Bhagavadgita 8 with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 8.1 arjuna uvàca kiü tad brahma kim adhyàtmaü kiü karma puruùottama | adhibhåtaü ca kiü proktam adhidaivaü kim ucyate ||1|| ÷rãdharaþ - brahma-karmàdhibhåtàdi viduþ kçùõaika-cetasaþ | ity uktaü brahma-karmàdi spaùñam aùñama ucyate || pårvàdhyàyànte bhagavatopakùiptànàü brahmàdhyàtmàdi-saptànàü padarthànàü tattvaü jij¤àsur arjuna uvàca kiü tad brahmeti dvàbhyàm | spaùño 'rthaþ ||1|| madhusådanaþ - pårvàdhyàyànte te brahma tad viduþ kçtsnam adhyàtmaü karma càkhilam ity àdinà sàrdha-÷lokena sapta-padàrthà j¤eyatvena bhagavatà såtritàs teùàü vçtti-sthànãyo 'yam aùñamo 'dhyàya àrabhyate | tatra såtritàni sapta-vaståni vi÷eùato bubhutsamànaþ ÷lokàbhyàm | taj-j¤eyatvenoktaü brahma kiü sopàdhikaü nirupàdhikaü và | evam àtmànaü deham adhikçtya tasminn adhiùñhàne tiùñhatãty adhyàtmaü kiü ÷rotràdikaraõa-gràmo và pratyak-caitanyaü và | tathà karma càkhilam ity atra kiü karma yaj¤a-råpam anyad và vij¤àntaü yaj¤aü tanute karmàõi tanute 'pi ca iti ÷rutau dvaividhya-÷ravaõàt | tava mama ca samatvàt kathaü tvaü màü pçcchasãti ÷aïkàm apanudan sarva-puruùebhya uttamasya sarvaj¤asya tava na kiücid aj¤eyam iti saübodhanena såcayati he puruùottameti | adhibhåtaü ca kiü proktaü pçthivyàdibhåtam adhikçtya yat kiücit kàryam adhibhåta-padena vivakùitaü kiü và samastam eva kàrya-jàtam | ca-kàraþ sarveùàü pra÷nànàü samuccayàrthaþ | adhidaivaü kim ucyate devatà-viùayam anudhyànaü và sarvadaivateùv àdiyta-maõóalàdiùv anusyåtaü caitanyaü và ||1|| vi÷vanàthaþ --- pàrtha-pra÷nottaraü yogaü mi÷ràü bhaktiü prasaïgataþ | ÷uddhàü ca bhaktiü provàca dve gatã api càsñame || pårvàdhyàyànte brahmàdi-sapta-padàrthànàü j¤ànaü bhagavatoktam | atra teùàü tattvaü jij¤àsuþ pçcchati dvàbhyàm | atra dehe ko 'dhiyaj¤o yaj¤àdhiùñhàtà, sa càsmin dehe kathaü j¤eya ity uttarasyànusaïgã ||1-2|| baladevaþ - utkàn pçùñaþ kramàd vyàkhyad brahmàdãn harir aùñame | yoga-mi÷ràü ca ÷uddhàü ca bhakti-màrga-dvayaü tathà || pårvàdhyàyànte mumukùàõàü j¤eyatayoddiùñàn brahmàdãn saptàrthàn viboddhum arjunaþ pçcchati | kiü tad brahmeti kiü paramàtma-caitanyaü và | kiü jãvàtma-caitanyaü và tad brahmety arthaþ | kim adhyàtmam iti àtmànaü deham adhikçtyeti nirukteþ | ÷rotràdãndriya-vçndaü và såkùma-bhåta-vçndaü và tad iti | àvayos taulyàt kim iti màü pçcchasãti ÷aïkàü nivartayituü sambodhanaü he puruùottameti | pare÷atvàt tava sarvaü suviditaü na tu memeti bhàvaþ | adhibhåtaü ca kim iti bhåtàny adhikçtyeti nirukter ghañyàdi-kàryaü và sthåla-÷arãraü và tad iti | adhidaivaü kim iti devatà-viùayakam anudhyànaü và samaùñir viràñ và tad iti ||1|| __________________________________________________________ BhG 8.2 adhiyaj¤aþ kathaü ko 'tra dehe 'smin madhusådana | prayàõakàle ca kathaü j¤eyo 'si niyatàtmabhiþ ||2|| ÷rãdharaþ - kiü ca - adhiyaj¤a iti | atra dehe you yaj¤o nivartate tasmin ko 'dhiyaj¤o 'dhiùñhàtà | prayojakaþ phala-dàtà ca ka ity arthaþ | svaråpaü pçùñvàdhiùñhàna-prakàraü pçcchati - kathaü kena prakàreõàsàv asmin dehe sthito yaj¤am adhitiùñhantãty arthaþ | yaj¤a-grahaõaü sarva-karmaõàm upalakùaõàrtham | anta-kàle ca niyata-cittaiþ puruùaiþ kathaü kenopàyena j¤eyo 'si ||2|| madhusådanaþ - adhiyaj¤o yaj¤am adhigato devatàtmà và para-brahma và | sa ca kathaü kena prakàreõa cintanãyaþ | kiü tàdàtmyena kiü vàtyantàbhedena | sarvathàpi sa kim asmin dehe vartate tato bahir và | dehe cet sa ko 'tra buddhyàdis tad-vyatirikto và | adhiyaj¤aþ kathaü ko 'treti na pra÷na-dvayam | kintu saprakàra eka eva pra÷na iti draùñavyam | parama-kàruõikatvàd àyàsenàpi sarvopadrava-nivàrakasya bhagavato 'nàyàsena mat-sanehopadrava-nivàraõam ãùatkaram ucitam eveti såcayan sambodhayati he madhusådaneti | prayàõa-kàle ca sarva-karaõa-gràma-vaiyàgryàc citta-samàdhànànupapatteþ kathaü kena prakàreõa niyatàtmabhiþ samàhita-cittairj¤eyo 'sãty ukta-÷aïkà-såcanàrtha÷ cakàraþ | etat sarvaü sarvaj¤atvàt parama-kàruõikatvàc ca ÷araõàgataü màü prati kathayety abhipràyaþ ||2|| vi÷vanàthaþ --- nothing. baladevaþ - adhiyaj¤aþ ka iti yaj¤am adhigata indràdir và viùõur và sa iti | katham iti tasyàdhiyaj¤a-bhàvaþ katham ity arthaþ | etat sarvaü mat-sandeha-nivàraõaü taveùatkaram iti bodhayituü sambodhanaü - he madhusådaneti | prayàõeti tadà sarvendriya-vyagratayà citta-samàdhànàsmabhavàd iti bhàvaþ ||2|| __________________________________________________________ BhG 8.3 ÷rãbhagavàn uvàca-- akùaraü brahma paramaü svabhàvo 'dhyàtmam ucyate | bhåtabhàvodbhavakaro visargaþ karmasaüj¤itaþ ||3|| ÷rãdharaþ - pra÷na-krameõaivottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca akùaram iti tribhiþ | na kùarati na calatãty akùaram | nanu jãvo 'py akùaraþ | paramaü yad akùaraü jagato måla-kàraõaü tad braham | etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadantãti ÷ruteþ | svasyaiva brahmaõa evàü÷atayà jãva-råpeõa bhavanaü svabhàvaþ | sa evàtmànaü deham adhikçtya bhoktçtvena vartamàno 'dhyàtma-÷abdenocyate ity arthaþ | bhåtànàü jaràyujàdãnàü bhàva utpattiþ | udbhava÷ ca utkçùñatvena bhavanam udbhavaþ | agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate | àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajà || iti krameõa vçddhiþ | tau bhåta-bhàvodbhavau karoti yo visargo devatodde÷ena dravya-tyàga-råpo yaj¤aþ | sarva-karmaõàm upalakùaõam etat sa ca karma-÷abda-vàcyaþ ||3|| madhusådanaþ - evaü saptànàü pra÷nànàü krameõottaraü tribhiþ ÷lokaiþ | pra÷na-krameõa hi nirõaye praùñur abhãùña-siddhir anàyàsena syàdity abhipràyavàn bhagavàn atra ÷loke pra÷na-trayaü krameõa nirdhàritavàn | evaü dvitãya-÷loke 'pi pra÷na-trayaü tçtãya-÷loke tv ekam iti vibhàgaþ | nirupàdhikam eva brahmàtra vivakùitaü brahma-÷abdena na tu sopàdhikam iti prathama-pra÷nasyottaram àha - akùaraü na kùaratãty avinà÷i a÷nute và sarvam iti sarva-vyàpakam | etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadanty asthålam anaõu ity àdy upakramya etasya và akùarasya pra÷àsane gàrgi såryà-candramasau vidhçtau tiùñhataþ nànyad ato 'sti draùñç ÷rutir ityàdi madhye paràmç÷ya etasmin tu khalv akùarae gàrgy àkà÷a ota÷ ca prota÷ ca ity upasaühçtaü ÷rutyà | sarvopàdhi-÷ånyaü sarvasya pra÷àsitç, avyàkçtàkà÷àntasya kçtsnasya prapa¤casya dhàrayitç | asmiü÷ ca ÷arãrendriya-saüghàte vij¤àtç | nirupàdhikaü caitanyaü tad iha brahmeti vivakùitam | etad eva vivçõoti paramam iti | paramaü sva-prakà÷a-paramànanda-råpaü pra÷àsanasya kçtsna-jaóa-varga-dhàraõasya ca liïgasya tatraivopapatteþ | akùaram ambarànta-dhçteþ (Vs 1.3.10) iti nyàyàt | na tv ihàkùara-÷abdasya varõa-màtre råóhatvàc chruti-liïgàdhikaraõa-nyàya-målakena råóhir yogam apaharati iti nyàyena rathakàra-÷abdena jàti-vi÷eùavat-praõavàkhyam akùaram eva gràhyaü tatrokta-liïga-sambhavàt | om ity ekàkùaraü brahmeti ca pareõa vi÷eùaõàt ànaarthakya-pratihatànàü viparãtaü balàbalam iti nyàyàt | varùàsu rathakàra àdadhãta ity atra tu jàti-vi÷eùe nàsty asambhava iti vi÷eùaþ | ananyathà-siddhena tu liïgena ÷ruter bàdhaþ àkà÷as tal-liïgàt ity àdau vivçtaþ | etàvàüs tv iha vi÷eùaþ | ananyathà-siddhena liïgena ÷ruter bàdhe yatra yogaþ sambhavati tatra sa eva gçhyate mukhyatvàt | yathàjyaiþ stuvate pçùñaiþ stuvata ity àdau | yathà càtraivàkùara-÷abde | yatra tu yogo 'pi na sambhavati tatra gauõã vçttir yathàkà÷a-pràõàdi-÷abdeùu | àkà÷a-÷abdasyàpi brahmaõi à samantàt kà÷ata iti yogaþ sambhavatãti cet | sa eva gçhyatàm iti pa¤capàdãkçtaþ | tathà ca paràmarùaü såtraü prasiddhe÷ ca (Vs 1.3.17) iti | kçtam atra vistareõa | tad evaü kiü tad brahmeti nirõãtam | adhunà kim adhyàtmam iti nirõãyate | yad akùaraü brahmety uktaü tasyaiva svabhàvaþ svo bhàvaþ svaråpaü pratyak-caitanyaü na tu svasya bhàva iti ùaùñhã-samàsaþ | lakùaõàprasaïgàt, ùaùñhã-tatpuruùa-bàdhena karma-dhàraya-parigrahasya ÷ruta-padàrthànvayena viùàda-sthapaty-adhikaraõa-siddhatvàt | tasmàn na brahmaõaþ saübandhi kintu brahma-svaråpam eva | àtmànaü deham adhikçtya bhoktçtayà vartamànam adhyàtmam ucyate 'dhyàtma-÷abdenàbhidhãyate na karaõa-gràma ity arthaþ | yàga-dàna-homàtmakaü vaidikaü karmaivàtra karma-÷abdena vivikùitam iti tçtãya-pra÷nottaram àha bhåtànàü bhavana-dharmakàõàü sarveùàü sthàvara-jaïgamànàü bhàvam utpattim udbhavaü vçddhiü ca karoti yo visargas tyàgasta-tac-chàstra-vihito yàga-dàna-homàtmakaþ sa iha karma-saüj¤itaþ | karma-÷abdenokta iti yàvat | tatra devatodde÷ena dravya-tyàgo yàga uttiùñhad dhomo vaùañ-kàra-prayogàntaþ | sa evopaviùña-homaþ svàhà-kàra-prayogànta àsecana-paryanto homaþ | para-svatvàpatti-paryantaþ svatva-tyàgo dànam | sarvatra ca tyàgàü÷o 'nugataþ | tasya ca bh¨ta-bhàvodbhava-karatvam- agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate | àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajàþ || iti smçteþ | te và ete àhutã hute utkràmataþ ity àdi ÷rute÷ ca ||3|| vi÷vanàthaþ --- uttaram àha akùaram iti | na kùaratãti akùaraü nityaü yat paramaü tad brahma-- etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadantãti ÷ruteþ | svabhàvaþ svàtmànaü dehàdhyàsa-va÷àd bhàvayati janayatãti svabhàvaþ jãvaþ | yad và svaü bhàvayati paramàtmànaü pràpayatãti svabhàvaþ ÷uddha-jãvo 'dhyàtmam ucyate | adhyàtma-÷abda-vàcya ity arthaþ | bhåtair eva bhàvànàü manuùyàdi-dehànàm udbhavaü karotãti sa visargo jãvasya saüsàraþ karma-janyatvàt karma-saüj¤aþ | karma-÷abdena jãvasya saüsàra ucyata ity arthaþ ||3|| baladevaþ - evaü pçùño bhagavàn krameõa saptànàm uttaram àha akùaram iti | na kùaratãti nirkter akùaraü yat paramaü dehàdi-viviktaü jãvàtma-caitanyaü tan mayà brahmety ucyate | tasyàkùara-÷abdatvaü brahma-÷abdatvaü ca-avyaktam akùare lãyate 'kùaraü tamasi lãyate tama ekãbhavati parasminn iti vij¤ànaü brahma ced veda iti ÷ruteþ | svabhàva iti | svasya jãvàtmanaþ sambandhã yo bhàvo bhåta-såkùma-tad-vàsanà-lakùaõa-padàrthaþ | pa¤càgni-vidyàyàü pañhitas tad-àtmani saübadhyamànatvàn mayàdhyàtmam ucyate | bhåteti teùàü såkùmàõàü bhåtànàü sthålais taiþ saüpçktànàü bhàvo manuùyàdi-lakùaõas tad-udbhava-karas tad-utpàdako yo visargaþ sa karma saüj¤itaþ | jyotiùñomàdi-karmaõà svargam àsàdya tasmin deva-dehena tat-karmopabhujya-bhàõóa-saükrànta-ghçta-÷eùavad-bhogorvarito yaþ karma-÷eùo bhuvi manuùyàdi-deha-làbhàya visçùñas tan mayà karmocyate | chàndogye dyu-parjanya-pçthivã-puruùa-yoùitsu pa¤casv agniùu ÷raddhà-soma-vçùñy-anna-retàüsi kramàt pa¤càhutayaþ pañhyante | tatràyam arthaþ - vaidiko jãva iha loke 'smayàni dadhy-àdãni ÷raddhayà juhoti | tà dadhy-àdimayyaþ pa¤cãkçtatvàt pa¤ca-bhåta-råpà àpaþ ÷raddhayà hutatvàt ÷raddhàkhyàhuti-svaråpeõa tasmin jãve saübaddhàs tiùñhanti | atha tasmin mçte tad-indriyàdhiùñhàtàro devàs tà dyulokàgnau juhvati | tadvantaü jãvaü divaü nayantãty arthaþ | hutàstàþ soma-ràjàkhya-divya-dehatayà pariõamante tena dehena sa tatra karma-phalàni bhuïkte | tad-bhogàvasàne 'smayo jãvavàn dehais tair devaiþ parjanyàgnau huto vçùñir bhavati | vçùñi-bhåtàs tàþ sajãvàþ pçthivy-agnau tair hutà brãhy-àdy-anna-bhàvaü labhante | anna-bhåtàþ sajãvàs tàþ puruùàgnau hutà reto-bhàvaü bhajante | reto-bhåtàþ sa-jãvàs tà yoùid-agnau tair hutà garbhàtmanà sthità manuùya-bhàvaü prayàntãti tad-bhàva-hetur anu÷aya-÷abda-vàcyaþ karma-÷eùaþ karmeti | evam evoktaü såtrakçtà tad-antara-pratipattau ity àdibhiþ ||3|| __________________________________________________________ BhG 8.4 adhibhåtaü kùaro bhàvaþ puruùa÷ càdhidaivatam | adhiyaj¤o 'ham evàtra dehe dehabhçtàü vara ||4|| ÷rãdharaþ - kiü ca adhibhåtam iti | kùaro vina÷varo bhàvo dehàdi-padàrthaþ | bhåtaü pràõi-màtram adhikçtya bhavatãty adhibhåtam ucyate | puruùo vairàjaþ sårya-maõóala-madhyavartã svàü÷a-bhåta-sarva-devatànàm adhipatir adhidaivatam ucyate | adhidaivatam adhiùñhàtrã devatà | sa vai ÷arãrã prathamaþ sa vai puruùa ucyate | àdikartà sa bhåtànàü brahmàgre samavartata || iti ÷ruteþ | atràsmin dehe 'ntaryàmitvena sthito 'ham evàdhiyaj¤o yaj¤àdi-karma-pravartakas tat-phala-dàtà ca | katham ity asyàpy uttaram anenaivoktaü bhraùñavyam | antaryàmiõo 'saïgatvàdibhir guõair jãva-vailakùaõyena dehàntarvartitvasya prasiddhatvàt | tathà ca ÷rutiþ- dvà suparõà sayujà sakhàyà samànaü vçkùaü pariùasvajàte | tayor anyaþ pippalaü svàdv atty ana÷nann anyo 'bhicàka÷ãti || [MuõóU 7.1.1] deha-bhçtàü madhye ÷reùñheti sambodhayaüs tvam apy evambhåtam antaryàmiõaü paràdhãna-sva-pravçtti-nivçtty-anvaya-vyatirekàbhyàü boddhum arhasãti såcayati ||4|| madhusådanaþ - sampraty agrima-pra÷na-trayasyottaram àha adhibhåtam iti | kùaratãti kùaro vinà÷ã bhàvo yat kiücij janimad vastu bhåtaü pràõi-jàtam adhikçtya bhavatãty adhibhåtam ity ucyate | puruùo hiraõyagarbhaþ samaùñi-liïgàtmà vyaùñi-sarva-karaõànugràhakaþ àtmaivedam agra àsãt puruùavidhaþ ity upakramya sa yat pårvo 'smàt sarvasvmàt sarvàn pàpmana auùattasmàt puruùaþ ity àdi-÷rutyà pratipàditaþ | ca-kàràt- sa vai ÷arãrã prathamaþ sa vai puruùa ucyate | àdikartà sa bhåtànàü brahmàgre samavartata || ity àdi-smçtyà ca pratipàditaþ | adhidaivataü daivatàny àdityàdãn adhikçtya cakùur-àdi-karaõàny anugçhõàtãti | tathocyate adhiyaj¤aþ sarva-yaj¤àdhiùñhàtà sarva-yaj¤a-phala-dàyaka÷ ca | sarva-yaj¤àbhimàninã viùõv-àkhyà devatà yaj¤o vai viùõuþ iti ÷ruteþ | sa ca viùõur adhiyaj¤o 'haü vàsudeva eva na mad-bhinnaþ ka÷cit | ataeva para-brahmaõaþ sakà÷àd atyantàbhedenaiva pratipattavya iti katham iti vyàkhyàtam | sa càtràsmin manuùya-dehe yaj¤a-råpeõa vartate buddhyàdi-vyatirikto viùõu-råpatvàt | etena sa kim asmin dehe tato bahir và dehe cet ko 'tra buddhyàdis tad vyatirikto veti sandeho nirastaþ | manuùya-dehe ca yaj¤asyàvasthànaü yaj¤asya manuùya-deha-nirvartyatvàt | puruùo vai yaj¤aþ puruùas tena yaj¤o yad enaü puruùas tanute ity àdi ÷ruteþ | he deha-bhçtàü vara sarva-pràõinàü ÷reùñheti sambodhayan pratikùaõaü mat-sambhàùaõàt kçtakçtyas tvam etad-bodha-yogyo 'sãti protsàhayaty arjunaü bhagavàn | arjunasya sarva-pràõi-÷reùñhatvaü bhagavad-anugrahàti÷aya-bhàjanatvàt prasiddham eva ||4|| vi÷vanàthaþ --- kùaro na÷varo bhàvaþ padàrtho ghaña-pañàdir adhibhåtam adhibhåta-÷abda-vàcyaþ puruùaþ samaùñi-viràó-adhidaivata-÷abda-vàcyaþ | adhikçtya vartamànàni såryàdi-daivatàni yatra iti tan-nirukteþ | atra dehe 'dhiyaj¤o yaj¤àdi-karma-pravartako 'ntaryàmy ahaü mad-aü÷akatvàd aham evety eva-kàreõa kathaü j¤eya ity asyottaram antaryàmitve 'ham eva mad-abhinnatve naiva j¤eyo na tu adhyàtmàdir ive mad-bhinnatvenety arthaþ | dehe deha-bhçtàü vareti tvaü tu sàkùàn mat-sakhatvàt sarva-÷reùñha eva bhavasãti bhàvaþ ||4|| baladevaþ - adhãti | kùaraþ pratikùaõa-pariõàmã bhàvaþ sthålo dehaþ sa mayàdhibhåtam it ucyate | bhåtaü pràõinam adhikçtya bhavatãti vyutpatteþ | puruùaþ samaùñi-viràñ sa mayàdhidaivam ity ucyate adhikçtya vartamànàny àdityàdãni daivatàny atreti vyutpatteþ | atra dehe 'dhiyaj¤o yaj¤am adhikçtya vartata iti vyutpattes tat-pravartakas tat-phala-prada÷ càham eva | pratyàkhyeyàni tu svayam evohyàni | eva-kàreõa svasmàt tasya bhedo niràkçtaþ | anena katham ity asyàpy uttaram uktaü pràde÷a-màtra-vapustvenàntar-niyamayann ahaü yaj¤àdi-pravartaka ity arthaþ | tathà ca mad-arcà-sevanàd etàn brahmàdãn saptàrthàn svaråpato ' ÷rameõa vindatãti | tatra brahmàdhiyaj¤au pràpyatayàdhyàtmàdãni tu heyatayeti ||4|| __________________________________________________________ BhG 8.5 anta-kàle ca màm eva smaran muktvà kalevaram | yaþ prayàti sa madbhàvaü yàti nàsty atra saü÷ayaþ ||5|| ÷rãdharaþ - prayàõa-kàle ca j¤àyo 'sãty anena pçùñam anta-kàle j¤ànopàyaü tat-phalaü ca dar÷ayati anta-kàla iti | màm evokta-lakùaõam antaryàmi-råpaü parame÷varaü smaran dehaü tyaktvà yaþ prakarùeõàrcir-àdi-màrgeõottaràyaõa-pathà yàti sa mad-bhàvaü mad-råpatàü yàti | atra saü÷ayo nàsti | smaraõaü j¤ànopàyaþ | mad-bhàvàpatti÷ ca phalam ity arthaþ ||5|| madhusådanaþ - idànãü prayàõa-kàle ca kathaü j¤eyo 'sãti saptamasya pra÷nasyottaram àha anta-kàle ceti | màm eva bhagavantaü vàsudevam adhiyaj¤aü sa-guõaü nirguõaü và paramam akùaraü brahma na tv adhyàtmàdikaü smaran sadà cintayaüs tat-saüskàra-pàñavàt samasta-karaõa-gràma-vaiyagryavaty anta-kàle 'pi smaran kalevaraü muktvà ÷arãre 'haü-mamàbhimànaü tyaktvà pràõa-viyoga-kàle yaþ prayàti sa-guõa-dhyàna-pakùe 'gnijyotir-ahaþ-÷ukla ity àdi-vacyamàõena deva-yàna-màrgeõa pitç-yàna-màrgàt prakarùeõa yàti sa upàsako mad-bhàvaü mad-råpatàü nirguõa-brahma-bhàvaü hiraõya-garbha-loka-bhogànte yàti pràpnoti | nirguõa-brahma-smaraõa-pakùe tu kalevaraü tyaktvà prayàtãti loka-dçùñy-abhipràyaü na tasya pràõà utkràmanty atraiva samavanãyante iti ÷rutes tasya pràõotkramaõàbhàvena gaty-abhàvàt | sa mad-bhàvaü sàkùàd eva yàti brahmaiva san brahmàpy eti (BAU 4.4.6) iti ÷ruteþ | nàsty atra deha-vyatirikta àtmani mad-bhàva-pràptau và saü÷ayaþ | àtmà dehàdy-atirikto na và, deha-vyatireke 'pi ã÷varàd bhinno na veti sandeho na vidyate chidyante sarva-saü÷ayàþ (MuõóU 2.2.8) iti ÷ruteþ | atra ca kalevaraü muktvà prayàtãti dehàd bhinnatvaü mad-bhàvaü yàtãti ce÷varàd abhinnatvaü jãvasyoktam iti draùñavyam ||5|| vi÷vanàthaþ --- prayàõa-kàle kathaü j¤eyo 'sãty asyottaram àha-anta-kàle ceti | màm eva smarann iti mat-smaraõam eva maj-j¤ànam | na tu ghaña-pañàdir ivàhaü kenàpi tattvato j¤àtuü ÷akya iti bhàvaþ | smaraõa-råpa-j¤ànasya prakàras tu caturda÷a-÷loke vakùyate ||5|| baladevaþ -- prayàõa-kàle kathaü j¤eyo 'sãty asyottaram àha-anteti | atra smaraõàtmakena j¤ànena j¤eyo bhavan-mad-bhàvopalambhanaü ca tat phalaü prayacchàmãty uktam | tatra mad-bhàvaü mat-svabhàvam ity arthaþ | yathàham apahata-pàpmatvàdi-guõàùñaka-vi÷iùña-svabhàvas tàdç÷aþ sa mat-smartà bhavatãti ||5|| __________________________________________________________ BhG 8.6 yaü yaü vàpi smaran bhàvaü tyajaty ante kalevaram | taü tam evaiti kaunteya sadà tadbhàvabhàvitaþ ||6|| ÷rãdharaþ - na kevalaü màü smaran mad-bhàvaü pràpnotãti niyamaþ | kiü tarhi? yaü yam iti | yaü yaü bhàvaü devatàntaraü vànyam api vànta-kàle smaran dehaü tyajati taü tam eva smaryamàõaü bhàvaü pràpnoti | anta-kàle bhàva-vi÷eùa-smaraõe hetuþ | sadà tad-bhàva-bhàvita iti sarvadà tasya bhàvo bhàvanà anucintanam | tena bhàvito vàsita-cittaþ ||6|| madhusådanaþ - anta-kàle bhagavantam anudhyàyato bhagavat-pràptir niyateti vaditum anyad api yatkiücid api yat kiücit tat-kàle dhyàyato dehaü tyajatas tat-pràptir ava÷yambhàvinãti dar÷ayati yaü yam iti | na kevalaü màü smaran mad-bhàvaü yàtãti niyamaþ kiü tarhi yaü yaü càpi bhàvaü devatà-vi÷eùaü ca-kàràd anyad api yat kiücid và smaraü÷ cintayann ante pràõa-viyoga-kàle kalevaraü tyajati sa taü tam eva smaryamàõaü bhàvam eva nànyam eti pràpnoti | he kaunteyeti pitç-ùvasç-putratvena snehàti÷ayaü såcayati | tena càva÷yànugràhyatvaü tena ca pratàraõà÷aïkà-÷ånyatvam iti | anta-kàle smaraõodyamàsambhave 'pi pårvàbhyàsa-janità vàsanaiva smçti-hetur ity àha - sadà sarvadà tasmin devatà-vi÷eùàdau bhàvo bhàvanà vàsanà tad-bhàvaþ sa bhàvitaþ sampàdito yena sa tathà bhàvita-tad-bhàva ity arthaþ | àdhitàgny-àder àkçti-gaõatvàd bhàvita-padasya para-nipàtaþ | tad-bhàvena tac-cintanena bhàvito vàsita-citta iti và ||6|| vi÷vanàthaþ --- màm eva smaran màü pràpnotãtivan mad-anyam api smaran mad-anyam eva pràpnotãty àha yaü yam iti | tasya bhàvena bhàvanenànucintanena bhàvito vàsitas tan-mayã-bhåtaþ ||6|| baladevaþ - na ca mat-smarteiva mad-bhàvaü yàtãti niyamaþ | kintv anya-smartàpy anya-bhàvaü yàtãty àha yaü yam iti | bhàvaü padàrtham | taü tam eva bhàva-deha-tyàgottaram evaiti | yathà bharato dehànte mçgaü cintayan mçgo 'bhåt | antima-smçti÷ ca pårva-smçti-viùayaiva bhavatãty àha sadeti | tad-bhàva-bhàvitas tat-smçti-vàsita-cittaþ ||6|| __________________________________________________________ BhG 8.7 tasmàt sarveùu kàleùu màm anusmara yudhya ca | mayy arpitamanobuddhir màm evaiùyasy asaü÷ayaþ ||7|| ÷rãdharaþ - yasmàt pårva-vàsanaivànta-kàle smçti-hetuþ, na tu tadà viva÷asya smaraõodyamo sambhavati tasmàd iti | tasmàt sarvadà màm anusmara cintaya | satataü smaraõaü ca citta-÷uddhiü vinà na bhavati | ato yudhya ca yudhyasva | citta-÷uddhy-arthaü yuddhàdikaü svadharmam anutiùñhety arthaþ | evaü mayy arpitaü manaþ saïkalpàtmakaü buddhi÷ ca vyavasàyàtmikàyena tvayà sa tvaü màme va pràpsyasi | asaü÷ayaþ saü÷ayo 'tra nàsti ||7|| madhusådanaþ - yasmàd evaü pårva-smaraõàbhyàsa-janitàntyà bhàvanaiva tadànãü parava÷asya dehàntara-pràptau kàraõaü tasmàd iti | tasmàn mad-viùayakàntya-bhàvanotpatty-arthaü sarveùu kàleùu pårvam evàdareõa màü saguõam ã÷varam anusmara cintaya | yady antaþkaraõà÷uddhi-va÷àn na ÷aknoùi satatam anusmartuü tato 'ntaþkaraõa-÷uddhaye yudhya ca | antaþkaraõa-÷uddhy-arthaü yuddhàdikaü svadharmaü kuru | yudhyeti yudhyasvety arthaþ | evaü ca nitya-naimittika-karmànuùñhànenà÷uddhi-kùayàn mayi bhagavati vàsudeve 'rpite saïkalpàdhyavasàya-lakùaõe mano-buddhã yena tvayà sa tvam ãdç÷aþ sarvadà mac-cintana-paraþ san màm evaiùyasi pràpsyasi | asaü÷ayo nàtra saü÷ayo vidyate | idaü ca saguõa-brahma-cintanam upàsakànàm uktaü teùàm antya-bhàvanà-sàpekùatvàt | nirguõa-brahma-j¤àninàü tu j¤àna-sama-kàlam evàj¤àna-nivçtti-lakùaõàyà mukteþ siddhatvàn nàsty antya-bhàvanàpekùeti draùñavyam ||7|| vi÷vanàthaþ --- manaþ saïkalpakàtmakam | buddhir vyavasàyàtmikà ||7|| baladevaþ - yasmàt pårva-smçtir evàntima-smçti-hetus tasmàt tvaü sarveùu kàleùu pratikùaõaü màm anusmara yudhyasva ca loka-saïgrahàya yuddhàdãni svocitàni karmàõi kuru | evaü mayy arpitamanobuddhis tvaü màm evaiùyasi, na tv anyad iy atra sandehas te màbhåt ||7|| __________________________________________________________ BhG 8.8 abhyàsa-yoga-yuktena cetasà nànya-gàminà | paramaü puruùaü divyaü yàti pàrthànucintayan ||8|| ÷rãdharaþ - santata-smaraõasya càbhyàso 'ntaraïga-sàdhanam iti dar÷ayann àha abhyàsa-yogeneti | abhyàsaþ sajàtãya-pratyaya-pravàhaþ | sa eva yoga upàyaþ | tena yuktenaikàgreõa | ataeva nànyaü viùayaü gantuü ÷ãlaü yasya | tena cetasà | divyaü dyotanàtmakaü paramaü puruùaü parame÷varam anucintayan he pàrtha tam eva yàtãti ||8|| madhusådanaþ - tad evaü saptànàm api pra÷nànàm uttaram uktvà prayàõa-kàle bhagavad-anusmaraõasya bhagavat-pràpti-lakùaõaü phalaü vivarãtum àrabhate abhyàseti | abhyàsaþ sajàtãya-pratyaya-pravàho mayi vijàtãya-pratyayànantaritaþ ùaùñhe pràg vyàkhyàtaþ | sa eva yogaþ samàdhis tena yuktaü tatraiva vyàpçtam àtmàkàra-vçtti-÷ånyaü yac cetas tena cetasàbhyàsa-pàñavena nànya-gàminà nànyatra viùayàntare nirodha-prayatnaü vinàpi gantuü ÷ãlam asyeti tena paramaü nirati÷ayaü puruùaü pårõaü divyaü divi dyotanàtmany àditye bhavaü ya÷ càsàv àditye iti ÷ruteþ | yàti gacchati | he pàrtha | anucintayan ÷àstràcàryopade÷am anudhyàyan ||8|| vi÷vanàthaþ --- tasmàt smaraõàbhyàsina evànta-kàle svata eva mat-smaraõaü bhavati | tena ca màü pràpnotãty ata÷ cetaso mat-smaraõam eva paramo yoga ity àha abhyàsa-yoga iti | abhyàso mat-smaraõasya punaþ punar àvçttir eva yogas tad-yuktena cetasà, ataeva nànyaü viùayaü gantuü ÷ãlaü yasya tena | smaraõàbhyàsena cittasya svabhàva-vijayo 'pi bhavatãti bhàvaþ ||8|| baladevaþ - sàrvadikã smçtir evàntima-smçtikarãty evaü draóhayati abhyàsenti | abhyàsaþ smaraõàvçttir eva yogas tad-yuktenàtaevànanya-gàminà | tato 'nyatràcalatà tad ekàgreõa cetasà divyaü puruùaü paramaü sa-÷rãkaü nàràyaõaü vàsudevam anucintayan tam eva kãña-bhçïga-nyàyena tat-tulàþ san yàti labhate ||8|| __________________________________________________________ BhG 8.9 kaviü puràõam anu÷àsitàram aõor aõãyàüsam anusmared yaþ | sarvasya dhàtàram acintya-råpam àditya-varõaü tamasaþ parastàt ||9|| ÷rãdharaþ - punar apy anucintanãyaü puruùaü vi÷inaùñi kavim iti dvàbhyàm | kaviü sarvaj¤aü sarva-vidyà-nirmàtàraü puràõaü manàdi-siddham | anu÷àsitàraü niyantàram | aõoþ såkùmàd apy aõãyàüsaü atisåkùmam àkà÷a-kàla-digbhyo 'py atisåkùmataram | sarvasya dhàtàraü poùakam | aparimita-mahimatvàd acintya-råpaü malãmasayor mano-buddhyor agocaram | vedàham etaü puruùaü mahàntam àditya-varõaü tamasaþ parastàt iti ÷ruteþ ||9|| madhusådanaþ - punar api tam evànucintayitavyaü gantavyaü ca puruùaü vi÷inaùñi kavim iti | kaviü krànta-dar÷inaü tenàtãtànàgatàdy-a÷eùa-vastu-dar÷itvena sarvaj¤am | puràõaü cirantanaü sarva-kàraõatvàd anàdim iti yàvat | anu÷àsitàraü sarvasya jagato niyantàram | aõor aõãyàüsaü såkùàd apy àkà÷àdeþ såkùmataraü tad-upàdànatvàt | sarvasya karma-phala-jàtasya dhàtàraü vicitratayà pràõibhyo vibhaktàraü phalam ata upapatteþ iti nyàyàt | na cintayituü ÷akyam aparimitam ahimatvena råpaü yasya tam | àdityasyeva sakala-jagad-avabhàsako varõaþ prakà÷o yasya taü sarvasya jagato 'vabhàsakam iti yàvat | ataeva tamasaþ parastàt tamaso mohàndhakàràd aj¤àna-lakùaõàt parastàt prakà÷a-råpatvena tamo-virodhinam iti yàvat | anusmarec cintayed yaþ ka÷cid api sa taü yàtãti pårveõaiva sambandhaþ | sa taü paraü puruùam upaiti divyam iti pareõa và sambandhaþ ||9|| vi÷vanàthaþ --- yogàbhyàsaü vinà manaso viùaya-gràmàn nivçttir durghañà | yac ca vinà sàtatyena bhagavat-smaraõam api durghañam iti yuktam | kenacit yogàbhyàsena sahitaiva bhaktiþ kriyata iti tàü yoga-mi÷ràü bhaktim àha kavim iti pa¤cabhiþ | kaviü sarvaj¤aü sarvaj¤o 'py anyaþ sanakàdiþ sàrvakàliko na bhavaty ata àha puràõam anàdiü sarvaj¤o 'nàdir apy antaryàmã sa bhakty-upadeùñà na bhavaty ata àha anu÷àsitàram | kçpayà svabhakti-÷ikùakaü kçùõa-ràmàdi-svaråpam ity arthaþ | tàdç÷a-kçpàlur api sudurvij¤eya-tattva eva ity àha aõoþ sakà÷àd apy aõãyàüsam | tarhi sa kiü jãva iva paramàõu-pramàõas tatràha sarvasya dhàtàraü sarva-vastu-màtra-dhàrakatvena sarva-vyàpakatvàt paraü mahà-parimàõam apãty arthaþ | ataevàcintya-råpam | puruùa-vidhatvena madhyama-parimàõam api tasyànanya-prakà÷yatvam àha àditya-varõam àdityavat sva-para-prakà÷ako varõaþ svaråpaü yasya | tathà tamasaþ prakçteþ parastàt vartamànaü màyà-÷aktimantam api màyàtãta-svaråpam ity arthaþ ||9|| baladevaþ - yogàd çte cetaso 'nanya-gàmità duùkareti yoga-mi÷ràü bhaktim àha kavim ity àdibhiþ pa¤cabhiþ | kaviü sarvaj¤aü | anu÷àsitàram raghunàthàdi-råpeõa hitopadeùñàram | aõor aõãyàüsaü tena càõum api jãvam antaþ pravi÷atãti siddham | àha caivaü ÷rutiþ antaþ praviùñaþ ÷àstà janànàm iti | aõãyaso 'pi tasya vyàptim àha sarvasyeti | kçtsnasya jagato dhàtàraü dhàrakam | nanu katham evaü saïgacchate tatràha acintya-råpaü avitarkya-svaråpaü ekam eva brahma puruùa-vidhatvena madhyama-parimàõam aõor aõãyàüsam ity ukteþ | paramàõu-parimàõaü sarvasya dhàtàram ity ukteþ | paraü mahà-parimàõaü ceti | nàtra yukter avakà÷aþ | sva-parakà÷atàm àha àdityeti såryavat sva-para-prakà÷akam ity arthaþ | màyà-gandhàspar÷am àha tamasa iti | tamaso màyàyàþ parastàt sthitaü | màyinam api màyàtãtam ity arthaþ | etàdç÷aü puruùaü yo 'nukùaõaü smaret sa taü paraü puruùam upaiti iti pareõànvayaþ ||9|| __________________________________________________________ BhG 8.10 prayàõa-kàle manasàcalena bhaktyà yukto yoga-balena caiva | bhruvor madhye pràõam àve÷ya samyak sa taü paraü puruùam upaiti divyam ||10|| ÷rãdharaþ - prayàõa-kàla iti | sa-prapa¤ca-prakçtiü bhittvà yas tiùñhàti | evaübhåtaü puruùam anta-kàle bhakti-yukto ni÷calena vikùepa-rahitena manasà yo 'nusmaret | mano-nai÷calye hetuþ | yoga-balena samyak suùumõà màrgeõa bhruvor madhye pràõam àve÷yeti | sa taü paraü puruùaü paramàtma-svaråpaü divyaü dyotanàtmakaü pràpnoti ||10|| madhusådanaþ - kadà tad-anusmaraõe pratràtireko 'bhyavartate tad àha prayàneti | prayàõa-kàle 'nta-kàle 'calenaikàgreõa manasà taü puruùaü yo 'nusmared ity anuvartate | kãdç÷aþ bhaktyà parame÷vara-viùayeõa parameõa premõà yuktaþ | yogasya samàdher balena taj-janita-saüskàra-samåhena vyutthàna-saüskàra-virodhinà ca yuktaþ | evaü prathamaü hçdaya-puõóarãke va÷ãkçtya tata årdhva-gàminyà suùumõayà nàóyà guråpadiùña-màrgeõa bhåmi-jaya-krameõa bhruvor madhye àj¤à-cakre pràõam àve÷ya sthàpayitvà samyag apramatto brahma-randhràd utkràmya sa evam upàsakas taü kaviü puràõam anu÷àsitàram ity-àdi-lakùaõaü paraü puruùaü divyaü dyotanàtmakam upaiti pratipadyate ||10|| vi÷vanàthaþ --- prayàõa-kàle 'nta-kàle 'calena ni÷calena manasà yà satata-smaraõa-mayã bhaktis tayà yuktaþ | kathaü manaso nai÷calyam | ata àha yogasya yogàbhyàsasya balena | yoga-prakàraü dar÷ayati bhruvor madhye àj¤à-cakre ||10|| baladevaþ -- yo jano bhaktyà paramàtma-premõà yoga-balena samàdhi-janita-saüskàra-nicayena ca yuktaþ prayàõa-kàle maraõa-samaye 'calenaikàgreõa manasà taü puruùam anusmaret | yoga-prakàram àha bhruvor iti | bhruvor madhye àj¤à-cakre pràõam àve÷ya saüsthàpya samyak sàvadhànaþ san sa taü puruùam upaiti ||10|| __________________________________________________________ BhG 8.11 yad akùaraü vedavido vadanti vi÷anti yad yatayo vãtaràgàþ | yad icchanto brahmacaryaü caranti tat te padaü saügraheõa pravakùye ||11|| ÷rãdharaþ - kevalàd abhyàsa-yogàd api praõav¨bhyàsam antaraïgaü vidhitsuþ pratijànãte-yad akùaram iti | yad akùaraü vedàrthaj¤à vadanti | etasya và akùarasya pra÷àsane gàrgi såryàcandramasau vidhçtau tiùñhata iti ÷ruteþ | vãto ràgo yebhyas te vãta-ràgàþ | yatayaþ prayatnavanto yad vi÷anti | yac ca j¤àtum icchanto gurukule brahmacaryaü caranti | tat te tubhyaü padaü padyate gamyata iti padaü pràpyam | saïgraheõa saükùepeõa pravakùye | tat-pràpty-upàyaü kathayiùyàmãty arthaþ ||11|| madhusådanaþ - idànãü yena kenacid abhidhànena dhyàna-kàle bhagavad-anusmaraõe pràpte- sarve vedà yatpadamàmananti tapàüsi sarvàõi ca yadvadanti | yadicchanto brahmacaryaü caranti tatte padaü saügraheõa bravãmy om ity etat || (KañhaU 1.2.15) ity àdi-÷ruti-pratipàditatvena praõavenaivàbhidhànena tad-anusmaraõaü kartavyaü nànyena mantràdineti niyantum upakramate yad akùaram iti | yad akùaram avinà÷i oïkàràkhyaü brahma veda-vido vadanti etad vai tad akùaraü gàrgi bràhmaõà abhivadanty asthålam aõv ahrasvam adãrgham ity àdi-vacanaiþ sarva-vi÷eùa-nivartanena pratipàdayanti | pramàõa-ku÷alair eva pratipannaü kiü tu muktopasçpyatayà tair apy anubhåtam ity àha-vi÷anti svaråpatayà samyag-dar÷anena yad akùaraü yatayo yatna-÷ãlàþ saünyàsino vãta-ràgà niþspçhàþ | na kevalaü siddhair anubhåtaü sàdhakànàm api sarvo 'pi prayàsas tad-artha ity àha yad-icchanto j¤àtuü naiùñhikà brahmacàriõo brahmacaryaü gurukula-vàsàdi-tapa÷ caranti yàvaj-jãvaü tad akùaràkhyaü padaü padanãyaü te tubhyaü saïgraheõa saïkùepeõàhaü pravakùye prakarùeõa kathayiùyàmi yathà tava bodho bhavati tathà | atas tad akùaraü kathaü mayà j¤eyam ity àkulo mà bhår ity abhipràyaþ | atra ca parasya brahmaõo vàcaka-råpeõa pratimàvat-pratãka-råpeõa ca yaþ punar etaü trimàtreõom ity aneaivàkùareõa paraü puruùam abhidhyàyãta sa tam adhigacchati ity àdi-vacanair manda-madhyama-buddhãnàü krama-mukti-phalakam upàsanam uktaü tad evehàpi vivakùitaü bhagavatà | ato yoga-dhàraõà-sahitam oïkàropàsanaü tat phalaü sva-svaråpaü tato 'punar-àvçttis tan-màrga÷ cety artha-jàtam ucyate yàvad adhyàya-samàpti ||11|| vi÷vanàthaþ --- nanu bhruvor madhye pràõam àve÷ya ity etàvan màtroktyà yogo na j¤àyate, tasmàt tatra yoge prakàraþ kaþ, kiü japyaü, kiü và dhyeyam, kiü và pràpyam ity api saïkùepeõa bråhãty apekùàyàm àha yad iti tribhiþ | yad evàkùaram om ity ekàkùara-vàcyaü brahma yatayo vi÷anti tat padaü padyate gamyata iti padaü pràpyam | samyaktayà gçhayte 'neneti saïgrahas tad-upàyas tena saha pravakùye ÷çõu ||11|| baladevaþ -- nanu bhruvor madhye pràõam àve÷yaitàvatà yogo nàvagamyate, tasmàt tasya prakàraü tatra japyaü pràpyaü bråhãty apekùàyàm àha yad akùaram iti tribhiþ | ekam eva brahma akùaram om iti vàcakaü vadanti | vãta-ràgà vinaùñàvidyà yatayo yad brahma tad-vàcya-bhåtaü vij¤ànaika-rasaü vi÷anti pràpnuvanti | tad-ubhaya-rûpaü brahma j¤àtum icchanto naiùñhikà gurukula-vasàdi-lakùaõaü brahmacaryaü caranti | tat padaü pràpyaü saïgraheõopàyena saha pravakùye vakùyàmi yathànàyasena tvaü tad-vidyàü pràpnuyàþ | samyag gçhyate tattvam anena iti nirukteþ saïgraha upàyaþ ||11|| __________________________________________________________ BhG 8.12-13 sarva-dvàràõi saüyamya mano hçdi nirudhya ca | mårdhny àdhàyàtmanaþ pràõam àsthito yoga-dhàraõàm ||12|| om ity ekàkùaraü brahma vyàharan màm anusmaran | yaþ prayàti tyajan dehaü sa yàti paramàü gatim ||13|| ÷rãdharaþ - pratij¤àtam upàyaü sàïgam àha dvàbhyàü sarveti | sarvàõi indriya-dvàràõi saüyamya pratyàhçtya | cakùur-àdibhiþ bàhya-viùaya-grahaõaü akurvan ity arthaþ | mana÷ ca hçdi nirudhya | bàhya-viùaya-smaraõam akurvan ity arthaþ | mårdhni bhruvor madhye pràõam àdhàya yogasya dhàraõàü sthairyam àsthitaþ à÷ritavàn san ||12|| om iti | om ity ekaü yad akùaraü tad eva brahma-vàcakatvàd và pratimàdivad brahma-pratãkatvàd và brahma | tad-vyàharan uccàrayaüs tad-vàcyaü ca màm anusmarann eva dehaü tyajan yaþ prakarùeõa yàti arciràdi-màrgeõa sa paramàü ÷reùñhàü gatiü mad-gatiü yàti pràpnoti ||13|| madhusådanaþ - tatra pravakùya iti pratij¤àtam arthaü sopakaraõam àhaa dvàbhyàm sarva-dvàràõãti | sarvàõãndriya-dvàràõi saüyamya sva-sva-viùayebhyaþ pratyàhçtya viùaya-doùa-dar÷anàbhyàsàt tad-vimukhatàm àpàditaiþ ÷rotràdibhiþ ÷abdàdi-viùaya-grahaõam akurvan | bàheyndriya-nirodhe 'pi manasaþ pracàraþ syàd ity ata àha mano hçdi nirudhya ca, abhyàsa-vairàgyàbhyàü ùaùñhe vyàkhyàtàbhyàü hçdaya-de÷e mano nirudhya nirvçttikatàm àpàdya ca, antar api viùaya-cintàm akurvann ity arthaþ | evaü bahir antar upalabdhi-dvàràõi sarvàõi saünirudhya kriyà-dvàraü pràõam api sarvato nigçhya bhåmi-jaya-krameõa mårdhny àdhàya bhruvor madhye tad-upari ca guråpadiùña-màrgeõàve÷yàtmano yoga-dhàraõàm àtma-viùaya-samàdhi-råpàü dhàraõàm àsthitaþ | àtmana iti devatà-divya-vçtty-artham ||12|| om ity ekam akùaraü brahma-vàcakatvàt pratimà-baddha-brahma-pratãkatvàd và brahma vyàharann uccaran | om iti vyàharann ity etàvataiva nirvàha ekàkùaram ity anàyàsa-kathanena stuty-artham | om iti vyàharann ekàkùaram ekam advitãyam akùaram avinà÷i sarva-vyàpakaü brahma màm om ity asyàrthaü smarann iti và | tena praõavaü japaüs tad-abhidheya-bhåtaü ca màü cintayan mårdhanyayà nàóyà dehaü tyajanyaþ prayàti sa yàti deva-yàna-màrgeõa brahma-lokaü gatvà tad-bhogànte paramàü prakçùñàü gatiü mad-råpàm | atra pata¤jalinà tãvra-saüvegànàm àsannaþ (Ys 1.21) samàdhi-làbhaþ ity uktvà ã÷vara-praõidhànàd và (1.23) ity uktam | praõidhànaü ca vyàkhyàtaü tasya vàcakaþ praõavaþ (1.27), taj-japas tad-artha-bhàvanam (1.28) iti | samàdhi-siddhir ã÷vara-praõidhànàt (2.45) iti ca | iha tu sàkùàd eva tataþ parama-gati-làbha ity uktam | tasmàd avirodhayom ity ekàkùaraü brahma vyàharan màm anusmarann àtmano yoga-dhàraõàm àsthita iti vyàkhyeyam | vicitra-phalatvopapatter và na nirodhyaþ ||13|| vi÷vanàthaþ --- uktam arthaü vadan yoge prakàram àha sarvàõi cakùur-àdãndriya-dvàràõi saüyamya bàhya-viùayebhyaþ pratyàhçtya mana÷ ca hçdy eva nirudhya viùayàntareùv asaïkalpya mårdhni bhruvor madhye eva pràõam àdhàya yoga-dhàraõàm ànakha-÷ikha-man-mårti-bhàvanàm à÷ritaþ san om ity ekàkùaraü brahma-svaråpaü vyàharan uccàrayan tad-vàcyaü màm anusmarann anudhyàyan paramàü gatiü mat-sàlokyam ||12-13|| baladevaþ - yoga-prakàram àha sarveti | sarvàõi bahir j¤àna-dvàràõi ÷rotràdãni saüyamya ÷abdàdibhyo viùayebhyaþ pratyàhçtya doùa-dar÷anàbhyàsena tad-vimukhais tais tàn gçhõan ÷rotràdi-saüyame 'pi manaþ pracared ity ata àha hçdi sthite mayi antar-j¤àna-dvàraü mano nirudhya nive÷ya manasàpi tàn smaran | atha kriyà-dvàraü pràõaü ca mårdhnàdhàyàdau hçt-padme va÷ãkçtya tasmàd årdhva-gatayà suùumõayà guråpadiùña-vartmanà bhåmi-jaya-krameõa bhruvor madhye tad-upari brahma-randhre ca saüsthàpya àtmano mama yoga-dhàraõàm ààda-÷ikhaü mad-bhàvanam àsthitaþ kurvan | om iti vàcakaü brahma tatra vyàharan antar uccàrayan tat stauti ekàkùaram iti ekaü pradhànaü ca tad-akùaram avinà÷i ceti tathà tad vàcyaü màü parmàtmànam anusmaran dhyàyan yo dehaü tyajan prayàti sa paramàü gatiü mat-sàlokyatàü yàti ||12-13|| __________________________________________________________ BhG 8.14 ananya-cetàþ satataü yo màü smarati nitya÷aþ | tasyàhaü sulabhaþ pàrtha nitya-yuktasya yoginaþ ||14|| ÷rãdharaþ - evaü cànta-kàle dhàraõayà mat-pràptir nityàbhyàsavata eva bhavati | nànyasyeti pårvoktam evànusmàrayati ananyeti | nàsty anyasmiü÷ ceto yasya | tathàbhåtaþ san | yo màü satataü nirantaraü nitya÷aþ pratidinaü smarati | tasya nitya-yuktasya samàhitasyàhaü sukhena labhyo 'smi nànyasya ||14|| madhusådanaþ - ya evaü vàyu-nirodha-vaidhuryeõa pràõam àve÷ya mårdhanyayà nàóyà dehaü tyaktuü svecchayà na ÷aknoti kiü tu karma-kùayeõaiva parava÷o dehaü tyajati tasya kiü syàd iti tad àha ananya-cetà iti | na vidyate mad-anya-viùaye ceto yasya so 'nanya-cetàþ satataü nirantaraü nitya÷o yàvaj-jãvaü yo màü smarati tasya sva-va÷atayà và dehaü tyajato 'pi nitya-yuktasya satata-samàhita-cittasya yoginaþ sulabhaþ sukhena labhyo 'haü parame÷vara itareùàm atidurlabho 'pi he pàrtha tavàham atisulabho mà bhaiùãr ity abhipràyaþ | atra tasyeti ùaùñh.-÷eùe sambandha-sàmànye | kartari na lokety àdinà niùedhàt | atra cànanya-cetastvena sat-kàro 'tyàdaram | satatam iti nairantaryaü nitya÷a iti dãrgha-kàlatvaü smaraõasyoktam | tena sa tu dãrgha-kàla-nairantarya-satkàràsevito dçóha-bhåmiþ (Ys 1.14) iti pàta¤jalaü matam anusçtaü bhavati | tatra sa ity abhyàsa ukto 'pi smaraõa-paryavasàyã | tena yàvaj-jãvaü pratikùaõaü vikùepàntara-÷ånyatayà bhagavad-anucintanam eva parama-gati-hetur mårdhanyayà nàóyà tu svecchayà pràõotkramaõaü bhavatu na veti nàtãvàgrahaþ ||14|| vi÷vanàthaþ --- tad evam àrtaþ ity àdinà karma-mi÷ràm, jaarà-maraõa-mokùàya ity anenàpi karma-mi÷ràm, kaviü puràõaü ity àdibhir yoga-mi÷ràü ca saparikaràü pradhànãbhåtàü bhaktim uktvà sarva-÷reùñhàü nirguõàü kevalàü bhaktim àha-ananya-cetà iti | na vidyate 'nyasmin karmaõi j¤àna-yoge vànuùñheyatvena | tathà devatàntare vàràdhyatvena | tathà svargàpargàdàv api pràpyatvena ceto yasya | satataü sadeti kàla-de÷a-pàtra-÷uddhy-àdy-anapekùatayaiva nitya÷aþ pratidinam eva yo màü smarati, yasya tena bhaktenàhaü sulabhaþ sukhena labhyaþ | yoga-j¤ànàbhyàsàdi-duþkha-mi÷raõàbhàvàd iti bhàvaþ | nitya-yuktasya nitya-mad-yogàkàïkùiõa à÷aüsàyàü bhåtavac ceti bhàviny api yoga à÷àüsite kta-pratyayaþ | yogino bhakti-yogavataþ | yad và yoga-sambandho dàsya-sakhyàdis tadvataþ ||14|| baladevaþ - evaü mokùa-màtra-kàïkùiõàü yoga-mi÷ràü bhaktim upadi÷ya sva-j¤àninàü svam evàkàïkùatàm eka-bhaktir ity uktàü ÷uddhàü bhaktiü upadi÷ati ananyeti | yo jano 'nanya-cetà na matto 'nyasmin karma-yogàdike sàdhane svarga-mokùàdike sàdhye và ceto yasya sa mad-ekàbhilàùavàn satataü sarvadà de÷a-kàlàdi-vi÷uddhi-nairapekùeõa nitya÷aþ pratyahaü màü ya÷odà-stanandhayaü nçsiüha-raghunàthàdi-råpeõa bahudhàvirbhåtaü sarve÷varam atimàtra-priyaü smaraty arcana-japàdiùv anusandhatte tasyàhaü tat-prãtij¤aþ sulabhaþ sukhena labhyaþ karmànuùñhàna-yogàbhyàsàdi-duþkha-samparkàbhàvàt | tasyeti sambandha-sàmànye ùaùñhã, na lokàvyaya ity àdinà kartari tasyàþ pratiùedhàt | tàdç÷asya tasya viyogam asahiùõur aham eva tam àtmànaü dar÷ayàmi tat-sàdhana-paripàkaü tat-pratikåla-niràsaü ca kurvan | ÷ruti÷ caivam àha - yam evaiùa vçnute tena labhyas tasyaiùa àtmà viviçõute tanåü svàm iti | svayaü ca vakùyati - dadàmi buddhi-yogaü taü yena màm upayànti te ity àdinà | kãdç÷asyety àha nityeti | sarvadà mad-yogaü và¤chataþ à÷aüsàyàü bhåtavac ca iti såtràd à÷àüsite yoge bhaviùyaty api kta-pratyayaþ | yogino mad-dàsya-sakhyàdi-sambandhavataþ ||14|| __________________________________________________________ BhG 8.15 màm upetya punar janma duþkhàlayam a÷à÷vatam | nàpnuvanti mahàtmànaþ saüsiddhiü paramàü gatàþ ||15|| ÷rãdharaþ - yady evaü tvaü sulabho 'si tataþ kiü ? ata àha màm iti | ukta-lakùaõà mahàtmàno mad-bhaktà màü pràpya punar duþkhà÷rayam antiyaü ca janma na pràpnuvanti | yatas te paramàü samyak siddhiü mokùam eva pràptàþ | punar janmano duþkhànàü càlayaü sthànaü te màm upetya na pràpnuvantãti và ||15|| madhusådanaþ - bhagavantaü pràptàþ punar àvartante na veti sandehe nàvartanta ity àha màm iti | màm ã÷varaü pràpya punar janma manuùyàdi-deha-sambandhaü kãdç÷aü duþkhàlayaü garbha-vàsa-yoni-dvàra-nirgamanàdy-aneka-duþkha-sthànam | a÷à÷vatam asthiraü dçùña-naùña-pràyaü nàpnuvanti punar nàvartanta ity arthaþ | yato mahàtmnàno rajas-tamo-mala-rahitàntaþ-karaõà ÷uddha-sattvàþ samutpanna-samyag-dar÷anà mal-loka-bhogànte paramàü sarvotkçùñàü saüsiddhiü muktiü gatàs te | atra màü pràpya siddhiü gatà iti vadatopàsakànàü krama-muktir dar÷ità ||15|| vi÷vanàthaþ --- tvàü pràptavatas tasya kiü syàd ity àha màm iti | duþkhàlayaü duþkha-pårõam | a÷à÷vatam anityaü ca janma nàpnuvanti kintu sukha-pårõaü janma maj-janma-tulyaü pràpnuvanti | ÷à÷vatas tu dhruvo nityaþ sadànanaþ sanàtanaþ ity amaraþ | yadà vasudeva-gçhe sukha-pårõaü nitya-bhåtam apràkçtaü maj-janma bhavet tad eva teùàü mad-bhaktànàm api man-nitya-saïginàü janma syàn nànyadà iti bhàvaþ | paramàm iti anye bhaktàþ saüsiddhiü pràpnuvanti ananya-cetasas tu paramàü saüsiddhiü mal-lãlà-parikaratàm ity arthaþ | tenokta-lakùaõebhyaþ sarva-bhaktebhyo dç÷ya-÷raiùñhyaü dyotitam ||15|| baladevaþ -- tàü labdhavataþ kiü phalaü syàd ity apekùàyàm àha màm iti | màm ukta-lakùaõam upetya pràpya punaþ prapa¤ce janma nàpnuvanti nàvartanta ity arthaþ | kãdç÷aü janmety àha duþkhàlayaü garbha-vàsàdi-bahu-kle÷a-pårõam | a÷à÷vatam anityaü dçùña-naùña-pràyam ÷à÷vatas tu dhruvo nityaþ ity amaraþ | yatas te paramàü sarvotkçùñàü saüsiddhiü gatiü màm eva gatà labdhavantaþ avyakto 'kùara ity uktas tam àhuþ paramàü gatim iti vakùyati | kãdç÷às te mahàtmàno 'tyudàra-mnanasaþ vij¤ànànanda-nidhiü bhakta-prasàdàbhimukhaü bhaktàyatta-sarvasvaü màü vinànyat sàrùñyàdikam agaõayanto made-eka-jãvàtavo bhavanty atas te màm eva saüsiddhiü gatàþ | atrànanya-cetaso 'sya svaikàntinaþ sva-niùñhebhyaþ sva-bhaktebhyaþ ÷raiùñhyaü ucyate ||15|| __________________________________________________________ BhG 8.16 à brahma-bhuvanàl lokàþ punar-àvartino 'rjuna | màm upetya tu kaunteya punar-janma na vidyate ||16|| ÷rãdharaþ - sarva eva jãvà mahà-sukçtino 'pi jàyante | mad-bhaktàs tu tadvan na jàyanta ity àha à-brahmeti | brahmaõo bhuvanaü satya-lokaþ tam abhivyàpya ||16|| madhusådanaþ - bhagavantam upàgatànàü samyag-dar÷inàm apunar-àvçttau kathitàyàü tato vimukhànàm asamyag-dar÷inàü punar-àvçttir artha-siddhety àha àbrahmeti | àbrahma-bhuvanàt bhavanty atra bhåtànãti bhuvanaü lokaþ | abhividhàv à-kàraþ | brahma-lokena saha sarve 'pi lokà mad-vimukhànàm asamyag-dar÷inàü bhoga-bhåtayaþ punar-àvartinaþ punar-àvartana-÷ãlàþ | brahma-bhavanàd iti pàñhe bhavanaü vàsa-sthànam iti sa evàrthaþ | he 'rjuna svataþ-prasiddha-mahà-puruùa | kiü tadvad eva tvàü pràptànàm api punar àvçttir nety àha màm ã÷varam ekam upetya tu | tur lokàntara-vailakùaõya-dyotanàrtho 'vadhàraõàrtho và | màm eva pràpya nirvçttànàü he kaunteya màtçto 'pi prasiddha-mahànubhàva punar-janma na vidyate punar-àvçttir nàstãty arthaþ | atràrjuna kaunteyeti sambodhana-dvayena svaråpataþ kàraõata÷ ca ÷uddhir j¤àna-saüpattaye såcità | atreyaü vyavasthà | ye krama-mukti-phalàbhirupàsanàbhir brahma-lokaü pràptàs teùàm eva tatrotpanna-samyag-dar÷anànàü brahmaõà saha mokùaþ | ye tu pa¤càgni-vidyàdibhir atat-kratavo 'pi tatra gatàs teùàm ava÷yambhàvi punar-janma | ataeva krama-mukty-abhipràyeõa brahma-lokam abhisampadyate na ca punar àvartate, anàvçttiþ ÷abdàt iti ÷ruti-såtrayor upapattiþ | itaratra teùàm iha na punar àvçttiþ imaü mànavam àvartaü nàvartante itãhemam iti ca vi÷eùaõàd gamanàdhikaraõa-kalpàd anyatra punar àvçttiþ pratãyate ||16|| vi÷vanàthaþ --- sarva eva jãvà mahà-sukçtino 'pi jàyante mad-bhaktàs tu tavan na jàyanta ity àha àbrahmeti | brahmaõo bhuvanaü satya-lokas tam abhivyàpya ||16|| baladevaþ - mad-vimukhàs tu karma-vi÷eùaiþ svargàdi-lokàn pràptà api tebhyaþ patantãty àha àbrahmeti | abhividhàvàkàraþ brahma bhuvanaü vyàpyety arthaþ | brahma-lokena saha sarve svargàdayo lokàs tat-tad-vartino jãvàs tat-tat-karma-kùaye sati punar àvartino bhåmau punar janma labhante | màm upetyeti punaþ kathanaü dçóhãkaraõàrtham | atredaü bodhyaü pa¤càgni-vidyayà mahàhava-maraõàdinà ye brahma-lokaü gatàs teùàü bhogànte pàtaþ syàt | ye tu sa-niùñhàþ pare÷a-bhaktàþ svargàdi-lokàn krameõànubhavantas tatra gatàs teùàü tu na tasmàt pàtaþ | kintu tal-loka-vinà÷e tat-patinà saha pare÷a-loka-pràptir eva - brahmaõà saha te sarve sampràpte pratisa¤care | parasyànte kçtàtmànaþ pravi÷anti paraü padam || iti smaraõàd iti ||16|| __________________________________________________________ BhG 8.17 sahasra-yuga-paryantam ahar yad brahmaõo viduþ | ràtriü yuga-sahasràntàü te 'horàtra-vido janàþ ||17|| ÷rãdharaþ - nanu ca tapasvino dàna-÷ãlà vãta-ràgàs titikùavaþ | trailokya-sopari-sthànaü labhante loka-varjitam | ity àdi puràõa-vàkyais trailokyasya sakà÷àn maharlokàdãnàm utkçùñatvaü gamyate | vinà÷itve ca sarveùàm ava÷iùñe katham asau vi÷eùaþ syàd ity à÷aïkya bahv-alpa-kàla-sthàyitva-nimitto 'sau vi÷eùa ity à÷ayena sva-mànena ÷ata-varùàyuùo brahmaõo 'hany ahani trilokya utpattiþ ni÷i ni÷i ca pralayo bhavatãti dar÷ayiùyan brahmaõo 'horàtrayoþ pramàõam àha sahasreti | sahasraü yugàni paryanto 'vasànaü ysya tad brahmaõo yad ahas tad ye viduþ yuga-sahasram anto yasyàs tàü ràtriü ca yoga-balena ye vidus ta eva sarvaj¤à janà aho-ràtra-vidaþ | yeùàü tu kevalaü candràditya-gatyaiva j¤ànaü te tathàhoràtra-vido na bhavanti | alpa-dar÷itvàt | yuga-÷abdena atra caturyugam abhipretaü caturyuga-sahasraü tu brahmaõo dinam ucyate iti viùõu-puràõokteþ | brahmaõa iti ca mahar-lokàdi-vàsinàm upalakùaõàrtham | tatràyaü kàla-gaõanà-prakàraþ | manuùyàõàü yad varùaü tad devànàm aho-ràtram | tàdç÷air aho-ràtraiþ pakùa-màsàdi-kalpanayà dvàda÷abhir varùa-sahasrai÷ catur-yugaü bhavati | catur-yuga-sahasraü tu brahmaõo dinam | tàvat parimàõaiva ràtris tàdç÷air aho-ràtraiþ pakùa-màsàdi-krameõa varùa-÷ataüa brahmaõaþ paramàyur iti ||17|| madhusådanaþ - brahma-loka-sahitàþ sarve lokàþ punar àvartinaþ | kasmàt ? kàla-paricchinnatvàd ity àha sahasreti | manuùya-parimàõena sahasra-yuga-paryantaü sahasraü yugàni catur-yugàni paryanto 'vasànaü yasya tat | caturyuga-sahasraü tu brahmaõo dinam ucyate iti hi pauràõikaü vacanam | tàdç÷aü brahmaõaþ prajàpater ahar-dinaü yad ye viduþ tathà ràtriü yuga-sahasràntàü caturyuga-sahasra-paryantàü ye vidur ity anuvartate te 'horàtra-vidas ta evàho-ràtra-vido yogino janàþ | ye tu candràrka-gatyaiva vidus te nàhoràtra-vidaþ svalpa-dar÷itvàd ity abhipràyaþ ||17|| vi÷vanàthaþ --- nanu amçtaü kùemam abhayaü trimårdhno 'dhàyi mårdhasu (BhP 2.6.19) iti dvitãya-skandhoktyà keùàücin mate brahma-lokasya abhayatva-÷ravaõàt | sannyàsibhir api jagamiùitatvàt tatratyànàü pàto na sambhàvyate ? maivaü | tal-loka-svàmino brahmaõo 'pi pàtaþ syàt kim utànyeùàm iti vya¤jayann àha sahasra iti | sahasraü yugàni paryanto 'vasànaü yasya tad brahmaõo 'har dinaü yad ye ÷àstràbhij¤à vidur jànanti te 'ho-ràtra-vido janà ràtrim api tasya yuga-sahasràntàü viduþ | tena tàdç÷àho-ràtraiþ pakùam àsàdi-krameõa varùa-÷ataü brahmaõaþ paramàyur iti | etad-ante tasyàpi pàto na kasyacid vaiùõavasya tasya brahmaõo mokùa÷ ceti vya¤jitam ||17|| baladevaþ - svargàdayaþ satyàntàþ sarve lokàþ kàla-paricchinnatvàd vina÷yantãti bhàvenàha sahasreti | yad ye brahmaõa÷ caturmukhasyàhar dinaü nç-màõena sahasra-yuga-paryantaü viduþ catur-yuga-sahasraü tu brahmaõo dinam ucyate iti smçteþ | sahasraü caturyugàni paryanto 'vasànaü yasya tat | tasya ràtriü ca caturyuga-sahasràntàü vidus ta eva yogino janà aho-ràtra-vido bhavanti | na tv anye candràrka-gati-vido mahar-lokàdi-sthitànàm upalakùaõam etat | ayam arthaþ néõàü varùaü devànàm aho-ràtraü tàdç÷air aho-ràtraiþ pakùam àsàdi-gaõanayà dvàda÷abhri varùa-sahasrai÷ catur-yugaü catur-yugànàü sahasraü tu brahmaõo dinaü ràtri÷ ca tàvaty eva tàdç÷ai÷ càho-ràtraiþ pakùàdi-gaõanayà varùa-÷ataü tasya paramàyur iti | tad-ante tal-lokasya tad-vartinàü ca vinà÷àd àvçttiþ siddheti ||17|| __________________________________________________________ BhG 8.18 avyaktàd vyaktayaþ sarvàþ prabhavanty aharàgame | ràtryàgame pralãyante tatraivàvyaktasaüj¤ake ||18|| ÷rãdharaþ - tatra kim ? ata àha avyaktàd iti | kàryasyàvyaktaü råpaü kàraõàtmakam | tasmàd avyaktàt kàraõa-råpàd vyajyanta iti vyaktaya÷ caràcaràõi bhåtàni pràdurbhavanti | kadà ? ahar-àgame brahmaõo dinasyopakrame | tathà ràtrer àgame brahma-÷ayane | tasminn evàvyakta-saüj¤ake kàraõa-råpe pralayaü yànti | yad và te 'horàtra-vida ity etan na vidhãyante | kintu te prasiddhà ahoràtra-vido janà brahmaõo yad ahar vidus tasyàhna àgame 'vyaktàd vyaktayaþ prabhavanti | yàü ca ràtriü vidus tasyà ràtrer àgame pralãyante iti dvayor anvayaþ ||18|| madhusådanaþ - yathoktair aho-ràtraiþ pakùam àsàdi-gaõanayà pårõaü varùa-÷ataü prajàpateþ paramàyur iti kàla-paricchinnatvenànityo 'sau | tena tal-lokàt punar-àvçtti-yuktaiva | ye tu tato 'rvàcãnàs teùàü tad ahar-màtra-paricchinnatvàt tat-tal-lokebhyaþ punar-àvçttir iti kim u vaktavyam ity àha avyaktàd iti | atra dainandina-sçùñi-pralayor eva vaktum upakràntatvàt tatra càkà÷àdãnàü sattvàd avyakta-÷abdenàkhyàkçtàvasthà nocyate | kintu prajàpateþ svàpàvasthaiva | svàpàvasthaþ prajàpatir iti yàvat | ahar-àgame prajàpateþ prabodha-samaye 'vyaktàt tat-svàpàvasthà-råpàd vyaktayaþ ÷arãra-viùayàdi-råpà bhoga-bhåtayaþ prabhavanti vyavahàra-kùamatayà 'bhivyajyante | ràtry-àgame tasya svàpa-kàle pårvoktàþ sarvà api vyaktayaþ pralãyante tiro-bhavanti yata àvirbhåtàs tatraivàvyakta-saüj¤ake kàraõe pràg-ukte svàpàvasthe prajàpatau ||18|| vi÷vanàthaþ --- ye tu tato 'rvàcãnàs triloka-sthàs teùàü tu tasyàhany ahany api pàta ity àha avyaktàd iti | atra dainandina-sçùñi-pralayayor àkà÷àdãnàü sattvàd avyakta-÷abdena svàpàvasthaþ prajàpatir evocyate iti madhusådana-sarasvatã-pàdàþ | tata÷ ca avyaktàt svàpàvasthàt prajàpateþ sakà÷àd vyaktayaþ ÷arãra-viùayàdi-råpà bhoga-bhåmayo bhavanti vyavahàra-kùamàþ syuþ | ràtry-àgame tasya svàpa-kàle pralãyante tasminn eva tirobhavanti ||18|| baladevaþ -- ye tu tasmàd arvàcãnàs trilokã-vartinas teùàü brahmaõo dine pàtaþ syàd ity àha avyaktàd iti | ahar-àgame brahmaõo jàgara-samaye avyaktàt svàpàvasthàt tasmàt sarvà ÷arãrendriya-bhogya-bhoga-sthàna-råpà vyaktayaþ prabhavanty utpadyante | ràtry-àgame tasya svàpa-samaye tatraiva brahmaõy avyakta-saüj¤ake svàpàvasthe kàraõe tàþ pralãyante tirobhavanti | atràvyakta-÷abdena pradhànaü nàbhidheyaü dainandina-sçùñi-pralayayor upakramàt | tadà viyad-àdãnàü sthitatvàc ca | kintu svàpàvastho brahmaiva tasyàrthaþ ||18|| __________________________________________________________ BhG 8.19 bhåta-gràmaþ sa evàyaü bhåtvà bhåtvà pralãyate | ràtry-àgame 'va÷aþ pàrtha prabhavaty aharàgame ||19|| ÷rãdharaþ - atra ca kçta-nà÷àkçtàbhyàgama-÷aïkàü vàrayan vairàgyàrthaü sçùñi-praylaya-pravàhasyàvicchedaü dar÷ayati bhåta-gràma iti | bhåtànàü caràcara-pràõinàm | gràmaþ samåhaþ | yaþ pràg àsãt sa evàyam ahar-àgame bhåtvà bhåtvà ràtrer àgame pralãyante pralãya pralãya punar apy ahar-àgame 'va÷aþ karmàdi-paratantraþ san prabhavati nànya ity arthaþ ||19|| madhusådanaþ - evam à÷u-vinà÷itve 'pi saüsàra-stha na nivçttiþ kle÷a-karmàdibhir ava÷atayà punaþ punaþ pràdurbhàvàt pràdurbhåtasya ca punaþ kle÷àdi-va÷enaiva tirobhàvàt | saüsàre viparivartamànànàü sarveùàm api pràõinàm asvàtantryàd ava÷ànàm eva janma-maraõàdi-duþkha-prabandha-sambandhàd alam anena saüsàreõeti-vairàgyotpatty-arthaü samàna-nàma-råpatvena ca punaþ punaþ pràdurbhàvàt kçta-nà÷àkçtàbhyàgama-parihàràrthaü càha bhåta-gràma iti | bhåta-gràmo bhåta-samudàyaþ sthàvara-jaïgama-lakùaõo yaþ pårvasmin kalpe sthitaþ sa evàyam etasmin kalpe jàyamàno 'pi na tu pratikalpam anyo 'nyac ca | asat-kàrya-vàdànabhyupagamàt | såryà-candramasau dhàtà yathà-pårvam akalpayat | divaü ca pçthivãü càntarikùam atho suvaþ || iti ÷ruteþ | (MahànàràyaõaU 1.65) samàna-nàma-råpatvàd àvçttàv apy avirodhau dar÷anàt smçte÷ ca (Vs 1.3.30) iti nyàyàc ca | ava÷a ity avidyà-kàma-karmàdi-paratantraþ | he pàrtha spaùñam itarat ||19|| vi÷vanàthaþ --- evam eva bhåtànàü caràcara-pràõinàü gràmaþ samåhaþ ||19|| baladevaþ - ye pralãnàs te punar na bhaviùyantãti kçta-hànyàkçtàbhyàgama-÷aïkà syàt tàü nirasyann àha bhåteti | bhåta-gràmaþ sthira-cara-pràõi-samåho 'va÷aþ karmàdhãnaþ san tathà cedç÷a-janma-mçtyu-pravàha-saïkule prapa¤ce 'smin vivekinàü vairàgyaü yuktam ity uktam ||19|| __________________________________________________________ BhG 8.20 paras tasmàt tu bhàvo 'nyo 'vyakto 'vyaktàt sanàtanaþ | yaþ sa sarveùu bhåteùu na÷yatsu na vina÷yati ||20|| ÷rãdharaþ - lokànàm anityatvaü prapa¤cya parame÷vara-svaråpasya nityatvaü prapa¤cayati - para iti dvàbhyàm | tasmàc caràcara-kàraõa-bhåtàd avyaktàt paras tasyàpi kàraõa-bhåto yo 'nyas tad-vilakùaõo 'vyakta÷ cakùur-àdy-agocaro bhàvaþ sanàtano 'nàdiþ | sa tu sarveùu kàrya-kàraõa-lakùaõeùu bhåteùu na÷yatv api na vina÷yati ||20|| madhusådanaþ - eam ava÷ànàm utpatti-vinà÷a-pradar÷anenàbrahma-bhuvanàl lokàþ punar àvartina ity etad vyàkhyàtam adhunà màm upetya punar janma na vidyata ity etad vyàcaùñe dvàbhyàü paras tasmàd iti | tasmàc caràcara-sthåla-prapa¤ca-kàraõa-bhåtàd dhiraõyagarbhàkhyàd avyaktàt paro vyatiriktaþ ÷reùñho và tasyàpi kàraõa-bhåtaþ | vyatireke 'pi sàlakùaõyaü syàd iti nety àha-anyo 'tyanta-vilakùaõaþ na tasya pratimà asti iti ÷ruteþ | avyakto råpàdi-hãnatayà cakùur-àdy-agocaro bhàvaþ kalpiteùu sarveùu kàryeùu sad-råpeõànugataþ | ataeva sanàtano nityaþ | tu-÷abdo heyàd anityàd avyaktàd upàdeyatvaü ntiyasyàvyaktasya vailakùaõyaü såcayati | etàdç÷o yo bhàvaþ sa hiraõyagarbha iva sarveùu bhåteùu na÷yatsv api na vina÷yati utpadyamàneùv api notpadyata ity arthaþ | hiraõyagarbhasya tu kàryasya bhåtàbhimànitvàt tad-utpatti-vinà÷àbhyàü yuktàv evotpatti-vinà÷au na tu tad-anabhimànino 'kàryasya parame÷varasyeti bhàvaþ ||20|| vi÷vanàthaþ --- tasmàd ukta-lakùaõàd avyaktàt prajàpater hiraõyagarbhàt sakà÷àt paraþ ÷reùñaþ | hiraõyagarbhasyàpi kàraõabhåto yo 'nyaþ khalv avyakto bhàvaþ sanàtano 'nàdiþ ||20|| baladevaþ - tad evaü karma-tantràõàü janma-vinà÷a-dar÷anena àbrahma-bhuvanàt ity etad vivçtam | atha màm upetyaitad vivçõoti paras tasmàd iti | tasmàd utka-råpàd avyaktàd brahmaõo hiraõyagarbhàd anyo yo bhàvaþ padàrthaþ paraþ ÷reùñhas tato 'tyanta-vilakùaõas tasyopàsya ity arthaþ | ativailakùaõyam àha avyakta iti | àtam-vigrahatvàt pratyak ity arthaþ | prasàditas tu pratyakùo 'pi bhavatãty uktaü pràk | sanàtano 'nàdiþ | sa khalu hiraõyagarbha-paryanteùu sarveùu bhåteùu na vina÷yati ||20|| __________________________________________________________ BhG 8.21 avyakto 'kùara ity uktas tam àhuþ paramàü gatim | yaü pràpya na nivartante tad dhàma paramaü mama ||21|| ÷rãdharaþ - avinà÷e pramàõaü dar÷ayann àha avyakta iti | yo bhàvo 'vyakto 'tãndriyaþ | akùaraþ prave÷a-nà÷a-÷ånya iti | tathàkùaràt saübhavatãha vi÷vaü ity àdi-÷rutiùv akùara ity uktaþ | taü paramàü gatiü gamyaü puruùàrtham àhuþ | puruùàn na paraü kiücit sà kàùñhà sà parà gatiþ ity-àdi-÷rutayaþ | parama-gatitvam evàha yaü pràpya na nivartanta iti | tac ca mamaiva dhàma svaråpam | mamety upacàre ùaùñhã | ràhoþ ÷ira itivat | ato 'ham eva paramà gatir ity arthaþ ||21|| madhusådanaþ - yo bhàva ihàvyakta ity akùara iti cokto 'nyatràpi ÷rutiùu smçtiùu ca taü bhàvam àhuþ ÷rutayaþ smçtaya÷ ca puruùàn na paraü kiücit sà kàùñhà paramà gatiþ ity àdyàþ | paramàm utpatti-vinà÷a-÷ånya-sva-prakà÷a-paramànanda-råpàü gatiü puruùàrtha-vi÷ràntim | yaü bhàvaü pràpya na punar nivartante saüsàràya tad-dhàma svaråpaü mama viùõoþ paramaü sarvotkçùñam | mama dhàmeti ràhoþ ÷ira itivad bheda-kalpanayà ùaùñhã | ato 'ham eva paramà gatir ity arthaþ ||21|| vi÷vanàthaþ --- pårvokta-÷lokoktam avyakta-÷abdaü vyàcaùñe avyakta iti | na kùaratãty akùaro nàràyaõaþ eko nàràyaõa àsãn na brahmà na ca ÷aïkaraþ iti ÷ruteþ | mama paramaü dhàma nityaü svaråpam | yad và akùaraþ paraü dhàma brahmaiva mad-dhàma mat-tejo-råpam ||21|| baladevaþ -- yo bhàvo mayehàvyakta ity akùara iti cocyate taü vedàntàþ paramàü gatim àhuþ puruùàn na paraü kiücit sà kàùñhà paramà gatiþ ity àdau | yaü bhàvaü pràpyopetya janàþ punar na nivartante janma nàpnuvanti sa bhàvo 'ham evety àha tad iti | tan mamaiva dhàma svaråpaü paramaü ÷rãmat ùaùñhãyaü caitanyam àtmanaþ svaråpam itivad avagantavyà ||21|| __________________________________________________________ BhG 8.22 puruùaþ sa paraþ pàrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà | yasyàntaþ-sthàni bhåtàni yena sarvam idaü tatam ||22|| ÷rãdharaþ - tat-pràptau ca bhaktir antaraïgopàya ity uktam evety àha puruùa iti | sa càhaü paraþ puruùo 'nanyayà | na vidyate 'nyaþ ÷araõatvena yasyàü tayaikànta-bhaktyaiva labhyaþ | nànyathà | paratvam evàha yasya kàraõa-bhåtasyàntar-madhye bhåtàni sthitàni | yena ca kàraõa-bhåtenedaü sarvaü jagat tataü vyàptam ||22|| madhusådanaþ - idànãm ananya-cetàþ satataü yo màü smarati nitya÷aþ tasyàhaü sulabhaþ iti pràg uktaü bhakti-yogam eva tat-pràpty-upàyam àha puruùa sa iti | sa paro nirati÷ayaþ puruùaþ paramàtmàham evànanyayà na vidyate 'nyho viùayo yasyàü tayà prema-lakùaõayà bhaktyaiva labhyo nànyathà |sa ka ity apekùàyàm àha yasya purusasyàntaþ-sthàny antarvartãni bhåtàni sarvàõi kàryàõi kàraõàntarvartitvàt kàryasya | ataeva yena puruùeõa sarvam idaü kàrya-jàtaü tataü vyàptam - yasmàt paraü nàparam asti kiücid yasmàn nàõãyo na jyàyo 'sti ka÷cit | vçkùa eva stabdho divi tisñhaty ekas tenedaü pårõaü puruùeõa sarvam | yat kiücit jagat sarvaü dç÷yate ÷råyate 'pi và | antar bahi÷ ca tat sarvaü vyàpya nàràyaõaþ sthitaþ || sa paryagàc chukram ity-àdi-÷rutibhya÷ ca ||22|| vi÷vanàthaþ --- sa ca mad-aü÷aþ paramaþ puruùaþ | na vidyate 'nyat karma-yoga-kàmanàdikaü yasyàü tayaiva | ataeva pårvaü mayoktaü ananya-cetàþ satatam iti bhàvaþ ||22|| baladevaþ -- at-pràptau bhakteþ såpàyatvam àha puruùaþ sa iti | sa mal-lakùaõaþ puruùo 'nanyayà tad-ekàntayà ananya-cetàþ satatam iti pårvoditayà bhaktyaiva labhyo labdhuü ÷akyo yoga-bhaktyà tu duþ÷akyà tat-pràptir ity arthaþ | tal-lakùaõam àha yasyeti | sarvam idaü jagat yena tataü vyàptam | ÷ruti÷ caivam àha- eko va÷ã sarvagaþ kçùõa ãóya eko 'pi san bahudhà yo 'vabhàti | vçkùa iva stabdho divi tiùñhaty ekas tenedaü pårõaü puruùeõa sarvam || ity àdyà ||22|| __________________________________________________________ BhG 8.23 yatra kàle tv anàvçttim àvçttiü caiva yoginaþ | prayàtà yànti taü kàlaü vakùyàmi bharatarùabha ||23|| ÷rãdharaþ - tad evaü param÷varopàsakàs tat-padaü pràpya na nivartante | anye tv àvartanta ity uktam | tatra kena màrgeõa gatà nàvartante | kena và gatà÷ càvartante | ity apekùàyàm àha yatreti | yatra yasmin kàle prayàtà yogino 'nàvçttiü yànti yasmiü÷ ca kàle prayàtà àvçttiü yànti taü kàlaü vakùyàmãty anvayaþ | atra ca ra÷my-anusàrã ata÷ càyane 'pi dakùiõe iti såcita-nyàyenottaràyaàdi-kàla-vi÷eùa-maraõaü ca tv avivakùitatvàt kàla-÷abdena kàlàbhimàninãbhir àtivàhikãbhir devatàbhiþ pràpyo màrga upalakùyate | ato 'yam arthaþ yasmin kàlàbhimàni-devatopalakùite màrge prayàtà yogina upàsakàþ karmiõa÷ ca yathàkramam anàvçttim àvçttiü ca yànti | taü kàlàbhimàni-devatopalakùitaü màrgaü kathayiùyàmãti | agni-jyotiùoþ kàlàbhimànitvàbhàve 'pi bhåyasàm aharàdi-÷abdoktànàü kàlàbhimànitvàt tat-sàhacaryàd àmra-vanam ity àdivat kàla-÷abdenopalakùaõam aviruddham ||23|| madhusådanaþ - saguõa-brahmopàsakàs tat-padaü pràpya na nivartante kintu krameõa mucyante | tatra tal-loka-bhogàt pràg-anutpanna-samyag-dar÷anànàü tesàü màrgàpekùà vidyate na tu samyag-dar÷inàm iva tad-anapekùety upàsakànàü tal-loka-pràptaye deva-yàna-màrga upadi÷yate | pitç-yàna-màrgopanyàsas tu tasya stutaye yatreti | pràõotkramaõànantaraü yatra yasmin kàle kàlàbhimàni-devatopalakùite màrge prayàtà yogino dhyàyinaþ karmiõa÷ cànàvçttim àvçttiü ca yànti | deva-yàne pathi prayàtà÷ ca karmiõa àvçttiü yànti | yadyapi deva-yàne 'pi pathi prayàtàþ punar àvartante ity uktaü àbrahma-bhuvanà lokàþ punar àvartinaþ ity atra, tathàpi pitç-yàne pathi gatà àvartanta eva na ke 'pi tatra krama-mukti-bhàjaþ | deva-yàne pathi gatàs tu yadyapi kecid àvartante pratãkopàsakàs taóil-loka-paryantaü gatà hiraõyagarbha-paryantam amànava-puruùa-nãtà api pa¤càgni-vidyàdy-upàsakà atat-kratavo bhogànte nivartanta eva tathàpi daharàdy-upàsakàþ krameõa mucyante | bhogànta iti na sarva evàvartante | ataeva pitç-yànaþ panthà niyamenàvçtti-phalatvàn nikçùñaþ | ayaü tu deva-yànaþ panthà anàvçtti-phalatvàd atipra÷asta iti stutir upapadyate keùàücid àvçttàv apy anàvçtti-phalatvasyànapàyàt | taü deva-yànaü pitç-yànaü ca kàlaü kàlàbhimàni-devatopalakùitaü màrgaü vakùyàmi | he bharatarùabha ! atra kàla-÷abdasya mukhyàrthatve 'gnir-jyotir-dhåma-÷abdànàm upapattir gati-sçti-÷abdayo÷ ceti tad-anurodhenaikasmin kàla-pada eva lakùaõà÷rità kàlàbhimàni-devatànàü màrga-dvaye 'pi bàhulyàt | agni-dhåmayos tad-itarayoþ sator api agnihotra-÷abdavad eka-de÷enàpy upalakùaõaü kàla-÷abdena | anyathà pràtar agni-devatàyà abhàvàt tat-prakhyaü cànya-÷àstram (üã.da 1.4.4) ity anena tasya nàma-dheyatayà na syàt | àmra-vanam iti ca laukiko dçùñàntaþ | vi÷vanàthaþ --- nanu yaü pràpya na nivartante tad dhàma paramaü mama iti tva-uktyà tvad-bhaktàs tvàü pràptà na punar àvartanta ity uktam | na tatra tva-pràntau ka÷cin màrga-niyama ity uktaþ |tvad-bhaktànàü ca guõàtãtatvàt tan-màrgo 'pi guõàtãta eva avasãyate, na tu sàttviko 'rcir-àdiþ | yas tu màrgo yogino j¤àninaþ karmiõa÷ càsti tam ahaü jij¤àse ity apekùàyàm àha yatreti | pràõotkramaõànantaraü tatra kàlopalakùite màrge prayàtà anàvçttim àvçttiü ca yànti taü kàlaü màrgaü vakùya ity anvayaþ ||23|| baladevaþ -- sva-bhaktànàm àvçttiþ sva-vimukhànàü tv àvçttir uktà | sà sà ca kena pathà gatànàü bhaved ity apekùàyàm àha yatreti | yogino bhaktàþ kàmya-karmiõa÷ ca | atra kàla-÷abdena kàlàbhimànino devatoktàþ | agni-dhåmayoþ kàlatvàbhàvàt kàla-÷abdenoktis tu bhåyasà mahad-àdi-÷abdànàü ràtry-àdi-÷abdànàü ca kàla-vàcitvàt tathà càrcir-àdibhir dhåmàdibhi÷ ca devaiþ pàlitaþ panthàþ kàla-÷abdenokto bodhyaþ ||23|| __________________________________________________________ BhG 8.24 agnir jyotir ahaþ ÷uklaþ ùaõmàsà uttaràyaõam | tatra prayàtà gacchanti brahma brahma-vido janàþ ||24|| ÷rãdharaþ - tatrànavçtti-màrgam àha agnir iti | agni-jyotiþ-÷abdàbhyàü te 'rcir abhisambhavanti iti ÷ruty-uktàrcir-abhimàninã devatopalakùyate | ahar iti divasàbhimàninã | ÷ukla iti ÷ukla-pakùàbhimàninã | uttaràyaõa-råpàþ ùaõ-màsà ity uttaràyaõàbhimàninã | etac cànyàsàm api ÷ruty-uktànàü saüvatsara devalokàdi-devatànam upalakùaõàrtham | evaü bhåto yo màrgas tatra prayàtà gatà bhagavad-upàsakà janà brahma pràpnuvanti | yatas te brahma-vidaþ | tathà ca ÷rutiþ - te 'rciùam abhi sambhavanti arciùo 'rahna àpåryamàõa-pakùam àpåryamàõa-pakùàd yàn ùaõ-màsànudaïïàditya eti màsebhyo deva-lokam iti | na hi sadyo-mukti-bhàjàü samyag-dar÷ana-niùñhànàü gatir và kvacid asti, na tasya pràõà utkràmanti ||24|| madhusådanaþ - tatropàsakànàü deva-yànaü panthànam àha agnir iti | agnir-jyotir ity arcir abhimàninã devatà lakùyate | ahar ity ahar-abhimàninã ÷ukla-pakùa iti ÷ukla-pakùàbhimàninã ùaõ-màsà uttaràyaõam iti uttaràyaõa-råpa-ùaõmàsàbhimàninã devataiva lakùyate àtivàhikàs tal-liïgàt (MD 4.3.4) iti nyàyàt | etac cànyàsàm api ÷ruty-uktànàü devatànam upalakùaõàrtham | tathà ca ÷rutiþ - te 'rciùam abhi sambhavanti arciùo 'rahna àpåryamàõa-pakùam àpåryamàõa-pakùàd yàn ùaó-uïïeti màsàüs tàn màsebhyaþ saüvatsaraü saüvatsaràd àdityam àdityàc candramasaü candramaso vidyutaü tat-puruùo 'mànavaþ sa enàn brahma gamayaty eùa deva-patho brahma-patha etena pratipadyamànà imaü mànavam àvartaü nàvartante iti | atra ÷ruty-antarànusàràt saüvatsarànantaraü deva-loka-devatà tato vàyu-devatà tata àditya ity àkare nirõãtam | evaü vidyuto 'nantaraü varuõendra-prajàpatayas tàvatà màrga-parva-pårtiþ | tatràrcir-ahaþ-÷ukla-pakùottaràyaõa-devatà ihoktàþ | saüvatsaro deva-loko vàyur àditya÷ candramà vidyud-varuõa indraþ prajàpati÷ cety anuktà api draùñavyàþ | tatra deva-yàna-màrge prayàtà gacchanti brahma kàryopàdhikaü kàryaü vàdarir asya gaty-upapatteþ (Vs 4.3.7) iti nyàyàt | nirupàdhikaü tu brahma tad-dvàraiva krama-mukti-phalatvàt | brahma-vidaþ saguõa-brahmopàsakà janàþ | atra etena pratipadyamànà imaü mànavam àvartaü nàvartanta iti ÷rutàv imam iti vi÷eùaõàt kalpàntare kecid àvartanta iti pratãyate | ataevàtra bhagavatodàsitaü ÷rauta-màrga-kathanenaiva vyàkhyànàt ||24|| vi÷vanàthaþ --- atrànavçtti-màrgam àha agnir iti | agni-jyotiþ-÷abdàbhyàü te 'rciùam abhisambhavanti iti ÷ruty-uktyàrcir-abhimàninã devatopalakùyate | ahar ity ahar-abhimàninã | ÷ukla iti ÷ukla-pakùàbhimàninã | uttaràyaõa-råpàþ ùaõ-màsà ity uttaràyaõàbhimàninã devatà | etad-råpo yo màrgas tatra prayàtà brahma-vido j¤ànino brahma pràpnuvanti | tathà ca ÷rutiþ - te 'rciùam abhi sambhavanti arciùo 'rahna àpåryamàõa-pakùam àpåryamàõa-pakùàd yàn ùaõ-màsànudaïïàditya eti màlebhyo deva-lokam iti ||24|| baladevaþ -- tatrànàvçtti-patham àha agnir iti | agni-jyotiþ-÷abdàbhyàü ÷ruty-ukto 'rcir-abhimànã deva upalakùyate | ahar iti divasàbhimànã ÷ukla iti ÷ukla-pakùàbhimàninã | ùaõ-màsà ity uttaràyaõam iti ùaõmàsàtmakottaràyaõàbhàbhimànã | etac cànyeùàü saüvatsaràdãnàü ÷ruty-uktànàm upalakùaõam | chàndogyàþ pañhanti - atha yad u caivàsmin ÷avyaü kurvanti yadi ca nàrciùam evàbhisaübhavanty arciùo 'haraha àpåryamàõa-pakùam àpåryamàõa-pakùàdyàn ùaó-udaõõeti màsàüs tàn màsebhyaþ saüvatsaraü saüvatsaràd àdityam àdityàc candramasaü candramaso vidyutaü tat puruùo 'mànavaþ sa enàn brahma gamayaty eùa deva-patho brahma-patha etena pratipadyamànà imaü mànavam àvartaü nàvartanta iti | (4.15.5) asyàrthaþ - asminn akùi-stha-brahmopàsaka-gaõe mçte sati yadi putra-÷iùyàdayaþ ÷abyaü ÷aba-sambandhi karma dàhàdi kurvanti | yadi ca na kurvanti | ubhayathàpy akùatopàsti-phalàs te tad-upàsakà arcir-àdibhir devais tam upàsyaü prayàntãti sphuñam anyat | atra saüvatsaràdityayor madhye vàyu-loko nive÷yaþ | vidyutaþ paratra kramàd varuõendra- prajàpatayo bodhyàþ | ÷ruty-antaràd ity àkare vistaraþ | amànavo nitya-pàrùadaþ pare÷asya hareþ puruùaþ | ete 'rcir-àdayo devà ity àha såtra-kàraþ - àtivàhikàs tal-liïgàt (Vs 4.3.4) iti | tathàrcir-àdibhir bhagavan-nide÷a-sthair dvàda÷abhir devaiþ sevyamànena pathà bhagavantaü tad-bhaktàþ prayànti tataþ punar nàvartanta iti | evam uktaü nirõetçbhiþ- arcir dina-sita-pakùair ihottaràyaõa-÷aran-marud-ravibhiþ | vidhu-vidyud-varuõndra-druhiõai÷ càgàt padaü harer muktaþ || iti ||24|| __________________________________________________________ BhG 8.25 dhåmo ràtris tathà kçùõaþ ùaõmàsà dakùiõàyanam | tatra càndramasaü jyotir yogã pràpya nivartate ||25|| ÷rãdharaþ - àvçtti-màrgam àha dhåma iti | dhåmo dhåmàbhimàninã devatà | ràtry-àdi-÷abdai÷ ca pårvavad eva ràtri-kçùõa-pakùa-dakùiõàyana-råpa-ùaõ-màsàbhimàninyas tisro devatà upalakùyante | etàbhir devatàbhir upalakùito yo màrgas tatra prayàtaþ karma-yogã càndramasaü jyotis tad-upalakùitaü svarga-lokaü pràpya tatreùñàpårta-karma-phalaü bhuktvà punar àvartate | tatràpi ÷rutiþ-te dhåmam abhi sambhavanti dhåmàd ràtriü ràtrer apakùãyamàõa-pakùam apakùãyamàõa-pakùàd yàn ùaõmàsàn dakùiõàditya eti màsebhyaþ pitç-lokaü pitç-lokàt candraü te candraü pràpya annaü bhavanti iti | tad evaü nivçtti-karma-sahitopàsanayà krama-muktiþ kàmya-karmabhi÷ ca svarga-bhogànantaram àvçttiþ | niùiddha-karmabhis tu naraka-bhogànàntaram àvçttiþ | kùudra-karmaõàü tu jantånàm atraiva punaþ punar janmeti draùñavyam ||25|| madhusådanaþ - deva-yàna-màrgastuty-arthaü pitç-yàna-màrgam àha dhåma iti | atràpi dhåma iti dhåmàbhimàninã devatà ràtrir iti ràtry-abhimàninã kçùõa iti kçùõa-pakùàbhimàninã | ùaõmàsà dakùiõàyanam iti dakùiõàyanàbhimàninã lakùyate etad apy anyàsàü ÷ruty-uktànàm upalakùaõam | tathà hi ÷rutiþ -- te dhåmam abhi sambhavanti dhåmàd ràtriü ràtrer apara-pakùam apara-kùãyamàõa-pakùàd yàn ùaó-dakùiõaiti màsàüs tàn anite saüvatsaram abhipràpnuvanti màsebhyaþ pitç-lokaü pitç-lokàd àkà÷am àkà÷àc candramasam eùa somo ràjà tad-devànàm annaü taü devà bhakùayanti tasmin yàvat saüpàtam uùitvàthaitam evàdhvyànaü punar nivartante iti | tatra tasmin pathi prayàtà÷ càndramasaü jyotiþ phalaü yogã karma-yogãùñàpårta-datta-kàrã pràpya yàvat-sampàtam uùitvà nivartate | sampataty aneneti sampàtaþ karma | tasmàd etasmàd àvçtti-màrgàd anàvçtti-màrgaþ ÷reyàn ity arthaþ ||25|| vi÷vanàthaþ --- karmiõàm àvçtti-màrgam àha dhåma iti | dhåmàbhimàninã devatà | ràtry-àdi-÷abdai÷ ca pårvavad eva tat-tad-abhimàninyas tisro devatà lakùyante | etàbhir devatàbhir upalakùito yo màrgas tatra prayàtaþ karma-yogã càndramasaü jyotis tad-upalakùitaü svarga-lokaü pràpya karma-phalaü bhuktvà nivartate ||25|| baladevaþ - athàvçtti-patham àha dhåmo ràtrir iti | tatràpi pårvavat dhåma-ràtri-kçùõa-pakùa-ùaõmàsàtmaka-dakùiõàyanànàm abhimànino devà lakùyàþ | saüvatsara-pitç-lokàkà÷a-candramasàü ÷ruty-uktànàm upalakùaõam etat | chàndogyàþ pañhanti - atha ya ime gràma iùñà-pårte dattam ity upàsate te dhåmam abhisambhavanti | dhåmàd ràtriü ràtrer apara-pakùam apara-pakùàdyàn ùaó-dakùiõaiti màsàüs tàn naite saüvatsaram abhipràpnuvanti || màsebhyaþ pitç-lokaü pitç-lokàd àkà÷am àkà÷àc candramasam eùa somo ràjà tad devànàm annaü taü devà bhakùayanti | tasmin yavàt saüpàtam uùitvàthaitam evàdhvànaü punar nivartante (5.10.3-5) iti | tathà ca dhåmàdibhiþ pare÷a-nide÷asthair aùñabhir devaiþ pàlitena pathà kàmya-karmiõa÷ candra-lokaü pàpya bhoga-kùaye sati tasmàt punar nivartanta iti ||25|| __________________________________________________________ BhG 8.26 ÷ukla-kçùõe gatã hy ete jagataþ ÷à÷vate mate | ekayà yàty anàvçttim anyayàvartate punaþ ||26|| ÷rãdharaþ - uktau màrgàv upasaüharati ÷ukleti | ÷uklàrcir-àdi-gatiþ prakà÷a-mayatvàt kçùõà dhåmàdi-gatis tamo-mayatvàt | ete gatã màrgau j¤àna-karmàdhikàriõo jagataþ ÷à÷vate anàdã saümate saüsàrasyànàditvàt | tayor ekayà ÷uklayà anàvçttiü mokùaü yàti | anyayà kçùõayà tu punar àvartate ||26|| madhusådanaþ - uktau màrgàv upasaüharati ÷ukla-kçùõe iti | ÷uklàrcir-àdi-gatir j¤àna-prakà÷a-mayatvàt | kçùõà dhåmàdi-gatir j¤àna-hãnatvena tamomayatvàt | te ete ÷ukla-kçùõe gatã màrgau hi prasiddhe sa-guõa-vidyà-karmàdhikàriõoþ | jagataþ sarvasyàpi ÷àstra-j¤asya ÷à÷vate anàdã mate saüsàrasyànàditvàt | tayor ekayà ÷uklayà yàty anàvçttiü ka÷cit | anyayà kçùõayà punar àvartate sarvo 'pi ||26|| vi÷vanàthaþ --- uktau màrgàv upasaüharati ÷ukla-kçùõe iti | ÷à÷vate anàdã saümate saüsàrasyànàditvàt | ekayà ÷uklayà anàvçttiü mokùam anyayà kçùõayà tu punaþ punar atra jàyate ||26|| baladevaþ - uktau panthànàv upasaüharati ÷ukleti | arcir-àdir gatiþ ÷uklà prakà÷a-mayatvàt dhåmàdikà gatiþ kçùõà prakà÷a-÷ånyatvàt | gatiþ panthà ete gatà j¤àna-karmàdhikàriõo jagataþ ÷à÷vate anàdã sammate tasyànàditvàt | sphuñam anyat ||26|| __________________________________________________________ BhG 8.27 naite sçtã pàrtha jànan yogã muhyati ka÷cana | tasmàt sarveùu kàleùu yoga-yukto bhavàrjuna ||27|| ÷rãdharaþ - màrga-j¤àna-kalaü dar÷ayan bhakti-yogam upasaüharati naite iti | ete sçtã màrgau mokùa-saüsàra-pràpakau jànan ka÷cid api yogã na muhyati | sukha-buddhyà svargàdi-phalaü na kàmayate | kintu parame÷vara-niùñha eva bhavatãty arthaþ | spaùñam anyat ||27|| madhusådanaþ - gater upàsyatvàya tad-vij¤ànaü stauti naite iti | ete sçtã màrgau he pàrtha jana krama-mokùàyaikà punaþ saüsàràyàpareti ni÷cinvan yogã dhyàna-niùñho na muhyati kevalaü karma dhåmàdi-màrga-pràpakaü kartavyatvena na pratyeti ka÷cana ka÷cid api | tasmàd yogasthàpunar-àvçtti-phalatvàt sarveùu kàleùu yoga-yuktaþ samàhita-citto bhavàpunar-àvçttaye he 'rjuna ||27|| vi÷vanàthaþ --- etan-màrga-dvaya-j¤ànaü vivekotpàdakam atas tadvantaü stauti naite iti | yoga-yuktaþ samàhita-citto bhava ||27|| baladevaþ -- etayoþ pathor bodho viveka-hetur bhavatãti taü stauti naita iti | sçtã panthàno jànan arcir-àdi-mokùàya dhåmàdiþ saüsàràyeti smaran ka÷cid api yogã mad-bhakto na muhyati dhåmàdi-pràpakaü karma kartavyatvena na ni÷cinotãty arthaþ | yoga-yuktaþ samàdhi-niùñho bhavàpunar-àvçttaye ||27|| __________________________________________________________ BhG 8.28 vedeùu yaj¤eùu tapaþsu caiva dàneùu yat puõyaphalaü | atyeti tat sarvam idaü viditvà yogã paraü sthànam upaiti càdyam ||28|| ÷rãdharaþ - adhyàyàrtham aùña-pra÷nàrtha-nirõayaü saphalam upasaüharati vedeùv iti | vedeùv adhyayanàdibhþ | yaj¤eùv anuùñhànàdibhiþ | tapaþsu kàya-÷oùaõàdibhiþ | dàneùu sat-pàtre 'rpaõàdibhiþ | yat puõya-phalam upadiùñaü ÷àstreùu tat sarvam atyeti | tato 'pi ÷reùñhaü yogai÷varyaü pràpnoti | kiü kçtvà ? idam aùña-pra÷nàrtha-nirõayenoktaü tattvaü viditvà | tata÷ ca yogã j¤ànã bhåtvà param utkçùñam àdyaü jagan måla-bhåtaü sthànaü viùõoþ paramaü padaü pràpnoti ||28|| aùñame 'ùña vi÷iùñe 'ùña-saüpçùñàrtha-vinirõayaiþ | akliùñam iùña-dhàmàptiþ spaùñitotkçùña-vartmanà || iti ÷rã-÷rãdhara-svàmikçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü tàraka-brahma-yogo nàmàùñamo 'dhyàyaþ ||8|| madhusådanaþ - punaþ ÷raddhànu-vçddhy-arthaü yogaü stauti vedeùv iti | vedeùu darbha-pavitra-pàõitva-pràï-mukhatva-gurv-adhãnatvàdibhiþ samyag-adhãteùu, yaj¤eùv aïgopàïga-sàhityena ÷raddhayà samyag-anuùñhiteùu | tapaþsu ÷àstrokteùu mano-buddhy-àdyaikàgryeõa ÷raddhayà sutapteùu | dàneùu tulà-puruùàdiùu de÷e kàle pàtre ca ÷raddhayà samyag-dattesu yat-puõya-phalaü puõyasya dharmasya phalaü svarga-svàràjyàdi pradiùñaü ÷àstreõa | atyety atikràmati tat sarvam idaü pårvokta-sapta-pra÷na-niråpaõa-dvàreõoktaü viditvà samyag-anuùñhàna-prayantam avadhàryànuùñhàya ca yogã dhyàna-niùñhaþ | na kevalaü tad atikràmati paraü sarvotkçùñam ai÷varaü sthànam àdyaü sarva-kàraõam upaiti ca pratipadyate ca sarva-kàraõaü brahmaiva pràpnotãty arthaþ | tad anenàdhyàyena dhyeyatvena tat-padàrtho vyàkhyàtaþ ||28|| iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm adhikàri-bhedenàkùara-para-brahma-vivaraõaü nàmàùñamo 'dhyàyaþ ||8|| vi÷vanàthaþ --- etad-adhyàyoktàrtha-j¤àna-phalam àha vedeùv iti | tat sarvam atyeti atikramya ca yogã bhaktimàn tato 'pi ÷reùñhaü sthànam àdyam apràkçtaü nityaü pràpnoti ||28|| bhaktànàü sarvataþ ÷raiùñhyaü pårvoktaü teùv api sphuñam | ananya-bhaktasyety artho 'tràdhyàye vya¤jito 'bhavat || iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm | ÷rã-gãtàsv asñamo 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||8|| baladevaþ - saptamàùñamàdhyàya-dvaya-j¤àna-prakàram àha vedeùv iti | vedeùu brahmacarya-guru-÷u÷råùaõàdi-vidhinà samyag-adhãteùu sarvàïgoaa-saühàreõa samyag-anuùñhiteùu | tapaþsu ÷àstroktena vidhinà samyak cariteùu | dàneùu de÷a-kàla-pàtra-parãkùayà ÷raddhayà ca samyag-datteùu yat puõya-phalaü svarga-ràjyàdi-lakùaõaü pradiùñam uktam | tat sarvam abhyety atikramati | kiü kçtvety àha idam iti | idam adhyàya-dvayoktaü bhagavato mama mad-bhakte÷ ca màhàtmyaü sat-prasaïgena viditvà tad-vedana-sukhàtiriktaü tat sarvaü tçõàya manyata ity arthaþ | tato yogã mad-bhaktimàn bhåtvàdyam anàdi-parama-màyikaü mat-sthànam upaiti ||28|| kçùõàü÷aþ puruùo yoga-bhaktyà labhyo 'rcir-àdibhiþ | kçùõas tv ananya-bhaktyaivety aùñamasya vinirõayaþ || iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye 'ùñamo 'dhyàyaþ | ||8||