Bhagavadgita 10
with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




BhG 10.1

÷rã-bhagavàn uvàca
bhåya eva mahàbàho ÷çõu me paramaü vacaþ |
yat te 'haü prãyamàõàya vakùyàmi hitakàmyayà ||1||

÷rãdharaþ : 
uktàþ saïkùepataþ pårvaü saptamàdau vibhåtayaþ |
da÷ame tà vitanyante sarvatre÷vara-dçùñaye ||

evaü tàvat saptamàdibhir adhyàyair bhajanãyaü parame÷vara-tattvaü niråpitam | tad-vibhåtaya÷ ca saptame raso 'ham apsu kaunteya [Gãtà 7.8] ity àdinà saïkùepato dar÷itàþ | aùñame ca adhiyaj¤o 'ham evàtra [Gãtà 8.4] ity àdinà | navame ca ahaü kratur ahaü yaj¤a [Gãtà 9.16] ity àdinà | idànãü tà eva vibhåtãþ prapa¤cayiùyan sva-bhakte÷ càva÷ya-karaõãyatvaü varõayiùyan bhagavàn uvàca bhåya eveti | mahàntau yuddhàdi-svadharmànuùñhàne mahat-paricaryàyàü và ku÷alau bàhå yasya tathà he mahàbàho ! bhåya eva punar api me vacaþ ÷çõu | kathambhåtam ? paramaü paramàtma-niùñham | mad-vacanàmçtenaiva prãtiü pràpunvate te tubhyaü
hita-kàmyayà hitecchayà yad ahaü vakùyàmi ||1||

madhusådanaþ : evaü saptamàùñama-navamais tat-padàrthasya bhagavatas tattvaü sopàdhikaü nirupàdhikaü ca dar÷itam | tasya ca vibhåtayaþ sopàdhikasya dhyàne nirupàdhikasya j¤àne copàya-bhåtà raso 'ham apsu kaunteya [Gãtà 7.8] ity àdinà saptame, ahaü kratur ahaü yaj¤a [Gãtà 9.16] ity àdinà navame ca saïkùepeõoktàþ | athedànãü tàsàü vistaro vaktavyo bhagavato dhyànàya tattvam api durvijõiyatvàt punas tasya vaktavyaü j¤ànàyeti da÷amo 'dhyàya àrabhyate | tatra prathamam arjunaü protsàhayitum bhåya eveti | bhåya eva punar api he mahàbàho ÷çõu me mama paramaü prakçùñaü vacaþ | yat te tubhyaü prãyamàõàya mad-vacanàd
amçta-pànàd iva prãtam anubhavate vakùyàmy ahaü paramàptas tava hita-kàmyayeùña-pràptãcchayà ||1||

vi÷vanàthaþ :
ai÷varaü j¤àpayitvoce bhaktiü yat saptamàdiùu | 
sa-rahasyaü tad evoktaü da÷ame sa-vibhåtikam ||

àràdhyatva-j¤àna-kàraõam ai÷varyaü yad eva pårvatra saptamàdiùåktam | tad eva sa-vi÷eùaü bhakti-matàm ànandàrthaü prapa¤cayiùyan parokùa-vàdà çùayaþ parokùaü ca mama priyam [BhP 11.21.35] iti nyàyena ki¤cid durbodhatayaivàha bhåya iti | punar api ràja-vidyà-ràja-guhyam idam ucyate ity arthaþ | he mahàbàho ! iti yathà bàhu-balaþ sarvàdhikyena tvayà prakà÷itaü, tathaivaitad buddhyà buddhi-balam api savàrdhikyena prakà÷ayitavyam iti bhàvaþ | ÷çõv iti ÷çõvantam api taü vakùyamàõe 'rthe samyag avadhàraõàrtham | paramaü pårvoktàd apy utkçùñam | te tvàm ativismitãkartuü kriyàrthopapadasya ca [Pàõ 2.3.14] iti caturthã
| yataþ prãyamàõàya premavate ||1||

baladevaþ : 
saptamàdau nijai÷varyaü bhakti-hetuü yad ãritam |
vibhåti-kathanenàtra da÷ame tat prapuùyate ||

pårva-pårvatra svai÷varya-niråpaõa-saübhinnà saparikarà sva-bhaktir upadiùñà | idànãü tasyà utpattaye vivçddhaye ca svàsàdharaõãþ pràk saükùipyoktàþ sva-vibhåti-vistareõa varõayiùyan bhagavàn uvàca bhåya iti | he mahàbàho ! bhåya eva punar api me paramaü vacaþ ÷çõu | ÷çõvantaü prati ÷çõv ity uktir upade÷ye 'rthe samavadhànàya | paramaü ÷rãmat mad-divya-vibhåti-viùayakaü yad vacas te tubhyam ahaü hita-kàmyayà vakùyàmi | kriyàrthopapada ity àdi såtràc caturthã | vij¤am api tvàü vismitaü kartum ity arthaþ | hita-kàmyayà mad-bhakty-utpatti-tad-vçddhi-råpa-tvat-kalyàõa-và¤chà | te kãdç÷àyety àha prãyamàõàyeti pãyåùa-pànàd
iva mad-vàkyàt prãtiü vindate ||1||


__________________________________________________________

BhG 10.2

na me viduþ sura-gaõàþ prabhavaü na maharùayaþ
aham àdir hi devànàü maharùãõàü ca sarva÷aþ ||2||

÷rãdharaþ : uktasyàpi punar vacane durj¤eyatvaü hetum àha na me vidur iti | me mama prakçùñaü bhavaü janma-rahitasyàpi nànà-vibhåtibhir àvirbhàvaü sura-gaõà api maharùayo 'pi bhçgv-àdayo na jànanti | tatra hetuþ -- ahaü hi sarva-devànàü maharùãõàü càdiþ kàraõam | sarva÷aþ sarvaiþ prakàraiþ utpàdakatvena buddhy-àdi-pravartakatvena ca | ato mad-anugrahaü vinà màü ke 'pi na jànantãty arthaþ ||2||

madhusådanaþ : pràg-bahudhoktam eva kim arthaü punar vakùyasãty ata àha na me vidur iti | prabhavaü prabhàvaü prabhu-÷akty-ati÷ayaü prabhavanam utpattim aneka-vibhåtibhir àvirbhàvaü và sura-gaõà indràdayo maharùaya÷ ca bhçgv-àdayaþ sarvaj¤à api na me viduþ | teùàü tad-aj¤àne hetum àha ahaü hi yasmàt sarveùàü devànàü maharùãõàü ca sarva÷aþ sarvaiþ prakàrair utpàdakatvena buddhyàdi-pravartakatvena ca nimittatvenopàdànatvena ceti vàdiþ kàraõàt | ato mad-vikàràs te mat-prabhàvaü na jànantãty arthaþ ||2||

vi÷vanàthaþ : etac ca kevalaü mad-anugrahàti÷ayenaiva vedyaü nànyathety àha na me iti | mama prabhavaü prakçùñaü sarvaü vilakùaõaü bhavaü devakyàü janma deva-gaõà na jànanti, te viùayàviùñatvàn na jànantu | çùayas tu jànãyus tatràha na maharùayo 'pi | tatra hetuþ aham àdiþ kàraõaü sarva÷aþ sarvair eva prakàraiþ | na hi pitur janma-tattvaü putrà jànantãti bhàvaþ | na hi te bhagavan vyaktiü vidur devà na dànavà [Gãtà 10.14] ity agrimànuvàdàd atra prabhava-÷abdasyànyàrthatà na kalpyà ||2||

baladevaþ : etac ca mad-bhaktànukampàü vinà durvij¤ànam iti bhàvavàn àha na me iti | sura-gaõà brahmàdayo maharùaya÷ ca sanakàdayaþ me prabhavaü prabhutvena bhavam anàdi-divya-svaråpa-guõa-vibhåti-mattayàvartanam iti yàvat na vidur na jànanti | kuta ity àha aham àdir iti | yad ahaü teùàm àdiþ pårva-kàraõaü sarva÷aþ sarvaiþ prakàrair utpàdakatayà buddhy-àdi-dàtçtayà cety arthaþ | devatvàdikam ai÷varyàdikaü ca mayaiva tebhyas tat-tad-àràdhana-tuùñena datta-mataþ sva-pårva-siddhaü màü mad-ai÷varyaü ca te na viduþ | ÷ruti÷ caivam àha - 

ko addhà veda ka iha pràvocat 
kuta à jàtà kuta iyaü visçùñiþ | 
arvàg-devà asya visarjanàya 
athà ko veda yata àbabhåva [Rv 8.7.17, Taitt.Br. 2.8.9.76] iti, 

naitad devà àpnuvan pårvam ar÷at iti caivam àdyà ||2||

__________________________________________________________

BhG 10.3

yo màm ajam anàdiü ca vetti lokamahe÷varam
asaümåóhaþ sa martyeùu sarvapàpaiþ pramucyate ||3||

÷rãdharaþ : evambhåtàtma-j¤àne phalam àha yo màm iti | sarva-kàraõatvàd eva na vidyata àdiþ kàraõaü yasya tam anàdim | ataevàjaü janma-÷ånyaü lokànàü mahe÷varaü ca màü yo vetti sa manuùyeùv asaümåóhaþ saümoha-rahitaþ san sarva-pàpaiþ pramucyate ||3||

madhusådanaþ : mahàphalatvàc ca ka÷cid eva bhagavataþ prabhàvaü vettãty àha yo màm iti | sarva-kàraõatvàn na vidyata àdiþ kàraõaü yasya tam anàdim anàditvàd ajaü janma-÷ånyaü lokànàü mahàntam ã÷varaü ca màü yo vetti sa martyeùu madhye 'saümåóhaþ saümoha-varjitaþ sarvaiþ pàpair mati-pårva-kçtair api pramucyate prakarùeõa kàraõocchedàt tat-saüskàràbhàva-råpeõa mucyate mukto bhavati ||3||

vi÷vanàthaþ : nanu para-brahmaõaþ sarva-de÷a-kàlàparicchinnasya tavaitad dehasyaiva janma devà çùaya÷ ca jànanty eva | tatra sva-tarjanyà sva-vakùaþ spçùñvàha yo màm iti | yo màm ajaü vetti | kiü parameùñhinaü na anàdiü satyaü tarhi anàditvàd ajam ajanyaü parmàtmànaü tvàü vetty eva  tatràha ceti | ajam ajanyaü vasudeva-janyaü ca màm anàdim eva yo vetti ity arthaþ | màm iti padena vasudeva-janyatvaü budhyate janma karma ca me divyam [Gãtà 4.9] iti mad-ukteþ | mama janmavattvaü paramàtmatvàt sadaivàjatvaü ca ity ubhayam api me paramaü satyaü acintya-÷akti-siddham
eva | yad uktaü ajo 'pi sann avyayàtmà… sambhavàmi [Gãtà 4.6] iti | tathà coddhava-vàkyaü karmàõy anãhasya bhavo 'bhavasya te ity àdy-anantaraü khidyati dhãr vidàm iha [BhP 3.4.16] iti | atra ÷rã-bhàgavatàmçta-kàrikà ca-

tat tan na vàstavaü cet syàd vidàü buddhi-bhramas tadà |
na syàd evety ato 'cintyà ÷aktir lãlàsu kàraõam || [LBhàg 1.5.119]

tasmàd yathà mama bàlye dàmodaratva-lãlàyàm ekadaiva kiïkiõyà bandhanàt paricchinnatvaü dàmnà svàbandhàd aparicchinnatvaü càtarkyam eva tathaiva mamàjatva-janmavattve càtarkye eva | durbodham ai÷varyaü càha loka-mahe÷varaü tava sàrathim api sarveùàü lokànàü mahàntam ã÷varaü yo veda sa eva martyeùu madhye asaümåóhaþ | sarva-pàpair bhakti-virodhibhiþ | yas tu ajatvànàditva-sarve÷varatvàny eva vàstavàni syur janmavattvàdãni tu anukaraõa-màtra-siddhànãti vyàcaùñe | sa saümåóha eva sarva-pàpair na pramucyata ity arthaþ ||3||

baladevaþ : idaü tàdç÷a-mad-viùayakaü j¤ànaü kasyacid eva bhavatãti bhàvenàha yo màm iti | martyeùu yatamàneùv api sahasreùu madhye yo yàdçcchika-mattatvavit sat-prasaïgã ka÷cij jano màm anàdim ajaü loka-mahe÷varaü ca vetti | so 'saümåóhaþ sarva-pàpaiþ pramucyata iti sambandhaþ | atra ajam ity anena pradhànàd acid-vargàt saüsàri-vargàc ca bhedaþ | àdyasya sva-pariõàmenàntasya deha-janmanà ca janmitvàt | anàdim ity anena vi÷esite tu mukta-cid-vargàc ca bhedas tasyàjatvam àdima-deva-deha-sambandhena janmitvasya pårva-vçttitvàt loka-mahe÷varam ity anena nitya-mukta-cid-vargàt prakçti-kàlàbhyàü ca bhedas teùàm anàdy-ajatve saty api loka-mahe÷varatvàbhàvàt
| punar anàdima ity anena vi÷eùite vidhi-rudràdibhyàü ca bhedas tayor loka-mahe÷varatàyàþ sàditvàt sarvai÷vareõaiva tayoþ sety anyatra vistaraþ | itthaü ca sarvadà heya-sambandhàbhàvàn nitya-siddha-sàrvai÷varyàc ca sarvetara-vilakùaõaü yo vetti, sa mad-bhakty-utpatti-pratãpair nikhilaiþ karmabhir vimukto mad-bhaktiü vindati | asaümåóho 'nya-sajàtãyatayà maj-j¤ànaü saamohas tena vivarjitaþ | na ca devakyàü jàtasya te katham ajatvaü tasyàm ajatvam avihàyaiva jàtatvàt ||3||

__________________________________________________________

BhG 10.4-5

buddhir j¤ànam asaümohaþ kùamà satyaü damaþ ÷amaþ
sukhaü duþkhaü bhavo 'bhàvo bhayaü càbhayam eva ca ||4||
ahiüsà samatà tuùñis tapo dànaü ya÷o 'ya÷aþ |
bhavanti bhàvà bhåtànàü matta eva pçthagvidhàþ ||5||

÷rãdharaþ : loka-mahe÷varatàm eva sphuñayati buddhir iti tribhiþ | buddhiþ sàràsàra-viveka-naipuõyam | j¤ànam àtma-viùayam | asaümoho vyàkulatvàbhàvaþ | kùamà sahiùõutvam | satyaü yathàrtha-bhàùaõam | damo bàhyendriya-saüyamaþ | ÷amo 'ntaþkaraõa-saüyamaþ | sukhaü mano 'nukåla-saüvedanãyam | duþkhaü ca tad-viparãtam | bhava udbhavaþ | abhàvas tad-viparãtam | bhayaü tràsaþ | abhayaü tad-viparãtam | asya ÷lokasya matta eva bhavatãty uttareõànvayaþ ||4||

kiü ca ahiüseti |  ahiüsà para-pãóàniviçttiþ | samatà ràga-dveùàdi-ràhityam | tuùñir daiva-labdhena santoùaþ | tapaþ ÷àstrãyàdi-vakùyamàõam | dànaü nyàyàrjitasya dhanàdeþ pàtre 'rpaõam | ya÷aþ sat-kãrtiþ | aya÷o duùkãrtiþ | ete buddhir j¤ànam ity àdayas tad-viparãtà÷ càbuddhy-àdayo nànà-vidhà bhàvàþ pràõinàü matto mat-sakà÷àd eva bhavanti ||5||

madhusådanaþ : àtmano loka-mahe÷varatvaü prapa¤cayati buddhir iti dvàbhyàm | buddhir antaþkaraõasya såkmàrtha-viveka-sàmarthaym | j¤ànam àtmànàtma-sarva-padàrthàvabodhaþ | asaümohaþ pratyutpanneùu bodhavyeùu kartavyeùu vyàkulatayà vivekena pravçttiþ | kùamàkruùñasya tàóitasya và nirvikàra-cittatà | satyaü pramàõenàvabuddhasyàrthasya tathaiva bhàùaõam | damo bàhyendriyàõàü sva-viùayebhyo nivçttiþ | ÷amo 'ntaþkaraõasya ÷amatà | sukhaü dharmàsàdhàraõa-kàraõakam anukåla-vedanãyam | duþkham adharmàsàdhàraõa-kàraõakaü pratikåla-vedanãyam | bhava utpattiþ | bhàvaþ
sattà | abhàvo 'satteti và | bhayaü ca tràsas tad-viparãtam abhayam | eva ca eka÷ ca-kàra ukta-samuccayàrthaþ | aparo 'nuktàbuddhy-aj¤ànàdi-samuccayàrthaþ | evety ete sarva-loka-prasiddhà evety arthaþ | matta eva bhavatãty uttareõànvayaþ ||4||

ahiüsà pràõinàü pãóàyà niviçttiþ | samatà cittasya ràga-dveùàdi-rahitàvasthà | tuùñir bhogyeùv etàvatàlam iti buddhiþ | tapaþ ÷àstrãya-màrgeõa kàyendriya-÷oùaõam | dànaü de÷e kàle ÷raddhayà yathà-÷akty-arthànàü sat-pàtre samarpaõam | ya÷o dharma-nimittà loka-÷làghà-råpà prasiddhiþ | aya÷as tv adharma-nimittà loka-nindà-råpà prasiddhiþ | ete buddhy-àdayo bhàvàþ kàrya-vi÷eùàþ sa-kàraõakàþ pçthag-vidhà dharmàdharmàdi-sàdhana-vaicitryeõa nànà-vidhà bhåtànàü sarveùàü pràõinàü mattaþ parame÷varàd eva bhavanti nànyasmàt tasmàt kiü vàcyaü mama
loka-mahe÷varatvam ity arthaþ ||5||

vi÷vanàthaþ : na ca ÷àstra-j¤àþ sva-buddhy-àdibhir mattatvaü j¤àtuü ÷aknuvanti, yato buddhy-àdãnàü sattvàdivan-màyà-guõa-janyatvàn matta eva jàtànàm api guõàtãte mayi nàsti svataþ prave÷ayogyatety àha buddhiþ såkùmàrtha-ni÷caya-sàmarthyam | j¤ànam àtmànàtma-vivekaþ | asaümoho vaiyagryàbhàvaþ | ete trayo bhàvà mat-tattva-j¤àna-hetutvena sambhàvyamànà iva, na tu hetavaþ | prasaïgàd anyàn api bhàvàn lokeùu dçùñàn na svata evodbhåtàn àha kùamà sahiùõutvam | satyaü yathàrtha-bhàùaõam | damo bàhyendriya-nigrahaþ | ÷amo 'ntarindriya-nigrahaþ | ete sàttvikàþ | sukhaü sàttvikam
| duþkhaü tàmasam | bhavàbhàvau janma-mçtyu-duþkha-vi÷eùau, bhayaü tàmasam abhayaü j¤ànotthaü sàttvikam | ràjasàdy-utthaü ràjasam | samatàtmaupamyena sarvatra sukha-duþkhàdi-dar÷anam ahiüsà samate sàttvikyau | tuùñiþ santuùñiþ | sà nirupàdhiþ sàttvikã | sopàdhis tu ràjasã | tapo-dàne 'pi sopàdhi-nirupàditvàbhyàü sàttvika-ràjase, ya÷o 'ya÷asy api tathà | matta iti ete man-màyàto bhavanto 'pi ÷akti-÷aktimator aikyàt matta eva ||4-5||

baladevaþ : athàtmanaþ sarvàditvaü sarve÷varatvaü ca prapa¤cayati buddhir iti dvàbhyàm | buddhiþ såkùmàrtha-vivecana-sàmarthyam | j¤ànam cid-acid-vastu-vivecanam | asaümoho vyagratvàbhàvaþ | kùamà sahiùõutà | satyaü yathà-dçùñàrtha-viùayaü para-hita-bhàùaõam | damo 'nartha-viùayàc chokàder niyamanam | ÷amas tasmàn manasaþ | sukhaü ànukålyena vedyam | duþkhaü tu pràtikålyena vedyam | bhavo janma | abhàvo mçtyuþ | bhayam àgàmi-duþkha-kàraõa-vãkùaõàd vitràsaþ san nivçttiþ | abhayam ahiüsà parapãóanàjanakatà | samatà
ràga-dveùa-÷ånyatà | tuùñiþ adçùña-labdhena santoùaþ | tapaþ vedokta-kàya-kle÷aþ | dànaü svabhogyasya sat-pàtre 'rpaõam | ya÷aþ sàdguõya-khyàtiþ | tad-viparãtaü aya÷aþ evam àdayo bhàvà bhåtànàü deva-mànavàdãnàü matto mat-saïkalpàd eva bhavantãty aham eva teùàü hetur ity arthaþ | pçthag-vidhà bhinna-lakùaõà ||4-5||

__________________________________________________________

BhG 10.6

maharùayaþ sapta pårve catvàro manavas tathà
mànasà jàtà yeùàü loka imàþ prajàþ ||6||

÷rãdharaþ : kiü ca maharùaya iti | sapta maharùayo bhçgv-àdayaþ sapta brahmàõa ity ete puràõe ni÷cayaü gatàþ [Mbh 12.201.5] ity àdi puràõa-prasiddhàþ | tebhyo 'pi pårve anye catvàro maharùayaþ sanakàdayaþ | tathà manavaþ svàyambhuvàdayaþ | mad-bhàvà madãyo bhàvaþ prabhàvo yeùu te | hiraõyagarbhàtmano mamaiva manasaþ saïkalpa-màtràj jàtàþ | prabhàvam evàha yeùàm iti | yeùàü bhçgv-àdãnàü sanakàdãnàü manånàü cemà bràhmaõàdyà loke vardhamànà yathàyathaü putra-pautràdi-råpàþ ÷iùa-pra÷iùyàdi-råpà÷
ca prajà jàtàþ pravartante ||6||

madhusådanaþ : ita÷ caitad evam maharùaya iti | maharùayo veda-tad-artha-draùñàraþ sarvaj¤à vidyà-sampradàya-pravartakà bhçgv-àdyàþ sapta pårve sargàdya-kàlàvirbhåtàþ | tathà ca puràõe -

     bhçguü marãcim atriü ca pulastyaü pulahaü kratum |
     vasiùñhaü ca mahàtejàþ so 'sçjan manasà sutàn |
     sapta brahmaõa ity ete puràõe ni÷cayaü gatàþ || iti |[*ENDNOTE] [Mbh 12.201.4-5]

tathà catvàro manavaþ sàvarõà iti prasiddhàþ | athavà maharùayaþ sapta bhçgv-àdyàþ | tebhyo 'pi pårve prathamà÷ catvàraþ sanakàdyà maharùayaþ | manavas tathà svàyambhuvàdaya÷ caturda÷a mayi parame÷vare bhàvo bhàvanà yeùàü te mad-bhàvà mac-cintana-parà mad-bhàvanàva÷àd àvãribhåta-madãya-j¤ànai÷varya-÷aktaya ity arthaþ | mànasà manasaþ saïkalpàd evotpannà na tu yonijàþ | ato vi÷uddha-janmatvena sarva-pràõi-÷reùñhà matta eva hiraõyagarbhàtmano jàtàþ sargàdya-kàle pràdurbhåtàþ | yeùàü maharùãõàü saptànàü bhçgv-àdãnàü catårõàü ca sanakàdãnàü
manånàü ca caturda÷ànàm asmin loke janmanà ca vidyayà ca santati-bhåtà imà bràhmaõàdyàþ sarvàþ prajàþ ||6||

vi÷vanàthaþ : buddhi-j¤ànàsaümohàn sva-tattva-j¤àne 'samarthànuktvà tattvato 'pi tatràsamarthàn àha maharùayaþ sapta marãcy-àdayas tebhyo 'pi pårve 'nye catvàraþ sanakàdayo manava÷ caturda÷a svàyambhuvàdayo matta eva hiraõyagarbhàtmanaþ sakà÷àd bhavo janma yeùàü marãcy-àdãnàü sanakàdãnàü cemà bràhmaõàdyà loke vartamànàþ prajàþ putra-pautràdi-råpàþ ÷iùya-pra÷iùya-råpà÷ ca ||6||

baladevaþ : ita÷ caitad evam ity àha maharùaya iti | sapta bhçgv-àdayas tebhyo 'pi pårve prathamà÷ catvàraþ sanakàdaya ekàda÷aite maharùayas tathà manava÷ caturda÷a svàyambhuvàdaya evaü pa¤caviü÷atir ete mànasà hiraõyagarbhàtmano mama manaþ-prabhçtyebhyo jàtà mad-bhàvà mac-cintana-paràs tat-prabhàvenopalabdha-maj-j¤ànai÷varya-÷aktaya ity arthaþ | yeùàü bhçgv-àdãnàü pa¤caviü÷ater imà bràhmaõa-kùatriyàdayaþ prajà janmanà vidyayà ca santati-råpà bhavanti ||6||

__________________________________________________________

BhG 10.7

etàü vibhåtiü yogaü ca mama yo vetti tattvataþ |
so 'vikampena yogena yujyate nàtra saü÷ayaþ ||7||

÷rãdharaþ : yathokta-vibhåty-àdi-tattva-j¤ànasya phalam àha etàm iti | etàü bhçgv-àdi-lakùaõàü mama vibhåtim | yogaü cai÷varya-lakùaõam | tattvato yo vetti, so 'vikalpena niþsaü÷ayena yogena samyag-dar÷anena yukto bhavati nàsty atra saü÷ayaþ ||7||

madhusådanaþ : evaü sopàdhikasya bhagavataþ prabhàvam uktvà taj-j¤àna-phalam àha etàm iti | etàü pràg uktàü buddhy-àdi-maharùy-àdi-råpàü vibhåtiü vividha-bhàvaü tat-tad-råpeõàvasthitiü yogaü ca tat-tad-artha-nirmàõa-sàmarthyaü paramai÷varyam iti yàvat | mama yo vetti tattvato yathàvat so 'vikampenàpracalitena yogena samyag-j¤àna-sthairya-lakùaõena samàdhinà yujyate nàtra saü÷ayaþ pratibandhaþ ka÷cit ||7||

vi÷vanàthaþ : kintu bhaktyàham ekayà gràhyaþ [BhP 11.14.11] iti mad-ukter mad-ananya-bhakta eva mat-prasàdàn mad-vàci dçóham àstikyaü dadhàno mat-tattvaü vettãty àha etàü saïkùepeõaiva vakùyamàõàü vibhåtiü yogaü bhakti-yogaü ca yas tattvato vetti | mat-prabhoþ ÷rã-kçùõasya vàkyatvàd idam eva paramaü tattvam iti dçóhataràstikyavàn eva yo vetti saþ | avikalpena ni÷calena yogena mat-tattva-j¤àna-lakùaõena yujyate yukto bhaved atra nàsti ko 'pi sandehaþ ||7||

baladevaþ : uktàrtha-j¤àna-phalam àha etàm iti | etàü vidhi-rudràdi-devatà-sanakàdi-maharùi-svàyambhuvàdi-manu-pramukhaþ kçtsn-prapa¤co mad-adhãna-sthiti-pravçtti-j¤ànai÷varya-÷aktiko bhavatãty evaü pàramai÷varya-lakùaõàü vibhåtim | yogam anàdy-ajatvàdibhiþ kalyàõa-guõa-ratnair mama sambandhaü ca yo vetti sarve÷vareõa sarvaj¤ena vàsudevenopadiùñam idaü tàttvikaü bhavatãti dçóha-vi÷vàsena yo gçhõàti sa avikalpena sthireõa yogena mad-bhakti-lakùaõena yujyate sampanno bhavati | etàdç÷atayà  maj-j¤ànaü mad-bhakter utpàdakaü vivardhakaü ceti bhàvaþ ||7||

__________________________________________________________

BhG 10.8

ahaü sarvasya prabhavo mattaþ sarvaü pravartate |
matvà bhajante màü budhà bhàva-samanvitàþ ||8||

÷rãdharaþ : yathà ca vibhåti-yogayor j¤ànena samyag-j¤ànàvàptis tad dar÷ayati aham ity àdi-caturbhiþ | ahaü sarvasya jagataþ prabhavo bhçgv-àdi-manv-àdi-råpa-vibhåti-dvàreõotpatti-hetuþ | matta eva ca sarvasya buddhir j¤ànam asaümoha ity àdi sarvaü pravartata iti | evaü matvàvabudhya budhà vivekino bhàva-samanvitàþ prãti-yuktà màü bhajante ||8||

madhusådanaþ : yàdç÷ena vibhåti-yogayor j¤ànenàvikampa-yoga-pràptis tad dar÷ayati aham ity àdi-caturbhiþ | ahaü paraü brahma vàsudevàkhyaü sarvasya jagataþ prabhava utpatti-kàraõam upàdànaü nimittaü ca sthiti-nà÷àdi ca sarvaü satta eva pravartate bhavati | mayaivàntaryàmiõà sarvaj¤ena sarva-÷aktinà preryamàõaü sva-sva-maryàdàm anatikramya sarvaü jagat pravartate ceùñata iti và | ity evaü matvà budhà vivekenàvagata-tattva-bhàvena paramàrtha-tattva-grahaõaa-råpeõa premõà samanvitàþ santo màü bhajante ||8||

vi÷vanàthaþ : tatra mahai÷varya-lakùaõàü vibhåtim àha ahaü sarvasya pràkçtàpràkçta-vastu-màtrasya prabhavaþ utpatti-pràdurbhàvayor hetuþ | matta evàntaryàmi-svaråpàt sarvaü jagat pravartate cesñate | tathà matta eva nàradàdy-avataràtmakàt sarvaü bhakti-j¤àna-tapaþ-karmàdikaü sàdhanaü tat tat sàdhyaü ca pravçttaü bhavati | aikàntika-bhakti-lakùaõaü yogam àha iti matvà àstikyato j¤ànena ni÷citya ity arthaþ | bhàvo dàsya-sakhyàdis tad-yuktàþ ||8||

baladevaþ : atha catuþ÷lokyà paramaikàntinàü bhaktiü bruvan tasyà janakaü poùakaü càtma-yàthàtmyaü tàvad àha aham iti | svayaü bhagavàn kçùõo 'haü sarvasyàsya vidhi-rudra-pramukhasya prapa¤casya prabhavo hetuþ | evam evàtharvasu pañhyate - yo brahmàõaü vidadhàti pårvaü yo vai vedàü÷ ca gàpayati sma kçùõaþ [GTU 1.22] iti | atha puruùo ha vai nàràyaõo 'kàmayata prajàþ sçjaye ity upakramya nàràyaõàd brahmà jàyate nàràyaõàt prajàpatiþ prajàyate nàràyaõàd indro jàyate nàràyaõàd aùñau vasavo jàyante nàràyaõàd ekàda÷a rudrà jàyante nàràyaõàd dvàda÷àdityàþ ity àdi | eùa
nàràyaõaþ kçùõo bodhyaþ brahmaõyo devakã-putraþ ity àdy-uttara-pàñhàt | tad àhuþ - eko vai nàràyaõa àsãn na brahmà na ã÷àno nàpo nàgã samau neme dyàv-àpçthivã na nakùatràõi na såryaþ sa ekàkã na ramate tasya dhyànàntaþsthasya yatra chàndogaiþ kriyamàõàùñakàdi-saüj¤akà stuti-stomaþ stomam ucyate ity àdy upakramya pradhànàdi-sçùñim abhidhàyàtha punar eva nàràyaõaþ so 'nyat kàmo manasà dhyàyata tasya dhyànàtaþsthasya tal-lalàñàttrakùyaþ ÷ålapàõiþ puruùo 'jàyata bibhrac chriyaü satyaü brahmacaryaü tapo-vairàgyam iti | tatra catur-mukho jàyate ity àdi ca | çkùu
ca yaü kàmaye taü tam ugraü kçùõomi taü brahmàõaü tam çùiü taü sumedhasam ity àdi | mokùa-dharme ca -

prajàpatiü ca rudraü càpy aham eva sçjàmi vai |
tau hi màü vijànãto mama màyà-vimohitau || iti |

vàràhe ca -
nàràyaõaþ paro devas tasmàj jàta÷ caturmukhaþ |
tasmàd rudro 'bhavad devaþ sa ca sarvaj¤atàü gataþ || iti |

mad-anya-nikhila-niyantà càham ity uktam | iti matvà mamedç÷atvaü sad-guru-mukhàn ni÷citya bhàvena premõà samanvitàþ santo budhà màü bhajante ||8||

__________________________________________________________

BhG 10.9

mac-città mad-gata-pràõà bodhayantaþ parasparam |
kathayanta÷ ca màü nityaü tuùyanti ca ramanti ca ||9||

÷rãdharaþ : prãti-pårvakaü bhajanam àha mac-città iti | mayy eva cittaü yeùàü te mac-cittàþ | màm eva gatàþ pràptàþ pràõà indriyàõi yeùàü te mad-gata-pràõàþ | mad-arpita-jãvanà iti và | evaübhåtàs te budhà anyonyaü màü nyàyopetaiþ ÷ruty-àdi-pramàõair bodhayanto buddhyà ca màü kathayantaþ saïkãrtayantaþ santas te nityaü tuùyanty anumodanena tuùñiü yànti | ramanti ca nirvçtiü yànti ||9||

madhusådanaþ : prema-pårvakaü bhajanam eva vivçõoti mac-città iti | mayi bhagavati cittaü yeùàü te mac-cittàþ | tathà mad-gatà màü pràptàþ pràõà÷ cakùur-àdayo yeùàü te mad-gata-pràõàþ mad-bhajana-nimitta-cakùur-àdi-vyàpàrà mayy upasaühçta-sarva-karaõà và | athavà mad-gata-pràõà mad-bhajanàrtha-jãvanà mad-bhajanàtirikta-prayojana-÷ånya-jãvanà iti yàvat | vidvad-goùñhãùu parasparam anyonyaü ÷rutibhir yuktibhi÷ ca màm eva bodhayantas tattva-bubhutsu-kathayà j¤àpayantaþ | tathà sva-÷iùyebhya÷ ca màm eva kathayanta upadi÷anta÷ ca | mayi cittàrpaõaü tathà bàhya-karaõàrpaõaü tathà jãvanàrpaõam
evaü samànàm anyonyaü mad-bodhanaü sva-nyånebhya÷ ca mad-upade÷anam ity evaü råpaü yan mad-bhajanaü tenaiva tuùyanti ca | etàvataiva labdha-sarvàthà vayam alam anyena labdhavyenety evaü-pratyaya-råpaü santoùaü pràpnuvanti ca | tena santoùeõa ramanti ca raante ca priya-saügamenevottamaü sukham anubhavanti ca | tad uktaü pata¤jalinà santoùàd anuttamaþ sukha-làbhaþ [Ys 2.42] iti | uktaü ca puràõe -

yac ca kàma-sukhaü loke yac ca divyaü mahat sukham |
tçùõà-kùaya-sukhàyaite nàrhataþ ùoóa÷ãü kalàm || iti ||

tçùõà-kùayaþ santoùaþ ||9||

vi÷vanàthaþ : etàdç÷à ananya-bhaktà eva mat-prasàdàl labdha-buddhi-yogaþ pårvokta-lakùaõaü durbodham api mat-tattva-j¤ànaü pràpnuvantãty àha mac-città mad-råpa-nàma-guõa-lãlà-màdhuryàsvàdeùv eva lubdha-manaso, mad-gata-pràõà màü vinà pràõàn dhartum asamarthà anna-gata-pràõà narà itivat | bodhayantaþ bhakti-svaråpa-prakàràdikaü sauhàrdena j¤àpayantaþ | màü mahà-madhura-råpa-guõa-lãlà-mahodadhiü kathayanto mad-råpàdi-vyàkhyànenot-kãrtanàdikaü kurvanta ity evaü sarva-bhaktiùv ati÷raiùñhyàt smaraõa-÷ravaõa-kãrtanàny uktàni | tuùyanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santoùa÷ ca ramaõaü ceti rahasyam | yad và sàdhana-da÷àyàm
api bhàgya-va÷àt bhajane nirvighne sampadyamàne sati tuùyanti | tadaiva bhàvi-svãya-sàdhya-da÷àm anusmçtya ramanti ca manasà sva-prabhuõà saha ramanti ceti ràgànugà bhaktir dyotità ||9||

baladevaþ : bhaktiþ prakàram àha mac-città iti | mac-città mat-smçti-parà mad-gata-pràõà màü vinà pràõàn dhartum akùamà mãnà vinàmbhaþ | parasparaü mad-råpa-guõa-làvaõyàdi bodhayantas tathà màü sva-bhakta-vàtsalya-nãradhim ativicitra-caritaü kathayanta÷ cety evaü smaraõa-÷ravaõa-kãrtana-lakùaõair bhajanaiþ sudhàpànair iva tuùyanti | tathaiva teùv eva ramante ca yuvati-smita-kañàkùàny uktàni | tuùyanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santoùa÷ ca ramaõaü ceti rahasyam | yad và sàdhana-da÷àyàm api bhàgya-va÷àt bhajane nirvighne sampadyamàne sati tuùyanti | tadaiva bhàvi-svãya-sàdhya-da÷àm anusmçtya ramanti ca manasà sva-prabhuõà saha ramanti
ceti ràgànugà bhaktir dyotità ||9||


__________________________________________________________

BhG 10.10

teùàü satata-yuktànàü bhajatàü prãti-pårvakam |
dadàmi buddhi-yogaü taü yena màm upayànti te ||10||

÷rãdharaþ : evaübhåtànàü ca samyag-j¤ànam ahaü dadàmãty àha teùàm iti | evaü satata-yuktànàü mayy àsakta-cittànàü prãti-pårvakaü bhajatàü teùàü taü buddhi-råpaü yogam upàyaü dadàmi | tam iti kam ? yenopàyena te mad-bhaktà màü pràpnuvanti ||10||

madhusådanaþ : ye yathoktena prakàreõa bhajante màü teùàm iti | satataü sarvadà yuktànàü bhagavaty ekàgra-buddhãnàm | ataeva làbha-påjà-khyàty-àdy anabhisandhàya prãti-pårvakam eva bhajatàü sevamànànàü teùàm avikampena yogeneti yaþ pràg uktas taü buddhi-yogaü mattatva-viùayaü samyag-dar÷anaü dadàmi utpàdayàmi | yena buddhi-yogena màm ã÷varam àtmatvenopayànti ye mac-cittatvàdi-prakàrair màü bhajante te ||10||

vi÷vanàthaþ : nanu tuùyanti ca ramanti ca iti tvad-uktyà tvad-bhaktànàü bhaktyaiva paramànando guõàtãta ity avagataü, kintu teùàü tvat-sàkùàt-pràptau kaþ prakàraþ ? sa ca kutaþ sakà÷àt tair avagantavya ity apekùàyàm àha teùàm iti | satata-yuktànàü nityam eva mat-saüyogàkàïkùaõàü taü buddhi-yogaü dadàmi teùàü hçd-vçttiùv aham eva udbhàvayàmãti | sa buddhi-yogaþ svato 'nyasmàc ca kuta÷cid apy adhigantum a÷akyaþ kintu mad-eka-deyas tad-eka-gràhya iti bhàvaþ | màm upayànti màm upalabhante sàkùàn man-nikañaü pràpnuvanti
||10||

baladevaþ : nanu svaråpeõa guõair vibhåtibhi÷ cànantaü tvàü kathaü guråpade÷a-màtreõa te grahãtuü kùamerann iti cet tatràha teùàm iti | satata-yuktànàü nityaü mad-yogaü và¤chatàü prãti-pårvakaü mama yàthàtmya-j¤ànajena ruci-bhareõa bhajatàü taü buddhi-yogaü sva-bhakti-rasiko dadàmy arpayàmi | yena te màm upayànti tad-buddhiü tathàham udbhàvayàmi yathànanta-guõa-vibhåtiü màm gçhãtvopàsya ca pràpnuvanti ||10||

__________________________________________________________

BhG 10.11

teùàm evànukampàrtham aham aj¤ànajaü tamaþ |
nà÷ayàmy àtma-bhàva-stho j¤àna-dãpena bhàsvatà ||11||

÷rãdharaþ : buddhi-yogaü dattvà ca tasyànubhava-paryantaü tam àviùkçtyàvidyà-kçtaü saüsàraü nà÷ayàmãty àha teùàm iti | teùàm anukampàrtham anugrahàrtham evàj¤ànàj jàtaü tamaþ saüsàràkhyaü nà÷ayàmi | kutra sthitaþ san kena và sàdhanena tamo nà÷ayasi ? ata àha àtma-bhàva-stho buddhi-vçttau sthitaþ san | bhàsvatà visphuratà j¤àna-lakùaõena dãpena nà÷ayàmi ||11||

madhusådanaþ : dãyamànasya buddhi-yogasyàtma-pràptau phalaü madhya-vartinaü vyàpàram àha teùàm iti | teùàm eva kathaü ÷reyaþ syàd ity anugrahàrtham àtma-bhàvasya àtmàkàràntaþ-karaõa-vçttau viùayatvena sthito 'haü sva-prakà÷a-caitanyànandàdvaya-lakùaõa àtmà tenaiva mad-viùayàntaþkaraõa-pariõàma-råpeõa j¤àna-dãpena dãpa-sadç÷ena j¤ànena bhàsvatà cid-àbhàsa-yuktenàpratibaddhena aj¤àna-jam aj¤ànopàdànakaü tamo mithyà-pratyaya-lakùaõaü sva-viùayàvaraõam andhakàraü tad-upàdànàj¤àna-nà÷ena nà÷ayàmi sarva-bhramopàdànasyàj¤ànasya j¤àna-nivartyatvàd upàdàna-nà÷a-nivartyatvàc copàdeyasya |

yathà dãpenàndhakàre nivartanãye dãpotpattim antareõa na karmaõo 'bhyàsasya vàpekùà vidyamànasyaivaa ca vastuno 'bhivyaktis tato nànutpannasya kasyacid utpattis tathà j¤ànenàj¤àne nivartanãye na j¤ànotpattim antareõànyasya karmaõo 'bhyàsasya vàpekùà vidyamànasyaiva ca brahma-bhàvasya mokùasyàbhivyaktis tato nànutpannasyotpattir yena kùayitvaü karmàdi-sàpekùatvaü và bhaved iti råpakàlaïkàreõa såcito 'rthaþ | bhàsvatety anena tãvra-pavanàder ivàsaübhàvanàdeþ pratibandhakasyàbhàvaþ såcitaþ | j¤ànasya ca dãpa-sàdharmyaü sva-viùayàvaraõa-nivartakatvaü sva-vyavahàre sajàtãya-parànapekùatvaü svotpatty-atirikta-sahakàry-anapekùatvam ity
àdi råpaka-bãjaü draùñavyam ||11||

vi÷vanàthaþ : nanu ca vidyàdi-vçttiü vinà kathaü tvad-adhigamaþ ? tasmàt tair api tad-arthaü yatanãyam eva ? tatra nahi nahãty àha teùàm eva na tv anyeùàü yoginàm anukapàrthaü mad-anukampà yena prakàreõa syàt tad-artham ity arthaþ | tair mad-anukampà-pràptau kàpi cintà na kàryà yatas teùàü mad-anukampà-pràpty-artham aham eva yatamàno varta eveti bhàvaþ | àtma-bhàvasthas teùàü buddhi-vçttaau sthitaþ | j¤ànaü mad-eka-prakà÷yatvàn na sàttvikaü nirguõatve 'pi bhakty-uttha-j¤ànato 'pi vilakùaõaü yat tad eva dãpas tena | aham eva nà÷ayàmãti taiþ kathaü tad-arthaü prayatanãyam
? teùàü nityàbhiyuktànàü yoga-kùemaü vahàmy ahaü [Gãtà 9.22] iti mad-uktes teùàü vyavahàrikaþ pàramàrthika÷ ca sarvo 'pi bhàro mayà voóham aïgãkçta eveti bhàvaþ | 

÷rãmad-gãtà sarva-sàra-bhåtà bhåtàpatàpa-hçt |
catuþ-÷lokãyam àkhyàtà khyàtà sarva-ni÷arma-kçt ||11||

baladevaþ : nanu cirantanasyàvidyà-timirasya sattvàt teùàü hçdi kathaü tat-prakà÷aþ syàd iti cet tatràha teùàm eveti | teùàm eva màü vinà pràõàn dhartum asamarthànàü mad-ekàntinàm eva, na tu sa-niùñhànàm anukampàrthaü mat-kçpà-pàtratvàrtham | aham evàtma-bhàvastho 'ravinda-koùe bhçïga iva tad-bhàve sthito divya-svaråpa-guõàüs tatra prakà÷ayaüs tad-viùayaka-j¤àna-råpeõa bhàsvatà dãpena j¤àna-virodhy-anàdi-karma-råpàj¤àna-jaü mad-anya-viùaya-spçhà-råpaü tamo nà÷ayàmi | teùàm ekànta-bhàvena prasàdito 'haü yoga-kùemavad buddhi-vçtter udbhàvanaü tad-varti-tamo-vinà÷aü
ca karomãti tat-sarva-nirvàha-bhàro mamaiveti na taiþ kutràpy arthe prayatitavyam ity uktam | 

navamàdi-dvaye gãtà-garbhe 'smin yat prakãrtitam | 
tad eva gãtà-÷àstràrtha-sàraü bodhyaü vicakùaõaiþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 10.12-13

arjuna uvàca
paraü brahma paraü dhàma pavitraü paramaü bhavàn |
puruùaü ÷à÷vataü divyam àdidevam ajaü vibhum ||12||
àhus tvàm çùayaþ sarve devarùir nàradas tathà |
asito devalo vyàsaþ svayaü caiva bravãùi me ||13||

÷rãdharaþ :saükùepeõoktàü vibhåtiü vistareõa jij¤àsuþ bhagavantaü stuvann arjuna uvàca paraü brahmeti saptabhiþ | paraü dhàma cà÷rayaþ | paramaü ca pavitraü ca bhavàn eva | kuta iti ? ata àha yataþ ÷à÷vataü nityaü puruùam | tathà divyaü dyotanàtmakaü svayaü prakà÷am | àdi÷ càsau deva÷ ceti tam | devànàm àdi-bhåtam ity arthaþ | tathàjam ajanmànam | vibhuü ca vyàpakam | tvàm evàhuþ | ke ta iti ? àha àhur iti | çùayo bhçgv-àdayaþ sarve | devarùi÷ ca nàradaþ | asita÷ ca devala÷ ca vyàsa÷ ca svayaü tvam eva
ca sàkùàn me mahyaü bravãùi ||12-13||

madhusådanaþ : evaü bhagavato vibhåtiü yogaü ca ÷rutvà paramotkaõñhito 'rjuna uvàca paraü brahmeti saptabhiþ | paraü brahma paraü dhàma à÷rayaþ prakà÷o và | paramaü pavitraü pàvanaü ca bhavàn eva | yataþ puruùam paramàtmànaü ÷à÷vataü sadaika-råpaü divi parame vyomni sva-svaråpe bhavaü divyaü sva-prapa¤càtãtam àdiü ca sarva-kàraõaü devaü ca dyotanàtmakaü sva-prakà÷am àdi-devam ata evàjaü vibhuü sarva-gataü tvàm àhur iti sambandhaþ ||12||

àhuþ kathayanti tvàm ananta-mahimànam çùayas tattva-j¤àna-niùñhàþ sarve bhçgu-va÷iùñhàdayaþ | tathà devarùi-nàrado 'sito devala÷ ca dhaumyasya jyeùñho bhràtà | vyàsa÷ ca bhagavàn kçùõa-dvaipàyanaþ | ete 'pi tvàü pårvokta-vi÷eùaõaü me mahyam àhuþ sàkùàt kim anyair vaktçbhiþ svayam eva tvaü ca mahyaü bravãùi | atra çùitve 'pi sàkùàd-vaktéõàü nàradàdãnàm ativi÷iùñatvàt pçthag-grahaõam ||13||

vi÷vanàthaþ : saïkùepeõoktam arthaü vistareõa ÷rotum icchan stuti-pårvakam àha param iti | paraü sarvotkçùñaü dhàma ÷yàmasundaraü vapur eva paraü brahma | gçha-dehatviñ-prabhàvà dhàmàni ity amaraþ | tad dhàmaiva bhavàn bhavati | jãvasyeva tava deha-dehi-vibhàgo nàstãti bhàvaþ | dhàma kãdç÷am ? paraü pavitraü draùñéõàm avidyà-màlinya-haram ataeva çùayo 'pi tvàü ÷à÷vataü puruùam àhuþ puruùàkàrasyàsya nityatvaü vadanti ||12-13||

baladevaþ : saïkùepeõa ÷rutàü vibhåtiü vistareõa ÷rotum icchann arjuna uvàca param iti | bhavàn eva satyaü j¤ànam anantaü brahma iti ÷råyamàõaü paraü brahma | bhavàn eva tasminn evà÷ritàþ sarve tad u nàtyeti ka÷cana iti ÷råyamàõaü paraü dhàma nikhilà÷raya-bhåtaü vastu | bhavàn eva paramaü pavitraü j¤àtvà devaü mucyate sarva-pàpaiþ sarvaü pàpmànaü tarati nainaü pàpmà tarati ity àdi ÷råyamàõaü smartur akhila-pàpa-haraü vastu ity ahaü vedmi | tathà sarve tad-anukampità çùayas teùu pradhàna-bhåtà nàradàdaya÷ ca tasmàt kçùõa eva paro devas
taü dhyàyet taü raset taü bhajet taü yajet [GTU 1.48] iti | oü tat sat iti janma-jaràbhyàü bhinnaþ sthàõur ayam acchedyo 'yaü [GTU 2.22] iti ÷ruty-artha-vidas tvàü divyaü puruùam àdidevam ajaü vibhum àhus [Gãtà 10.12] tat-kathà-saüvàdeùu puràõeùv itihàseùu ca svayaü ca vravãùãti ajo 'pi sann avyayàtmà [Gãtà 4.6] iti yo màm ajam anàdiü ca [Gãtà 10.3] iti ahaü sarvasya prabhavaþ [Gãtà 10.8] ity àdibhiþ ||12-13||

__________________________________________________________

BhG 10.14

sarvam etad çtaü manye yan màü vadasi ke÷ava |
na hi te bhagavan vyaktiü vidur devà na dànavàþ ||14||

÷rãdharaþ : ato mamedànãü tvadãyai÷varyo 'sambhàvanà nivçttety àha sarvam etad iti | etad-bhàvena paraü brahmety àdi sarvam apy çtaü satyaü manye | yan màü prati tvaü kathayasi na me viduþ sura-gaõà ity àdi | tad api satyam eva manya ity àha na hãti | he bhagavan tava vyaktiü  devà na viduþ | asmad-anugrahàrtham iyam abhivyaktir iti na jànanti | dànavà÷ càsmin nigrahàrtham iti na vidur eveti ||14||

madhusådanaþ : sarvam etad uktam çùibhi÷ ca tvayà ca tad-çtaü satyam evàhaü manye yan màü prati vadasi ke÷ava | nahi tvad-vacasi mama kutràpy apràmàõya-÷aïkà | tac ca sarvaj¤atvàt tvaü jànàsãti ke÷au brahma-rudrau sarve÷àv apy anukampyayà vàtyavagacchatãti vyutpattim à÷ritya nirati÷ayai÷varya-pratipàdakena ke÷ava-padena såcitam | ato yad uktaü na me viduþ sura-gaõàþ prabhavaü na maharùayaþ [Gãtà 10.2] ity àdi tat tathaiva | hi yasmàt | he bhagavan samagrai÷varyàdi-sampanna te tava vyaktiü prabhàvaü j¤ànàti÷aya-÷àlino 'pi devà na vidur nàpi dànavà na maharùaya ity api draùñavyam ||14||

vi÷vanàthaþ : nàtra mama ko 'py avi÷vàsa ity àha sarvam iti | kiü ca te çùayaþ paraü brahma-dhàmànaü tvàm ajam àhur eva | na tu te vyaktiü janma viduþ | para-brahma-svaråpasya tavàjatvaü janmavattvaü ca kiü prakàram iti tu na vidur ity arthaþ | ataeva na me viduþ suragaõàþ prabhavaü na maharùayaþ [Gãtà 10.2] iti yat tvayoktaü taü sarvam çtaü satyam eva manye | he ke÷ava ! ko brahmà ã÷o rudra÷ ca tàv api vayase svatattvàj¤ànena badhnàsi, kiü punaþ deva-dànavàdyàs tvàü na vidantãti vàcyam iti bhàvaþ ||14||

baladevaþ : sarvam iti | etat sarvam aham çtaü satyam eva | na tu pra÷aüsà-màtraü manye | he ke÷aveti | ke÷au vidhi-rudrau vayase sva-tattvàparij¤ànena nibadhnàsi prajàpatiü ca rudraü ca ity àdi tvad-uktaþ | he sarve÷vara ! he bhagavan ! niravadhikàti÷aya-ùaó-ai÷varya-nidhe ! te vyaktiü para-brahmatvàdi-guõàü ÷rã-mårtiü deva-dànavà÷ ca na vidur yat te 'nya-svajàtãyatva-buddhyà tvàm avajànanti druhyanti ceti bhàvaþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 10.15

svayam evàtmanàtmànaü vettha tvaü puruùottama |
bhåta-bhàvana bhåte÷a deva-deva jagat-pate ||15||

÷rãdharaþ : kiü tarhi ? svayam iti | svayam eva tvam àtmànaü vettha jànàsi nànyaþ | tad apy àtmanà svenaiva vettha | na sàdhanàntareõa | atyàdareõa bahudhà sambodhayati he puruùottama ! puruùottamatve hetu-garbhàõi vi÷eùaõàni sambodhanàni | he bhåta-bhàvana bhåtotpàdaka | bhåtànàm ã÷a niyantaþ | devànàm àdityàdãnàü deva prakà÷aka | jagat-pate vi÷va-pàlaka ||15||

madhusådanaþ : yatas tvaü teùàü sarveùàm àdir a÷akya-j¤àna÷ càtaþ svayam iti | svayam evànyonyapade÷àdikam antareõaiva tvam evàtmànà svaråpeõàtmànaü nirupàdhikaü sopàdhikaü ca | nirupàdhikaü pratyaktvenàviùayatayà sopàdhikaü ca nirati÷aya-j¤ànai÷varyàdi-÷aktimattvena vettha jànàsi nànyaþ ka÷cit | anyair j¤àtum a÷akyam ahaü kathaü jànãyàm ity à÷aïkàm apanudan premautkaõñhyena bahudhà sambodhayati he puruùottama tvad-apekùayà sarve 'pi puruùà apakçùñà eva | atas teùàm a÷akyaü sarvottamasya tava ÷akyam evety abhipràyaþ | puruùottamatvam eva vivçõoti puna÷
caturbhiþ sambodhanaiþ | bhåtàni sarvàõi bhàvayaty utpàdayatãti he bhåta-bhàvana sarva-bhåta-pitaþ | pitàpi ka÷cin neùñas tatràha he bhåte÷a sarva-bhåta-niyantaþ | niyantàpi ka÷cin nàràdhyas tatràha he deva-deva devànàü sarvàràdhyànàm apy àràdhyaþ | àràdhyo 'pi ka÷cin na pàlayitçtvena patis tatràha he jagat-pate hitàhitopade÷aka-veda-praõatçtvena sarvasya jagataþ pàlayitaþ | etàdç÷a-sarva-vi÷eùaõa-vi÷iùñas tvaü sarveùàü pità sarveùàü guruþ sarveùàü ràjàtaþ sarvaiþ prakàraiþ sarveùàm àràdhya iti kiü vàcyaü puruùottamas tvaü
taveti bhàvaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tvaü svayam evàtmànaü vettha iti eva-kàreõa tavàrjatva-janmavattvàdãnàü durghañànàm api vàstavatvam eva tvad-bhakto vetti tac ca kena prakàreõeti tu so 'pi na vettãty arthaþ | tad apy àtmanà svenaiva vettha na sàdhanàntareõa | ataeva tvaü puruùeùu mahat-sraùñàdiùv api madhya uttamaþ | na kevalam uttama eva, yato bhåta-bhàvanaþ | bhåtà bhåta-bhàvana-råpà ye tad-àdayaþ parameùñhy-antàs teùàm ã÷aþ | na kevalam ã÷a eva, yato devais tair eva devaþ krãóà yasyeti tvat-krãóopakàra-bhåtà eva te ity arthaþ | tad apy apàrakàruõya-va÷àd jagad-vartinà man màdç÷ànàm api tvam eva patir bhavasi iti catårõàü sambodhana-padànàm
arthaþ | yad và puruùottamatvam eva vivçõoti he bhåta-bhàvana sarva-bhåta-pitaþ ! pitàpi ka÷cin neùñe ? tatràha he bhåte÷a ! bhåte÷o 'pi ka÷cin nàràdhyas tatràha he devadeva ! devàràdhyo 'pi ka÷cin na pàlayatãti tatràha he jagat-pate ||15||

baladevaþ : svayam eva tvam àtmànà svenaiva j¤ànenàtmànaü saüvettha idam ittham iti jànàsi | ye deveùu dànaveùu ca tvad-bhaktàs te tàdç÷ãü tvan-mårtiü vastu-bhåtàü jànanty eva tasyàs tathàtve kathaü tàü na jànantãty eva-kàràt | he puruùottama sarva-puruùe÷vara ! puruùottamas tvaü vivçõvan sambodhayati he bhåta-bhàvana ! sarva-pràõi-janaka ! bhåta-bhàvano 'pi ka÷cin neùño, tatràha he bhåte÷a ! sarva-pràõi-niyantaþ ! bhåte÷o 'pi ka÷cin na påjyas tatràha he devadeva ! sarvàràdhyànàm api devànàm àràdhya ! devadevo 'pi ka÷cin na rakùakas tatràha he jagat-pate ! hitàhitopade÷ena jãvikàrpaõena ca vi÷va-pàlaka ! ãdç÷asya te tattvaü susiddham iti ||15|| 

__________________________________________________________

BhG 10.16

vaktum arhasy a÷eùeõa divyà hy àtmavibhåtayaþ
yàbhir vibhåtibhir lokàn imàüs tvaü vyàpya tiùñhasi ||16||

÷rãdharaþ : yasmàt tavàbhivyaktiü tvam eva vetsi na devàdayaþ | tasmàt vaktum iti | yà àtmanas tava divyà atyadbhutà vibhåtayas tà sarvà vaktuü tvam evàrhasi yogyo 'si | yàbhir iti vibhåtãnàü vi÷eùaõaü spaùñàrtham ||16||

madhusådanaþ : yasmàd anyeùàü sarveùàü j¤àtum a÷akyà ava÷yaü j¤àtavyà÷ ca tava vibhåtayas tasmàt vaktum iti | yàbhir vibhåtibhir imàn sarvàn lokàn vyàpya tvaü tiùñhasi tàs tavàsàdhàraõà vibhåtayo divyà asarvaj¤air j¤àtum a÷akyà hi yasmàt tasmàt sarvaj¤as tvam eva tà a÷eùeõa vaktum arhasi ||16||

vi÷vanàthaþ : tava tattvaü durgamaü tava vibhåtiùv eva mama jij¤àsà jàyata iti dyotayann àha vaktum iti | divyà utkçùñà yà àtma-vibhåtayas tàvad vaktum arhasãty anvayaþ | nanv a÷eùeõa mad-vibhåtayaþ sarvà vaktum a÷akyà eva tatràha yàbhir iti ||16||

baladevaþ : tvat-svaråpa-yàthàtmyaü khalu kathaü tathà durgamevàtas tvad-vibhåtiùv eva maj-jij¤àsopajàyata iti såcayann àha vaktum iti | divyà utkçùñàs tad-asàdhàraõãyàtmano vibhåtãr a÷eùeõa vaktum arhasi dvitãyàrthe prathamà | yàbhir vi÷iùñas tvam imàn lokàn vyàpya niyamya tiùñhasi ||16||

__________________________________________________________

BhG 10.17

kathaü vidyàm ahaü yogiüs tvàü sadà paricintayan |
keùu keùu ca bhàveùu cintyo 'si bhagavan mayà ||17||

÷rãdharaþ : kathana-prayojanaü dar÷ayan pràrthayate katham iti dvàbhyàm | he yogin kathaü kair vibhåti-bhedaiþ sadà paricintayann ahaü tvàü vidyàü jànãyàm ? vibhåti-bhedena cintyo 'pi tvaü keùu keùu padàrtheùu mayà cintanãyo 'si ? ||17||

madhusådanaþ : kiü prayojanaü tat-kathanasya tad àha katham iti dvàbhyàm | yogo nirati÷ayai÷varyàdi-÷aktiþ so 'syàstãti he yogin nirati÷ai÷varyàdi-÷akti-÷àlinn aham atisthålamatis tvàü devàdibhir api j¤àtum a÷akyaü kathaü vidyàü jànãyàü sadà paricintayan sarvadà dhyàyan | nanu mad-vibhåtiùu màü dhyàyan j¤àsyasi tatràha keùu keùu ca bhàveùu cetanàcetanàtmakeùu vastuùu tvad-vibhåti-bhåteùu mayà cintyo 'si he bhagavan ||17||

vi÷vanàthaþ : yogo yoga-màyà-÷aktir vartate yasya he yogin vanamàlãtivat | tvàm ahaü kathaü paricintayan san tvàü sadà vidyàü jànãyàm ? bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ [BhP 11.14.11] iti tvad-ukteþ | tathà keùu bhàveùu padàrtheùu tvaü cintyaþ tvac-cintana-bhaktir mayà kartavyety arthaþ ||17||

baladevaþ : nanu kimarthaü tat-kathanü tatràha katham iti | yogo yoga-màyà-÷aktir asty asyeti he yogin ! tvàü sadà paricintayan saüsmarann ahaü kalyàõànanta-guõa-yoginaü kathaü vidyàü jànãyàm ? keùu keùu ca bhàveùu padàrtheùu prakà÷amànas tvaü mayà cintyo dhyeyo 'si ? tad etad ubhayaü vada | tac ca vibhåty-udde÷enaiva setsyatãti tàm upadi÷ety arthaþ ||17||

__________________________________________________________

BhG 10.18

vistareõàtmano yogaü vibhåtiü ca janàrdana |
bhåyaþ kathaya tçptir hi ÷çõvato nàsti me 'mçtam ||18||

÷rãdharaþ : tad evaü bahirmukho 'pi citte tatra tatra vibhåti-bhedena tvac-cintaiva yathà bhavet tathà vistareõa kathayaty àha vistareõeti | àtmanas tava yogaü sarvaj¤atva-sarva-÷aktitvàdi-lakùaõaü yogai÷varyaü vibhåtiü ca vistareõa punaþ kathaya | hi yatas tava vàkyam amçta-råpaü ÷çõvato mama tçptir alaü buddhir nàsti ||18||

madhusådanaþ : ataþ vistareõeti | àtmanas tava yogaü sarvaj¤atva-sarva-÷aktitvàdi-lakùaõam ai÷varyàti÷ayaü vibhåtiü ca dhyànàlambanaü vistareõa saükùepeõa saptame navame coktam api bhåyaþ kathaya sarvair janair abhyudaya-niþ÷reyasa-prayojanaü yàcyasa iti | he janàrdana ! ato mamàpi yàc¤à tvayy ucitaiva | uktasya punaþ kathanaü kuto yàcase tatràha tçptir alaü-pratyayenecchà-vicchittir nàsti hi yasmàc chçõvataþ ÷ravaõena pibatas tvad-vàkyam amçtam amçtavat pade pade svàdu svàdu | atra tvad-vàkyam ity anukter apahnuty-ati÷ayokti-råpaka-saïkaro 'yaü màdhuryàti÷ayànubhavenotkaõñhàti÷ayaü vyanakti ||18||

vi÷vanàthaþ : nana ahaü sarvasya prabhavo mattaþ sarvaü pravartate [Gãtà 10.8] ity anenaiva sarve padàrthà mad-vibhåtayo mad-uktà eva vibhåtayas tathà iti matvà bhajante màm iti bhakti-yoga÷ cokta eva | tatràha vistareõeti | he janàrdaneti màdç÷a-janànàü tvam eva hitopade÷a-màdhuryeõa lobham utpàdyàrdayase yàcayasãti vayaü kiü kurma iti bhàvaþ | tvad-upade÷a-råpam amçtaü ÷çõvataþ ÷ruti-rasanayà svàdayataþ ||18||

baladevaþ : nanu pårva-pårvatra ajo 'pi sann [Gãtà 4.6] ity àdinàjatvàdi-kalyàõa-guõa-yogo raso 'ham [Gãtà 7.8] ity àdinà vibhåtaya÷ càsakçt kathitàþ, kiü punaþ pçcchasãti cet tatràha vistareõeti | sphuñàrthaü padyam | janàrdaneti pràgvat | tvad-vàkyam amçtaü ÷çõvataþ ÷rotra-rasanayàsvàdayato mama tçptir nàsti | atra tvad-vàkyam ity anukter apahnutiþ | prathamàti÷ayoktir và tayoþ saïkaro vàlaïkàraþ ||18||

__________________________________________________________

BhG 10.19

÷rã-bhagavàn uvàca
hanta te kathayiùyàmi divyà hy àtma-vibhåtayaþ |
pràdhànyataþ kuru-÷reùñha nàsty anto vistarasya me ||19||

÷rãdharaþ : evaü pràrthitaþ san bhagavàn uvàca hanteti | hantety anukampya sambodhanam | divyà yà mad-vibhåtayas tàþ pràdhànyena te tubhyaü kathayiùyàmi yato 'vàntarasya vibhåti-vistarasya madãyasyànto nàsti | ataþ pradhàna-bhåtàþ katicid varõayiùyàmi ||19||

madhusådanaþ : atrottaram | hantety anumatau | yat tvayà pràrthitaü tat kariùyàmi mà vyàkulo bhår ity arjunaü samà÷vàsya tad eva kartum àrabhate | kathayiùyàmi pràdhànyatas tà vibhåtãr yà divyà hi prasiddhà àtmano mamàsàdhàraõà vibhåtayo he kuru-÷reùñha ! vistareõa tu kathanam a÷akyaü, yato nàsty antyo vistarasya me vibhåtãnàm | ataþ pradhàna-bhåtàþ kà÷cid eva vibhåtãr vakùyàmãty arthaþ ||19||

vi÷vanàthaþ : hantety anukampàyàü pràdhànyataþ pràdhànyena yatas tàsàü vistarasyànto nàsti | vibhåtayo vibhåtãr divyà uttamà eva na tu tçõeùñakàdyàþ | atra vibhåti-÷abdena pràkçtàpràkçta-vaståny evocyate tàni sarvàõy eva bhagavac-chakti-samudbhåtatvàd bhagavad-råpeõaiva tàratamyena dhyeyatvenàbhimatàni j¤eyàni ||19||

baladevaþ : evaü pçùñaþ ÷rã-bhagavàn uvàca hanteti | hantety anukampàrthakam | divyà utkçùñàþ, na tu tçõeùñakàdyàþ | vibhåtaya iti pràgvat | pràdhànyataþ pràdhànyena yatas tàsàü vistarasyànto nàsti | iha vibhåti-÷abdena niyàmakatva-råpàõy ai÷varyàõi bodhyàni vibhåtir bhåtir ai÷varyam ity amara-koùàt | pràkçtàpràkçtàni ca vaståni bhåtitvena varõyàni | tàni sarvàõi sarve÷a-÷akti-vyaïgatvàt sarve÷àtmnaà tàratamyena bhàvyàni | matàni yàni sàkùàd ã÷vara-råpàõi tattvenoktàni | tàni tu tena råpeõa bhàvanàrthàny eva, na tv anyavat tac-chakty-ekade÷a-råpàõãti bodhyaü saïgater iti ||19||

__________________________________________________________

BhG 10.20

aham àtmà guóàke÷a sarva-bhåtà÷aya-sthitaþ |
aham àdi÷ ca madhyaü ca bhåtànàm anta eva ca ||20||

÷rãdharaþ : tatra prathamam ai÷varaü råpaü kathayati he guóàke÷a ! sarveùàü bhåtànàm à÷ayeùv antaþkaraõeùu sarvaj¤atvàdi-guõair niyantçtvenàvasthitaþ paramàtmàham | àdir janma | madhyaü sthitiþ | antaþ saühàraþ | sarva-bhåtànàü janmàdi-hetu÷ ca aham evety arthaþ ||20||

madhusådanaþ : tatra prathamaü tàvan mukhyaü cintanãyaü ÷çõu aham iti | sarva-bhåtànàm à÷aye hçd-de÷e 'ntaryàmi-råpeõa pratyag-àtma-råpeõa ca sthita àtmà caitanyànanda-ghanas tvayàhaü vàsudeva eveti dhyeyaþ | he guóàke÷a ! jitanidreti dhyàma-sàmarthyaü såcayati | evaü dhyànàsàmarthye tu vakùyamàõàni dhyànàni kàryàõi | tatràpy àdau dhyeyam àha - aham evàdi÷ cotpattir bhåtànàü pràõinàü cetanatvena loke vyavahriyamàõànàü madhyaü ca sthitir anta÷ ca nà÷aþ sarva-cetana-vargàõàm utpatti-sthita-nà÷a-råpeõa tat-kàraõa-råpeõa càham eva dhyeya ity arthaþ ||20||

vi÷vanàthaþ : atra prathamaü màm evaikàü÷ena sarva-vibhåti-kàraõaü tvaü bhàvayety àha aham iti | àtmà prakçty-antaryàmã mahat-sraùñà puruùaþ paramàtmà | he guóàke÷a jita-nidra iti dhyàna-sàmarthyaü såcayati ! sarva-bhåto yo vairàjas tasyà÷aye sthita iti samaùñi-viràó antaryàmã | tathà sarveùàü bhåtànàm à÷aye sthita iti vyaùñi-viràó antaryàmã ca | bhåtànàü àdir janma madhyaü sthitir antaþ saühàraþ | tat-tad-dhetur aham ity arthaþ ||20||

baladevaþ : tatra tàvan màm eva tvaü mahat-sraùñàdi-tri-råpeõa svàü÷ena nikhila-vibhåti-hetuü vicintayety à÷ayenàha aham àtmeti | he guóàke÷eti vijita-nidrasya tad-vicintana-kùamatvaü vyajyate |  àtmà vibhåti-vij¤ànànando mahat-sraùñàdi-tri-råpaþ paramàtmàham asmac-chabdàrthaþ sarva-bhåtà÷aya-sthitas tvayà vicintyaþ | sarva-bhåtà pradhànàdi-pçthivy-anta-tattva-råpà yà måla-prakçtis tasyà  à÷aye 'ntaþ-karaõoda÷aya-råpeõàham eva prakçty-antaryàmã sthitaþ | tathà sarva-bhåtaþ sarva-jãvàbhimànã yo vairàjas tasyà÷aye garbhoda÷aya-råpeõàham eva samaùñi-viràó-antaryàmã sthitaþ | sarveùàü bhåtànàm jãvànàm à÷aye kùãroda-÷aya-råpeõàham
eva vyaùñi-viràó antaryàmã sthita iti tàni trãõi råpàõi mad-vibhåtitvena tvayà vincintyànãty arthaþ | subàlopaniùadi prakçty-àdi-sarva-bhåtàntaryàmã sarva-÷eùã ca nàràyaõaþ pañhyate | sàtvata-tantre trayaþ puruùàvatàràþ smçtàþ -

viùõos tu trãõi råpàõi puruùàkhyàny atho viduþ |
ekaü tu mahataþ sraùñç dvitãyaü tantu-saüsthitam |
tçtãyaü sarva-bhåtasthaü tàni j¤àtvà vimucyate || iti |

te ca vàsudevasya kçùõasyàvatàràþ -

yaþ kàraõàrõava-jale bhajati sma yoga-
nidràm ity àdikà brahma-saühità-padya-trayàt | (5.47)

bhåtànàm àdir utpattir madhyaü pàlanam anta÷ ca saühàras tat-tad-dhetur aham evokta-puruùa-lakùyas tvayà bhàvyaþ ||20||

__________________________________________________________

BhG 10.21

àdityànàm ahaü viùõur jyotiùàü ravir aü÷umàn |
marãcir marutàm asmi nakùatràõàm ahaü ÷a÷ã ||21||

÷rãdharaþ : idànãü vibhåtãþ kathayati àdityànàm ity àdinà yàvad-adhyàya-samàptiþ | àdityànàü dvàda÷ànàü madhye viùõur nàmàdityo 'ham | jyotiùàü prakà÷akànàü madhye 'ü÷umàn vi÷va-vyàpi-ra÷mi-yukto raviþ såryo 'ham | marutàü deva-vi÷eùàõàü madhye marãci-nàmàham asmi | yad và sapta marud-gaõà vàyavaþ | teùàü madhya iti | te ca avahaþ pravaho vivahaþ paràvaha udvahaþ saüvaha parivaha iti spata marud-gaõàþ | nakùatràõàü madhye candro 'ham ||21||

madhusådanaþ : etad-a÷aktena bàhyàni dhyànàni kàryàõãty àha yàvad-adhyàya-samàptiþ | àdityànàü dvàda÷ànàü madhye viùõur visõu-nàmàdityo 'ham vàmanàvatàro và | jyotiùàü prakà÷akànàü madhye 'haü ravir ü÷umàn vi÷va-vyàpã prakà÷akaþ | marutàü sapta-saptakànàü madhye marãci-nàmàham nakùatràõàm adhipatir ahaü ÷a÷ã candramàþ | nirdhàraõe ùaùñhã | atra pràyeõa nirdhàraõe ùaùñhã | kvacit sambandhe 'pi yathà bhåtànàm asmi cetanety àdau | vàmana-ràmàdaya÷ càvatàràþ sarvai÷varya-÷àlino 'py anena råpeõa dhyàna-vivakùayà vibhåtiùu pañhyante | vçùõãnàü
vàsudevo 'smãti tena råpeõa dhyàna-vivakùayà savasyàpi sva-vibhåti-madhye pàñhavat | ataþ paraü ca pràyeõàyam adhyàyaþ spaùñàrtha iti kvacit kvacid vyàkhyàsyàmaþ ||21||

vi÷vanàthaþ : atha nirdhàraõa-ùaùñhyà kvacit sambandha-ùaùñhyà ca vibhutãr àha yàvad-adhyàya-samàptiþ | àdityànàü dvàda÷ànàü madhye viùõur aham iti tan-nàmà såryo mad-vibhåtir ity arthaþ | evaü sarvatra prakà÷akànàü jyotiùàü madhye aü÷umàn mahà-kiraõa-màlã ravir aham | marãciþ pavana-vi÷eùaþ ||21||

baladevaþ : àdityànàü dvàda÷ànàü madhye viùõur vàmano 'ham | jyotiùàü prakà÷ànàü madhye 'ü÷umàn vi÷va-vyàpi-ra÷mã ravir aham | marutàm åna-pa¤cà÷at-saïkhyakànàü madhye marãcir aham | nakùatràõàm adhipatiþ ÷a÷ã sudhà-varùã candro 'ham | atra nirdhàraõe ùaùñhã pràyeõa kvacit sambandhe 'pãti bodhyam ||21||

__________________________________________________________

BhG 10.22

vedànàü sàmavedo 'smi devànàm asmi vàsavaþ |
indriyàõàü mana÷ càsmi bhåtànàm asmi cetanà ||22||

÷rãdharaþ : vedànàm iti | vàsava indraþ | bhåtànàü cetanà j¤àna-÷aktir aham asmi ||22||

madhusådanaþ : catårõàü vedànàü madhye gàna-màdhuryeõàtiramaõãyaþ sàmavedo 'ham asmi | vàsava indraþ sarva-devàdhipatiþ | indriyàõàm ekàda÷ànàü pravartakaü manaþ | bhåtànàü sarva-pràõi-sambandhinàü pariõàmànàü madhye cid-abhivya¤jikà buddher vçtti÷ cetanàham asmi ||22||

vi÷vanàthaþ : vàsava indraþ | bhåtànàü sambandhinã cetanà j¤àna-÷aktiþ ||22||

baladevaþ : vedànàü madhye gãta-màdhuryeõotkarùàt sàmavedo 'ham | devànàü madhye vàsavas teùàü ràjà indro 'ham | indriyàõàü madhye durjayaü teùàü pravartakaü ca mano 'ham | bhåtànàü sambandhinã cetanà j¤àna-÷aktir aham ||22||

__________________________________________________________

BhG 10.23

rudràõàü ÷aükara÷ càsmi vitte÷o yakùa-rakùasàm |
vasånàü pàvaka÷ càsmi meruþ ÷ikhariõàm aham ||23||

÷rãdharaþ : rudràõàm iti | rakùasàm api kråratvàdi-sàmyàd yakùaiþ sahaikãkçtya nirde÷aþ | teùàü madhye vitte÷aþ kuvero 'smi | pàvako 'gniþ | ÷ikhariõàü ÷ikharatàm ucchritànàü madhye meruþ ||23||

madhusådanaþ : rudràõàm ekàda÷ànàü madhye ÷aïkaraþ | vitte÷o dhanàdhyakùaþ kubero yakùa-rakùasàü yakùànàü ràkùasànàü ca | vasånàm aùñànàü pàvako 'smi | meruþ sumeruþ ÷ikhariõàm ÷ikharavatàm atyucchritànàü parvatànàm ||23||

vi÷vanàthaþ : vitte÷aþ kuveraþ ||23||

baladevaþ : rudràõàm ekàda÷ànàü madhye ÷aïkaràkhyo rudro 'ham | yakùa-rakùasàm àdhipo vitte÷aþ kuvero 'ham | vasånàm aùñànàü madhye pàvako 'gnir aham  | ÷ikhariõàm atyucchritànàü madhye meruþ svarõàcalo 'ham ||23||


__________________________________________________________

BhG 10.24

purodhasàü ca mukhyaü màü viddhi pàrtha bçhaspatim |
senànãnàm ahaü skandaþ sarasàm asmi sàgaraþ ||24||

÷rãdharaþ : purodhasàm iti | purodhasàü madhye deva-purohitatvàn mukhyaü bçhaspatim màü viddhi | senànãnàü madhye deva-senàpatiþ skando 'ham asmi | sarasàm sthira-jalà÷ayànàü madhye samudro 'smi ||24||

madhusådanaþ : indrasya sarva-ràja-÷reùñhatvàt tat-purodhasaü bçhaspatiü sarveùàü purodhasàü ràja-purohitànàü madhye mukhyaü ÷reùñhaü màm eva he pàrtha  viddhi jànãhi | senànãnàm senàpatãnàü madhye deva-senàpatiþ skando guho 'ham asmi | sarasàm deva-khàta-jalà÷ayànàü madhye sàgaraþ sagara-putraiþ khàto jalà÷ayo 'ham asmi ||24||

vi÷vanàthaþ : senànãnàm ity àrùam | skandhaþ kàrtikeyaþ ||24||

baladevaþ : indrasya sarva-ràja-mukhyatvàt tat-purohitaü bçhaspatiü sarva-patiü ràja-purohitànàü mukhyaü màü viddhãti so 'ham ity arthaþ | senànãnàm iti nuóàgamanas tv àrùaþ | sarva-ràja-senànàü madhye skandaþ kàrttikeyo 'ham | sarasàm sthira-jalànàü madhye sàgaro 'ham ||24||


__________________________________________________________

BhG 10.25

maharùãõàü bhçgur ahaü giràm asmy ekam akùaram |
yaj¤ànàü japa-yaj¤o 'smi sthàvaràõàü himàlayaþ ||25||

÷rãdharaþ : maharùãõàm iti | giràü vàcàü padàtmikànàü madhye ekam akùaram oïkàràkhyaü padam asmi | yaj¤ànàü ÷rauta-smàrtànàü madhye japa-råpa-yaj¤o 'ham ||25||

madhusådanaþ : maharùãõàü sapta-brahmaõàü madhye bhçgur atitejasvitvàd aham | giràü vàcàü pada-lakùaõànàü madhya ekam akùaram padam oükàro 'ham asmi | yaj¤ànàü madhye japa-yaj¤o hiüsàdi-doùa-÷ånyatvenàtyanta-÷odhako 'ham asmi | sthàvaràõàü sthitimatàü madhye himàlayo 'haü | ÷ikharavatàü madhye hi merur aham ity uktam ataþ sthàvaratvena ÷ikharatvena càrtha-bhedàv adoùaþ ||25||

vi÷vanàthaþ : ekam akùaraü praõavaþ ||25||

baladevaþ : maharùãõàü brahma-putràõàü madhye 'titejasvã bhçgur aham | giràü pada-lakùaõànàü vàcàü madhye ekam akùaram praõavo 'ham asmi | yaj¤ànàü madhye japa- yaj¤o 'smi | tasyàhiüsàtmakatvenotkçùñatvàt sthàvaràõàü sthitimatàü madhye himàcalo 'haü | atyuccatvenàtisthairyeõa càrtha-bhedàn meru-himàlayayor vibhåtyor bhedaþ ||25||


a÷vatthaþ sarva-vçkùàõàü devarùãõàü ca nàradaþ |
gandharvàõàü citrarathaþ siddhànàü kapilo muniþ ||26||


÷rãdharaþ : a÷vattha iti | devà eva santo ye mantra-dar÷anena çùitvaü pràptàs teùàü madhye nàrado 'smi | siddhànàm utpattitaþ eva adhigata-paramàrtha-tattvànàü madhye kapilàkhyo munir asmi ||26||

madhusådanaþ : sarvaeùàü vçkùàõàü vanaspatãnàm anyeùàü ca | devà eva santo ye mantra-dar÷itvena çùitvaü pràptàs te devarùayas teùàü madhye nàrado 'ham asmi | gandharvàõàü gàna-dharmaõàü deva-gàyakànàü madhye citraratho 'ham asmi | siddhànàü janmanaiva vinà prayatnaü dharma-j¤àna-vairàgyai÷varyàti÷ayaü pràptànàm adhigata-paramàrthànàü madhye kapilo munir aham ||26||

vi÷vanàthaþ : Nothing. 

baladevaþ : påjyatvena sarva-vçkùàõàü madhye ÷reùñho '÷vattho 'haü devarùãõàü madhye parama-bhaktatvenotkçùño nàrado 'ham | gandharvàõàü madhye 'tigàyakatvenotkçùñatvàc citraratho 'ham | siddhànàü svàbhàvikàõimàdimatàü kapilaþ kàrdamir munir aham ||26||

__________________________________________________________

BhG 10.27

uccaiþ÷ravasam a÷vànàü viddhi màm amçtodbhavam |
airàvataü gajendràõàü naràõàü ca naràdhipam ||27||

÷rãdharaþ : uccaiþ÷ravasam iti | amçtàrthaü kùãrodadhi-manthanàd udbhåtam uccaiþ÷ravasam nàmà÷vaü mad-vibhåtiü viddhi | amçtodbhavam ity etad airàvate 'pi sambadhyate | naràdhipaü ràjànaü màü mad-vibhåtiü viddhi  ||27||

madhusådanaþ : a÷vànàü madhya uccaiþ÷ravasam amçta-mathanodbhavam a÷vaü màü viddhi | airàvataü gajam amçta-mathanodbhavam gajendràõàü madhye màü viddhi | naràõàü ca madhye naràdhipaü ràjànaü màü viddhãty anuùajyate ||27||

vi÷vanàthaþ : amçtodbhavam amçta-mathanodbhåtam ||27||

baladevaþ : a÷vànàü madhye uccaiþ÷ravasam | gajendràõàü madhye airàvataü ca màü viddhi | amçtodbhavam amçtàrthakàt kùãràbdhi-mathanàj jàtam iti dvayor vi÷eùaõam | naràdhipaü ràjànaü asahya-tejasaü dharmiùñham ||27||


__________________________________________________________

BhG 10.28

àyudhànàm ahaü vajraü dhenånàm asmi kàmadhuk |
prajana÷ càsmi kandarpaþ sarpàõàm asmi vàsukiþ ||28||

÷rãdharaþ : àyudhànàm iti | àyudhànàü madhye vajram asmi | kàmàn dogdhãti kàma-dhuk | prajanaþ prajotpatti-hetuþ kandarpaþ kàmo 'smi | na kevalaü sambhoga-màtra-pradhànaþ kàmo mad-vibhåtir a÷àstrãyatvàt | sarpàõàm savidhànàü ràjà vàsukir asmi ||28||

madhusådanaþ : àyudhànàü astràõàü madhye vajraü dadhãcer asth-sambhavam astram aham asmi | dhenånàü dogdhrãõàü madhye kàmaü dogdhãti kàma-dhuk | samudra-mathanodbhavà vasiùñhasya kàma-dhenur aham asmi | kàmànàü madhye prajanaþ prajanayità putrotpatty-artho yaþ kandarpaþ kàmaþ so 'ham asmi | ca-kàras tv artho rati-màtra-hetu-kàma-vyàvçtty-arthaþ | sarpà÷ ca nàgà÷ ca jàti-bhedàd bhidyante | tatra sarpàõàm madhye teùàü ràjà vàsukir aham asmi ||28||

vi÷vanàthaþ : kàma-dhuk kàma-dhenuþ | kandarpànàü madhye prajanaþ prajotpatti-hetuþ kandarpo 'ham ||28||

baladevaþ : àyudhànàü madhye vajraü pavir aham | kàma-dhuk và¤chita-pårayitrã kàma-dhenur aham | prajanaþ santànotpàdakaþ kandarpaþ kàmo 'ham | rati-sukha-màtra-hetuþ sa nàham iti ca-÷abdàt | sarpàõàm eka-÷irasàü madhye vàsukir aham ||28||


__________________________________________________________

BhG 10.29

ananta÷ càsmi nàgànàü varuõo yàdasàm aham |
pitéõàm aryamà càsmi yamaþ saüyamatàm aham ||29||

÷rãdharaþ : ananta iti | nàgànàü nirviùàõàü ràjànantaþ ÷eùo 'ham | yàdasàm jala-caràõàü ràjà varuõo 'ham | pitéõàm ràjàryamàsmi | saüyamatàm niyamanaü kurvatàü madhye yamo 'smi ||29||

madhusådanaþ : nàgànàü jàti-bhedànàü madhye teùàü ràjànanta÷ ca ÷eùàkhyo 'ham asmi | yàdasàm jala-caràõàü madhye teùàü ràjà varuõo 'ham asmi | pitéõàm madhye 'ryamà nàma pitç-ràja÷ càham asmi | saüyamatàm saüyamaü dharmàdharma-phala-dànenànugrahaü nigrahaü ca kurvatàü madhye yamo 'ham smi ||29||

vi÷vanàthaþ : yàdasàm jala-caràõàü | saüyamatàm daõóayatàm ||29||

baladevaþ : nàgànàm aneka-÷irasàü madhye 'nantaþ ÷eùo 'ham | yàdasàm jala-jantånàm adhipo varuõo 'ham | pitéõàm ràjàryamàkhyaþ pitç-devo 'ham | saüyamatàm daõóayatàü madhye nyàya-daõóa-kçt yamo 'haü chàde÷àbhàva àrùaþ ||29||

__________________________________________________________

BhG 10.30

prahlàda÷ càsmi daityànàü kàlaþ kalayatàm aham |
mçgàõàü ca mçgendro 'haü vainateya÷ ca pakùiõàm ||30||

÷rãdharaþ : prahlàda iti | kalayatàü va÷ãkurvatàü gaõayatàü và madhye kàlo 'ham asmi | mçgendraþ siühaþ | pakùiõàü madhye vainateyo garuóo 'smi ||30||

madhusådanaþ : daityànàü diti-vaü÷yànàü madhye prakarùeõa hlàdayaty ànandayati parama-sàttvikatvena sarvàn iti prahlàda÷ càsmi | kalayatàü saïkhyànaü gaõanaü kurvatàü madhye kàlo 'ham | mçgendraþ siüho mçgàõàü pa÷ånàü madhye 'ham | vainateya÷ ca pakùiõàü vinatà-putro garuóaþ ||30||

vi÷vanàthaþ : kalayatàü va÷ãkurvatàm | mçgendraþ siühaþ | vainateyo garuóaþ ||30||

baladevaþ : daityànàü diti-vaü÷yànàü madhye teùàm adhipatir bhagavan-niùñhàti÷ayàd varãyàn prahlàdo 'ham | kalayatàü va÷ãkurvatàü madhye kàlo 'ham | mçgàõàü pa÷ånàü madhye 'tivikrameõotkçùño mçgendraþ siüho 'ham | pakùiõàü madhye viùõu-rathatvenàti÷reùñho vainateyo garuóo 'ham ||30||

__________________________________________________________

BhG 10.31

pavanaþ pavatàm asmi ràmaþ ÷astrabhçtàm aham |
jhaùàõàü makara÷ càsmi srotasàm asmi jàhnavã ||31||

÷rãdharaþ : pavana iti | pavatàü pàvayitéõàü vegavatàü và madhye vàyur aham asmi | ÷astra-bhçtàm vãràõàü ràmo dà÷arathiþ | yad và ràmaþ para÷uràmaþ | jhaùàõàü matsyànàü madhye makaro nàma matsya-jàti-vi÷eùo 'ham | srotasàü pravàhodakànàü madhye bhàgãrathã ||31||

madhusådanaþ : pavatàü pàvayitéõàü vegavatàü và madhye pavano vàyur aham asmi | ÷astrabhçtàm ÷astra-dhàriõàü yuddha-ku÷alànàü madhye ràmo dà÷arathir akhila-ràkùasa-kula-kùaya-karaþ parama-vãro 'ham asmi | sàkùàt-svaråpasyàpy anena råpeõa cintanàrthaü vçùõãnàü vàsudevo 'smãtivad atra pàñha iti pràg uktam | jhaùàõàü matsyànàü madhye makaro nàma taj-jàti-vi÷eùaþ | srotasàm vegena calaj-jalànàü nadãnàü madhye sarva-nadã-÷reùñhà jàhnavã gaïgàham asmi ||31||

vi÷vanàthaþ : pavatàü vegavatàü pavitrãkurvatàü và madhye ràmaþ para÷uràmas tasyàve÷àvatàratvàd àve÷ànàü ca jãva-vi÷eùatvàd yuktam eva vibhåtitvam | tathà ca bhàgavatàmçta-dhçta-pàdma-vàkyaü-

etat te kathitaü devi jàmadagner mahàtmanaþ |
÷aktyàve÷àvatàrasya caritaü ÷àrïgiõaþ prabhoþ || [LBhàg 1.4.39]

àviùño bhàrgave càbhåt iti ca | 

àve÷àvatàra-lakùaõaü ca tatraiva bhàgavatàmçte yathà-

j¤àna-÷akty-àdi-kalayà yatràviùño janàrdanaþ |
ta àve÷à nigadyante jãvà eva mahattamàþ || [LBhàg 1.1.18] iti |

jhaùàõàü matsyànàü makaro matsya-jàti-vi÷eùaþ | srotasàm srotasvatãnàm ||31||

baladevaþ : pavatàü pàvanànàü vegavatàü ca madhye pavano vàyur aham | ràmaþ para÷uràmaþ | jhaùàõàü matsyànàü madhye makaras taj-jàti-vi÷eùo 'ham | srotasàm pravahaj-jalànàü madhye jàhnavã gaïgàham ||31||

__________________________________________________________

BhG 10.32

sargàõàm àdir anta÷ ca madhyaü caivàham arjuna |
adhyàtma-vidyà vidyànàü vàdaþ pravadatàm aham ||32||

÷rãdharaþ : sargàõàm iti | sçjyanta iti sargà àkà÷àdayaþ | teùàm àdivanta÷ ca madhyaü caivàham | aham àdi÷ ca madhyaü cety atra sçùñy-àdi-kartçtvaü pàramai÷varyam uktam | atra tåtpatti-sthiti-pralayà mad-vibhåtitvena dhyeyà ity ucyate iti vi÷eùaþ | adhyàtma-vidyàtma-vidyà | pravadatàü vàdinàü sambandhinyo vàda-jalpa-vitaõóàkhyàs tisraþ kathàþ prasiddhàþ | tàsàü madhye vàdo 'ham | yatra dvàbhyàm api pramàõatas tarkata÷ ca svapakùaþ sthàpyate para-pakùa÷ ca cchala-jàti-nigraha-sthànais tat-pakùaü dåùayati na tu sva-pakùaü sthàpayati, sà vitaõóà nàma kathà | tatra jalpa-vitaõóe
vijigãùamàõayor vàdinoþ ÷akti-parãkùà-màtra-phale | vàdas tu vãta-ràgayoþ ÷iùyàcàryayor anyayor và tattva-niråpaõa-phalaþ | ato 'sau ÷reùñhatvàn mad-vibhåtir ity arthaþ ||32||

madhusådanaþ : sargàõàm acetana-sçùñãnàm àdir anta÷ ca madhyaü cotpatti-sthiti-layà aham eva | he arjuna | bhåtànàü jãvàviùñànàü cetanatvena prasiddhànàm evàdir anta÷ ca madhyaü cety uktam upakrame, iha tv acetana-sargàõàm iti na paunaruktyam | vidyànàü madhye 'dhyàtma-vidyà mokùa-hetur àtma-tattva-vidyàham | pravadatàü pravadat-sambandhinàü kathà-bhedànàü vàda-jalpa-vitaõóàtmakànàü madhye vàdo 'ham | bhåtànàm asmi cetanety atra yathà bhåta-÷abdena tat-sambandhinaþ pariõàmà lakùitàs tatheha pravadac-chabdena tat-sambandhinaþ kathà-bhedà lakùyante | ato nirdhàraõopapattiþ | yathà ÷rute tåbhayatràpi sambandhe ùaùñhã |
tatra tattva-bubhutsvor vãtaràgayoþ sa-brahmacàriõor guru-÷iùyayor và pramàõena tarkeõa ca sàdhana-dåùaõàtmà sa-pakùa-pratipakùa-parigrahas tattva-nirõaya-paryanto vàdaþ | tad uktaü pramàõa-tarka-sàdhanopàlambhaþ siddhàntàviruddhaþ pa¤càvayavopapannaþ pakùa-pratipakùa-parigraho vàdaþ iti | vàda-phalasaya tattva-nirõayasya durduråóha-vàdi-niràkaraõena saürakùaõàrthaü vijigãùu-kathe jalpa-vitaõóe jaya-paràyaja-màtra-paryante | tad uktam tattvàdhyavasàya-saürakùaõàrthaü jalpa-vitaõóe bãja-praroha-saürakùaõàrthaü kaõñaka-÷àkhà-pràvaraõavat [NyàyaD 4.2.47] iti | chala-jàti-nigraha-sthànaiþ
para-pakùo dåùyata iti jalpe vitaõóàyàü ca samànam | tatra vitaõóàyàm ekena sva-pakùaþ sthàpyata eva, anyena ca sa dåùyata eva | jalpe tåbhàbhyàm api sva-pakùaþ sthàpyata ubhàbhyàm api para-pakùo dåùyata iti vi÷eùaþ | tad uktaü yathoktopapanna-cchala-jàti-nigraha-sthàna-sàdhanopalambho jalpaþ sa pratipakùa-sthàpanà-hãno vitaõóà iti | ato vitaõóà-dvaya-÷arãratvàj jalpo nàma naikà kathà, kintu ÷akty-ati÷aya-j¤ànàrthaü samaya-bandha-màtreõa pravartata iti khaõóana-kàràþ | tattvàdhyvasàya-paryavasàyitvena tu vàdasya ÷reùñhatvam uktam eva ||32||

vi÷vanàthaþ : sçjyanta iti sargà àkà÷àdayas teùàm àdiþ sçùñir antaþ saühàraþ | madhyaü pàlanaü ceti sçùñi-sthiti-pralayà mad-vibhåtitvena dhyeyà ity arthaþ | aham àdi÷ ca madhyaü cety atra sçùñy-àdi-kartà parame÷vara evoktaþ | vidyànàü j¤ànànàü madhye aham àtma-vidyà àtma-j¤ànam | pravadatàü sva-pakùaü sthàpana-para-pakùa-dåùaõàdi-råpa-jalpa-vitaõóàdi-kurvatàü vàdas tattva-nirõayaþ pravçtti-siddhànte yaþ so 'ham ||32||

baladevaþ : sargàõàü mahad-àdãnàü jaóa-sçùñãnàm àdir anto madhyaü càham iti teùàü sarga-saühàra-pàlanàni mad-vibhåtitayà bhàvyànãty arthaþ | aham àdi÷ ca ity àdau mat-svàü÷a-cetanànàü bhåtànàü sargàdi-hetur mad-vibhåtir ity uktamato na punaþ punar-uktiþ |  

aïgàni vedà÷ catvàro mãmàüsà nyàya-vistaraþ |
dharma-÷àstraü puràõaü ca vidyà hy età÷ caturda÷a ||

ity uktànàü vidyànàü madhye 'dhyàtma-vidyà saparikara-paramàtma-nirõetrã caturlakùaõã vedànta-vidyàham evety arthaþ | pravadatàü sambandhã yo vàdaþ so 'ham | teùàü khalu vàda-jalpa-vitaõóàs tisraþ kathàþ prasiddhàþ | tatrobhaya-sàdhanavatã vijigãùu-kathà jalpaþ | yatrobhàbhyàü pramàõena tarkenõa sva-pakùaþ sthàpyate chala-jàti-nigraha-sthànaiþ para-pakùo dåùyate sva-pakùa-sthàpana-hanà para-pakùa-dåùaõàvasànà kathà vitaõóà | ete pravadator vijigãùvoþ ÷akti-màtra-parãkùake niùphale tattva-bubhutsu-kathà vàdaþ
| sa ca tattva-nirõaya-phalakatvenotkçùñatvàn mad-vibhåtir iti ||32||


__________________________________________________________

BhG 10.33

akùaràõàm akàro 'smi dvandvaþ sàmàsikasya ca |
aham evàkùayaþ kàlo dhàtàhaü vi÷vatomukhaþ ||33||

÷rãdharaþ : akùaràõàm iti | akùaràõàü varõànàü madhye akàro 'smi | tasya sarva-vàïmayatvena ÷reùñhatvàt | tathà ca ÷rutiþ akàro vai sarvà vàk saiùà spar÷oùambhir vyajyamànà bahvã nànà-råpà bhavati [Ai.â. 1.3.6] iti | sàmàsikasya samàsa-samåhasya madhye dvandvaþ ràma-kçùõàv ity-àdi-sàmàso 'smi | ubhaya-pada-pradhànatvena ÷reùñhatvàt | akùayaþ pravàha-råpaþ kàlo 'ham eva | kàlaþ kalayatàm aham ity atràyur gaõanàtmakaþ saüvatsara-÷atàdy-àyuþ svaråpaþ kàla uktaþ | sa ca tasminn àyuùi kùãõe sati kùãyate | atra tu pravàhàtmako 'kùayaþ
kàla ucyate iti vi÷eùaþ | karma-phala-vidhàtéõàü madhye vi÷vatomukho dhàtà | sarva-karma-phala-vidhàtàhaü ity arthaþ ||33||

madhusådanaþ : akùaràõàü sarveùàü varõànàü madhye 'kàro 'ham asmi | a-kàro vai sarvà vàk [Ai.â. 1.3.6] iti ÷rutes tasya ÷reùñhatvaü prasiddham | dvandvaþ samàsa ubhaya-padàrtha-pradhànaþ sàmàsikasya samàsa-samåhasya madhye 'ham asmi | pårva-padàrtha-pradhàno 'vyayãbhàva uttara-padàrtha-pradhànas tatpuruùo 'nyapadàrtha-pradhàno bahuvrãhir iti teùàm ubhaya-padàrtha-sàmyàbhàvenàpakçùñatvàt | kùayi-kàlàbhimàny akùayaþ kàlaþ j¤aþ kàla-kàlo guõã sarva-vidyaþ ity àdi-÷ruti-prasiddho 'ham eva | kàlaþ kalayatàm aham ity atra tu kùayã kàla ukta iti bhedaþ | karma-phala-vidhàtéõàü
madhye vi÷vatomukhaþ sarvato mukho dhàtà sarva-karma-phala-dàte÷varo 'ham ity arthaþ ||33||

vi÷vanàthaþ : sàmàsikasya samàsa-samåhasya madhye dvandvaþ ubhaya-padàrtha-pradhànatvena tasya samàseùu ÷raiùñhyàt | akùayaþ kàlaþ saühartéõàü madhye mahàkàlo rudro vi÷vatomukha÷ caturbhyo 'haü dhàtà sraùñéõàü madhye brahmà ||33||

baladevaþ : akùaràõàü varõànàü madhye 'ham a-kàro 'smi | a-kàro vai sarvà vàk [Ai.â. 1.3.6] iti ÷ruti÷ ca | sàmàsikasya samàsa-samåhasya madhye dvandvo 'ham | avyayãbhàva-tatpuruùa-bahuvrãhiùåbhaya-padàrtha-pradhànatà-virahiùu madhye tasyobhaya-padàrtha-pradhànatayotkçùñtatvàt | saühartéõàü madhye 'kùayaþ | kàlaþ saïkarùaõa-mukhotthaþ kàlàgnir aham | sraùñéõàü madhye vi÷vatomukha÷ catur-vaktro dhàtà vidhir aham ||33||


__________________________________________________________

BhG 10.34

mçtyuþ sarvahara÷ càham udbhava÷ ca bhaviùyatàm |
kãrtiþ ÷rãr vàk ca nàrãõàü smçtir medhà dhçtiþ kùamà ||34||

÷rãdharaþ : mçtyur iti | saühàrakànàü madhye sarvaharo mçtyur aham | bhaviùyatàü bhàvi-kalyàõànàü pràõinàm udbhavo 'bhudayo 'ham | nàrãõàü madhye kãrty-àdyàþ spata-devatà-råpàþ striyo 'ham | yàsàm àbhàsa-màtra-yogena pràõinaþ ÷làghyà bhavanti tàþ kãrty-àdyàþ striyo mad-vibhåtayaþ ||34||

madhusådanaþ : saühàra-kàriõàü madhye sarva-haraþ sarva-saühàra-kàrã mçtyur aham | bhaviùyatàü bhàvi-kalyàõànàü ya udbhava utkarùaþ sa càham eva | nàrãõàü madhye kãrtiþ ÷rãr vàk smçtir medhà dhçtiþ kùameti ca sapta dharma-patnyo 'ham eva | tatra kãrtir dhàrmikatva-nimittà pra÷astatvena nànà-dig-de÷ãya-loka-j¤àna-viùayatà-råpà khyàtiþ | ÷rãr dharmàrtha-kàma-sampat ÷arãra-÷obhà và kàntir và | vàk sarasvatã sarvasyàrthasya prakà÷ikà saüskçtà vàõã | ca-kàràn mårtyàdayo 'pi dharma-patnyo gçhyante | smçti÷ cirànubhåtàrtha-smaraõa-÷aktiþ | aneika-granthàrtha-dhàraõà-÷aktir medhà | dhçtir avasàde 'pi ÷arãrendriya-saüghàtottambhana-÷aktiþ
| ucchçïkhala-pravçtti-kàraõena càpala-pràptau tan-nivartana-÷aktir và | kùamà harùa-viùàdayor avikçta-cittatà | yàsàm àbhàsa-màtra-sambandhenàpi janaþ sarva-lokàdaraõãyo bhavati tàsàü sarva-strãùåttamatvam atiprasiddham eva ||34||

vi÷vanàthaþ : pràtikùaõikànàü mçtyånàü madhye sarvaharaþ sarva-smçti-haro mçtyur ahaü yad uktaü mçtyur atyanta-vismçtiþ iti | bhaviùyatàü bhàvinàü pràõi-vikàràõàü madhye udbhavaþ prathama-vikàro jagmàham | nàrãõàü madhye kãrtiþ khyàtiþ | ÷rãþ kàntiþ vàk saüsmçtà vàõãti tisras tathà smçty-àdaya÷ catasraþ ca-kàràt mårtyàdaya÷ cànyà dharma-patnya÷ càham ||34||

baladevaþ : pràtikùaõikànàü mçtyånàü madhye sarva-smçti-haro mçtyur aham | bhaviùyatàü bhàvinàü pràõi-vikàràõàm udbhavo janmàkhyaþ prathama-vikàro 'ham | nàrãõàü madhye kãrty-àdayaþ sapta mad-vibhåtayaþ  | daivatà hy etàþ | yàsàm àbhàsenàpi naràþ ÷làghyà bhavanti | tatra kãrtir dhàrmikatvàdi-sàdguõya-khyàtiþ | ÷rãs tri-varga-sampat kàya-dyutir và | vàk sarvàrtha-vya¤jakà saüskçta-bhàùà | smçtir anubhåtàrtha-smaraõa-÷aktiþ | medhà bahu-÷àstràrthàvadhàraõa-÷aktiþ | dhçti÷ càpalya-pràptau tan-nivartana-÷aktiþ | kùamà harùe viùàde ca pràpte nirvikàra-cittatà  ||34||

__________________________________________________________

BhG 10.35

bçhat-sàma tathà sàmnàü gàyatrã chandasàm aham |
màsànàü màrga÷ãrùo 'ham çtånàü kusumàkaraþ ||35||

÷rãdharaþ : bçhat-sàmeti | tvàm iddhi havàmahe [Rv 6.46.1] ity asyàm çci gãyamànaü bçhat-sàma | tena cendraü sarve÷varatvena sthåyata iti ÷raiùñhyam | chanda-vi÷iùñànàü mantràõàü madhye gàyatrã mantro 'ham | dvijatvàpàdakatvena somàharaõe ca ÷reùñhatvàt | kusumàkaro vasantaþ ||35||

madhusådanaþ : vedànàü sàmavedo 'smãty uktaü tatràyam anyo vi÷eùaþ sàmnàm çg-akùaràråóhànàü gãti-vi÷eùàõàü madhye tvàm iddhi havàmaha [Rv 6.46.1] ity asyàm çci gãti-vi÷eùo bçhat-sàma | tac càtiràtre pçùñha-stotraü sarve÷varatvenendra-stuti-råpam anyataþ ÷reùñhatvàd aham | chandasàü niyatàkùara-pàdatva-råpa-cchando-vi÷iùñànàm çcàü madhye dvijàter dvitãya-janma-hetutvena pràtaþ-savanàdi-savana-traya-vyàpitvena tirùñubh-jagatãbhyàü somàharaõàrthaü gatàbhyàü somo na labdho 'kùaràõi ca hàritàni jagatyà trãõi triùñubhaikam iti catvàri
tair akùaraiþ saha somasyàharaõena ca sarva-÷reùñhà gàyatry-çg aham | catur-akùaràõi ha và agre chandàüsy àsutato jagatã somam acchàtpat sà trãõy akùaràõi hitvà jagàm tatas triùñup somam acchàpatat saikam akùaraü hitvàpatat tato gàyatrã somam acchàpatat sà tàni càkùaràõi haranty àgacchat somaü ca tasmàd aùñàkùarà gàyatrã ity upakramya tadàhur gàyatràõi vai sarvàõi savanàni gàyatrã hy evaitad upasçjamànaiþ iti ÷atapatha-÷ruteþ | gàyatrã và idaü sarvaü bhåtam ity-àdi-chàndogya-÷rute÷ ca |

màsànàü dvàda÷ànàü madhye 'bhiniva÷àli-vàståka-÷àkàdi-÷àlã ÷ãrtàtapa-÷ånyatvena ca sukha-hetur màrga÷ãrùo 'ham | çtånàü ùaõõàü madhye kusumàkaraþ sarva-sugandhi-kusumànàm àkaro 'tiramaõãyo vasantaþ | vasante bràhmaõam upanayãta | vasante bràhmaõo 'gnãnàd adhãta | vasante vasante jyotiùà yajeta | tad vai vasanta evàbhyàrabheta | vasanto vai bràhamasya rtuþ | ity àdi-÷àstra-prasiddho 'ham asmi ||35||

vi÷vanàthaþ : vedànàü sàmavedo 'smãty uktam | tatra sàmnàm api madhye bçhat-sàma tvàm iddhi havàmahe [Rv 6.46.1] ity asyàm çci vigãyamànaü bçhat-sàma | chandasàü madhye gàyatrã nàma chandaþ | kusumàkaro vasantaþ ||35||

baladevaþ : vedànàü sàmavedo 'smãty uktaü pràk | tatrànyaü vi÷eùam àha bçhad iti | sàmnàm çg-akùara-råóhànàü gãti-vi÷eùàõàü madhye tvàm iddhi havàmahe [Rv 6.46.1] ity asyàm çci gãtiü vi÷eùo bçhat-sàma tac càtiràtre pçùñha-stotraü sarve÷varatvendra-stuti-råpam anya-sàmotkçùñatvàd aham | chandasàü niyatàkùara-pàdatva-råpa-cchando-vi÷iùñànàm çcàü madhye gàyatrã çg ahaü dvijàter dvitãya-janma-hetutvena tasyàþ ÷raiùñhyàt | gàyatrã và idaü sarvaü bhåtaü yad idaü kiü ca iti brahmàvatàratva-÷ravaõàc ca | màrga÷ãrùo
'ham ity abhinava-dhànàydi-sampattyà tasyànyebhyaþ ÷raiùñhyàt | kusumàkaro vasanto 'ham iti ÷ãtàtapàbhàvena vividha-sugandhi-puùpamayatvena mad-utsava-hetutvena ca tasyànyebhyaþ ÷raiùñhyàt ||35||


__________________________________________________________

BhG 10.36

dyåtaü chalayatàm asmi tejas tejasvinàm aham |
jayo 'smi vyavasàyo 'smi sattvaü sattvavatàm aham ||36||

÷rãdharaþ : dyåtam iti | chalayatàü anyonya-va¤cana-paràõàü sambandhi dyåtam  asmi | tejasvinàm prabhàvavatàü tejaþ prabhàvo 'smi | jetéõàü jayo 'smi | vyavasàyinàm udyamavatàü vyavasàya udyamo 'smi | sattvavatàü sàttvikànàü sattvam aham ||36||

madhusådanaþ : chalayatàü chalasya para-va¤canasya kartéõàü sambandhi dyåtam akùa-devanàdi-lakùaõaü sarvasvàpahàrakàraõam aham asmi | tejasvinàm atyugra-prabhàvavatàü sambandhi tejo 'pratihatàj¤atvam aham asmi | jetéõàü paràjitàpekùayotkarùa-lakùaõo jayo 'smi | vyavasàyinàü vyavasàyaþ phalàvyabhicàry-udyamo 'ham asmi | sattvavatàü sàttvikànàü dharma-j¤àna-vairàgyai÷varya-lakùaõaü sattva-kàryam evàtra sattvam aham ||36||

vi÷vanàthaþ : chalayatàm anyo 'nya-va¤cana-paràõàü sambandhi dyåtam asmi | jetéõàü jayo 'smi | vyavasàyinàm udyamavatàü vyavasàyo 'smi | sattvavatàm balavatàü sattvaü balam asmi ||36||

baladevaþ : chalatàü mitho va¤canàü kurvatàü sambandhi dyåtaü sarvasva-haram akùadevanàdy aham | tejasvinàm prabhàvatàü sambandhi tejaþ prabhàvo 'ham | asmi | jetéõàü paràjitàpekùayotkarùa-lakùaõo jayo 'smi | jetéõàü sambandhi jayo 'ham | vyavasàyinàm udyaminàü sambandhã vyavasàyaþ | phalavàn udyamo 'ham | sattvavatàm balinàü sambandhã sattvaü balam aham ||36||

__________________________________________________________

BhG 10.37

vçùõãnàü vàsudevo 'smi pàõóavànàü dhanaüjayaþ |
munãnàm apy ahaü vyàsaþ kavãnàm u÷anà kaviþ ||37||

÷rãdharaþ : vçùõãnàm iti | vàsudevo yo 'haü tvàm upadi÷àmi | dhana¤jayas tvam eva yad vibhåtiþ | munãnàü vedàrtha-manana-÷ãlànàü veda-vyàso 'ham | kavãnàü krànta-dar÷inàm u÷anà nàma kaviþ ÷ukraþ ||37||

madhusådanaþ : sàkùàd ã÷varasyàpi vibhåti-madhye pàñhas tena råpeõa cintanàrtha iti pràg evoktam | vçùõãnàü madhye vàsudevo vasudeva-putratvena prasiddhas tvad-upadeùñàyam aham | tathà pàõóavànàü madhye dhana¤jayas tvam evàham | munãnàü manana-÷ãlànàm api madhye veda-vyàso 'ham | kavãnàü krànta-dar÷inàü såkùmàrtha-vivekinàü madhye u÷anà kavir iti khyàtaþ ÷ukro 'ham||37||

vi÷vanàthaþ : vçùõãnàü madhye vàsudevo vasudevo mat-pità mad-vibhåtiþ | praj¤àditvàt svàrthiko 'õ [Pàõ 5.4.38] vçùõãnàm aham evàsmi ity anukter asyànyàrthatà neùñà ||37||

baladevaþ : vçùõãnàü madhye vàsudevo vasudeva-putraþ saïkarùaõo 'ham | na ca vàsudevaþ kçùõo 'ham iti vyàkhyeyaü tasya svayaüråpasya vibhåtitvàyogàt | mahat-sraùñàdãnàü vàmana-kapilàdãnàü ca sàkùàd ã÷varatve 'pi vibhåtitvenoktiþ svàü÷àvatàratvàt tena råpeõa cintyatva-vivakùayà và yujyate | svàü÷atvaü cànabhivya¤jita-sarva-÷aktitvaü bodhyam | pàõóavànàü madhye dhana¤jayas tvam aham asmi | nàvatàratvenànyebhyaþ ÷raiùñhyàt | munãnàü devàrtha-manana-paràõàü madhye vyàso bàdaràyaõo 'ham | mad-avatàratvena tasyànyebhyaþ ÷raiùñhyàt
| kavãnàü såkùmàrtha-vivecakànàü madhye u÷anàþ ÷ukro 'ham | yaþ kavir iti khyàtaþ ||37||

__________________________________________________________

BhG 10.38

daõóo damayatàm asmi nãtir asmi jigãùatàm |
maunaü caivàsmi guhyànàü j¤ànaü j¤ànavatàm aham ||38||

÷rãdharaþ : daõóa iti | damayatàü damana-kartéõàü sambandhã daõóo 'smi | yenàsaüyatà api saüyatà bhavanti sa daõóo mad-vibhåtiþ | jetum icchatàü sambandhinã sàmàd apy upàya-råpà nãtir asmi | guhyànàü gopyànàü gopana-hetu-maunam avacanam aham asmi | na hi tåùõãü sthitasyàbhipràyo j¤àyate | j¤ànavatàü tattva-j¤àninàü yaj j¤ànam tad aham asmi ||38||

madhusådanaþ : damayatàm adàntàn utpathàn pathi pravartayatàm utpatha-pravçttau nigraha-hetur daõóo 'ham asmi | jigãùatàü jetum icchatàü nãtir nyàyo jayopàyasya prakà÷ako 'ham asmi | guhyànàü gopyànàü gopana-hetur maunaü vàcaü-yamatvam aham asmi | nahi tåùõãü sthitasyàbhipràyo j¤àyate | guhyànàü gopyànàü madhye sa-saünyàsa-÷ravaõa-manana-pårvakam àtmano nididhyàsana-lakùaõaü maunaü vàham asmi | j¤ànavatàü j¤àninàü yac-chravaõa-manana-nididhyàsana-paripàka-prabhavam advitãyàtma-sàkùàtkàra-råpaü sarvàj¤àna-virodhi j¤ànaü tad aham asmi ||38||

vi÷vanàthaþ : damana-kartéõàü sambandhã daõóo 'ham ||38||

baladevaþ : damayatàü daõóa-kartéõàü sambandhã daõóo 'ham | yenotpathagàþ sat-pathe caranti sa daõóo mad-vibhåtir ity arthaþ | jigãùatàü jetum icchatàü sambandhinã nãtir nyàyo 'ham | guhyànàü ÷ravaõàdibhyàü tasya ÷raiùñhyàt | j¤ànavatàü paràvarat-tattva-vidàü sambandhã tat-tad-viùayaka-j¤ànam aham ||38||

__________________________________________________________

BhG 10.39

yac càpi sarva-bhåtànàü bãjaü tad aham arjuna |
na tad asti vinà yat syàn mayà bhåtaü caràcaram ||39||

÷rãdharaþ : yac càpãti | yad api ca sarva-bhåtànàü bãjaü praroha-kàraõaü tad aham | tatra hetuþ -mayà vinà yat syàd bhavet tac caram acaraü và bhåtaü nàsty eveti ||39||

madhusådanaþ : yad api ca sarva-bhåtànàü praroha-kàraõaü bãjaü tan-màyopàdhikaü caitanyam aham eva | he arjuna ! mayà vinà yat syàd bhave caram acaraü và bhåtaü vastu tan nàsty eva yataþ sarvaü mat-kàryam evety arthaþ ||39||

vi÷vanàthaþ : bãjaü prarohakàraõaü yat tad aham asmi | tatra hetuþ -- mayà vinà yat syàt caram acaraü và tan naivàsti mithyaivety arthaþ ||39||

baladevaþ : yac ca sarva-bhåtànàü bãjaü praroha-kàraõaü tad apy aham | tatra hetuþ - na tad iti | mayà sarva-÷aktimatàü pare÷ena vinà yac caram acaraü ca bhåtaü tattvaü syàt tan nàsti mçùaivety arthaþ ||39||

__________________________________________________________

BhG 10.40

nànto 'sti mama divyànàü vibhåtãnàü paraütapa |
eùa tådde÷ataþ prokto vibhåter vistaro mayà ||40||

÷rãdharaþ : prakaraõàrtham upasaüharati nànto 'stãti | anantatvàd vibhåtãnàü tàþ sàkalyena vaktuü na ÷akyate | eùa tu vibhåti-vistara udde÷ata saïkùepataþ proktaþ ||40||

madhusådanaþ : prakaraõàrtham upasaüharan vibhåtiü saükùipati nànto 'stãti | he parantapa pareùàü ÷atråõàü kàma-krodhya-lobhàdãnàü tàpa-janaka ! mama divyànàü vibhåtãnàm anta iyattà nàsti | ataþ sarvaj¤enàpi sà na ÷akyate j¤àtuü vaktuü và san-màtra-viùayatvàt sarvaj¤atàyàþ | eùa tu tvàü pratyudde÷ata eka-de÷ena prokto vibhåter vistaro vistàro mayà ||40||

vi÷vanàthaþ : prakaraõam upasaüharati nànto 'stãti eùa tu vistaro bàhulyam udde÷ato nàma-màtrata eva kçtaþ ||40||

baladevaþ : prakaraõam upasaüharati nànto 'stãti | vistaro vistàra udde÷ata eka-de÷ata eka-de÷ena proktaþ ||40||

__________________________________________________________

BhG 10.41

yad yad vibhåtimat sattvaü ÷rãmad årjitam eva và |
tat tad evàvagaccha tvaü mama tejo 'ü÷asaübhavam ||41||

÷rãdharaþ : puna÷ ca sàkaïkùaü prati katha¤cit sàkalyena kathayati yad yad iti | vibhåtimad ai÷varya-yuktam | ÷rãmat sampatti-yuktam | årjitaü kenàpi prabhàva-balàdinà guõenàti÷ayitam | yad yat sattvaü vastu-màtraü bhavet, tat tad eva mama tejasaþ prabhàvasyàü÷ena sambhåtaü jànãhi ||41||

madhusådanaþ : anuktà api bhagavato vibhåtãþ saïgrahãtum upalakùaõam idam ucyate yad yad iti | yad yat sattvaü pràõi-vibhåtimad ai÷varya-yuktam, tathà ÷rãmat ÷rãr lakùmãþ sampat, ÷obhà, kàntir và tayà yuktam | tayorjitaü balàdy-ati÷ayena yuktaü tat tad eva mama tejasaþ ÷akter aü÷ena sambhåtaü tvam avagaccha jànãhi ||41||

vi÷vanàthaþ : anuktà api traikàlikãr vibhåtãþ saïgrahãtum àha yad yad iti | vibhåtimad ai÷varya-yuktam | ÷rãmat sampatti-yuktam årjitaü bala-prabhàvàdy-adhikaü sattvaü vastu-màtram ||41||

baladevaþ : anuktà vibhåtãþ saïgrahãtum àha yad yad iti | vibhåtimad ai÷varya-yuktam | ÷rãmat saundaryeõa sampattyà và yuktam årjitaü balena yuktaü và yad yat sattvaü vastu bhavati, tat tad eva mama tejo 'ü÷ena ÷akti-le÷ena sambhavaü siddham avagaccha pratãhãti svàyattatva-svavyàpyatvàbhyàü sarve 'bheda-nirde÷à nãtà vàmanàdãnàü tan-nirde÷às tu saïgamitàþ santi ||41||

__________________________________________________________

BhG 10.42

atha và bahunaitena kiü j¤àtena tavàrjuna |
viùñabhyàham idaü kçtsnam ekàü÷ena sthito jagat ||42|| 

÷rãdharaþ : athavà kim etena paricchinna-vibhåti-dar÷anena ? sarvatra mad-dçùñim eva kurv ity àha athaveti | bahunà pçthak-j¤àtena kiü tava kàryam ? yasmàd idaü sarvaü jagad ekàü÷enaika-de÷a-màtreõa viùñabhya dhçtvà vyàpyeti và aham eva sthitaþ | mad-vyatiriktaü kiücid asti pàdo 'sya vi÷và bhåtàni tripàdayàmçtaü divi [Rv 8.4.17.3] iti ÷ruteþ | tasmàt kim anena paricchinna-dar÷anena sarvatra mad-dçùñim eva kurv ity abhipràyaþ ||42||

indriya-dvàrata÷ citte bahir dhàvati saty api |
ã÷a-dçùñi-vidhànàya vibhåtir da÷ame 'bravãt ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
vibhåti-yogo nàma da÷amo 'dhyàyaþ ||
||10||

madhusådanaþ : evam avayava÷o vibhåtim uktvà sàkalyena tàm àha athaveti | athaveti pakùàntare | bahunaitena sàva÷eùeõa j¤àtena kiü tava syàt | he arjuna ! idaü kçtsnaü sarvaü jagad ekàü÷enaikade÷a-màtreõa viùñabhya vidhçtya vyàpya vàham eva sthito na mad-vyatiriktaü kiücid asti pàdo 'sya vi÷và bhåtàni tripàdayàmçtaü divi iti ÷ruteþ | tasmàt kim anena paricchinna-dar÷anena sarvatra mad-dçùñim eva kurv ity abhipràyaþ ||42||

kurvanti ke 'pi kçtinaþ kvacid apy anante
svàntaü vidhàya viùyàntara-÷àntim eva |
tvat-pàda-padma-vigalan-makaranda-bindum
àsvàdya màdyati muhur madhubhin mano me ||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm adhikàri-bhedena vibhåti-yogo nàma da÷amo 'dhyàyaþ 
||10||


vi÷vanàthaþ : bahunà pçthak-pçthag-j¤àtena kiü phalaü samuditam eva jànãhãty àha viùñabhyeti | ekàü÷enaikenaivàü÷ena prakçty-antaryàminà puruùa-råpeõaivedaü sçùñaü jagad viùñabhyàdhiùñhànatvàd vidhçtyàdhiùñhàtçtvàd adhiùñhàya | niyantçtvàn niyamya vyàpakatvàd vyàpya kàraõatvàt sçùñvà sthito 'smi ||42||

vi÷vaü ÷rã-kçùõa evàtaþ sevas tad-dattayà dhiyà |
sa evàsvàdya-màdhurya ity adhyàyàrtha ãritaþ ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu da÷amo 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||10||

baladevaþ : evam avayava÷o vibhåtãr apavarõya sàmsatyena tàþ pràha athaveti | bahunà pçthak-pçthag-upadi÷yamànena vibhåti-viùayakeõa j¤ànena tava kiü prayojanam | he arjuna ! cid-acid-àtmakaü hara-viri¤ci-pramukhaü kçtsnaü jagad aham ekenaiva prakçtyàdy-antaryàmiõà puruùàkhyenàü÷ena viùñabhya sraùñçtvàt sraùñà dhàrakatvàd dhçtvà vyàpakatvàd vyàpya pàlakatvàt pàlayitvà ca sthito 'smãti sarjanàdãni mad-vibhåtayo mad-vyàpteùu sarveùv ai÷varyàdi-sarvàõi vaståni mad-vibhåtitayà bodhyànãti ||42||

yac chakti-le÷àt såryàdyà bhavanty atyugra-tejasaþ |
yad-aü÷ena dhçtaü vi÷vaü sa kçùõo da÷ame 'rcayet ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye da÷amo 'dhyàyaþ 
||10||

[*ENDNOTE] marãcir atry-aïgirasau pulastyaþ pulahaþ kratuþ | vasiùñha÷ ca mahàbhàgaþ sadç÷à vai svayambhuvà || sapta brahmàõa ity eùa puràõe ni÷cayo gataþ || [Mbh 12.201.4-5 (or 12.335.28-29]