santo yathà samudram eva dravanti vi÷anti | tathàmã ye nara-loka-vãràs te vi÷anti tathaiva lokà ete janà api tava mukhàni pravi÷anti ||28||

madhusådanaþ : ràj¤àü bhagavan-mukha-prave÷ane nidar÷anam àha yatheti | yathà nadãnàm aneka-màrga-pravçttànàü bahavo 'mbånàü jalànàü vegàþ vegavantaþ pravàhàþ samudràbhimukhàþ santaþ samudram eva dravanti vi÷anti tathà tavàmã nara-loka-vãrà vi÷anti vaktràõy abhitaþ sarvato jvalanti abhivijvalantãti và pàñhaþ ||28||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : prave÷e dçùñàntàv àha yatheti dvyàbhyàm | tatra prathamo 'dhã-pårvake prave÷e | dvitãyas tu dhã-pårvake bodhyaþ ||28||

__________________________________________________________

BhG 11.29

yathà pradãptaü jvalanaü pataügà
vi÷anti nà÷àya samçddha-vegàþ |
tathaiva nà÷àya vi÷anti lokàs
tavàpi vaktràõi samçddha-vegàþ ||29||

÷rãdharaþ : ava÷atvena prave÷e nadã-vego dçùñànta uktaþ | buddhi-pårvaka-prave÷e dçùñàntam àha yatheti | pradãptaü jvalanam agniü pataïgàþ ÷alabhà buddhi-pårvakaü samçddho vego yeùàü te yathà nà÷àya maraõàyaiva vi÷anti tathaiva lokà ete janà api tava mukhàni pravi÷anti ||29||

madhusådanaþ : abuddhi-pårvaka-prave÷e nadã-vegaü dçùñàntam uktvà buddhi-pårvaka-prave÷e dçùñàntam àha yatheti | yathà pataïgàþ ÷alabhàþ samçddha-vegàþ santo buddhi-pårvaü pradãptaü jvalanaü vi÷anti nà÷àya maraõàyaiva tathaiva nà÷àya vi÷anti lokà ete duryodhana-prabhçtayaþ sarve 'pi tava vaktràõi samçddha-vegàþ buddhi-pårvam anàyatyà ||29||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : jvalanaü vahnim ||29||

__________________________________________________________

BhG 11.30

lelihyase grasamànaþ samantàl
lokàn samagràn vadanair jvaladbhiþ |
tejobhir àpårya jagat samagraü
bhàsas tavogràþ pratapanti viùõo ||30||

÷rãdharaþ : tataþ samantàt kim ? ata àha lelihyasa iti | grasamàno gilam | samagràn lokàn sarvàn etàn vãràn | samantàt sarvataþ | lelihyase 'ti÷ayena bhakùayasi | kaiþ ? jvaladbhir vadanaiþ | kiü ca he viùõo tava bhàso dãptayas tejobhir visphåraõaiþ samagraü jagad vyàpya tãvràþ satyaþ pratapanti santàpayanti ||30||

madhusådanaþ : yoddhu-kàmànàü ràj¤àü bhagavan-mukha-prave÷a-prakàram uktvà tadà bhagavatas tad-bhàsàü ca pravçtti-prakàram àha lelihyasa iti | evaü vegena pravi÷ato lokàn duryodhanàdãn samagràn sarvàn grasamàno 'ntaþ prave÷ayaj jvaladbhir vadanaiþ samantàt sarvatas tvaü lelihyasa àsvàdayasi tejobhir bhàbhir àpårya jagat samagraü yasmàt tvaü bhàbhir jagad àpårayasi tasmàt tavogràs tãvrà bhàso dãptayaþ prajvalato jvalanasyeva pratapanti santàpaü janayanti | viùõo vyàpana-÷ãla ||30||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : yoddhéõàü tan-mukha-prave÷e prakàram uktvà tasya tad-bhàsàü ca tatra pravçtti-prakàram àha lelihyasa iti | vegena pravi÷ataþ samagràn lokàn duryodhanàdãn jvaladbhir vadanair grasamàno gilan samantàd roùàve÷ena lelihasye tad-rudhirokùitam oùñhàdikaü muhur muhur lekùi | tavogrà bhàso dãptayo 'sahyais tejobhiþ samagraü jagad àpårya pratapanti | he viùõo ! vi÷va-vyàpin ! tvattaþ palàyanaü durghañam ity arthaþ ||30||

__________________________________________________________

BhG 11.31

àkhyàhi me ko bhavàn ugra-råpo
namo 'stu te devavara prasãda |
vij¤àtum icchàmi bhavantam àdyaü
na hi prajànàmi tava pravçttim ||31||

÷rãdharaþ : yata evaü tasmàd àkhyàhãti | bhavàn ugra-råpaþ kaþ ? ity àkhyàhi àkhyàhi kathaya | te tubhyaü namo 'stu | he deva-vara prasãda prasanno bhava | bhavantam àdyaü puruùaü vi÷eùeõa j¤àtum icchàmi | yatas tava pravçttim ceùñàü kim artham evaü pravçtto 'sãti na jànàmi | evaü bhåtasya tava pravçttiü vàrtàm api na jànàmãti ||31||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàd àkhyàhãti | evam ugra-råpaþ kråràkàraþ ko bhavàn ity àkhyàhi kathaya me mahyam atyantànugràhyàya | ataeva namo 'stu te tubhyaü sarva-gurave he deva-vara prasãda prasàdaü kraurya-tyàgaü kuru | vij¤àtum vi÷eùeõa j¤àtum icchàmi bhavantam àdyaü sarva-kàraõaü, na hi yasmàt tava sakhàpi san prajànàmi tava pravçttim ceùñàm ||31||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evaü vi÷va-råpaü vya¤jita-kàla-÷aktiü bhagavantam upavarõya tat-tattva-vid apy arjunaþ sva-j¤àna-dàróhyàya pçcchati àkhyàhãti | dar÷ayàtmànam avyayam iti sahasra-÷ãrùàdi-lakùaõam ai÷varaü råpaü dar÷ayitum arthitena bhagavatà tad-råpaü pradar÷ya tasya punar atighorà saühartçtà pradar÷yate | tatrogra-råpo bhavàn ka ity àkhyàhi kathaya | he deva-vara ! te namo 'stu | prasãda tyajogra-råpatàm | àdyaü bhavantam ahaü vi÷eùeõa j¤àtum icchàmi | tava pravçttiü ceùñàü ca na hi prajànàmi | kim artham evaü pravçtto 'sãti tat-prayojanaü càkhyàhãti ||31||

__________________________________________________________

BhG 11.32

÷rã-bhagavàn uvàca
kàlo 'smi loka-kùaya-kçt pravçddho
lokàn samàhartum iha pravçttaþ |
çte 'pi tvà na bhaviùyanti sarve
ye 'vasthitàþ pratyanãkeùu yodhàþ ||32||

÷rãdharaþ : evam pràrthitaþ san bhagavàn uvàca kàla iti tribhiþ | lokànàü kùaya-kartà pravçddho 'tyutkañaþ kàlo 'smi | lokàn pràõinaþ saühartum iha loke pravçtto 'smi | ata çte 'pi tvàü hantàraü vinàpi na bhaviùyanti na jãviùyanti | yadyapi tvayà na hantavyà ete tathàpi mayà kàlàtmanà grastàþ santo mariùyanty eva | ke te ? pratyanãkeùu anãkàni anãkàni prati | bhãùma-droõàdãnàü sarvàsu senàsu ye yodhàro 'vasthitàs te sarve 'pi ||32||

madhusådanaþ : evam arjunena pràrthito yaþ svayaü yad-arthà ca sva-pravçttis tat sarvaü tribhir ÷lokaiþ kàlo 'smãti | kàlaþ kriyà-÷akty-upahitaþ sarvasya saühartà parame÷varo 'smi bhavàmãdànãü pravçddho vçddhiü gataþ | yad-arthaü pravçttas tac chçõu lokàn samàhartum bhakùayituü pravçtto 'ham ihàsmin kàle | mat-pravçttiü vinà katham evaü syàd iti cen nety àha | çte 'pi tvà tvàm arjunaü yoddhàraü vinàpi tvad-vyàpàraü vinàpi mad-vyàpàreõaiva na bhaviùyanti vinaïkùyanti sarve bhãùma-droõa-karõa-prabhçtayo yoddhum anarhatvena sambhàvità anye 'pi ye 'vasthitàþ pratyanãkeùu
pratipakùa-sainyeùu yodhà yodhàraþ sarve 'pi mayà hatatvàd eva na bhaviùyanti | tatra tava vyàpàro 'kiücitkara ity arthaþ ||32||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evam arthito bhagavàn uvàca kàlo 'smãti | pravçddho vyàpã | 

yasya brahma ca kùatraü ca ubhe bhavata odanaþ |
mçtyur yasyopasecanaü ka itthà veda yatra saþ || [KañhU 1.2.25] 

iti ÷rutyà yaþ kãrtyate sa kàlo 'ham ity arthaþ | iha samaye lokàn duryodhanàdãn samàhartuü grasituü pravçttaü màü mat-pravçtti-phalaü ca jànãhi | tvàm api yudhiùñhiràdãü÷ ca çte sarve na bhaviùyanti na jãviùyanti | yad và, nanu raõàn nivçtte mayi teùàü kathaü kùayaþ syàd iti cet tatràha çte 'pãti | tvàü yodhàram çte tvad-yuddha-vyàpàraü vinàpi sarve na bhaviùyanti mariùyanty eva kàlàtmanà mayà teùàü àyur-haraõàt | ke te sarve ity àha pratyanãkeùu paramparayor ye bhãùmàdayo 'vasthitàþ | yuddhàn nivçttasya tava tu svadharma-cyutir eva bhaved iti
||32||

__________________________________________________________

BhG 11.33

tasmàt tvam uttiùñha ya÷o labhasva
jitvà ÷atrån bhuïkùva ràjyaü samçddham |
mayaivaite nihatàþ pårvam eva
nimitta-màtraü bhava savyasàcin ||33||

÷rãdharaþ : tasmàd iti | yasmàd evaü tasmàt tvaü yuddhàyottiùñha | devair api durjayà bhãùmàdayo 'rjunena nirjità ity evaü bhåtaü ya÷o labhasva pràpnuhi | ayatnata÷ ca ÷atrån jitvà samçddhaü ràjyam bhuïkùva | ete ca tava ÷atravas tvadãya-yuddhàt pårvam eva mayaiva kàlàtmanà nihata-pràyàþ | tathàpi tvaü nimitta-màtram bhava | he savyasàcin ! savyena hastena sàcituü ÷aràn saüdhàtuü ÷ãlaü yasyeti vyutpattyà vàmenàpi vàõa-kùepàt savyasàcãty ucyate ||33||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | tasmàt tvad-vyàpàram antareõàpi yasmàd ete vinaïkùanty eva tasmàt tvam uttiùñhodyukto bhava yuddhàya devair api durjayà bhãùma-droõàdayo 'tirathà jhañity evàrjunena nirjità ity evambhåtaü ya÷o labhasva | mahadbhiþ puõyair eva hi ya÷o labhyate | ayatnata÷ ca jitvà ÷atrån duryodhanàdãn bhuïkùva ràjyaü svopasarjanatvena bhogyatàü pràpaya samçddhaü ràjyam akaõñakam | ete ca tava ÷atravo mayaiva kàlàtmanà nihatàþ saühçtàyuùas tvadãya-yuddhàt pårvam eva kevalaü tava ya÷o-làbhàya rathàn na pàtitàþ | atas tvaü nimitta-màtram arjunenaite nirjità iti sàrvalaukika-kavy-apade÷àspadaü bhava he savyasàcin
savyena vàmena hastenàpi ÷aràn sacituü saüdhàtuü ÷ãlaü yasya tàdç÷asya tava bhãùma-droõàdi-jayo nàsambhàvitas tasmàt tvad-vyàpàrànantaraü mayà rathàt pàtyamàneùv eteùu tavaiva kartçtvaü lokàþ kalpayiùyantãty abhipràyaþ ||33||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : yasmàd evaü tasmàt tvam uttiùñha svadharmàya yuddhàya ya÷o labhasva sura-durjayà bhãùmàdayo 'rjunena helayaiva nirjità iti durlabhàü kãrtiü pràpnuhi | pårvaü draupadyàm aparàdha-samaya eva mayaite nihatàs tvad-ya÷ase yantra-pratimàvat pravartante | tasmàt tvaü nimitta-màtram bhava | he savyasàcin ! savyenàpi hastena bàõàn sacituü saüdhàtuü ÷ãlaü asyeti yuddha-nirbhare pràpte hastàbhyàm iùu-varùinn ity arthaþ ||33||

__________________________________________________________

BhG 11.34

droõaü ca bhãùmaü ca jayadrathaü ca
karõaü tathànyàn api yodhavãràn |
mayà hatàüs tvaü jahi mà vyathiùñhà
yudhyasva jetàsi raõe sapatnàn ||34||

÷rãdharaþ : na caite vidmaþ kataran no garãyo yad và jayema yadi và no jayeyuþ ity à÷aïkà sàpi na kàryety àha droõam iti | yebhyas tvaü ÷aïkase tàn droõàdãn mayaiva hatàüs tvaü jahi ghàtaya | mà vyathiùñhà bhayaü mà kàrùãþ | sapatnàn ÷atrån raõe yuddhe ni÷citaü jetàsi jeùyasi ||34||

madhusådanaþ : nanu droõo bràhmaõottamo dhanurvedàcàryo mama guru vi÷eùeõa ca divyàstra-sampannas tathà bhãùmaþ svacchanda-mçtyur divyàstra-sampanna÷ ca parà÷uràmeõa dvandva-yuddham upagamyàpi na paràjitas tathà yasya pità vçddha-kùatras tapa÷ carati mama putrasya ÷iro yo bhåmau pàtayiùyati tasyàpi ÷iras tat-kàlaü bhåmau patiùyatãti sa jayadratho 'pi jetum a÷akyaþ svayam api mahàdevàràdhana-paro divyàstra-sampanna÷ ca tathà karõo 'pi svayaü sårya-samas tad-àràdhanena divyàstra-sampanna÷ ca vàsava-dattayà caika-puruùa-ghàtinyà moghãkartum a÷akyayà ÷aktyà ÷aktyà vi÷iùñas tathà kçpà÷vatthàma-bhåri÷ravaþ-prabhçtayo mahànubhàvàþ sarvathà durjayà evaiteùu satsu kathaü
jitvà ÷atrån ràjyaü bhokùye kathaü và ya÷o lapsya ity à÷aïkàm arjunasyàpanetum àha tad à÷aïkà-viùayàn nàmabhiþ kathayan droõam iti | 

droõàdãüs tvad-à÷aïkà-viùayã-bhåtàn sarvàn eva yodha-vãràn kàlàtmanà mayà hatàn eva tvaü jahi | hatànàü hanane ko và pari÷ramaþ | ato mà vyathiùñhàþ katham evaü ÷akùyàmãti vyathàü bhaya-nimittàü pãóàü mà gà bhayaü tyaktvà yudhyasva | jetàsi jeùyasy acireõaiva raõe saïgràme sapatnàn sarvàn api ÷atrån |

atra droõaü ca bhãùmaü ca jayadrathaü ceti ca-kàra-trayeõa pårvoktàjeyatva-÷aïkànådyate | tathà-÷abdena karõe 'pi | anyàn api yodha-vãràn ity atràpi-÷abdena | tasmàt kuto 'pi svasya paràjayaü vadha-nimittaü pàpaü ca mà ÷aïkiùñhà ity abhipràyaþ |

kathaü bhãùmam ahaü saïkhye droõaü ca madhusådana | iùubhiþ pratiyotsyàmi påjàrhau ity atrevàtràpi samudàyànvayàn antaraü pratyekànvayo draùñavyaþ ||34||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : yad và jayema yadi và no jayeyuþ iti sva-vijaye saü÷ayam àkàrùãr ity à÷ayenàha droõaü ceti | mayà hatàn hatàyuùo droõàdãüs tvaü jahi màraya | mà vyatiùñhàþ | katham etàn divyàstra-sampannàn ekaþ ÷aknomy ahaü vijetum iti bhayaü mà gàþ | mçtànàü màraõe kaþ ÷rama ity arthaþ | bhayaü hitvà yudhyasva raõa sapatnàn ripån jetàsi jeùyasi ||34||

__________________________________________________________

BhG 11.35

saüjaya uvàca
etac chrutvà vacanaü ke÷avasya
kçtà¤jalir vepamànaþ kirãñã |
namaskçtvà bhåya evàha kçùõaü
sa-gadgadaü bhãta-bhãtaþ praõamya ||35||

÷rãdharaþ : tato yad vçttaü tad eva dhçtaràùñraü prati saüjaya uvàca etad iti | etat pårva-÷loka-trayàtmakaü ke÷avasya vacanaü ÷rutvà vepamànaþ kampamànaþ kirãñy arjunaþ kçtà¤jaliþ sampuñãkçta-hastaþ kçùõaü namaskçtya punar apy àhoktavàn | katham àha ? harùa-bhayàdy-àve÷a-va÷àt gadgadena kaõñha-kampanena saha vartate iti sa-gadgadaü yathà syàt tathà | kiü ca bhãtàd api bhãtaþ san praõamyàvanato bhåtvà ||35||

madhusådanaþ : droõa-bhãùma-jayadratha-karõeùu jayà÷à-viùayeùu hateùu nirà÷rayo duryodhano hata evety anusandhàya jayà÷àü parityajya yadi dhçtaràùñraþ sandhiü kuryàt tadà ÷àntir ubhayeùàü bhaved ity abhipràyavàüs tataþ kiü vçttam ity apekùàyàü saüjaya uvàca etad iti | etat pårvoktaü ke÷avasya vacanaü ÷rutvà kçtà¤jaliþ kirãñãndra-datta-kirãñaþ parama-vãratvena prasiddho vepamànaþ paramà÷carya-dar÷ana-janitena sambhrameõa kampamàno 'rjunaþ kçùõaü bhaktàgha-karùaõaü bhagavantaü
namaskçtvà namaskçtya bhåyaþ punar apy àhoktavàn sa-gadgadaü bhayena harùeõa cà÷ru-pårõa-netratve sati kapha-ruddha-kaõñhatayà vàco mandatva-sakampatvàdir vikàraþ sa-gadgadas tad-yuktaü yathà syàt | bhãta-bhãto 'ti÷ayena bhãtaþ san pårvaü namaskçtya punar api  praõamyàtyanta-namro bhåtvàheti sambandhaþ ||35||

vi÷vanàthaþ : namaskçtvety àrùam ||35||

baladevaþ : tato yad abhåt tat saüjaya uvàca etad iti | ke÷avasyaitat padya-trayàtmakaü vacanaü ÷rutvà kirãñã pàrthaþ vepamàno 'tyadbhutàtyugra-råpa-dar÷anajena sambhrameõa sakampaþ | namakùñvety àrùam | kçùõaü namaskçtya, punaþ praõamya, bhãta-bhãto 'tibhayàkulaþ san bhåyaþ punaar apy àha sa-gadgadaü gadgadena kaõñha-kampena sahitaü yathà syàt tathà ||35||

__________________________________________________________

BhG 11.36

arjuna uvàca
sthàne hçùãke÷a tava prakãrtyà
jagat prahçùyaty anurajyate ca |
rakùàüsi bhãtàni di÷o dravanti
sarve namasyanti ca siddha-saüghàþ ||36||

÷rãdharaþ : sthàne ity ekàda÷abhir arjunasyoktiþ | sthàne ity avyayaü yuktam ity asminn arthe | he hçùãke÷a yata evaü tvam adbhuta-prabhàvo bhakta-vatsala÷ ca | atas tava prakãrtyà màhàtmya-saïkãrtanena na kevalam aham eva prahçùyàmãti, kintu jagat sarvaü prahçùyaty prakarùeõa harùaü pràpnoti | etat tu sthàne yuktam ity arthaþ | tathà jagad anurajyate cànuràgam upaitãti yat | tathà rakùàüsi bhãtàni santi | di÷aþ prati dravanti palàyante iti yat | sarve yoga-tapo-mantràdi-siddhànàü saïghà namasyanti praõamanti iti yat | etac ca sthàne yuktam eva | na citram ity arthaþ ||36||

madhusådanaþ : ekàda÷abhir arjuna uvàca sthàna iti | sthàna ity avyayaü yuktam ity arthe | he hçùãke÷a ! sarvendriya-pravartaka yatas tvam evam atyantàdbhuta-prabhàvo bhakta-vatsala÷ ca tatas tava prakãrtyà prakçùñayà kãrtyà nirati÷aya-prà÷astyasya kãrtanena ÷ravaõena ca na kevalam aham eva prahçùyàmi kintu sarvam eva jagac cetana-màtraü rakùo-virodhi prahçùyati prakçùñaü harùam àpnotãti yat tat sthàne yuktam evety arthaþ | tathà sarvaü jagad anurajyate ca tad-viùayam anuràgam upaitãti ca yat tad api yuktam eva | tathà rakùàüsi bhãtàni bhayàviùñàni santi di÷o dravanti gacchanti sarvàsu dikùu palàyanta iti yat tad api yuktam eva | tathà sarve siddhànàü
kapilàdãnàü saüghà namasyanti ceti yat tad api yuktam eva | sarvatra tava prakãrtyety asyànvayaþ sthàna ity asya ca | ayaü ÷loko rakùoghna-mantratvena mantra-÷àstre prasiddhaþ | sa ca nàràyaõàùñàkùara-sudar÷anàstra-mantràbhyàü sampuñito j¤eya iti rahasyam ||36||

vi÷vanàthaþ : bhagavad-vigrahasyàtiprasannatvam atighoratvaü cedam unmukha-vimukha-viùayakam iti sahaseva j¤àtvà tad eva tattvaü vyàcakùaõaþ stauti sthàna iti | sthàna ity avyayaü yuktam ity arthaþ | he hçùãke÷a ! sva-bhaktendriyànàü ca svàbhimukhye sva-mukhye ca pravartaka ! tava prakãrtyà prakçùñayà tvan-màhàtmya-saïkãrtanena jagad idaü prahçùyay anurajyate anuraktam bhavatãti yuktam eva jagato 'sya tvad-aunmukhyàd iti bhàvaþ | tathà rakùàüsi rakùo 'sura-dànava-pi÷àcàdãni bhãtàni bhåtvà di÷o dravanti di÷aþ prati palàyanta ity etad api sthàne yuktam eva | teùàü tvad-vaimukhyàd iti bhàvaþ | tathà
tvad-bhaktyà ye siddhàs teùàü saïghàþ sarve namasyanti cety api yuktam eva | teùàü tvad-bhaktatvàd iti bhàvaþ | ÷loko 'yaü rakùoghna-mantratvena mantra-÷àstre prasiddhaþ ||36||

baladevaþ : pare÷asya sakhyuþ kçùõasyàtiramyatvam atyugratvaü ca tatra raïgavad yugapad eva vãkùya tad-ubhayaü sva-saümukha-sva-vimukha-viùayam iti vidvàn arjunas tad-anuråpaü stauti sthàna ity ekàda÷abhiþ | yuktam ity arthakaü sthàna ity ed-antam avyayam | he hçùãke÷eti saümukha-vimukhendriyàõàü sàümukhye vaimukhye capravarakety arthaþ | yuddha-dar÷anàyàgataü deva-gandharva-siddha-vidyàdhara-pramukhaü tvat-saümukhaü jagat tava duùña-saühartatva-råpayà prakãrtyà prahçùyaty anurajyate ceti yuktam etat | duùña-svabhàvàni tvad-vimukhàni rakùàüsi
ràkùasàsura-dànavàdãni devàdy-udgãtayà tat-prakãrtyà bhãtàni bhåtvà di÷aþ prati dravanti palàyanta iti ca yuktam | tava pràõi-bhàvànusàri-råpa-prakà÷itvàd iti bhàvaþ | tad itthaü ÷iùñà÷iùñànugraha-kàritàü tava vãkùya tvad-bhaktàþ siddha-saïghàþ sarve sanakàdayo namasyanti jaya jaya bhagavàn ity udãrayantaþ praõamanti ca yuktaü tava bhakta-mano-hàritvàt ||36||

__________________________________________________________

BhG 11.37

kasmàc ca te na nameran mahàtman
garãyase brahmaõo 'py àdi-kartre |
ananta deve÷a jagannivàsa
tvam akùaraü sad asat tatparaü yat ||37||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha kasmàd iti | he mahàtman ! he ananta ! he deve÷a ! he jagannivàsa ! kasmàd dhetos te tubhyaü na nameran na namaskàraü kuryuþ ? kathambhåtàya brahmaõo 'py garãyase gurutaràya | àdi-kartre ca brahmaõo 'pi janakàya | kiü ca sad vyaktam asad-vyaktaü tàbhyàü paraü måla-kàraõaü yad akùaraü brahma | tac ca tvam eva | etair navabhir hetubhis tvàü sarve namasyantãti na citram ity arthaþ ||37||

madhusådanaþ : bhagavato harùàdi-viùayatve hetum àha kasmàc ceti | kasmàc ca hetos te tubhyaü na nameran na namaskuryuþ siddha-saïghàþ sarve 'pi | he mahàtman paramodàra-citta ! he 'nanta sarva-pariccheda-÷ånya ! he deve÷a hiraõyagarbhàdãnàm api devànàü niyantaþ ! he jagan-nivàsa sarvà÷raya ! tubhyaü kãdç÷àya brahmaõo 'pi garãyase gurutaràyàdi-kartre tvam brahmaõo 'pi janakàya | niyantçtvam upadeùñçtvaü janakatvam ity àdir ekaiko 'pi hetur namaskàryatà-prayojakaþ kiü punar mahàtmatvànantatva-jagan-nivàsatvàdi-nànà-kalyàõa-guõa-samuccita ity anà÷caryatà-såcanàrthaü namaskàrasya kasmàc ceti và-÷abdàrtha÷ ca-kàraþ | kiü ca sat ? vidhi-mukhena pratãyamànam
astãit | asan niùedha-mukhena pratãyamànaü nàstãti | athavà sad-vyaktam asad-vyaktaü tvam eva | tathà tat-paraü tàbhyàü sad-asadbhyàü paraü måla-kàraõaü yad akùaraü brahma tad api tvam eva tvad-bhinnaü kim api nàstãty arthaþ | tat-paraü yad ity atra yac-chabdàt pràk-ca-kàram api kecit pañhanti | etair hetubhis tvàü sarve namasyantãti na kim api citram ity arthaþ ||37||

vi÷vanàthaþ : te kasmàn na nameran, api tu namerann eva | àtmanepadam àrùam | sat-kàryam asat-kàraõaü ca tàbhyàü paraü yad akùaraü brahma tat tvam ||37||

baladevaþ : atha bhagavataþ sarva-namasyatvam abhidadhat sarva-vyàpitvàt sarvàtmakatàü pratipàdayati kasmàc ceti caturbhiþ | he mahàtman udàra-mate ! he ananta sarva-vyàpin ! he deve÷a sarva-deva-niyantaþ ! he jagannivàsa sarvà÷raya ! te siddha-saïghàs te tubhyaü kasmàd dhetor na nameran ? àtmanepadaü chàndasam | api tu praõameyur eva te | kãdç÷àyety àha | brahmaõo 'py garãyase gurutaràya yasmàd àdi-kartre tattva-sçùñi-karàyeti namasyatve 'neke hetavaþ santãti samuccayàlaïkàraþ | kiü ca yad akùaraü prakçti-tattvaü tat-paraü yad iti | tasmàt prakçti-saüsçùñàj jãvàtma-tattvàt prakçti-tattvàc cokta-råpàt param utkçùñaü bhinnaü
ca yan-mukta-jãvàtma-tattvaü tac ca tvam eva sarva-råpa ity arthaþ ||37||

__________________________________________________________

BhG 11.38

tvam àdi-devaþ puruùaþ puràõas
tvam asya vi÷vasya paraü nidhànam |
vettàsi vedyaü ca paraü ca dhàma
tvayà tataü vi÷vam ananta-råpa ||38||

÷rãdharaþ : kiü ca tvam àdi-deva iti | tvam àdi-devo devànàm àdiþ | yataþ puràõo 'nàdiþ puruùas tvam | ataeva tvam asya paraü nidhànam laya-sthànam | tathà vi÷vasya j¤àtà tvam | yac ca vedyaü vastu-jàtaü paraü ca dhàma vaiùõavaü padaü tad api tvam evàsi | ataeva he ananta-råpa tvayaivedaü vi÷vaü tataü vyàptam | etai÷ ca saptabhir hetubhis tvam eva namaskàrya ity arthaþ ||38||

madhusådanaþ : bhakty-udrekàt punar api stauti tvam iti | tvam àdi-devo jagataþ sarga-hetutvàt | puruùaþ pårayità | puràõo 'nàdiþ | tvam asya vi÷vasya paraü nidhànam laya-sthànatvàn nidhãyate sarvam asminn iti | evaü sçùñi-pralaya-sthànatvenopàdànatvam uktvà sarvaj¤atvena pradhànaü vyàvartayan nimittatàm àha vettà vedità sarvasyàsi | dvaitàpattiü vàrayati yac ca vedyaü tad api tvam evàsi vedana-råpe veditari paramàrtha-sambandhàbhàvena sarvasya vedyasya kalpitatvàt | ataeva paraü ca dhàma yat sac-cid-ànanda-ghanam avidyà-tat-kàrya-nirmuktaü viùõoþ paramaü padaü tad api tvam evàsi | tvayà sad-råpeõa sphåraõa-råpeõa ca kàraõena tataü vyàptam
idaü svataþ-sattà-sphårti-÷ånyaü vi÷vam kàryaü màyika-sambandhenaiva sthiti-kàla he 'nantaråpàparicchinna-svaråpa ||38||

vi÷vanàthaþ : nidhànaü laya-sthànaü paraü dhàma guõàtãtaü svaråpam ||38||

baladevaþ : tvam iti | paraü nidhànam paramà÷rayo nidhãyate 'smin iti nirukteþ | jagati yo vettà yac ca vedyaü tad ubhayaü tvam eva | kuta evam iti cet tatràha yat tvayà vi÷vam idaü tataü tad-vyàpitvàd ity arthaþ | yac ca paraü dhàma parama-vyomàkhyaü pràpya-sthànam tad api tvam eva paràkhya-tvac-chakti-vaibhavatvàt tasya dhàmnaþ ||38||

__________________________________________________________

BhG 11.39

vàyur yamo 'gnir varuõaþ ÷a÷àïkaþ
prajàpatis tvaü prapitàmaha÷ ca |
namo namas te 'stu sahasra-kçtvaþ
puna÷ ca bhåyo 'pi namo namas te ||39||

÷rãdharaþ : ita÷ ca sarvais tvam eva namaskàryaþ sarva-devàtmakatvàd iti stuvan svayam api namaskaroti vàyur iti | vàyv-àdi-råpas tvam iti sarva-devàtmakatvopalakùaõàrtham uktam | prajàpatiþ pitàmahaþ | tasyàpi janakatvàt prapitàmahas tvam | atas te tubhyaü sahasra÷o namo 'stu | punaþ sahasra-kçtvo namo 'stu | bhåyo 'pi punar api sahasra-kçtvo namo nama iti ||39||

madhusådanaþ : vàyur yamo 'gnir varuõaþ ÷a÷àïkaþ såryàdãnàm apy upalakùaõam etat | prajàpatir viràó hiraõyagarbha÷ ca | prapitàmaha÷ pitàmahasya hiraõya-garbhasyàpi pità ca tvam | yasmàd evaü sarva-devàtmakatvàt tvam eva sarvair namaskàryo 'si tasmàn mamàpi varàkasya namo namo namas te tubhyam astu sahasrakçtvaþ | puna÷ ca bhåyo 'pi punar api ca namo namas te | bhakti-÷raddhàti÷ayena namaskàreùv alaü-pratyayàbhàvo 'nayà namaskàràvçttyà såcyate ||39||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : ataþ sarva-÷abda-vàcyas tvam ity àha vàyur iti | sarva-devopalakùaõaü vàyv-àdi-sarva-deva-råpas tvaü prajàpati÷ caturàsyaþ pitàmahas tvaü tat-pitçtvàt prapitàmahas tvaü bhavasi kaïkaõàdiùu kanakasyeva cid-acic-chaktimatas tava kàraõasya vàyv-àdiùu vyàptes tat tat sarva-råpas tvam ataþ sarva-namasyo 'sãti mayà tvaü namasyase ity àha namo namaþ ||39||

__________________________________________________________

BhG 11.40

namaþ purastàd atha pçùñhatas te
namo 'stu te sarvata eva sarva
ananta-vãryàmita-vikramas tvaü
sarvaü samàpnoùi tato 'si sarvaþ ||40||

÷rãdharaþ : bhakti-÷raddhàbhayàti÷ayena namaskàreùu tçptim anadhigacchan punar api bahu÷aþ praõamati nama iti | he sarva sarvàtman sarvàsu dikùu tubhyaü namo 'stu | sarvàtmakam upapàdayann àha anantaü vãryaü sàmarthyaü yasya tathà | amito vikramaþ paràkramo yasya saþ | evaü bhåtas tvaü sarvaü vi÷vaü samyag antar bahi÷ ca samàpnoùi vyàpnoùi | suvarõam iva kañaka-kuõóalàdi sva-kàryaü vyàpya vartase tataþ sarva-svaråpo 'si ||40||

madhusådanaþ : tubhyaü purastàd agra-bhàge namo 'stu tubhyaü puro namaþ syàd iti và | atha-÷abdaþ samuccaye | pçùñhato 'pi tubhyaü namaþ syàt | namo 'stu te tubhyaü sarvata eva sarvàsu dikùu sthitàya he sarva ! vãryaü ÷arãra-balaü vikramaþ ÷ikùà ÷astra-prayoga-kau÷alam | ekaü vãryàdhikaü manya uttaikaü ÷ikùayàdhikam ity ukter bhãma-duryodhanayor anyeùu caikaikaü vyavasthitam | tvaü tu ananta-vãrya÷ càmita-vikrama÷ ceti samastam ekaü padam | ananta-vãryeti sambodhanaü và | sarvaü samastaü jagat samàpnoùi samyag ekenaa sad-råpeõàpnoùi
sarvàtmanà vyàpnoùi tatas tasmàt sarvo 'si tvad-atiriktaü kim api nàstãty arthaþ ||40|| 

vi÷vanàthaþ : sarvaü sva-kàryaü jagad àpnoùi vyàpnoùi svarõam iva kañaka-kuõóalàdikam atas tvam eva sarvaþ ||40||

baladevaþ : bhakty-ati÷ayena namaskàreùv alaü bhàvam avidan bahukçtvaþ praõamati namaþ purastàd iti | he sarva ! purastàt pçùñhataþ sarvata÷ ca sthitàya te namo namo 'stu | ananteti karma-dhàrayaþ | vãryaü deha-balaü vikramas tu dhã-balaü ÷astra-prayogàdi-pràvãõya-råpam | ekaü vãryàdhikaü manyataikaü ÷ikùayàdhikam iti bhãma-duryodhanàv uddi÷yokteþ | sarva-råpatvehe tum àha sarvaü samàpnoùãti | evam evoktaü ÷rã-vaiùõave -

yo 'yaü tavàgato deva samãpaü devatà-gaõaþ | 
sa tvam eva jagat-sraùñà yataþ sarva-gato bhavàn || iti ||40|| 

__________________________________________________________

BhG 11.41-42

sakheti matvà prasabhaü yad uktaü 
he kçùõa he yàdava he sakheti |
ajànatà mahimànaü tavedaü 
mayà pramàdàt praõayena vàpi ||41||

yac càvahàsàrtham asatkçto 'si 
vihàra÷ayyàsanabhojaneùu |
eko 'tha vàpy acyuta tatsamakùaü 
tat kùàmaye tvàm aham aprameyam ||42||

÷rãdharaþ : idànãü bhagavantaü kùamàpayati sakhetãti dvyàbhyàm | tvaü pràkçteþ sakhety evaü matvà prasabhaü hañhàt tiraskàreõa yad uktaü tat kùàmaye tvàm ity uttareõànvayaþ | kiü tat ? he kçùõa he yàdava he sakheti ca | sandhir àrùam | prasabhoktau hetuþ - tava mahimànaü idaü ca vi÷va-råpam ajànatà ca mayà pramàdàt praõayena snehena yad uktam iti ||41||

kiü ca yac ceti | he acyuta ! yac ca parihàsàrthaü krãóàdiùu tiraskçto 'si | ekatra ekalaþ | sakhãn vinà rahasi sthita ity arthaþ | athavà tat-samakùaü teùàü parihasatàü sakhãnàü samakùaü purato 'pi | tat sarvam aparàdha-jàtaü tvàm aprameyam acintya-prabhàvaü kùàmaye kùamàü kàrayàmi ||42||
madhusådanaþ : yato 'haü tvan-màhàtmyàparij¤ànàd aparàdhàn ajasràm akàrùaü tataþ parama-kàruõikaü tvàü praõamyàparàdha-kùamàü kàryàmãtyàha sakhetãti dvàbhyàm | tvaü mama sakhà samàna-vayà iti matvà prasabhaü svotkarùa-khyàpana-råpeõàbhibhavena yad uktaü mayà tavedaü vi÷va-råpaü tathà mahimànam ai÷varyàti÷ayam ajànatà | puü-liïga-pàñha imaü vi÷va-råpàtmakaü mahimànaü ajànatà | pramàdàc citta-vikùepàt praõayena snehena vàpi kim uktam ity àha he kçùõa he yàdava he sakheti ||41||

yac càvahàsàrtham parihàsàrthaü vihàra-÷ayyàsana-bhojaneùu vihàraþ krãóà vyàyàmo và, ÷ayyà tålikàdyàstaraõa-vi÷eùaþ, àsanaü siühàsanàdi | bhojanaü bahånàü païkàva÷anaü teùu viùaya-bhåteùu asatkçto 'si mayà paribhåto 'si ekaþ sakhãn vihàya rahasi sthito và tvam | athavà tat-samakùaü teùàü sakhãnàü samakùaü và, he 'cyuta ! sarvadà nirvikàra ! tat sarvaü vacana-råpam asat-karaõa-råpaü càparàdha-jàtaü kùàmaye kùàmayàmi tvàm aprameyam acintya-prabhàveõa nirvikàreõa ca parama-kàruõikena bhagavatà tvan-màhàtmyànabhij¤asya
mamàparàdhàþ kùantavyà ity arthaþ ||42||

vi÷vanàthaþ : hanta hantaitàdç÷a-mahà-mahai÷varyamat tvayy ahaü kçta-mahàparàdha-pu¤jo 'smãty anutàpam àviùkurvann àha sakhetãti | he kçùõeti | tvaü vasudeva-nàmno narasyàrdharathatvenàpy aprasiddhasya putraþ kçùõa iti prasiddhaþ |  he yàdaveti | yadu-vaü÷asya tava nàsti ràjatvaü, mama tu puru-vaü÷asyàsty eva ràjatvam | he sakheti | sandhir àrùaþ | tad api tvayà saha mama yat sakhyaü tatra tava paitrika-prabhàvo na hetuþ | nàpi kaulikaþ | kintu tàvaka evety abhipràyato yeat prasabhaü sa-tiraskàram uktaü mayà tat kùàmaye kùamayàmãty uttareõànvayaþ | tavedaü vi÷va-råpàtmakaü
svaråpam eva mahimànaü pramàdàd và praõayena snehena và parihàsàrthaü vihàràdiùv asatkçto 'si tvaü satyavàdã niùkapañaþ parama-sarala ity-àdi-vakroktyà tiraskçto 'si | tvam ekaþ sakhãn vinaiva rahasi | athavà tat samakùaü teùàü parihasatàü sakhãnàü samakùaü purato 'si yadà sthitas tadà jàtaü tat sarvam aparàdha-sahasraü kùàmaye | he prabho ! kùamasvety anunayàmãty arthaþ ||41-42||

baladevaþ : evam arjunaþ sahasra-÷ãrùàdi-lakùaõaü sva-sakhaü kçùõaü vilokya saüstutya praõamya ca sva-sakhyasyai÷varya-j¤àna-saümi÷ratvàt tad-anuråpam anunayati sakheti dvàbhyàm | kçùõo bhagavàn me sakhà mitram iti matvà ni÷citya tavedaü sahasra-÷ãrùatvàdi-lakùaõaü mahimànam ajànatànanubhavatà mayà pramàdàd anavadhànataþ praõayena sakhya-premõà và yat tvàü prati prasabhaü hañhàd uktam | tad idànãü kùàmaye kùamayàmi | kiü tad iti cet tatràha he kçùõety àdi | sakhetãty atra sandhi÷ chàndasaþ | etàni trãõi sambodhanàny anàdara-garbhàõi he kçùõety
atra ÷rã-pårvakatvàbhàvàt | he yàdavety atra ràjya-vaü÷yatvàbhàvàvedanàt | he sakhety atra savayastva-màtra-såcanàt | kiü ca, yac ca vihàràdiùv avahàsàrthaü parihàsàyàsatkçto 'si satya-vàk saralo niùkapañas tvam ity evaü vya¤jaka-÷abdair avaj¤àto 'si | ekaþ sakhãn vinà vijane sthitas tat samakùaü và teùàü parihasatàü sakhãnàü purato và sthita ity arthaþ | tat sarva-vacana-råpam asatkàra-råpaü vàparàdha-jàtaü kùàmaye kùamasva prabho bhagavann ity anunayàmi | he acyuteti saty apy aparàdhe 'vicyuta-sakhety arthaþ | aprameyam atarkya-prabhàvam ||41-42||
 
__________________________________________________________

BhG 11.43

pitàsi lokasya caràcarasya 
tvam asya påjya÷ ca gurur garãyàn |
na tvat-samo 'sty abhyadhikaþ kuto 'nyo 
loka-traye 'py apratima-prabhàva ||43||

÷rãdharaþ : acintya-prabhàvatvam evàha piteti | na vidyate pratimà upamà yasya so 'pratimaþ | tathàvidhaþ prabhàvo yasya tava he apratima-prabhàva | tvam asya caràcarasya lokasya pità janako 'si | ataeva påjya÷ ca guru÷ ca guror api garãyàn gurutaraþ | ato loka-traye 'pi na tvat-sama eva tàvad-anyo nàsti | parame÷varasyànyasyàbhàvàt | tvatto 'bhyadhikaþ punaþ kutaþ syàt ? ||43||

madhusådanaþ : acintya-prabhàvatàm eva prapa¤cayati pitàsãti | asya caràcarasya lokasya pità janakas tvam asi | påjya÷ càsi sarve÷varatvàt | guru÷ càsi ÷àstropadeùñà | ataþ sarvaiþ prakàrair garãyàn gurutaro 'si | ataeva na tvat-samo 'sty abhyadhikaþ kuto 'nyo loka-traye 'pi | he apratima-prabhàva ! yasya samo 'pi nàsti dvitãyasya parame÷varasyàbhàvàt tasyàdhiko 'nyaþ kutaþ syàt sarvathà na sambhàvyata evety arthaþ ||43||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : aprameyatàm àha pitàsãti | asya lokasya pità påjyo guruþ ÷àstropadeùñà ca tvam asi | ataþ sarvaiþ prakàrair garãyàn gurutaras tvam | he 'pratima-prabhàva ! ato 'smin loka-traye nikhile 'pi jagati tvat-sama eva nàsti | dvitãyasya pare÷asyàbhàvàd eva tvad-adhiko 'nyaþ kutaþ syàt ? ÷ruti÷ caivam àha na tat-sama÷ càbhyadhika÷ ca dç÷yate iti ||43|| 

__________________________________________________________

BhG 11.44

tasmàt praõamya praõidhàya kàyaü 
prasàdaye tvàm aham ã÷am ãóyam |
piteva putrasya sakheva sakhyuþ 
priyaþ priyàyàrhasi deva soóhum ||44||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | tasmàt tvàm ã÷aü jagataþ svàminam | ãóyaü tubhyam | prasàdaye prasàdayàmi | kathaü kàyaü praõidhàya dantavan nipàtya | praõamya prakarùeõa natvà | atas tvaü mahàparàdhaü soóhuü kùantum arhati | kasya kva iva ? putrasyàparàdhaü kçpayà pità yathà sahate | sakhur mitrasyàparàdhaü sakhà nirupàdhi-bandhuþ sahate | priya÷ ca priyàyà aparàdhaü tat-priyàrthaü yathà sahate tadvat ||44||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | tasmàt praõamya namaskçtya tvàü praõidhàya prakarùeõa nãcair dhçtvà kàyaü daõóavad bhåmau patitveti yàvat | prasàdaye tvàm ã÷am ãóyam sarva-stutyam aham aparàdhã | ato he deva ! piteva putrasyàparàdhaü sakheva sakhyur aparàdhaü priyaþ priyàyàþ pativratàyà aparàdhaü mamàparàdhaü tvaü soóhum kùantum arhasi ananya-÷araõatvàn mama | priyàyàrhasãty atreva-÷abda-lopaþ sandhi÷ ca chàndasaþ ||44||

vi÷vanàthaþ : kàyaü praõidhàya bhåmau daõóavan nipàtya priyàyàrhasãti sandhir àrùaþ ||44||

baladevaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | kàyaü bhåmau praõidhàya praõamyeti sàùñàïgaü praõatiü kçtvà | he deva ! mamàparàdhaü soóhum arhasi | kaþ kasyevety àha piteveti | sakheva sakhyur iti tu tadà mahai÷varyaü vãkùya svasmin dàsatva-mananàt | priyàyàrhasãti visarga-lopaþ sandhi÷ càrùaþ ||44|| 

__________________________________________________________

BhG 11.45

adçùña-pårvaü hçùito 'smi dçùñvà 
bhayena ca pravyathitaü mano me |
tad eva me dar÷aya deva råpaü 
prasãda deve÷a jagan-nivàsa ||45||

÷rãdharaþ : evaü kùamàpayitvà pràrthayate adçùña-pårvam iti dvàbhyàm | he deva pårvam adçùñaü tava råpaü dçùñvà hçùito hçùño 'smi | tathà bhayena ca me manaþ pravyathitaü pracalitam | tasmàn mama vyathà-nivçntaye tad eva råpaü dar÷aya |  he deva÷a he jagannivàsa prasanno bhava ||45||

madhusådanaþ : evam aparàdha-kùamàü pràrthya punaþ pràg-råpa-dar÷anaü vi÷varåpopasaühareõa pràrthayate adçùña-pårvam iti dvàbhyàm | kadàpy adçùña-pårvaü pårvam adçùñaü vi÷va-råpaü dçùñvà hçùito hçùño 'smi | tad-vikçta-råpa-dar÷anajena bhayena ca pravyathitaü vyàkulãkçtaü mano me | atas tad eva pràcãnam eva mama pràõàpekùayàpi priyaü råpaü me dar÷aya he deva he deve÷a he jagan-nivàsa prasãda pràg-råpa-dar÷ana-råpaü prasàdaü me kuru ||45||

vi÷vanàthaþ : yadyapy adçùña-pårvam idaü te vi÷va-råpàtmakaü vapur dçùñvà hçùito 'smi tad apy asya ghoratvàd bhayena manaþ pravyathitam abhåt | tasmàt tad eva mànuùaü råpaü mat-pràõa-koñy-adhika-priyaü màdhurya-pàràvàraü vasudeva-nandanàkàraü me dar÷aya prasãdety alaü tavaitàdç÷ai÷varyasya dar÷anàyeti bhàvaþ | deve÷eti tvaü sarvedvànàm ã÷varaþ sarva-jagan-nivàso bhavasy eveti mayà pratãtam iti bhàvaþ | atra vi÷va-råpa-dar÷ana-kàle sarva-svaråpa-måla-bhåtaü naràkàraü kçùõa-vapus tatraiva sthitam api yogamàyàcchàditatvàd arjunena na dçùñam iti gamyate ||45||

baladevaþ : atha kiü vakùi kiü cecchasãti cet tatràha adçùñeti | tvayi kçùõe sattvena j¤àtam apãdam ai÷varaü råpaü dçùñvàhaü harùito 'smi mat-sakhasyedam asàdhàraõaü råpam iti mudito 'smi mana÷ ca mama tad-ghoratva-dar÷ana-jena bhayena pravyathitaü bhavati | ata idaü pràrthayed evety àdi sarva-deva-niyantà tat-sarvàdhàraþ pare÷as tvam asãti mayà pratyakùãkçtam ataþparaü tad-antarbhàvya tad eva mad-abhãùñaü kçùõa-råpaü dar÷aya pràdurbhàvayety arthaþ ||45||

__________________________________________________________

BhG 11.46

kirãñinaü gadinaü cakra-hastam 
icchàmi tvàü draùñum ahaü tathaiva |
tenaiva råpeõa catur-bhujena 
sahasra-bàho bhava vi÷va-mårte ||46||

÷rãdharaþ : tad eva råpaü vi÷eùayann àha kirãñinam iti | kirãñavantam gadàvantaü cakra-hastaü ca tvàü draùñum icchàmi | pårvaü yathà dçùño 'si tathaiva | ataeva he sahasra-bàho | he vi÷va-mårte ! idaü vi÷va-råpam upasaühçtya tenaiva kirãñàdi-yuktena caturbhujena bhavàvirbhava | tad anena ÷rã-kçùõam arjunaþ pårvam api kirãñàdi-yuktam eva pa÷yatãti gamyate | yat tu pårvam uktaü vi÷va-råpa-dar÷ane kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca pa÷yàmãti | tad-bahu-kirãñàdy-abhipràyeõa | yad và etàvantaü kàlaü yaü tvàü kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca suprasannam apa÷yaü
tam evedànãü tejo-rà÷iü durnirãkùyaü pa÷yàmãbhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodhaþ ||46||

madhusådanaþ : tad eva råpaü vivçõoti kirãñinam iti | kirãñavantam gadàvantaü cakra-hastaü ca tvàü draùñum icchàmy ahaü tathaiva pårvavad eva | atas tenaiva råpeõa catur-bhujena vasudevàtmajatvena bhava he idànãü sahasra-bàho he vi÷va-mårte | upasaühçtya vi÷varåpaü pårva-råpeõaiva prakaño bhavety arthaþ | etena sarvadà caturbhujàdi-råpam arjunena bhagavato dç÷yata ity uktam ||46||

vi÷vanàthaþ : vi÷eùayann àha kirãñinam iti | kirãñavantam gadàvantaü cakra-hastaü ca tvàü draùñum icchàmi | pårvaü yathà dçùño 'si tathaiva | ataeva he sahasra-bàho | he vi÷va-mårte ! idaü vi÷va-råpam upasaühçtya tenaiva kirãñàdi-yuktena caturbhujena bhavàvirbhava | tad anena ÷rã-kçùõam arjunaþ pårvam api kirãñàdi-yuktam eva pa÷yatãti gamyate | yat tu pårvam uktaü vi÷va-råpa-dar÷ane kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca pa÷yàmãti | tad-bahu-kirãñàdy-abhipràyeõa | yad và etàvantaü kàlaü yaü tvàü kirãñinaü gadinaü cakriõaü ca suprasannam apa÷yaü tam evedànãü
tejo-rà÷iü durnirãkùyaü pa÷yàmãbhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodhaþ ||46||
 
baladevaþ : tat kãdçg ity àha kirãñinam iti | he samprati sahasra-bàho ! he vi÷va-mårte ! idaü råpam antarbhàvya divyàbhinetç-nañavat tenaiva caturbhujena råpeõa vi÷iùñaþ san pràdurbhava ||46||

__________________________________________________________

BhG 11.47

÷rã-bhagavàn uvàca
mayà prasannena tavàrjunedaü 
råpaü paraü dar÷itam àtma-yogàt |
tejo-mayaü vi÷vam anantam 
àdyaü yan me tvad-anyena na dçùña-pårvam ||47||

÷rãdharaþ : evaü pràrthitas tam à÷vàsayan bhagavàn uvàca mayeti tribhiþ | he arjuna kim iti tvaü bibheùi ? yato mayà prasannena kçpayà tavedaü param uttamaü råpaü dar÷itam | àtmano mama yogàd yoga-màyà-sàmàrthyàt | paratvam evàha tejo-mayam |  vi÷vam vi÷vàtmakam | anantam àdyaü ca | yan mama råpaü tvad-anyena tvàdç÷àd bhaktàd anyena pårvaü na dçùñaü tat ||47||

madhusådanaþ : evam arjunena prasàdito bhaya-vàdhitam arjunam upalabhyopasaühçtya vi÷va-råpam ucitena vacanena tam à÷vàsayan ÷rã-bhagavàn uvàca mayeti tribhiþ | he 'rjuna mà bhaiùãþ | yato mayà prasannena tvad-viùaya-kçpàti÷ayavatedaü vi÷va-råpàtmakaü paraü ÷reùñhaü råpaü tava dar÷itam àtma-yogàd asàdhàraõàn nija-sàmarthyàt | paratvaü vivçõoti tejo-mayaü tejaþ-pracuraü vi÷vam samastam anantam àdyaü ca yan mama råpaü tvad-anyena kenàpi na dçùña-pårvam pårvaü na dçùñam ||47||

vi÷vanàthaþ : bho arjuna ! draùñum icchàmi te råpam ai÷varaü puruùottama iti tvat-pràrthanayaivedaü mayà mad-aü÷asya vi÷va-råpa-puruùasya råpaü dar÷itam | katham atra te manaþ pravyathitam abhåt ? yataþ prasãda prasãdety uktyà tan-mànuùam eva råpaü me didçkùase, tasmàt kim idam à÷caryaü bråùe ity àha mayeti | prasannenaiva mayà tava tubhyam evedaü råpaü dar÷itam | nànyasmai, yatas tvatto 'nyena kenàpi etan na pårvaü dçùñam | tad api tvam etan na spçhayasi kim iti bhàvaþ ||47||
 
baladevaþ : evaü pràrthito bhagavàn uvàca mayeti | he arjuna ! draùñum icchàmi te råpam ity àdi tvat-pràrthitaü prasannena mayedaü tejo-mayaü paramai÷varaü råpaü vaidåryavad abhinetç-nañavac ca tvad-abhãùñe kçùõe mayi sthitam eva tava dar÷itam | àtma-yogàn nijàcintya-÷aktyà me mama yad råpaü tvad-anyena janena pårvaü na dçùñam | tat-prasaïgàd idànãü tv anyair api devàdibhir dçùñaü bhakti-dç÷yaü mama tat-svaråpaü bhaktaü tvàü prati pradar÷ayatà mayà tvad-dçùñasya bahu-sàkùikatvàya devàdibhyo 'pi bhaktimadbhyaþ pradar÷itam | yat tu gaja-sàhvaye duryodhanàdibhir
api vi÷varåpaü dçùñaü tan nedçgvidham iti tvad-anyena na dçùña-pårvam ity uktam ||47||


__________________________________________________________

BhG 11.48

na veda-yaj¤àdhyayanair na dànair
na ca kriyàbhir na tapobhir ugraiþ |
evaü-råpaþ ÷akya ahaü nçloke 
draùñuü tvad-anyena kuru-pravãra ||48||

÷rãdharaþ : etad-dar÷anam atidurlabhaü labdhvà tvaü kçtàrtho 'sãty àha na vedeti | vedàdhyayanam avyatirekeõa yaj¤àdhyayanasyàbhàvàd yaj¤a-÷abdena yaj¤a-vidyàþ kalpa-såtràdyà lakùyante | vedànàü yaj¤a-vidyànàü càdhyayanair ity arthaþ | na ca dànaiþ | na ca kriyàbhir agnihotràdibhiþ | na cograis tapobhi÷ càndràyaõàdibhiþ | evaü-råpo 'haü tvatto 'nyena manuùya-loke draùñuü ÷akyaþ | api tu tvam eva kevalaü mat-prasàdena dçùñvà kçtàrtho 'si ||48||

madhusådanaþ : etad-råpa-dar÷anàtmakam atidurlabhaü mat-prasàdaü labdhvà kçtàrtha evàsi tvam ity àha na vedeti | vedànàü caturõàm api adhyayanair akùara-grahaõa-råpaiþ, tathà mãmàüsàkalpa-såtràdi-dvàrà yaj¤ànàü veda-bodhita-karmaõàm adhayayanair artha-vicàra-råpair veda-yaj¤àdhyayanaiþ | dànais tulã-puruùàdibhiþ | kriyàbhir agnihotràdi-÷rauta-karmabhiþ | tapobhiþ kçcchra-càndràyaõàdibhir ugraiþ kàyendriya-÷oùakatvena duùkarair evaü-råpo 'haü na ÷akyo nç-loke manuùya-loke draùñuü tvad-anyena mad-anugraha-hãnena he kuru-pravãra ! ÷akyo 'ham iti vaktavye visarga-lopa÷ chàndasaþ
| pratyekaü na-kàràbhyàso niùedha-dàóhyàya | na ca kriyàbhir ity atra ca-kàràd anukta-sàdhanàntara-samuccayaþ ||48||

vi÷vanàthaþ : tubhyaü dar÷itam idaü råpaü tu vedàdi-sàdhanair api durlabham ity àha na vedeti | tvatto 'nyena na kenàpy aham evaüråpo draùñuü ÷akyaþ | ÷akyo 'ham iti | yad-dvaya-lopàv àrùau | tasmàd alabhya-làbham àtmano matvà tvam asminn eve÷vare, sarva-durlabhe råpe mano-niùñhàü kuru | etad-råpaü dçùñvàpy alaü te punar me mànuùa-råpeõa didçkùiteneti bhàvaþ ||48||

baladevaþ : atha sahasra-÷ãrùàdi-lakùaõasyai÷vara-råpasya pumarthatàm àha na vedeti | vedànàm adhyayanair akùara-grahaõaiþ | yaj¤ànàm adhayayanair mãmàü÷à-kalpa-såtrebhyo 'rpaõaiþ | kriyàbhir agnihotràdi-karmabhiþ | tapobhiþ kçcchràdibhir ugrair deha-÷oùakatvena duùkaraiþ | ebhiþ kevalair vedàdhyayanàdibhir bhakti-yuktàt tvatto 'nyena bhakti-riktena kenàpi puüsà evaü-råpo 'haü draùñuü na ÷akyo, bhaktiü vinà bhåtàni vedàdhyayanàdãni mad-dar÷ana-sàdhanàni na bhavantãti | yad uktaü -

dharmaþ satyàdayopeto vidyà và tapasànvità |
mad-bhaktyàpetam àtmànaü na samyak prapunàti hi || iti |

tvayà tu bhaktimatà dçùña evàham anyai÷ ca bhaktimadbhir devàdibhiþ | ÷akyo 'ham iti vaktavye visarga-lopa÷ chàndasaþ | na-kàràbhyàso niùedhàóhyàrthaþ | nç-loke ity uktes tal-loke tad-bhaktà devà bahavas tad draùñuü ÷aknuvantãty uktam ||48||

__________________________________________________________

BhG 11.49

mà te vyathà mà ca vimåóha-bhàvo 
dçùñvà råpaü ghoram ãdçï mamedam |
vyapeta-bhãþ prãta-manàþ punas tvaü 
tad eva me råpam idaü prapa÷ya ||49||

÷rãdharaþ : evam api cet tavedaü ghoraü råpaü dçùñvà vyathà bhavati tarhi tad eva råpaü dar÷ayàmãty àha mà ta iti | ãdçg ãdç÷aü ghoraü madãyaü råpaü dçùñvà te à te vyathà màstu | vimåóha-bhàvo vimåóhatvaü ca màstu | vigata-bhayaþ prãta-manà÷ ca san punas tvaü tad evedaü mama råpaü prakarùeõa pa÷ya ||49||

madhusådanaþ : evaü ghoram ãdçg aneka-bàhv-àdi-yuktatvena bhayaïkaraü mama råpaü dçùñvà sthitasya te tava yà vyathà bhaya-nimittà pãóà sà mà bhåt | tathà mad-råpa-dar÷ane 'pi yo vimåóha-bhàvo vyàkula-cittatvam aparitoùaþ so 'pi mà bhåt | kintu vyapeta-bhãr apagata-bhayaþ prãta-manà÷ ca san punas tvaü tad eva caturbhujaü vàsudevatvàdi-vi÷iùñaü tvayà sadà pårva-dçùñaü råpam idaü vi÷va-råpopasaühàreõa prakañãkriyamàõaü prapa÷ya prakarùeõa bhaya-ràhityena santoùeõa ca pa÷ya ||49||

vi÷vanàthaþ : bhoþ parame÷vara ! màü tvaü kiü na gçhõàsi ? yad anicchate 'pi mahyaü punar idam eva balàd ditsasi | dçùñvedaü tavai÷varyaü mama gàtràõi vyathante, mano me vyàkulãbhavati | muhur ahaü mårcchàmi | tavàsmai paramai÷varyàya dårata eva mama namo namo 'stu, na kadàpy ahaü evaü draùñuü pràrthayiùye | kùamasva kùamasva | tad eva mànuùàkàraü vapur apårva-màdhurya-dhurya-smita-hasita-sudhà-sàra-varùi-mukha-candraü me dar÷aya dar÷ayeti vyàkulam arjunaü prati sà÷vàsam àha mà te iti ||49||

baladevaþ : yac ca tasminn eva mad-råpe saühartçtvaü mayà pradar÷itaü tat khalu drapadã-pragharùaõaü vãkùyàpi tuùõãü sthità bhãùmàdayaþ sarve tat-pragharùaõa-kupitena mayaiva nihantavyà na tu tan-nihanana-bhàras taveti bodhayitum atas tena tvaü vyathito màbhår ity àha mà te vyatheti | tad eva caturbhujaü pràrthita-råpam ||49||

__________________________________________________________

BhG 11.50

saüjaya uvàca
ity arjunaü vàsudevas tathoktvà 
svakaü råpaü dar÷ayàm àsa bhåyaþ |
à÷vàsayàm àsa ca bhãtam enaü 
bhåtvà punaþ saumyavapur mahàtmà ||50||

÷rãdharaþ : evam uktvà pràktanam eva råpaü mat-sakhaü prasannaü tava saumyaü janàrdana idànãm adhunàsmi saüvçttaþ saüjàtaþ | kim ? sa-cetàþ prasanna-cittaþ | prakçtiü svabhàvaü gata÷ càsmi ||50||

madhusådanaþ : vàsudevo 'rjunam iti pràg-uktam uktvà yathà pårvam àsãt tathà svakaü råpaü kirãña-makara-kuõóala-gadà-cakràdi-yuktaü caturbhujaü ÷rãvatsa-kaustubha-vanamàlà-pãtàmbaràdi-÷obhitaü dar÷ayàmàsa bhåyaþ punar à÷vàsayàmàsa ca bhãtam enam arjunaü bhåtvà punaþ pårvavat saumya-vapur anugra-÷arãro mahàtmà parama-kàruõikaþ sarve÷varaþ sarvaj¤a ity àdi-kalyàõa-guõàkaraþ ||50||

vi÷vanàthaþ : yathà svàü÷asya mahogra-råpaü dar÷ayàmàsa | tathà mahà-madhuraü svakaü råpaü caturbhujaü kirãña-gadà-cakràdi-yuktaü tat-pràrthitaü madhurai÷varya-mayaü bhåyo dar÷ayàmàsa | tataþ punaþ sa mahàtmà somya-vapuþ kañaka-kuõóaloùõãùa-pãtàmbara-dharo dvibhujo bhåtvà bhãtam enam à÷vàsayàmàsa ||50||

baladevaþ : tato yad abhåt tat saüjaya uvàca ity arjunam iti | vàsudevo 'rjunaü prati pårvoktam uktvà yathà saïkalpenaiva sahasra-÷iraskaü råpaü dar÷itavàn tathaiva svakaü nãlotpala-÷yàmalatvàdi-guõakaü devakã-putra-lakùaõaü caturbhujaü råpaü dar÷ayàmàsa evaü saumya-vapuþ sundara-vigraho bhåtvà bhãtam enam arjunaü punar à÷vàsayàmàsa | mahàtmà udàra-manà ||50||

__________________________________________________________

BhG 11.51


arjuna uvàca
dçùñvedaü mànuùaü råpaü tava saumyaü janàrdana |
idànãm asmi saüvçttaþ sacetàþ prakçtiü gataþ ||51||

÷rãdharaþ : tato nirbhayaþ sann arjuna uvàca dçùñvedam iti | sa-cetàþ prasanna-cittaþ | idànãü saüvçtto jàto 'smi | prakçtiü svàsthyaü ca pràpto 'smi | ÷eùaü spaùñam ||51||

madhusådanaþ : tato nirbhayaþ san arjuna uvàca dçùñvedam iti | idànãü sacetà bhaya-kçta-vyàmohàbhàvenàvyàkula-cittaþ saüvçtto 'smi tathà prakçtiü bhaya-kçta-vyathà-ràhityena svàsthyaü gato 'smi | spaùñam anyat ||51||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca mahà-madhura-mårtiü kçùõam àlokyànanda-sindhu-snàtaþ sann àha idànãm evàhaü sa-cetàþ saüvçttaþ sa-ceto abhuvaü prakçtiü gataþ svàsthyaü pràpto 'smi ||51||

baladevaþ : tato nirvyathaþ prasanna-manàþ sann arjuna uvàca dçùñvedam iti | he janàrdana tavedaü saumyaü manoj¤aü caturbhujaü råpaü dçùñvàham idànãü sa-cetàþ prasanna-cittaþ prakçtiü vyathàdy-abhàvena svàsthyaü ca gataþ saüvçtto jàto 'smi | kãdç÷aü råpam ity àha mànuùam iti | caitanyànanda-vigrahaþ kçùõo vakùyamàõa-÷ruti-smçtibhyaþ | sa hi yaduùu | pàõóaveùu dvibhujaþ kadàcic caturbhuja÷ ca krãóati | tad-ubhaya-råpasyàsya mànuùavat saüsthànàc ceùñitàc ca | mànuùa-bhàvenaiva
vyapade÷a iti pràg abhàùi ||51||

__________________________________________________________

BhG 11.52

÷rã-bhagavàn uvàca
sudurdar÷am idaü råpaü dçùñavàn asi yan mama |
devà apy asya råpasya nityaü dar÷ana-kàïkùiõaþ ||52||

÷rãdharaþ : svakçtasyànugrahasyàtidurlabhatvaü dar÷ayana bhagavàn uvàca sudurdar÷am iti | yan mama vi÷va-råpaü tvaü dçùñavàn asi | idaü sudurdar÷am atyantaü draùñum a÷akyam | yato devà apy asya råpasya nityaü sarvadà dar÷anam icchanti kevalam | na punar idaü pa÷yanti ||52||

madhusådanaþ : sva-kçtasyànugrahasyàtidurlabhatvaü dar÷ayan ÷rã-bhagavàn uvàca sudurdar÷am iti caturbhiþ | mama yad råpam idànãü tvaü dçùñavàn asi, idaü vi÷va-råpaü sudurdar÷am atyantaü draùñum a÷akyam | yato devà apy asya råpasya nityaü sarvadà dar÷ana-kàïkùiõo na tu tvam iva pårvaü dçùñavanto na vàgre drakùyantãty abhipràyaþ | dar÷anàkàïkùàyà nityatvokteþ ||52||

vi÷vanàthaþ : dar÷itasya svaråpasya màhàtmyam àha sudurdar÷am iti tribhiþ | devatà api asya dar÷anàkàïkùiõa eva na tu dar÷anaü labhante | tvaü tu naivedam api spçhayasi | man-måla-svaråpa-naràkàra-mahà-màdhurya-nityàsvàdine tvac-cakùuse katham etad coratàm ? ataeva mayà divyaü dadàmi te cakùuþ iti divyaü cakùur dattam | kintu divya-cakùur iva divyaü mano na dattam ataeva divya-cakùuùàpi tvayà na samyaktayà rocitaü man-mànuùa-råpa-mahà-màdhuryaika-gràhi-manaskatvàt | yadi divyaü mano 'pi tubhyam adàsyaü tadà deva-loka iva bhavàn apy etad vi÷varåpa påruùa-svaråpam arocayiùyad eveti bhàvaþ
||52||

baladevaþ : mayà pradar÷itaü na veda-yaj¤àdhyayaniþ ity àdinà ÷làghitaü ca sahasra-÷iraskaü mad-råpaü ÷raddadhàno mat-priya-sakho 'rjuno manuùya-bhàva-bhàvite ÷rã-kçùõe mayi kadàcid vi÷latha-bhàvo màbhåd iti bhàvena svaka-råpasya parama-puruùàrthatàm upadi÷ati sudurdar÷am iti | sahasra-÷iraskaü mad-råpaü durdar÷am eva | idaü ca mama kçùõa-råpaü sudurdar÷am | nàhaü prakà÷aþ sarvasya ity ukteþ | yat tvaü suciràd dçùñavàn asi katham evaü praty emãti cet tatràha devà apy asyeti | etac ca da÷amàdau garbha-stuty-àdinà prasiddham eva ||52||

__________________________________________________________

BhG 11.53

nàhaü vedair na tapasà na dànena na cejyayà |
÷akya evaü-vidho draùñuü dçùñavàn asi màü yathà ||53||

÷rãdharaþ : atra hetum àha nàham iti | spaùño 'rthaþ ||53||

madhusådanaþ : kasmàd devà etad-råpaü na dçùñavanto na và drakùyanti mad-bhakti-÷ånyatvàd ity àha nàham iti | na veda-yaj¤àdhyayanair ity àdinà gatàrthaþ ÷lokaþ parama-durlabhatva-khyàpanàyàbhyastaþ ||53||

vi÷vanàthaþ : kiü ca yuùmad-aspçhaõãyam apy etat svaråpam anye puruùàrtha-sàratvena ye spçhayanti, tair vedàdhyayanàdibhir api sàdhanair etaj j¤àtuü draùñuü cà÷akyam eveti pratãhãty àha nàham iti ||53||

baladevaþ : sudurlabhatàm àha nàham iti | evaüvidho devakã-sånu÷ caturbhujas tvat-sakho 'haü vedàdibhir api sàdhanaiþ kenàpi puüsà bhakti-÷ånyena draùñuü na ÷akyo yathà tvaü màü dçùñavàn asi ||53||

__________________________________________________________

BhG 11.54

bhaktyà tv ananyayà ÷akya aham evaü-vidho 'rjuna |
j¤àtuü draùñuü ca tattvena praveùñuü ca paraütapa ||54||

÷rãdharaþ : tarhi kenopàyena tvaü draùñuü ÷akya iti | tatràha bhaktyà tv iti | ananyayà mad-eka-niùñhayà bhaktyà tv evambhåto vi÷varåpo 'haü tattvena paramàrthato j¤àtuü ÷akyaþ ÷àstrataþ draùñuü pratyakùataþ praveùñuü ca tàdàtmyena ÷akyaþ | nànyair upàyaiþ ||54||

madhusådanaþ : yadi veda-tapo-dànejyàbhir draùñum a÷akyas tvaü tarhi kenopàyena draùñuü ÷akyo 'sãty ata àha bhaktyeti | sàdhanànantara-vyàvçttya-arthas tu-÷abdaþ | bhaktyaivànanyayà mad-eka-niùñhayà nirati÷aya-prãtyaivaüvidho divya-råpa-dharo 'haü j¤àtuü ÷akyo 'nanyayà bhaktyà kintu tattvena draùñuü ca svaråpeõa sàkùàtkartuü ca ÷akyo vedànta-vàkya-÷ravaõa-manana-nididhyàsana-paripàkeõa | tata÷ ca svaråpa-sàkùàtkàràd avidyà-tat-kàrya-nivçttau tattvena praveùñuü ca mad-råpatayaivàsuü càhaü ÷akyaþ | he parantapa ! aj¤àna-÷atru-damaneti prave÷a-yogyatà såcayati ||54||

vi÷vanàthaþ : tarhi kena sàdhanenaivaü pràpyata ity ata àha bhaktyà tv iti | ÷akyo 'ham iti ca | yad vayalopàvàrya | yadi nirvàõa-mokùecchà bhavet, tadà tattvena brahma-svaråpatvena praveùñum apy ananyayà bhaktyaiva ÷akyo nànyathà | j¤àninàü guõãbhåtàpi bhaktir antima-samaye j¤àna-saünyàsànàntaram urvaritàllãyasy ananyaiva bhavet tayaiva teùàü sàyujyaü bhaved iti tato màü tattvato j¤àtvà vi÷ate tad-anantaram ity atra pratipàdayiùyàmaþ ||54||

baladevaþ : abhimatàü para-bhaktaika-dç÷yatàü sphuñayann àha bhaktyeti | evaüvidho devakã-sånu÷ caturbhujo 'ham ananyayà mad-ekàntayà bhaktyà tu vedàdibhis tattvato j¤àtuü ÷akyaþ | draùñuü pratyakùaü kartuü tattvataþ praveùñuü saüyoktuü ca ÷akyaþ | puraü pravi÷atãty atra pura-saüyoga eva pratãyate | tatra vedo gopàlopaniùat | tapo maj-janmàùñamy-ekàda÷y-àdy-upoùaõam | dànaü mad-bhakta-sampradànakaü sva-bhogyànàm arpaõam | ijyà man-mårti-påjà | ÷ruti÷ caivam àha yasya deve parà bhaktiþ ity àdyà | 

tu-÷abdo 'tra bhinnopakramàrthaþ | na ca sudurdar÷am ity àdi-trayaü sahasra-÷ãrùa-råpa-param iti vàcyam | ity arjunaü ity àdi-dvayasya naràkçti-caturbhuja-svaråpa-parasyàvyavahita-pårvatvàt | tad-dvayena sahasra-÷ãrùa-råpasya vyavadhànàc ca | tatra yasya tad-eka-vàkyatàyàü nàhaü vedaiþ ity àdeþ paunarukty-àpatte÷ ca | 

yat tu divya-dçùñi-dànena liïgena naràkàràc caturbhujàt sahasra-÷ãrùõo devàkàrasyotkarùam àha tad-avicàritàbhidhànam eva devàkàrasya tasya caturbhuja-naràkàràdhãnatvàt | tattvaü ca tasya yuktam eva yaþ kàraõàrõava-jale bhajati sma yoga-nidràm iti smaraõàt | idaü naràkçti-kçùõa-råpaü saccidànandaü sarva-vedànta-vedyaü vibhuü sarvàvatàrãti pratyetavyaü -

sac-cid-ànanda-råpàya kçùõàyàkliùña-kàriõe |
namo vedànta-vedyàya gurave buddhi-sàkùiõe || [GTU 1.1]

kçùõo vai paramaü daivatam [GTU 1.3] | eko va÷ã sarvagaþ kçùõa ãóyaþ  [GTU 1.19] | eko 'pi san bahudhà yo 'vabhàti [GTU 1.19] ity àdi ÷ravaõàt | 

ã÷varaþ paramaþ kçùõaþ  saccidànanda-vigrahaþ |
anàdir àdir govindaþ sarva-kàraõa-kàraõam || [Bs 5.1]

yatràvatãrõaü kçùõàkhyaü paraü brahma naràkçti | ete càü÷a-kalàþ puüsaþ kçùõas tu bhagavàn svayaü ity àdi smaraõàc ca | 

atràpi svayam evoktaü mattaþ parataraü nànyat iti, aham àdir hi devànàü ity àdi ca | arjunena ca - paraü brahma paraü dhàma ity àdi | tasmàd atiprabhàveõa saükrànte sahasra-÷ãrùõi råpe tena saükràntaiva dçùñir gràhiõã yuktà, na tv atisaundarya-làvaõya-nidhi-naràkçti-kçùõa-råpànbhàvinã dçùñis tatra gràhiõãti bhàvena kçùõa-råpe sahasra-÷ãrùatvavad arjuna-cakùuùi tàdçg-råpa-gràhi tejastvam eva saükramitam iti mantavyam | na tu yuktyàbhàsa-làbhena haitukatvaü svãkàryam, na càrjuno 'py anya-manuùyavac carma-cakùuùkaþ | tasya bhàratàdiùu nara-bhagavad-avatàratvenàsakçd-ukteþ
| karmodbhåtayà vidyayà sa-niùñhaiþ sahasra-÷iraskaü råpaü labhyam iti durdar÷aü tat naràkçti-kçùõa-råpaü tv ananyayà bhaktyaiveti sudurdar÷aü tad uktam ||54||

__________________________________________________________
BhG 11.55

mat-karma-kçn mat-paramo mad-bhaktaþ saïga-varjitaþ |
nirvairaþ sarva-bhåteùu yaþ sa màm eti pàõóava ||55||

÷rãdharaþ : ataþ sarva-÷àstra-sàraü paramaü rahasyaü ÷çõv ity àha mat-karma-kçd iti | mad-arthaü karma karotãti mat-karma-kçt | aham eva paramaþ puruùàrtho yasya saþ | mamaiva bhakta à÷ritaþ | putràdiùu saïga-varjitaþ | nirvaira÷ ca sarva-bhåteùu | evaü bhåto yaþ sa màü pràpnoti | nànya iti ||55||

devair api sudurdar÷aü tapo-yaj¤àdi-koñibhiþ |
bhaktàya bhagavàn evaü vi÷va-råpam adar÷ayat ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
vi÷va-råpa-dar÷aü nàma ekàda÷o 'dhyàyaþ ||
||11||

madhusådanaþ : adhunà sarvasya gãtà-÷àstrasya sàra-bhåto 'rtho niþ÷reyasàrthinàm anuùñhànàya pu¤jãkçtyocyate mad iti | mad-arthaü karma veda-vihitaü karotãti mat-karma-kçt | svargàdi-kàmanàyàü satyàü katham evam iti nety àha mat-paramaþ | aham eva paramaþ pràptavyatvena ni÷cito na tu svargàdir yasya saþ | ataeva mat-pràpty-à÷ayà mad-bhaktaþ sarvaiþ prakàrair mama bhajana-paraþ | putràdiùu snehe sati katham evaü syàd iti nety àha saïga-varjitaþ | bàhya-vastu-spçhà-÷ånyaþ | ÷atruùu dveùe sati katham evaü syàd iti nety àha nivairaþ sarva-bhåteùu | apakàriùv api dveùa-÷ånyo
yaþ sa màm ety abhedena | he pàõóava ! ayam arthas tvayà j¤àtum iùño mayopadiùño nàtaþ paraü kiücit kartavyam astãty arthaþ ||55||

÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm vi÷va-råpa-dar÷ana-niråpaõaü nàma ekàda÷o 'dhyàyaþ ||
||11||

vi÷vanàthaþ : atha bhakti-prakaraõopasaühàràrthaü saptamàdhyàyàdiùu ye ye bhaktà uktàs teùàü sàmànya-lakùaõam àha mat-karma-kçd iti | saïga-varjitaþ saïga-rahitaþ ||55||

kçùõasyaiva mahai÷varyaü mamaivàsmin raõe jayaþ |
ity arjuno ni÷cikàyety-adhyàyàrtho niråpitaþ ||

iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsv ekàda÷o 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||11||

baladevaþ : atha sva-pràpti-karãm ananyàü bhaktim upadi÷ann upasaüharati mad iti | mat-sambandhinã man-mandira-nirmàõa-tad-vimàrjana-mat-puùpa-bàñã-tulasã-kànana-saüskàra-tat-sevanàdãni karmàdãni karotãti mat-karma-kçt | mat-paramo màm eva na tu svargàdikaü sva-pumarthaü jànan | mad-bhakto mac-chravaõàdi-nava-vidha-bhakti-rasa-nirataþ | saïga-varjito mad-vimukha-saüsargam asahamànaþ | sarva-bhåteùu nirvairaþ | teùv api mad-vimukheùu pratikåleùu satsu vaira-÷ånyaþ | sva-kle÷asya sva-pårvakarma-nimittakatva-vimar÷ena teùu vaira-nimittàbhàvàt | evambhåto yo màü naràkàraü kçùõam eti labhate, nànyaþ
||55||

pårõaþ kçùõo 'vatàritvàt tad-bhaktànàü jayo raõe |
bhàrate pàõóu-putràõàm ity ekàda÷a-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye ekàda÷o 'dhyàyaþ 
||11||