Bhagavadgita 7 with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 7.1 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayy Ãsakta-manÃ÷ pÃrtha yogaæ yu¤jan mad-ÃÓraya÷ | asaæÓayaæ samagraæ mÃæ yathà j¤Ãsyasi tac ch­ïu ||1|| ÓrÅdhara÷ - vij¤eyam Ãtmanas tattvaæ saæyogaæ samudÅritam | bhajanÅyam athedÃnÅm aiÓvaraæ rÆpam Åryate || pÆrvÃdhyÃyÃnte mad-gatenÃntarÃtmanà yo mÃæ bhajate sa me yuktatamo mata÷ ity uktam | atra kÅd­Óas tvaæ yasya bhakti÷ kartavyety apek«ÃyÃæ sva-svarÆpaæ nirupayi«yan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayÅti | mayi parameÓvara Ãsaktam abhinivi«Âaæ mano yasya sa÷ | mad-ÃÓrayo 'ham evÃÓrayo yasya | ananya-Óaraïa÷ san | yogaæ yu¤jann abhyasan asaæÓayaæ yathà bhavaty evam | mÃæ samagraæ vibhÆti-balaiÓvaryÃdi-sahitaæ yathà j¤Ãsyasi tad idaæ mayà vak«yamÃïaæ Ó­ïu ||1|| madhusÆdana÷ - yad-bhaktiæ na vinà muktir ya÷ sevya÷ sarva-yoginÃm | taæ vande paramÃnanda-ghanaæ ÓrÅ-nanda-nandanam || evaæ karma-saænyÃsÃtmaka-sÃdhana-pradhÃnena prathama-«aÂkena j¤eyaæ tvaæ-pada-lak«yaæ sa-yogaæ vyÃkhyÃyÃdhunà dhyeya-brahma-pratipÃdana-pradhÃnena madhyamena «aÂkena tat-padÃrtho vyÃkhyÃtavya÷ | tatrÃpi -- yoginÃm api sarve«Ãæ madgatenÃntarÃtmanà | ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtà 6.47] iti prÃg-uktasya bhagavad-bhajanasya vyÃkhyÃnÃya saptamo 'dhyÃya Ãrabhyate | tatra kÅd­Óaæ bhagavato rÆpaæ bhajanÅyaæ kathaæ và tad-gato 'ntarÃtmà syÃd ity etad-dvayaæ pra«Âavyam arjunenÃp­«Âam api parama-kÃruïikatayà svayam eva vivak«u÷ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca mayÅti | mayi parameÓvare sakala-jagad-ÃyatanatvÃdivividha-vibhÆti-bhÃgini Ãsaktaæ vi«ayÃntara-parihÃreïa sarvadà nivi«Âaæ mano yasya tava sa tvam | ataeva mad-ÃÓrayo mad-eka-Óaraïa÷ | rÃjÃÓrayo bhÃryÃdy-Ãsakta-manÃÓ ca rÃja-bh­tya÷ prasiddho mumuk«us tu mad-ÃÓrayo mad-Ãsakta-manÃÓ ca | tvaæ tvad-vidho và yogaæ yu¤jan mana÷-samÃdhÃnaæ «a«Âhokta-prakÃreïa kurvan | asaæÓayaæ yathà bhavaty evaæ samagraæ sarva-vibhÆti-bala-ÓaktyaiÓvaryÃdi-sampannaæ mÃæ yathà yena prakÃreïa j¤Ãsyasi tac ch­ïÆcyamÃnaæ mayà ||1|| viÓvanÃtha÷ - kadà sad-Ãnanda-bhuvo mahÃprabho÷ k­pÃm­tÃbdheÓ caraïau ÓrayÃmahe | yathà tathà projjhita-mukti-tat-pathà bhakty-adhvanà prema-sudhÃm ayÃmahe || saptame bhajanÅyasya ÓrÅ-k­«ïaiÓvaryam ucyate | na bhajante bhajante ye te cÃpy uktÃÓ caturvidhÃ÷ || prathamenÃdhyÃya-«aÂkenÃnta÷-karaïa-Óuddhy-artha-kani«kÃm akarma-sÃpek«au mok«a-phala-sÃdhakau j¤Ãna-yogÃv uktau | idÃnÅm anena dvitÅyÃdhyÃya-«aÂkena karma-j¤ÃnÃdi-vimiÓra-ÓravaïÃn ni«kÃmatva-sakÃmatvÃbhyÃæ ca sÃlokyÃdi-sÃdhakas tathà sarva-mukhya÷ karma-j¤ÃnÃdi-nirapek«a eva premavat pÃr«adatva-lak«aïa-mukti-phala-sÃdhakas tathà yat karmabhir yat tapasà j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat ity Ãdau, sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasÃ, svargÃpavargaæ mad-dhÃma [BhP 1.20.32-33] ity Ãdy-ukter vinÃpi sÃdhanÃnantaraæ svargÃpavargÃdi-nikhila-sÃdhakaÓ ca parama÷ svatantra÷ sarva-sukaro 'pi sarva-du«kara÷ ÓrÅmad-bhakti-yoga ucyate | nanu tam eva viditvà atim­tyum eti [ÁvetU 6.15] iti Órute÷ | j¤Ãnaæ vinà kevalayà bhaktyaiva kathaæ mok«a÷ brÆ«e ? maivaæ, tvam eva tat padÃrthaæ paramÃtmÃnam eva viditvà sÃk«Ãd anubhÆya, na tu tvaæ-padÃrthaæ ÃtmÃnaæ nÃpi prak­tiæ nÃpi vastu-mÃtraæ viditvà m­tyum atyeti ity asyÃ÷ Óruter artha÷ | tatra sita-ÓarkarÃ-rasa-grahaïe yathà rasanaiva kÃraïaæ na tu cak«u÷-ÓrotrÃdikaæ tathaiva guïÃtÅtasya brahmaïe grahaïaæ sambhavet, na tu dehÃdy-atiriktÃtma-j¤Ãnena sÃttvikena | bhaktyÃham ekayà grÃhya÷ [BhP 11.14.11] iti bhagavad-ukter iti | bhaktyà mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷ [GÅtà 18.55] ity atra sa-viÓe«aæ pratipÃdayi«yÃma÷ | j¤Ãna-yogayor mukti-sÃdhanatva-prasiddhis tu tatrastha-guïÅ-bhÆta-bhakti-prabhÃvÃd eva | tayà vinà tayor aki¤citkaratvasya bahuÓa÷ ÓravaïÃt | kiæ ca, asyÃæ Órutau viditvà ity anantaram eva-kÃrasyÃprayogÃd eva | yoga-vyavacchedÃbhÃve j¤Ãpite sati, tasmÃd eva paramÃtmano viditÃt kvacid aviditÃd api mok«a ity artho labhyate | tataÓ ca bhakty-utthena nirguïena paramÃtma-j¤Ãnena mok«a÷ | kvacit tu bhakty-utthaæ taj-j¤Ãnaæ vinÃpi kevalena bhakti-mÃtreïa mok«a ity artha÷ paryavasyati | yathà matsyaï¬ikÃ-piï¬Ãd rasanÃ-do«eïÃlabdha-svÃdÃd api bhuktÃt tad-eka-nÃÓyo vyÃdhir naÓyaty evÃtra na sandeha÷ | matsyaï¬ikÃni te khaï¬a-vikÃrà ÓarkarÃsite ity amara÷ | ÓrÅmad-uddhavenoktam - nanv ÅÓvaro 'nubhajato 'vidu«o 'pi sÃk«Ãc chreyas tanoty agada-rÃja ivopayukta÷ [BhP 10.47.56] iti | ekÃdaÓe 'py uktaæ - yat karmabhir yat tapasà j¤Ãna-vairÃgyataÓ ca yat ity Ãdau sarvaæ mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà [BhP 11.20.31-32] iti | ataeva yan-nÃma-sak­c-chravaïÃt pukkaso 'pi vimucyate saæsÃrÃt ity Ãdau bahuÓo vÃkyair bhaktyaiva mok«a÷ pratipÃdyata iti | atha prak­tam anusarÃma÷ | yoginÃm api sarve«Ãæ madgatenÃntarÃtmanà | ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ || [GÅtà 6.47] iti tvad-vÃkyena tvan-manaskatve sati tvaj-jana-vi«ayaka-ÓraddhÃvattvam iti tvayà sva-bhakta-viÓe«a-lak«aïam eva k­tam ity avagamyate | kintu sa ca kÅd­Óo bhaktas tadÅya-j¤Ãna-vij¤Ãnayor adhikÃrÅ bhavatÅty apek«ÃyÃm Ãha mayy Ãsakteti dvÃbhyÃm | yadyapi - bhakti÷ pareÓÃnubhavo viraktir anyatra cai«a trika eka-kÃla÷ | prapadyamÃnasya yathÃÓnata÷ syus tu«Âi÷ pu«Âi÷ k«ud-apÃyo 'nu-ghÃsam || [BhP 11.2.42] ity ukter bhajan-prakramata eva mad-anubhava-kramo 'pi bhavati, tad apy eka-grÃsa-mÃtra-bhojinas tathà tu«Âi-pu«ÂÅ na spa«Âe bhavata÷, kintu bahutara-grÃsa-bhojina eva | tathaiva mayi ÓyÃmasundare pÅtÃmbare Ãsaktam Ãsakti-bhÆmikÃrƬhaæ mano yasya tathÃbhÆta eva tvaæ mÃæ j¤Ãsyasi | yathà spa«Âam anubhavi«yasi, tat Ó­ïu kÅd­Óaæ yogaæ mayà saha saæyogaæ yu¤jan Óanai÷ Óanai÷ prÃpnuvan mad-ÃÓraya÷ | mÃm eva, na tu j¤Ãna-karmÃdikam ÃÓrayamÃïo 'nanya-bhakta ity artha÷ | atrÃsaæÓayaæ samagram iti padÃbhyÃæ madÅya-nirviÓe«a-brahma-svarÆpa-j¤Ãnaæ kleÓo 'dhikataras te«Ãm avyaktÃsaktacetasÃm | avyaktà hi gatir du÷khaæ dehavadbhir avÃpyate || [GÅtà 12.5] ity agrimokte÷ sa-saæÓayam eva | tathà j¤ÃninÃm upÃsyaæ yad brahma parama-mahato mama mahima-svarÆpam eva | yad uktaæ mayaiva satyavrataæ prati matsya-rÆpeïa - madÅyaæ mahimÃnaæ ca paraæ brahmeti Óabditam | vetsyasy anug­hÅtaæ me sampraÓnair viv­taæ h­di || [BhP 8.24.38] iti | atrÃpi brahmaïo hi prati«ÂhÃham [GÅtà 14.27] iti | ato maj-j¤Ãnam asamagram iti dyotitam ||1|| baladeva÷ - saptame bhajanÅyasya svasyaiÓvaryaæ prakÅrtyate | cÃturvidhyaæ ca bhajatÃæ tathaivÃbhajatÃm api || Ãdyena «aÂkenopÃsakasya jÅvasya svarÆpaæ tat-prÃpti-sÃdhanaæ ca prÃdhÃnyenoktam | madhyena tÆpÃsyasya svasya tat tac ca tathocyate | tatra «a«ÂhÃnta-nirdi«Âaæ tava bhajanÅyaæ rÆpaæ kÅd­Óaæ, kathaæ và bhajato 'ntarÃtmà tad-gata÷ syÃd ity etat pÃrthenÃp­«Âam api k­pÃlutvena svayam eva vivak«ur bhagavÃn uvÃca mayÅti | vyÃkhyÃta-lak«aïe svopÃsye mayy Ãsaktam atimÃtra-nirataæ mano yasya sa tvam anyo và tÃd­Óo mad-ÃÓrayo mad-dÃsya-sakhy-Ãdy-ekatamena bhÃvena mÃæ Óaraïaæ gato yogaæ mac-charaïÃdi-lak«aïaæ yu¤jan kartuæ prav­tta÷ | asaæÓayaæ yathà syÃt tathà | k­«ïa eva paraæ tattvam ato 'nyad veti sandeha-ÓÆnyo mat-pÃramya-niÓcayavÃn ity artha÷ | samagraæ sÃdhi«ÂhÃnaæ savibhÆtiæ saparikaraæ ca mÃæ sarveÓvaraæ yena j¤Ãnena j¤Ãsyasi tan mayocyamÃnam avahita-manÃ÷ Ó­ïu | he pÃrtha ! na ca samagram iti kÃrtsnyena sa j¤Ãnam ÃdiÓatÅti vÃcyam anantasya tasya tathÃj¤ÃnÃsambhavÃt | sm­tiÓ ca kÃrtsnyena nÃjo 'py abhidhÃtum ÅÓa÷ iti | _________________________________________________________ BhG 7.2 j¤Ãnaæ te 'haæ sa-vij¤Ãnam idaæ vak«yÃmy aÓe«ata÷ | yaj j¤Ãtvà neha bhÆyo 'nyaj j¤Ãtavyam avaÓi«yate ||2|| ÓrÅdhara÷ - vak«yamÃïaæ j¤Ãnaæ stauti j¤Ãnam iti | j¤Ãnaæ ÓÃstrÅyaæ vij¤Ãnam anubhava÷ | tat-sahitam idaæ mad-vi«ayam aÓe«ata÷ sÃkalyena vak«yÃmi | yaj j¤Ãtveha Óreyo-mÃrge vartamÃnasya punar anyaj j¤Ãtavyam avaÓi«Âaæ na bhavati | tenaiva k­tÃrtho bhavatÅty artha÷ ||2|| madhusÆdana÷ - j¤ÃsyasÅty ukte parok«am eva taj j¤Ãnaæ syÃd iti ÓaÇkÃæ vyÃvartayan stauti Órotur ÃbhimukhyÃya j¤Ãnam iti | idaæ mad-vi«ayaæ svato 'parok«a-j¤Ãnam | asambhÃvanÃdi-pratibandhena phalam ajanayat parok«am ity upacaryate asambhÃvanÃdi-nirÃse tu vicÃra-paripÃkÃnte tenaiva pramÃïena janitaæ j¤Ãnaæ pratibandhÃbhÃvÃt phalaæ janayad-aparok«am ity ucyate | vicÃra-paripÃka-ni«pannatvÃc ca tad eva vij¤Ãnaæ, tena vij¤Ãnena sahitam idam aparok«am eva j¤Ãnaæ ÓÃstra-janyaæ te tubhyam ahaæ param Ãpto vak«yÃmy aÓe«ata÷ sÃdhana-phalÃdi-sahitatvena niravaÓe«aæ kathayi«yÃmi | ÓrautÅm eka-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãna-pratij¤Ãm anusarann Ãha yaj-j¤Ãnaæ nitya-caitanya-rÆpaæ j¤Ãtvà vedÃnta-janya-mano-v­tti-vi«ayÅk­tyeha vyavahÃra-bhÆmau bhÆya÷ punar api anyat kiæcid api j¤Ãtavyaæ nÃvaÓi«yate | sarvÃdhi«ÂhÃna-san-mÃtra-j¤Ãnena kalpitÃnÃæ sarve«Ãæ bÃdhe san-mÃtra-pariÓe«Ãt tan-mÃtra-j¤Ãnenaiva tvaæ k­tÃrtho bhavi«yasÅty abhiprÃya÷ ||2|| viÓvanÃtha÷ - tatra mad-bhakter Ãsakti-bhÆmikÃta÷ pÆrvam api me j¤Ãnam aiÓvarya-mayaæ bhavet | tad-uttaraæ vij¤Ãnaæ mÃdhuryÃnubhava-mayaæ bhavet | tad-ubhayam api tvaæ Ó­ïv ity Ãha j¤Ãnam iti | anyaj j¤Ãtavyaæ nÃviÓi«yate iti man-nirviÓe«a-brahma-j¤Ãna-vij¤Ãne 'py etad-antarbhÆta evety artha÷ ||2|| baladeva÷ -- vak«yamÃïaæ j¤Ãnaæ stauti j¤Ãnam iti | idaæ cid-acic-chaktimat-svarÆpa-vi«ayakaæ j¤Ãnaæ | tac ca sa-vij¤Ãnam vak«yÃmi | tac-chakti-dvaya-vivikta-svarÆpa-vi«ayakaæ j¤Ãnaæ vij¤Ãnaæ tena sahitaæ te tubhyaæ prapannÃyÃÓe«ata÷ sÃmagryeïopadek«yÃmÅty artha÷ | yat svarÆpaæ sarva-kÃraïaæ yac ca dhyeyaæ tad ubhaya-vi«ayakaæ j¤Ãnam atra vaktuæ pratij¤Ãtaæ yaj j¤Ãnaæ j¤Ãtveha Óreyo-vartmani nivi«Âasya jij¤Ãsos tavÃnyaj j¤Ãtavyaæ nÃvaÓi«yate | sarvasya tad-antarbhÃvÃt ||2|| _________________________________________________________ BhG 7.3 manu«yÃïÃæ sahasre«u kaÓ cid yatati siddhaye | yatatÃm api siddhÃnÃæ kaÓ cin mÃæ vetti tattvata÷ ||3|| ÓrÅdhara÷ - mad-bhaktiæ vinà tu yaj j¤Ãnaæ durlabham ity Ãha manu«yÃïÃm iti | asaÇkhyÃtÃnÃæ jÅvÃnÃæ madhye manu«ya-vyatiriktÃnÃæ Óreyasi prav­ttir eva nÃsti | manu«yÃïÃæ tu sahasre«u madhye kaÓcid eva puïya-vaÓÃt siddhaya Ãtma-j¤ÃnÃya prayatate | prayatnaæ kurvatÃm api sahasre«u kaÓcid eva prak­«Âa-puïya-vaÓÃd ÃtmÃnaæ vetti | tÃd­ÓÃnÃæ cÃtma-j¤ÃnÃæ sahasre«u kaÓcid eva mÃæ paramÃtmÃnaæ mat-prasÃdena tattvato vetti | tad evam atidurlabham api yaj j¤Ãnaæ tubhyam ahaæ vak«yÃmÅty artha÷ ||3|| madhusÆdana÷ - atidurlabhaæ caitan-mad-anugraham antareïa mahÃ-phalaæ j¤Ãnam | yato manu«yÃïÃm iti | manu«yÃïÃæ ÓÃstrÅya-j¤Ãna-karma-yogyÃnÃæ sahasre«u madhye kaÓcid eko 'neka-janma-k­ta-suk­ta-samÃsÃdita-nityÃnitya-vastu-viveka÷ san yatati yatate siddhaye sattva-Óuddhi-dvÃrà j¤Ãnotpattaye | yatatÃæ yatamÃnÃnÃæ j¤ÃnÃya siddhÃnÃæ prÃg-arjita-suk­tÃnÃæ sÃdhakÃnÃm api madhye kaÓcid eka÷ Óravaïa-manana-nididhyÃsana-paripÃkÃnte mÃm ÅÓvaraæ vetti sÃk«Ãtkaroti tattvata÷ pratyag-abhedena tattvam asÅty Ãdi-gurÆpadi«Âa-mahÃ-vÃkyebhya÷ | aneke«u manu«ye«v Ãtma-j¤Ãna-sÃdhanÃnu«ÂhÃyÅ parama-durlabha÷ | sÃdhanÃnu«ÂhÃyi«v api madhye phala-bhÃgÅ parama-durlabha iti kiæ vaktavyam asya j¤Ãnasya mÃhÃtmyam ity abhiprÃya÷ ||3|| viÓvanÃtha÷ - etac ca sa-vij¤Ãnaæ maj-j¤Ãnaæ pÆrvam adhyÃya-«aÂke prokta-lak«aïair j¤Ãnibhir yogibhir api durlabham iti vadana prathamaæ vij¤Ãnam Ãha manu«yÃïÃm iti | asaÇkhyÃtÃnÃæ jÅvÃnÃæ madhye kaÓcid eve manu«yo bhavati | manu«yÃïÃæ sahasre«u madhye kaÓcid eva Óreyase yatate | tÃd­ÓÃnÃm api manu«yÃïÃæ sahasre«u kaÓcid eva mÃæ ÓyÃmasundarÃkÃraæ tattvato vetti sÃk«Ãd anubhavatÅti nirviÓe«a-brahmÃnubhavÃnandÃt sahasra-guïÃdhikaæ sa-viÓe«a-brahmÃnubhavÃnanda÷ syÃd iti bhÃva÷ ||3|| baladeva÷ - sva-j¤Ãnasya daurlabhyam Ãha manu«yÃïÃm iti | uccÃvaca-dheÃtma-asaÇkhyÃtà jÅvÃs te«u katicid eva manu«yÃs te«Ãæ ÓÃstrÃdhikÃra-yogyÃnÃæ sahasre«u madhye kaÓcid eva sat-prasaÇga-vaÓÃt siddhaye sva-parÃtmÃvalokanÃya yatate, na tu sarva÷ | tÃd­ÓÃnÃæ yatatÃæ yatamÃnÃnÃæ siddhÃnÃæ labdha-sva-parÃtmÃvalokanÃnÃæ sahasre«u madhye kaÓcid evaiko mÃæ k­«ïaæ tattvato vetti | ayam artha÷ - ÓÃstrÅyÃrthÃnu«ÂhÃyino bahavo manu«yÃ÷ paramÃïu-caitanyaæ svÃtmÃnaæ prÃdeÓa-mÃtraæ mat-svÃæÓaæ paramÃtmÃnaæ cÃnubhÆya vimucyante | mÃæ tu yaÓodÃ-stanandhayaæ k­«ïam adhunà tvat-sÃrathiæ kaÓcid eva tÃd­Óa-sat-prasaÇgÃvÃpta-mad-bhaktis tattvato yÃthÃtmyena vetti | avicintyÃnanta-Óaktikatvena nikhila-kÃraïatvena sÃrvaj¤ya-sÃrvaiÓvarya-svabhakta-vÃtsalyÃdy-asaÇkhyeya-kalyÃïa-guïa-ratnÃkaratvena pÆrïa-brahmatvena cÃnubhavatÅty artha÷ | vak«yati ca sa mahÃtmà sudurlabha÷ [GÅtà 7.19], mÃæ tu veda na kaÓcana [GÅtà 7.26] iti ||3|| _________________________________________________________ BhG 7.4 bhÆmir Ãpo 'nalo vÃyu÷ khaæ mano buddhir eva ca | ahaækÃra itÅyaæ me bhinnà prak­tir a«Âadhà ||4|| ÓrÅdhara÷ - evaæ ÓrotÃram abhimukhÅk­tyedÃnÅæ prak­ti-dvÃrà s­«Ây-Ãdi-kart­tveneÓvara-tattvaæ pratij¤Ãtaæ nirÆpayi«yan parÃpara-bhedena prak­ti-dvayam Ãha bhÆmir iti dvyÃbhyÃm | bhÆmy-Ãdi-Óabdai÷ pa¤ca-gandhÃdi-tan-mÃtrÃïy ucyante | mana÷-Óabdena tat-kÃraïa-bhÆto 'haÇkÃra÷ | buddhi-Óabdena tat-kÃraïaæ mahat-tattvam ahaÇkÃra-Óabdena tat-kÃraïam avidyà | ity evam a«Âadhà bhinnà | yad và bhÆmy-Ãdi-Óabdai÷ pa¤ca-mahÃ-bhÆtÃni sÆk«mai÷ sahikÅk­tya g­hyante | ahaÇkÃra-ÓabdenaivÃhaÇkÃras tenaiva tat-kÃryÃïÅndriyÃïy api g­hyante | buddhir iti mahat-tattvam | mana÷-Óabdena tu manasaivonneyam avyakta-rÆpaæ pradhÃnam iti | anena prakÃreïa me pak­tir mÃyÃkhyà Óaktir a«Âadhà bhinnà vibhÃgaæ prÃptà | caturviæÓati-bheda-bhinnÃpy a«Âa-svaivÃntarbhÃva-vivak«ayëÂadhà bhinnety uktam | tathà ca k«etrÃdhyÃya imÃm eva prak­tiæ caturviæÓati-tattvÃtmanà prapa¤cayi«yati - mahÃbhÆtÃny ahaÇkÃro buddhir avyaktam eva ca | indriyÃïi daÓaikaæ ca pa¤ca cendriya-gocarÃ÷ || [GÅtà 13.5] iti ||4|| madhusÆdana÷ - evaæ prarocanena ÓrotÃram abhimukhÅk­tyÃtmana÷ sarvÃtmakatvena paripÆrïatvam avatÃrayann ÃdÃv aparÃæ prak­tim upanyasyati bhÆmir iti | sÃÇkhyair hi pa¤ca tan-mÃtrÃïy ahaÇkÃro mahÃn avyaktam ity a«Âau prak­taya÷ pa¤ca mahÃ-bhÆtÃni pa¤ca karmendriyÃïi pa¤ca j¤ÃnendriyÃïi ubhaya-sÃdhÃraïaæ manaÓ ceti «o¬aÓa vikÃrà ucyante | etÃny eva caturviæÓatis tattvÃni | tatra bhÆmir Ãpo 'nalo vÃyu÷ kham iti p­thvy-ap-tejo-vÃyv-ÃkÃÓÃkhya-pa¤ca-mahÃbhÆta-sÆk«mÃvasthÃ-rÆpÃïi gandha-rasa-rÆpa-sparÓa-ÓabdÃtmakÃni pa¤ca-tan-mÃtrÃïi lak«yante | buddhy-ahaÇkÃra-Óabdau tu svÃrthÃv eva | mana÷-Óabdena ca pariÓi«Âam avyaktaæ lak«yante prak­ti-Óabda-sÃmÃnÃdhikaraïyena svÃrtha-hÃner ÃvaÓyakatvÃt | mana÷-Óabdena và sva-kÃraïam ahaÇkÃro lak«yate pa¤ca-tanmÃtra-saænikar«Ãt | buddhi-Óabdas tv ahaÇkÃra-kÃraïe mahat-tattve mukhya-v­ttir eva | ahaÇkÃra-Óabdena ca sarva-vÃsanÃ-vÃsitam avidyÃtmakam avyaktaæ lak«yante pravartakatvÃdy-asÃdhÃraïa-dharma-yogÃc ca | iti ukta-prakÃreïeyam aparok«Ã sÃk«i-bhÃsyatvÃt prak­tir mÃyÃkhyà pÃrameÓvarÅ Óaktir anirvacanÅya-svabhÃvà triguïÃtmikëÂadhà bhinno '«Âabhi÷ prakÃrair bhedam Ãgatà | sarvo 'pi ja¬a-vargo 'traivÃntarbhavatÅty artha÷ | sva-siddhÃnte cek«aïa-saÇkalpÃtmakau mÃyÃ-pariïÃmÃv eva buddhy-ahaÇkÃrau | pa¤ca-tan-mÃtrÃïi cÃpa¤cÅk­ta-pa¤ca-mahÃ-bhÆtÃnÅty asak­d avocÃm ||4|| viÓvanÃtha÷ -atha bhakti-mate j¤Ãnaæ nÃma bhagavad-aiÓvarya-j¤Ãnam eva, na tu dehÃdy-atiriktÃtma-j¤Ãnam eveti | ata÷ svÅyaiÓvarya-j¤Ãnaæ nirÆpayan parÃpara-bhedena svÅya-prak­ti-dvayam Ãha bhÆmir iti dvÃbhyÃm | bhÆmy-Ãdi-Óabdai÷ pa¤ca-mahÃ-bhÆtÃni sÆk«ma-bhÆtair gandhÃdibhi÷ sahaikÅk­tya saÇg­hyante, ahaÇkÃra-Óabdena tat-kÃrya-bhÆtÃnÅndriyÃïi tat-kÃraïa-bhÆta-mahat-tattvam api g­hyate | buddhi-manaso÷ p­thag-uktis tattve«u tayo÷ prÃdhÃnyÃt ||4|| baladeva÷ - evaæ ÓrotÃraæ pÃrtham abhimukhÅk­tya svasya kÃraïa-svarÆpaæ cid-acic-chaktimad vaktuæ te ÓaktÅ prÃha bhÆmir iti dvÃbhyÃm | caturviæÓatidhà prak­tir bhÆmy-Ãdy-ÃtmanëÂadhà bhinnà me madÅyà bodhyà tan-mÃtrÃdÅnÃæ bhÆmy-Ãdi«v antarbhÃvÃd ihÃpi caturviæÓatidhaivÃvaseyà | tatra bhÆmy-Ãdi«u pa¤casu bhÆte«u tat-kÃraïÃnÃæ gandhÃnÃæ pa¤cÃnÃæ tan-mÃtrÃïÃm antar-bhÃva÷ | ahaÇkÃre tat-kÃryÃïÃm ekÃdaÓÃnÃm indriyÃïÃm | buddhi-Óabdo mahat-tattvam Ãha | mana÷-Óabdas tu mano-gamyam avyakta-rÆpaæ pradhÃnam iti | ÓrutiÓ caivam Ãha-caturviæÓati-saÇkhyÃnÃm avyaktaæ vyaktam ucyate iti | svayaæ ca k«etrÃdhyÃye vak«yati mahÃbhÆtÃny ahaÇkÃra÷ [GÅtà 13.5] ity Ãdinà ||4|| _________________________________________________________ BhG 7.5 apareyam itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃm | jÅva-bhÆtÃæ mahÃ-bÃho yayedaæ dhÃryate jagat ||5|| ÓrÅdhara÷ - aparÃm imÃæ prak­tim upasaæharan parÃæ prak­tim Ãha apareyam iti | a«Âadhà yà prak­tir ukteyam aparà nik­«Âà ja¬atvÃt parÃrthatvÃc ca | ita÷ sakÃÓÃt parÃæ prak­«ÂÃm anyÃæ jÅva-bhÆtÃæ jÅva-svarÆpÃæ me prak­tiæ viddhi jÃnÅhi | paratve hetu÷ yayà cetanayà k«etraj¤a-rÆpayà svakarma-dvÃreïedaæ jagad dhÃryate ||5|| madhusÆdana÷ - evaæ k«etra-lak«aïÃyÃ÷ prak­ter aparatvaæ vadan k«etraj¤a-lak«aïÃæ parÃæ prak­tim Ãha apareyam iti | yà prÃg a«Âadhoktà prak­ti÷ sarvÃcetana-varga-rÆpà seyam aparà nik­«Âà ja¬atvÃt parÃrthatvÃt saæsÃra-bandha-rÆpatvÃc ca | itas tv acetana-varga-rÆpÃyÃ÷ k«etra-lak«aïÃyÃ÷ prak­ter anyÃæ vilak«aïÃæ tu-ÓabdÃd yathÃ-kathaæcid apy abhedÃyogyÃæ jÅva-bhÆtÃæ cetanÃtmikÃæ k«etraj¤a-lak«aïÃæ me mamÃtma-bhÆtÃæ viÓuddhÃæ parÃæ prak­«ÂÃæ prak­tiæ viddhi he mahÃbÃho, yayà k«etraj¤a-lak«aïayà jÅva-bhÆtayÃntar-anupravi«Âayà prak­tyedaæ jagad-acetana-jÃtaæ dhÃryate svato viÓÅrya uttamyate anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓa nÃma-rÆpe vyÃkaravÃïi iti Órute÷ | na hi jÅva-rahitaæ dhÃrayituæ Óakyam ity abhiprÃya÷ ||5|| viÓvanÃtha÷ - iyaæ prak­tir variyaÇgÃkhyà Óaktir aparÃnutk­«Âà ja¬atvÃt | ito 'nyÃæ prak­tiæ taÂasthÃæ Óaktiæ jÅva-bhÆtÃæ parÃm utk­«ÂÃæ viddhi caitanyatvÃt | asyà utk­«Âatve hetu÷ yayà cetanayedaæ jagad acetanaæ svabhogÃrthaæ g­hyate ||5|| baladeva÷ - e«Ã prak­tir aparà nik­«Âà ja¬atvÃd bhogyatvÃc ceto ja¬ÃyÃ÷ prak­ter anyÃæ parÃæ cetanatvÃd bhokt­tvÃc cotk­«ÂÃæ jÅva-bhÆtÃæ me madÅyÃæ prak­tiæ viddhi | he mahÃbÃho pÃrtha ! paratve hetu÷ yayeti | yayà cetanayà idaæ jagat sva-karma-dvÃrà dhÃryate ÓayyÃsanÃdivat sva-bhogÃya g­hyate | ÓrutiÓ ca harer eveyaæ Óaktis tvayÅty Ãha pradhÃna-k«etraj¤a-patir guïeÓa÷ [ÁvetU 6.16] iti | _________________________________________________________ BhG 7.6 etad-yonÅni bhÆtÃni sarvÃïÅty upadhÃraya | ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathà ||6|| ÓrÅdhara÷ - anayo÷ prak­titvaæ darÓayan svasya tad-dvÃrà s­«Ây-Ãdi-kÃraïatvam Ãha etad iti | ete k«etra-k«etraj¤a-rÆpe prak­tÅ yonÅ kÃraïa-bhÆte ye«Ãæ tÃny etad-yonÅni | sthÃvara-jaÇgamÃtmakÃni sarvÃïi bhÆtÃnÅty upadhÃraya budhyasva | tatra ja¬Ã prak­tir deha-rÆpeïa pariïamate | cetanà tu mad-aæÓa-bhÆtà bhokt­tvena dehe«u praviÓya svakarmaïà tÃni dhÃrayati | te ca madÅye prak­tÅ matta÷ sambhÆte | ato 'ham eva k­tsnasya sa-prak­tikasya jagata÷ prabhava÷ | prakar«eïa bhavaty asmÃd iti prabhava÷ | paraæ kÃraïam aham ity artha÷ | tathà pralÅyate 'neneti pralaya÷ | saæhartÃpy aham evety artha÷ ||6|| madhusÆdana÷ - ukta-prak­ti-dvaye kÃrya-liÇgakam anumÃnaæ pramÃïayan svasya tad-dvÃrà jaga-s­«Ây-Ãdi-kÃraïatvaæ darÓayati etad-yonÅnÅti | ete aparatvena paratvena ca prÃg-ukte k«etra-k«etraj¤a-lak«aïe prak­tÅ yonir ye«Ãæ tÃny etad-yonÅni bhÆtÃni bhavana-dharmakÃïi sarvÃïi cetanÃcetanÃtmakÃni janimanti nikhilÃnÅty evam upadhÃraya jÃnÅhi | kÃryÃïÃæ cid-acid-granthi-rÆpatvÃt kÃraïam api cid-acid-granthi-rÆpam anuminv ity artha÷ | evaæ k«etra-k«etraj¤a-lak«aïe mamopÃdhi-bhÆte yata÷ prak­tÅ bhavatas tatas tad-dvÃrÃhaæ sarvaj¤a÷ sarveÓvaro 'nanta-Óakti-mÃyopÃdhi÷ k­tsnasya carÃcarÃtmakasya jagata÷ sarvasya kÃrya-vargasya prabhava utpatti-kÃraïaæ pralayas tathà vinÃÓa-kÃraïam | svÃpnikasyeva prapa¤casya mÃyikasya mÃyÃÓarayatva-vi«ayatvÃbhyÃæ mÃyÃvy aham evopÃdÃnaæ dra«Âà cety artha÷ ||6|| viÓvanÃtha÷ - etac chakti-dvaya-dvÃraiva svasya jagat-kÃraïatvam Ãha etad iti | ete mÃyÃ-Óakti-jÅva-ÓaktÅ k«etra-k«etraj¤a-rÆpe yonÅ kÃraïa-bhÆte ye«Ãæ tÃni sthÃvara-jaÇgamÃtmakÃni bhÆtÃni jÃnÅhi | ata÷ k­tsnasya sarvasyÃsya jagata÷ prabhavo mac-chakti-dvaya-prabhÆtatvÃd aham eva sra«Âà | pralayas tac-chaktimati mayy eva pralÅna-bhÃvitvÃd aham evÃsya saæhartà ||6|| baladeva÷ -- etac chakti-dvaya-dvÃraiva sarva-jagat-kÃraïatÃæ svasyÃha etad iti | sarvÃïi sthira-carÃïi bhÆtÃny etad-yonÅni upadhÃraya viddhi | ete 'para-pare k«etra-k«etraj¤a-Óabda-vÃcye mac-chaktÅ yonÅ kÃraïa-bhÆte ye«Ãæ tÃnÅty artha÷ | te ca prak­tÅ madÅye matta eva sambhÆte | ata÷ k­tsnasya sa-prak­tikasya jagato 'ham eva prabhava utpatti-hetu÷ | prabhavaty asmÃt iti vyutpatte÷ | tasya pralaya-saæhartÃpy aham eva pralÅyate 'nena iti vyutpatte÷ ||6|| _________________________________________________________ BhG 7.7 matta÷ parataraæ nÃnyat ki¤cid asti dhana¤jaya | mayi sarvam idaæ protaæ sÆtre maïi-gaïà iva ||7|| ÓrÅdhara÷ - yasmÃd evaæ tasmÃt matta iti | matta÷ sakÃÓÃt parataraæ Óre«Âhaæ jagata÷ s­«Âi-saæhÃrayo÷ svatantraæ kÃraïaæ ki¤cid api nÃsti | sthiti-hetur apy aham evety Ãha mayÅti | mayi sarvam idaæ jagat protaæ grathitam ÃÓritam ity artha÷ | d­«ÂÃnta÷ spa«Âa÷ ||7|| madhusÆdana÷ - yasmÃd aham eva mÃyayà sarvasya jagato janma-sthiti-bhaÇga-hetus tasmÃt paramÃrthata÷ matta iti | nikhila-d­ÓyÃkÃra-pariïata-mÃyÃdhi«ÂhÃnÃt sarva-bhÃsakÃn matta÷ sad-rÆpeïa sphuraïa-rÆpeïa ca sarvÃnusyÆtÃn sva-prakÃÓa-paramÃnanda-caitanya-ghanÃt paramÃrtha-satyÃt svapna-d­Óa iva svÃpnikaæ mÃyÃvina iva mÃyikaæ Óukti-ÓakalÃvacchinna-caitanyÃdivat-tad-aj¤Ãna-kalpitaæ rajataæ parataraæ paramÃrtha-satyam anyat kiæcid api nÃsti he dhana¤jaya | mayi kalpitaæ paramÃrthato na matto bhidyata ity artha÷ tad ananyatvam Ãrambhaïa-ÓabdÃdibhya÷ [Vs 2.1.14] iti nyÃyÃt | vyavahÃra-d­«Âyà tu mayi sad-rÆpe sphuraïa-rÆpe ca sarvam idaæ ja¬a-jÃtaæ protaæ grathitaæ mat-sattayà sad iva mat-sphuraïena ca sphurad iva vyavahÃrÃya mÃyÃ-mayÃya kalpate | sarvasya caitanya-grathitatva-mÃtre d­«ÂÃnta÷ - sÆtre maïi-gaïà iveti | athavà sÆtre taijasÃtmani hiraïyagarbhe svapna-d­Ói svapna-protà maïi-gaïà iveti sarvÃæÓe d­«ÂÃnto vyÃkhyeya÷ | anye tu param ata÷ setÆn mÃna-sambandha-bheda-vyapadeÓebhya÷ [Vs 3.2.31] iti sÆtroktasya pÆrva-pak«asyottaratvena Ólokam imaæ vyÃcak«ate | matta÷ sarvaj¤Ãt sarva-Óakte÷ sarva-kÃraïÃt parataraæ praÓasyataraæ sarvasya jagata÷ s­«Âi-saæhÃrayo÷ svatantraæ kÃraïam anyan nÃsti he dhana¤jaya ! yasmÃd evaæ tasmÃn mayi sarva-kÃraïe sarvam idaæ kÃrya-jÃtaæ protaæ grathitaæ nÃnyan na | sÆtre maïi-gaïà iveti d­«ÂÃntas tu grathitatva-mÃtre na tu kÃraïatve | kanake kuï¬alÃdivad iti tu yogyo d­«ÂÃnta÷ ||7|| viÓvanÃtha÷ -- yasmÃd evaæ tasmÃd aham eva sarvam ity Ãha matta÷ parataram anyat ki¤cid apii nÃsti | kÃrya-kÃraïayor aikyÃt Óakti-Óaktimator aikyÃc ca | tathà ca Óruti÷ ekam evÃdvitÅyaæ brahma, neha nÃnÃsti ki¤cana iti | evaæ svasya sarvÃtmakatvam uktvà sarvÃntaryÃmitvaæ cÃha mayÅti | sarvam idaæ cij-ja¬Ãtmakaæ jagat mat-kÃryatvÃn mad-Ãtmakam api punar mayy antaryÃmiïi protaæ grathitaæ yathà sÆtre maïi-gaïÃ÷ protÃ÷ | madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃs tu sÆtre maïi-gaïà iveti d­«ÂÃntas tu grathitatva-mÃtre, na tu kÃraïatve kanake kuï¬alÃdivad iti tu yogyo d­«ÂÃnta ity Ãhu÷ ||7|| baladeva÷ - nanu sthira-carayor apara-parayo÷ prak­tyor api tvam eva tac-chaktimÃn yonir ity ukter nikhila-jagad-bÅjatvaæ tava pratÅtaæ, na tu sarva-paratvam | tac ca tad-bÅjÃt tvatto 'nyasyaiva - tato yad uttarataraæ tad arÆpam anÃmayam | ya etad vidur am­tÃs te bhavanti athetare du÷kham evÃpi yanti || [ÁvetU 3.10] iti ÓravaïÃd iti cet tatrÃha matta iti | mattas tvat-sakhÃt k­«ïÃt paratara÷ Óre«Âham anyat ki¤cid api nÃsty aham eva sarva-Óre«Âhaæ vastv ity artha÷ | nanu tato yad uttarataram ity ÃdÃv anyathà Órutim iti cen mandam etat k«odÃk«amatvÃt | tathà hi vedÃham etaæ puru«aæ mahÃntam Ãdity-varïaæ tamasa÷ parastÃt | tam eva vidvÃn am­ta iha bhavati nÃnya÷ panthà vidyate 'nayanÃya || iti [ÁvetU 3.8] ÓvetÃÓvatarai÷ sarva-jagad-bÅjasya mahÃ-puru«asya vi«ïor j¤Ãnam am­tasya panthÃs tato nÃstÅty upadiÓya tad-upapÃdanÃya yasmÃt paraæ nÃparam asti ki¤cid yasmÃn nÃïÅyona jyÃyo 'sti ki¤cit iti tasyaiva paramatvaæ tad-itarasya tad-asambhavaæ ca pratipÃdya | tato yad uttarotaraæ ity Ãdinà pÆrvoktam eva nigamitam | na tu tato 'nyac-chre«Âham astÅti uktam | tathà sati te«Ãæ m­«ÃvÃditvÃpatte÷ | evam Ãha sÆtrakÃra÷-tathÃnya-prati«edhÃt [Vs 3.2.36] iti | mad-anyasya kasyacid api Órai«ÂhyÃbhÃvÃd aham eva mad-anya-sarvÃÓraya ity Ãha mayÅti | protaæ grathitaæ sphuÂam anyat | etena viÓvapÃlakatvaæ svasyoktam ||7|| _________________________________________________________ BhG 7.8 raso 'ham apsu kaunteya prabhÃsmi ÓaÓi-sÆryayo÷ | praïava÷ sarva-vede«u Óabda÷ khe pauru«aæ n­«u ||8|| ÓrÅdhara÷ - jagata÷ sthiti-hetutvam eva prapa¤cati raso 'ham iti pa¤cabhi÷ | apsu raso 'haæ rasa-tan-mÃtra-rÆpayà vibhÆtyà tad-ÃÓrayatenÃpsu-sthito 'ham ity artha÷ | tathà ÓaÓi-sÆryayo÷ prabhÃsmi | candre sÆrye ca prakÃÓa-rÆpayà vibhÆtyà tad-ÃÓrayatvena sthito 'ham ity artha÷ | uttarÃtrÃpy evaæ dra«Âavyam | sarve«u vede«u vaikharÅ-rÆpe«u tan-mÆla-bhÆta÷ praïava oÇkÃro 'smi | kha ÃkÃÓe Óabda-tan-mÃtra-rÆpo 'smi | n­«u puru«e«u pauru«am udyamam asmi | udyame hi puru«Ãs ti«Âhanti ||8|| madhusÆdana÷ - avÃdÅnÃæ rasÃdi«u protatva-pratÅte÷ kathaæ tvayi sarvam idaæ protam iti ca na ÓaÇkyaæ rasÃdi-rÆpeïa mamaiva sthitatvÃd ity Ãha raso 'ham iti pa¤cabhi÷ | rasa÷ puïyo madhuras tan-mÃtra-rÆpa÷ sarvÃsÃm apÃæ sÃra÷ kÃraïa-bhÆto yo 'psu sarvÃsvanugata÷ so 'haæ he kaunteya tad-rÆpe mayi sarvà Ãpa÷ protà ity artha÷ | evaæ sarve«u paryÃye«u vyÃkhyÃtavyam | iyaæ vibhÆtir ÃdhyÃnÃyopadiÓyata iti nÃtÅvÃbhinive«Âavyam | tathà porabhà prakÃÓa÷ ÓaÓi-sÆryayor aham asmi | prakÃÓa-sÃmÃnya-rÆpe mayi ÓaÓi-sÆryau protÃv ity artha÷ | tathà praïaya oÇkÃra÷ sarva-vede«v anusyÆto 'haæ tad yathà ÓaÇkunà sarvÃïi parïÃni saæt­ïïÃny evam oÇkÃreïa sarvà vÃk iti Órute÷ | saæt­ïïÃni grathitÃni | sarvà vÃk sarvo veda ity artha÷ | Óabda÷ puïyas tan-mÃtra-rÆpa÷ kha ÃkÃÓe 'nusyÆto 'ham | pauru«aæ puru«atva-sÃmÃnyaæ n­«u puru«e«u yad anusyÆtaæ tad aham | sÃmÃnya-rÆpe mayi sarve viÓe«Ã÷ protÃ÷ Órautair dundubhy-Ãdi-d­«ÂÃntair iti sarvatra dra«Âavyam ||8|| viÓvanÃtha÷ - sva-kÃrye jagaty atra yathÃham antaryÃmi-rÆpeïa pravi«Âo varte, tathà kvacit kÃraïa-rÆpeïa kvacit kÃrye«u manu«yÃdi«u sÃra-rÆpeïÃpy ahaæ varta ity Ãha raso 'ham iti caturbhi÷ | apsu rasa tat-kÃraïa-bhÆto mad-vibhÆtir ity artha÷ | evaæ sarvatrÃgre 'pi | prabhà prabhÃ-rÆpa÷ | praïava oÇkÃra÷ sarva-veda-kÃraïam | ÃkÃÓe Óabdas tat-kÃraïam | n­«u pauru«am sakala udyama-viÓe«a eva manu«ya-sÃra÷ ||8|| baladeva÷ - tattvaæ darÓayati raso 'ham iti pa¤cabhi÷ | apsu raso 'haæ rasa-tan-mÃtrayà vibhÆtyà tÃ÷ pÃlayan tÃsv ahaæ vartate | tÃæ vinà tÃsÃm asthite÷ | ÓaÓini sÆrye cÃhaæ prabhÃsmi prabhayà vibhÆtyà tau pÃlayan tayor ahaæ varte | evaæ paratra dra«Âavyam | vaikharÅ-rÆpe«u sarva-vede«u tan-mÆla-bhÆta÷ praïavo 'ham | khe nabhasi Óabdas tan-mÃtra-lak«aïo 'ham | n­«u pauru«aæ phalavÃn udyamo 'ham | tenaiva te«Ãæ sthite÷ ||8|| _________________________________________________________ BhG 7.9 puïyo gandha÷ p­thivyÃæ ca tejaÓ cÃsmi vibhÃvasau | jÅvanaæ sarva-bhÆte«u tapaÓ cÃsmi tapasvi«u ||9|| ÓrÅdhara÷ - kiæ ca puïya iti | puïyo 'vik­to gandho gandha-tan-mÃtram | p­thivyà ÃÓraya-bhÆto 'ham ity artha÷ | yad và vibhÆti-rÆpeïÃÓrayatvasya vivak«itatvÃt surabhi-gandhasyaivotk­«Âatayà vibhÆtitvÃt puïyo gandha ity uktam | tathà vibhÃvasÃgnau yat tejo du÷sahà sahajà dÅptis tad aham | sarva-bhÆte«u jÅvanaæ prÃïa-dhÃraïa-vÃyur aham ity artha÷ | tapasvi«u vÃnaprasthÃdi«u dvandva-sahana-rÆpaæ tapo 'smi ||9|| madhusÆdana÷ - puïya÷ surabhir avik­to gandha÷ sarva-p­thivÅ-sÃmÃnya-rÆpas tan-mÃtrÃkhya÷ p­thivyÃm anusyÆto 'ham | ca-kÃro rasÃdÅnÃm api puïyatva-samuccayÃrtha÷ | Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandhÃnÃæ hi svabhÃvata eva puïyatvam avik­tatvaæ prÃïinÃm adharma-viÓe«Ãt tu te«Ãm apuïyatvaæ na tu svabhÃvata iti dra«Âavyam | tathà vibhÃvasÃv agnau yat teja÷ sarva-dahana-prakÃÓana-sÃmarthya-rÆpam u«ïa-sparÓa-sahitaæ sita-bhÃsvaraæ rÆpaæ puïyaæ tad aham asmi | ca-kÃrÃdyo vÃyau puïya u«ïa-sparÓÃturÃïÃm ÃpyÃyaka÷ ÓÅta-sparÓa÷ so 'py aham iti dra«Âavyam | sarva-bhÆte«u sarve«u prÃïi«u jÅvanaæ prÃïa-dhÃraïam Ãyur aham asmi | tad-rÆpe mayi sarve prÃïina÷ protà ity artha÷ | tapasvi«u nityaæ tapo-yukte«u vÃnaprasthÃdi«u yat tapa÷ ÓÅto«ïa-k«ut-pipÃsÃdi-dvandva-sahana-sÃmarthya-rÆpaæ tad aham asmi | tad-rÆpe mayi tapasvina÷ protà viÓe«aïÃbhÃve viÓi«ÂÃbhÃvÃt | tapaÓ ceti ca-kÃreïa cittaikÃgryam Ãntaraæ jihvopasthÃdi-nigraha-lak«aïaæ bÃhyaæ ca sarvaæ tapa÷ samuccÅyate ||9|| viÓvanÃtha÷ -- puïyo 'vik­to gandha÷ puïyas tu cÃrv api ity amara÷ | ca-kÃro rasÃdÅnÃm api puïyatva-samuccayÃrtha÷ | teja÷ sarva-vastu-pÃcana-prakÃÓana-ÓÅta-trÃïÃdi-sÃmarthya-rÆpa÷ sÃra÷ | jÅvanam Ãyur eva sÃra÷ | tapo dvandva-sahanÃdikam eva sÃra÷ ||9|| baladeva÷ -- puïyo 'vik­to gandhas tan-mÃtra-lak«aïa÷ | ca-kÃro rasÃdÅnÃm aham api puïyatva-samuccÃyaka÷ | vibhÃvasau vahnau teja÷ sarva-vastu-pacana-prakÃÓanÃdi-sÃmarthya-rÆpaæ ca ÓadÃd vÃyau ya÷ puïya÷ sparÓa u«ïa-sparÓa-vyÃkulÃnÃm ÃpÃyaka÷ so 'ham iti bodhyam | jÅvanam Ãyus tapo dvandva-sahanam ||9|| _________________________________________________________ BhG 7.10 bÅjaæ mÃæ sarva-bhÆtÃnÃæ viddhi pÃrtha sanÃtanam | buddhir buddhimatÃm asmi tejas tejasvinÃm aham ||10|| ÓrÅdhara÷ - kiæ ca bÅjam iti | sarve«Ãæ carÃcarÃïÃæ bhÆtÃnÃæ bÅjaæ sajÃtÅya-kÃryotpÃdana-sÃmarthyam | sanÃtanaæ nityam uttarottara-sarva-kÃrye«v anusyÆtam | tad eva bÅjaæ mad-vibhÆtiæ viddhi | na tu prativyakti vinaÓyam | tathà buddhimatÃæ buddhi÷ praj¤Ãham asmi | tejasvinÃæ pragalbhÃnÃæ teja÷ pragalbhatÃm ||10|| madhusÆdana÷ - sarvÃïi bhÆtÃni sva-sva-bÅje«u protÃni na tu svayÅti cen nety Ãha bÅjam iti | yat sarva-bhÆtÃnÃæ sthÃvara-jaÇgamÃnÃm ekaæ bÅjaæ kÃraïaæ | sanÃtanaæ nityaæ bÅjÃntarÃnapek«aæ na tu prativyakti-bhinnam anityaæ và tad-avyÃk­tÃkhyaæ sarva-bÅjaæ mÃm eva viddhi na tu mad-bhinnaæ he pÃrtha | ato yuktam ekasminn eva mayi sarva-bÅje protatvaæ sarve«Ãm ity artha÷ | kiæ ca buddhis tattvÃtattva-viveka-sÃmarthyaæ tÃd­Óa-buddhimatÃm aham asmi | buddhi-rÆpe mayi buddhimanta÷ protà viÓe«aïÃbhÃve viÓi«ÂÃbhÃvasyoktatvÃt | tathà teja÷ prÃgalbhyaæ parÃbhibhava-sÃmarthyaæ pariÓ cÃnabhibhÃvyatvaæ tejasvinÃæ tathÃvidha-prÃgalbhya-yuktÃnÃæ yat tad aham asmi, tejo-rÆpe mayi tejasvina÷ protà ity artha÷ ||10|| viÓvanÃtha÷ - bÅjam avik­taæ kÃraïaæ pradhÃnÃkhyam ity artha÷ | sanÃtanaæ nityaæ buddhimatÃæ buddhir eva sÃra÷ ||10|| baladeva÷ - sarva-bhÆtÃnÃæ carÃcarÃïÃæ yad eka-bÅjaæ sanÃtanaæ nityaæ, na tu prativyakti-bhinnam anityaæ và tat pradhÃnÃkhyaæ sarva-bÅjaæ mÃm eva viddhi tad-rÆpayà vibhÆtyà tÃny ahaæ pÃlayÃmi tat-pareïa hi tÃni pu«yante | buddhi÷ sÃrÃsÃra-vivekavatÅ | teja÷ prÃgalbhyaæ parÃbhibhava-sÃmarthyaæ parÃn abhibhÃvyatvaæ ca ||10|| _________________________________________________________ BhG 7.11 balaæ balavatÃæ cÃhaæ kÃma-rÃga-vivarjitam | dharmÃviruddho bhÆte«u kÃmo 'smi bharatar«abha ||11|| ÓrÅdhara÷ - kiæ ca balam iti | kÃmo 'prÃpte vastuny abhilëo rÃjasa÷ | rÃga÷ punar abhila«ite 'rthe prÃpte 'pi punar adhike 'rthe citta-ra¤janÃtmakas t­«ïÃpara-paryÃyas tÃmasa÷ | tÃbhyÃæ vivarjitaæ balavatÃæ balam aham asmi | sÃttvikaæ sva-dharmÃnu«ÂhÃna-sÃmarthyam aham ity artha÷ | dharmeïÃviruddha÷ sva-dÃre«u putrotpÃdana-mÃtropayogÅ kÃmo 'ham iti ||11|| madhusÆdana÷ - aprÃpto vi«aya÷ prÃpti-kÃraïÃbhÃve 'pi prÃpyatÃm ity ÃkÃraÓ citta-v­tti-viÓe«a÷ kÃma÷ | prÃpto vi«aya÷ k«aya-kÃraïe saty api na k«ÅyatÃm ity evam-ÃkÃraÓ citta-v­tti-viÓe«o ra¤janÃtmà rÃgas tÃbhyÃæ viÓe«eïa varjitaæ sarvathà tad-akÃraïaæ rajas-tamo-virahitaæ yat svadharmÃnu«ÂhÃnÃya dehendriyÃdi-dhÃraïa-sÃmarthyaæ sÃttvikaæ balam balavatÃæ tÃd­Óa-sÃttvika-bala-yuktÃnÃæ saæsÃra-parÃÇmukhÃnÃæ tad aham asmi | tad-rÆpe mayi balavanta÷ protà ity artha÷ | ca-Óabdas tu-ÓabdÃrtho bhinna-krama÷ | kÃma-rÃga-vivarjitam eva balaæ mad-rÆpatvena dhyeyaæ na tu saæsÃriïÃæ kÃma-rÃga-kÃraïaæ balam ity artha÷ | krodhÃrtho và rÃga-Óabdo vyÃkhyeya÷ | dharmo dharma-ÓÃstraæ tenÃviruddho 'prati«iddho dharmÃnukÆlo và yo bhÆte«u prÃïi«u kÃma÷ ÓÃstrÃnumata-jÃyÃ-putra-vittÃdi-vi«ayo 'bhilëa÷ so 'ham asmi | he bharatar«abha ! ÓÃstrÃviruddha-kÃma-bhÆte mayi tathÃvidha-kÃma-yuktÃnÃæ bhÆtÃnÃæ protatvam ity artha÷ ||11|| viÓvanÃtha÷ - kÃma÷ sva-jÅvikÃdy-abhilëa÷ | rÃga÷ krodhas tad-vivarjitam | na tad-dvayotthitam ity artha÷ | dharmÃviruddha÷ sva-bhÃryÃyÃæ putrotpatti-mÃtropayogÅ ||11|| baladeva÷ -- kÃma÷ sva-jÅvikÃdy-abhilëa÷ | rÃgas tu prÃpte 'py abhila«ite 'rthe punas tato 'py adhike 'rthe citta-ra¤janÃtmako 'tit­«ïÃpara-nÃmÃ, tÃbhyÃæ vivarjitaæ balaæ sva-dharmÃnu«ÂhÃna-sÃmarthyam ity artha÷ | dharmÃviruddha÷ svapatnyÃæ putrotpatti-mÃtra-hetu÷ ||11|| _________________________________________________________ BhG 7.12 ye caiva sÃttvikà bhÃvà rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca ye | matta eveti tÃn viddhi na tv ahaæ te«u te mayi ||12|| ÓrÅdhara÷ - kiæ ca ye caiveti | ye cÃnye 'pi sÃttvika-bhÃvÃ÷ Óama-damÃdaya÷ | rÃjasÃÓ ca har«a-darpÃdaya÷ | tÃmasÃÓ ca Óoka-mohÃdaya÷ | prÃïinÃæ sva-karma-vaÓÃj jÃyante tÃn matta eva jÃtÃn iti viddhi | madÅya-prak­ti-guïa-kÃryatvÃt | evam api te«v ahaæ na varte | jÅvavat tad-adhÅno 'haæ na bhavÃmÅty artha÷ | te tu mad-adhÅnÃ÷ santo mayi vartanta ity artha÷ ||12|| madhusÆdana÷ - kim evaæ parigaïanena ye caiveti | ye cÃnye 'pi bhÃvÃÓ citta-pariïÃmÃ÷ sÃttvikÃ÷ Óama-damÃdaya÷ | ye ca rÃjasà har«a-darpÃdaya÷ | ye ca tÃmasÃ÷ Óoka-mohÃdaya÷ prÃïinÃm avidyÃ-karmÃdi-vaÓÃj jÃyante tÃn matta eva jÃyamÃnÃn iti ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava ity Ãdy-ukta-prakÃreïa viddhi samastÃn eva | athavà sÃttvikà rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca bhÃvÃ÷ sarve 'pi ja¬a-vargà vyÃkhyeyà viÓe«a-hetv-abhÃvÃt | eva-kÃraÓ ca samastÃvadhÃraïÃrtha÷ | evam api na tv ahaæ te«u, matto jÃtatve 'pi tad-vaÓas tad-vikÃra-rÆ«ito rajju-khaï¬a iva kalpita-sarva-vikÃra-rÆ«ito 'haæ na bhavÃmi saæsÃrÅva | te tu bhÃvà mayi rajjvÃm iva sarpÃdaya÷ kalpità mad-adhÅna-sattÃ-sphÆrtikà mad-adhÅnà ity artha÷ ||12|| viÓvanÃtha÷ - evaæ vastu-kÃraïa-bhÆtà vastu-sÃra-bhÆtÃÓ ca rÃk«asÃdyÃÓ ca vibhÆtaya÷ kÃÓcid uktÃ÷ | kintv alam ativistareïa | mad-adhÅnaæ vastu-mÃtram eva mad-vibhÆtir ity Ãha ye caiveti | sÃttva-bhÃvÃ÷ Óama-damÃdayo devÃdyÃÓ ca | rÃjasà har«a-darpÃdayo 'surÃdyÃÓ ca | tÃmasÃ÷ Óoka-mohÃdayo rÃk«asÃdyÃÓ ca | tÃn matta eveti madÅya-prak­ti-guïa-kÃryatvÃt | te«v ahaæ na varte | jÅvavat tad-adhÅno 'haæ na bhavÃmÅty artha÷ | te tu mayi mad-adhÅnÃ÷ santa eva vartante ||12|| baladeva÷ -- evaæ kÃæÓcid vibhÆtir abhidhÃya samÃsena sarvÃs tÃ÷ prÃha ye caiveti | ye mitho vilak«aïa-svabhÃvÃ÷ sÃttvikÃdayo bhÃvÃ÷ prÃïinÃæ ÓarÅrendriya-vi«ayÃtmanà ta-kÃraïatvena cÃvasthitÃs tÃn sarvÃn tat-tac-chakty-upetÃn matta evopapannÃn viddhi | na tv ahaæ te«u varte naivÃhaæ tad-adhÅna-sthiti÷ | te mayi mad-adhÅna-sthitaya ity artha÷ ||12|| _________________________________________________________ BhG 7.13 tribhir guïa-mayair bhÃvair ebhi÷ sarvam idaæ jagat | mohitaæ nÃbhijÃnÃti mÃm ebhya÷ param avyayam ||13|| ÓrÅdhara÷ - evambhÆtam ÅÓvaraæ tvÃm ayaæ jana÷ kim iti na jÃnÃtÅti ? ata Ãha tribhir iti | tribhis trividhair ebhi÷ pÆrvoktair guïa-mayai÷ kÃma-lobhÃdibhir guïa-vikÃrair bhÃvai÷ svabhÃvair mohitam idaæ jagat | ato mÃma nÃbhijÃnÃti | kathambhÆtam ? ebhyo bhÃvebhya÷ param | ebhir asp­«Âam ete«Ãæ niyantÃram | ataevÃvyayaæ nirvikÃram ity artha÷ ||13|| madhusÆdana÷ - tava parameÓvarasya svÃtantrye nitya-Óuddha-buddham ukta-svabhÃvatve ca sati kuto jagatas tvad-Ãtmakasya saæsÃritvam | evaævidha-matsvarÆpÃparij¤ÃnÃd iti cet, tad eva kuta ity ata Ãha tribhir iti | ebhi÷ prÃg-uktais tribhis trividhair guïa-mayai÷ sattva-rajas-tamo-guïa-vikÃrair bhÃvai÷ sarvair api bhavana-dharmabhir sarvam idaæ jagat prÃïi-jÃtaæ mohitam vivekÃyogyatvam ÃpÃditaæ sad ebhyo guïamayebhyo bhÃvebhya÷ param e«Ãæ kalpanÃdhi«ÂhÃnam atyanta-vilak«aïam avyayaæ sarva-vikriyÃ-ÓÆnyam aprapa¤cam Ãnanda-ghanam Ãtma-prakÃÓam avyavahitam api mÃæ nÃbhijÃnÃti | tataÓ ca svarÆpÃparicayÃt saæsaratÅvety aho daurbhÃgyam aviveki-janasyety anukroÓaæ darÓayati bhagavÃn ||13|| viÓvanÃtha÷ - nanv evambhÆtaæ tvà parameÓvaraæ katham ayaæ jano na jÃnÃtÅty ata Ãha tribhir iti | guïamayai÷ Óama-damÃdi-har«Ãdi-ÓokÃdyair bhÃvai÷ svÃbhÃvÅbhÆtair jagaj jagaj-jÃta-jÅva-v­ndaæ mohitaæ sat mÃæ nirguïatvÃd ebhya÷ param avyayaæ nirvikÃram ||13|| baladeva÷ - atha Óakti-dvaya-viviktaæ svasya dhyeya-svarÆpaæ darÓayan tasyÃj¤Ãne tad-Ãsaktim eva hetum Ãha tribhir iti | ebhi÷ pÆrvoditair guïamayair man-mÃyÃ-guïa-kÃryais trividhai÷ sÃttvikÃdibhir bhÃvair bhavana-dharmibhi÷ k«aïa-pariïÃmibhis tat-tat-karmÃnuguïa-ÓarÅrendriya-vi«ayÃtmanÃvasthitair mohitam avivekitÃæ nÅtaæ sat sarvam idaæ jagat surÃsura-manu«yÃdy-ÃtmanÃvasthitaæ jÅva-v­ndaæ kart­ ebhya÷ sÃttvikÃdibhyo bhÃvebhya÷ paraæ tair asp­«Âam ananta-kalyÃïa-guïa-ratnÃkaraæ vij¤ÃnÃnanda-ghanaæ sarveÓvaram avyayam apracyuta-svabhÃvaæ mÃæ k­«ïaæ nÃbhijÃnÃti pratyÃsÆyati ||13|| _________________________________________________________ BhG 7.14 daivÅ hy e«Ã guïa-mayÅ mama mÃyà duratyayà | mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te ||14|| ÓrÅdhara÷ - ke tarhi tvÃæ jÃnantÅti ? ata Ãha daivÅti | daivy alaukikÅ | atyadbhutety artha÷ | guïa-mayÅ sattvÃdi-guïa-vikÃrÃtmikà | mama parameÓvarasya Óaktir mÃyà duratyayà dustarà hi | prasiddhim etam | tathÃpi mÃm eva ity eva-kÃreïÃvyabhicÃriïyà bhaktyà ye prapadyante bhajanti mÃyÃm etÃæ sudustarÃm api te taranti | tato mÃæ jÃnantÅti bhÃva÷ ||14|| madhusÆdana÷ - nanu yathoktÃnÃdi-siddha-mÃyÃ-guïa-traya-baddhasya jagata÷ svÃtntryÃbhÃvena tat-parivarjanÃsÃmÃrthyÃn na kadÃcid api mÃyÃtikrama÷ syÃd vastu-vivekÃsÃmÃrthya-heto÷ sadÃtanatvÃdityÃÓaÇkya bhagavad-eka-Óaraïatayà tattva-j¤Ãna-dvÃreïa mÃyÃtikrama÷ sambhavatÅty Ãha daivÅti | daivÅ eko devo sarva-bhÆte«u gƬha÷ [ÁvetU 6.11] ity-Ãdi-Óruti-pratipÃdite svatodyotanavati deve sva-prakÃÓa-caitanyÃnande nirvibhÃge tad-ÃÓrayatayà tad-vi«ayatayà ca kalpità ÃÓrayatva-vi«ayatva-bhÃginÅ nirvibhÃga-citir eva kevalà [Saæ.ÁÃrÅ 1.319] ity ukte÷ | e«Ã sÃk«i-pratyak«atvenÃpalÃpÃnarhà | hi-ÓabdÃd bhramopÃdÃnatvÃd arthÃpatti-siddhà ca | guïa-mayÅ sattva-rajas-tamo-guïa-trayÃtmikà | triguïa-rajjur ivÃtid­dhatvena bandhana-hetu÷ | mama mÃyÃvina÷ parameÓvarasya sarva-jagat-kÃraïasya sarvaj¤asya sarva-Óakte÷ sva-bhÆtà svÃdhÅnatvena jagat-s­«Ây-Ãdi-nirvÃhikà | mÃyà tattva-pratibhÃsi-pratibandhenÃtattva-pratibhÃsa-hetur Ãvaraïa-vik«epa-Óakti-dvayavaty avidyà sarva-prapa¤ca-prak­ti÷ mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram [ÁvetU 4.19] iti Órute÷ | atraivaæ prakriyà | jÅveÓvara-jagad-vibhÃga-ÓÆnye caitanye 'dhyastÃnÃdir avidyà sattva-prÃdhÃnyena svacchà darpaïa iva mukha-bhÃsaæ cid-ÃbhÃsam Ãg­hïÃti | tataÓ ca bimba-sthÃnÅya÷ parameÓvara upÃdhi-do«ÃnÃskandita÷ pratibimba-sthÃnÅyaÓ ca jÅva upÃdhi-do«Ãskandita÷ | ÅÓvarÃc ca jÅva-bhogÃyÃkÃÓÃdi-krameïa ÓarÅrendriya-saÇghÃtas tad-bhogyaÓ ca k­tsna÷ prapa¤co jÃyata iti kalpanà bhavati | bimba-pratibimba-mukhÃnugata-mukhavac ceÓa-jÅvÃnugataæ mÃyopÃdhi caitanyaæ sÃk«Åti kalpyate | tenaiva ca svÃdhyastà mÃyà tat-kÃryaæ ca k­tsnaæ prakÃÓyate | ata÷ sÃk«y-abhiprÃyeïa daivÅti bimbeÓvarÃbhiprÃyeïa tu memeti bhagavtoktam | yadyapy avidyÃ-pratibimba eka eva jÅvas tathÃpy avidyÃ-gatÃnÃm anta÷-karaïa-saæskÃrÃïÃæ bhinnatvÃt tad-bhedenÃnta÷-karaïopÃdhes tasyÃtra bheda-vyapadeÓo mÃm eva ye prapadyante du«k­tino mƬhà na prapadyante, caturvidhà bhajante mÃm ity Ãdi÷ | Órutau ca tad yo devÃnÃæ pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha r«ÅïÃæ tathà manu«yÃïÃm [BAU 1.4.10] ity Ãdi÷ | anta÷-karaïopÃdhi-bhedÃparyÃlocane tu jÅvatva-prayojakopÃdher ekatvÃd ekatvenaivÃtra vyapadeÓa÷ | k«etraj¤aæ cÃpi mÃæ viddhi sarva-k«etre«u [GÅtà 13.2], prak­tiæ puru«aæ caiva viddhy anÃdÅ ubhÃv api [GÅtà 13.19], mamaivÃæÓo jÅva-loke jÅva-bhÆta÷ sanÃtana÷ [GÅtà 15.7] ity Ãdi | Órutau ca brahma và idam agra ÃsÅt tad ÃtmÃnam evÃvedahaæ brahmÃsmÅti tasmÃt tat sarvam abhavat [BAU 1.4.10], eko deva÷ sarva-bhÆte«u gƬha÷ [ÁvetU 6.11], anena jÅvenà ' 'tmanà ' ' nupraviÓya [ChÃU 6.3.2] bÃlÃgra-Óata-bhÃgasya Óatadhà kalpitasya ca | bhÃgo jÅva÷ sa vij¤eya÷ sa cÃnantyÃya kalpate || [ÁvetU 5.9] ity Ãdi÷ | yadyapi darpaïa-gataÓ caitra-pratibimba÷ svaæ paraæ ca na jÃnÃty acetanÃæÓasyaiva tatra pratibimbitatvÃt tathÃpi cit-pratibimbaÓ cittvÃd eva svaæ paraæ ca jÃnÃti | pratibimba-pak«e bimba-caitanya evopÃdhisthatva-mÃtrasya kalpitatvÃt | ÃbhÃsa-pak«e tasyÃnirvacanÅyatve 'pi ja¬a-vilak«aïatvÃt | sa ca yÃvat sva-bimbaikyam Ãtmano na jÃnÃti tÃvaj jala-sÆrya iva jala-gata-kampÃdikam upÃdhi-gataæ vikÃra-sahasram anubhavati | tad etad Ãha duratyayeti | bimba-bhÆteÓvaraikya-sÃk«ÃtkÃram antareïÃtyetuæ taritum aÓakyeti duratyayà | ataeva jÅvo 'nta÷karaïÃvacchinnatvÃt tat-sambaddham evÃk«yÃdi-dvÃrà bhÃsayan kiæcij j¤o bhavati | tataÓ ca jÃnÃmi karomi bhu¤je cety anartha-Óata-bhÃjanaæ bhavati | sa ced bimba-bhÆtaæ bhagavantam ananta-Óaktiæ mÃyÃ-niyantÃraæ sarva-vidaæ sarva-phala-dÃtÃram aniÓam Ãnanda-ghana-mÆrtim anekaÃnavatÃrÃn bhaktÃnugrahÃya vidadhatam ÃrÃdhayati samarpaïena tadà bimba-samarpitasya pratibimbe pratiphalanÃt sarvÃn api puru«ÃrthÃn ÃsÃdayati | etad evÃbhipretya prahlÃdenoktaæ - naivÃtmana÷ prabhur ayaæ nija-lÃbha-pÆrïo mÃnaæ janÃd avidu«a÷ karuïo v­ïÅte | yad yaj jano bhagavate vidadhÅta mÃnaæ tac cÃtmane prati-mukhasya yathà mukha-ÓrÅ÷ || [BhP 7.9.11] iti | darpaïa-pratibimbitasya mukhasya tilakÃdi-ÓrÅr apek«ità ced bimba-bhÆte mukhe samarpaïÅyà | sà svayam eva tatra pratiphalati nÃnya÷ kaÓcit tat-prÃptÃv upÃyo 'sti yathà tathà bimba-bhÆteÓvare samarpitam eva tat-pratibimba-bhÆto jÅvo labhate nÃnya÷ kaÓcit tasya puru«Ãrtha-lÃbhe 'sty upÃya iti d­«ÂÃnta-dÃr«ÂÃnikayor artha÷ | tasya yadà bhagavantam anantam anavaratam ÃrÃdhayato 'nta÷karaïaæ j¤Ãna-pratibandhaka-pÃpena rahitaæ j¤ÃnÃnukÆla-puïyena copacitaæ bhavati tadÃtinirmale mukura-maï¬ala iva mukham atisvacche 'nta÷karaïe sarva-karma-tyÃga-Óama-damÃdi-pÆrvaka-gurÆpasadana-vedÃnta-vÃkya-Óravaïa-manana-nididhyÃsanai÷ saæsk­te tattvam asÅti-gurÆpadi«Âa-vedÃnnta-vÃkya-karaïikÃhaæ brahmÃsÅmty anÃtmÃkÃra-ÓÆnyà nirupÃdhi-caitanyÃkÃrà sÃk«ÃtkÃrÃtmikà v­ttir udeti | tasyÃæ ca pratiphalaitaæ caitanyaæ sadya eva sva-vi«ayÃÓrayÃm avidyÃm unmÆlayati dÅpa iva tama÷ | tatas tasyà nÃÓÃt tayà v­ttyà sahÃkhilasya kÃrya-prapa¤casya nÃÓa÷ | upÃdÃna-nÃÓÃd upÃdeya-nÃÓasya sarva-tantra-siddhÃnta-siddhatvÃt | tad etad Ãha bhagavÃn mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te iti | Ãtmety evopÃsÅta [BAU 1.4.7], tad ÃtmÃnam evÃvet [BAU 1.4.10], tam eva dhÅro vij¤Ãya [BAU 4.4.23], tam eva viditvÃtim­tyum eti [ÁvetU 6.15] ity Ãdi-Óruti«v ivehÃpi mÃm evety eva-kÃro 'py anuparaktatÃ-pratipatty-artha÷ | mÃm eva sarvopÃdhi-virahitaæ vidÃnanda-sadÃtmÃnam akhaï¬aæ ye prapadyante vedÃnta-vÃkya-janyayà nirvikalpa-sÃk«ÃtkÃra-rÆpayà nirvacanÃnarha-Óuddha-cid-ÃkÃratva-dharma-viÓi«Âayà sarva-suk­ta-phala-bhÆtayà nididhyÃsana-paripÃka-prasÆtayà ceto-v­ttyà sarvÃj¤Ãna-tat-kÃrya-virodhinyà vi«ayÅkurvanti te ye kecid etÃæ duratikramaïÅyÃm api mÃyÃm akhilÃnartha-janma-bhuvam anÃyÃsenaiva taranti atikrÃmanti tasya ha na devÃÓ canÃbhÆtyà ÅÓata Ãtmà hy e«Ã sa bhavati [BAU 1.4.10] iti Órute÷ | sarovÃdhi-niv­ttyà saccidÃnanda-ghana-rÆpeïaiva ti«ÂhantÅty arta÷ | bahu-vacana-prayogo dehendriyÃdi-saæghÃta-bheda-nbandhanÃtma-bheda-bhrÃnty-anuvÃdÃrtha÷ | prapaÓyantÅti vaktavye prapadyanta ity ukte 'rthe mad-eka-ÓaraïÃ÷ santo mÃm eva bhagavantaæ vÃsudevam Åd­Óam ananta-saundarya-sÃra-sarvasvam akhila-kalÃ-kalÃpa-nilayam abhinava-paÇkaja-ÓobhÃdhika-caraïa-kamala-yugala-prabham anavarata-veïu-vÃdana-nirata-v­ndÃvana-krŬÃsakta-mÃnasa-heloddh­ta-govardhanÃkhya-mahÅdharaæ gopÃlaæ ni«Ædita-ÓiÓupÃla-kaæsÃdi-du«Âa-saÇgham abhinava-jalada-ÓobhÃ-sarvasva-haraïa-caraïaæ paramÃnanda-ghana-maya-mÆrtimati-vairi¤ca-prapa¤cam anavaratam anucintayanto divasÃn ativÃhayanti te mat-prema-mahÃnanda-samudra-magna-manasas tathà samasta-mÃyÃ-guïa-vikÃrair nÃbhibhÆyante | kintu mad-vilÃsa-vinoda-kuÓalà ete mad-unmÆlana-samarthà iti ÓaÇkamÃneva mÃyà tebhyo 'pasarati vÃravilÃsinÅva krodhanebhyas tapodhanebhyas tasmÃn mÃyÃ-taraïÃrthÅ mÃm Åd­Óam eva santatam anucintayed ity apy abhipretaæ bhagavata÷ | Órutaya÷ sm­tayaÓ cÃtrÃrthe pramÃïÅkartavyÃ÷ ||14|| viÓvanÃtha÷ - nanu tarhi triguïa-maya-mohÃt katham uttÅrïà bhavanti ? tatrÃha daivÅti | daivÅ vi«ayÃnandena dÅvyantÅti devà jÅvÃs tadÅyà te«Ãæ mohayitrÅty artha÷ | guïa-mayÅ Óle«eïa trive«Âana-mahÃ-pÃÓa-rÆpà | mama parameÓvarasya mÃyà bahiraÇgà Óaktir duratyayà duratikramà | pÃÓa-pak«e, chettum udgranthayituæ và kenÃpy aÓaktyety artha÷ | kintu mad-vÃci viÓvasihi iti sva-vak«a÷ sp­«ÂvÃha mÃæ ÓyÃmasundarÃkÃram eva ||14|| baladeva÷ -- nanu triguïÃyas-tan-mÃyÃyà nityatvÃt tad-dhetukasya mohasya viniv­ttir durghaÂeti cet tatrÃha daivÅti | mama sarveÓvarasyÃvitarkyÃtivicitrÃnanta-viÓva-sra«Âur e«Ã mÃyà daivÅ | alaukiky atyadbhutety artha÷ | tÃd­k viÓva-sargopakaraïatvÃt | ÓrutiÓ caivam Ãha - mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram [ÁvetU 4.10] ity Ãdyà | guïamayÅ sattvÃdi-guïa-trayÃtmikÃ, Óle«eïa triguïità rajjur ivÃti-d­¬hatayà jÅvÃnÃæ bandhu-hetu÷ | ato duratyayà te«Ãæ duratikramà | rajju-pak«e chettum udgrathituæ ca tair aÓaktyety artha÷ | yadyapy etÃd­ÓÅ tathÃpi mad-bhaktyà tad-viniv­tti÷ syÃd ity Ãha mÃm iti | mÃæ sarveÓvaraæ mÃyÃ-niyantÃraæ sva-prapanna-vÃtsalya-nÅradhiæ k­«ïaæ ye tÃd­Óa-sat-prasa§gÃt prapadyate Óaraïaæ gacchanti te etÃm arïavam ivÃpÃrÃæ mÃyÃæ go«padodakäjalim ivÃÓrameïa taranti | tÃæ tÅrtvÃnadaika-rasaæ prasÃdÃbhimukhaæ sva-svÃminaæ mÃæ prÃpnuvantÅti | mÃm evety eva-kÃro mad-anye«Ãæ vidhi-rudrÃdÅnÃæ prapattyà tasyÃs taraïaæ nety Ãha ÓrutiÓ caivam Ãha tam eva viditvety Ãdyà mucukundaæ prati devÃÓ ca - varaæ v­ïÅ«va bhadraæ te ­te kaivalyam adya na÷ | eka eveÓvaras tasya bhagavÃn vi«ïur avyaya÷ || [BhP 10.51.20] iti | ghaïÂÃkarïaæ prati ÓivaÓ ca - mukti-pradÃtà sarve«Ãæ vi«ïur eva na saæÓaya÷ iti ||14|| _________________________________________________________ BhG 7.15 na mÃæ du«k­tino mƬhÃ÷ prapadyante narÃdhamÃ÷ | mÃyayÃpah­ta-j¤Ãnà Ãsuraæ bhÃvam ÃÓritÃ÷ ||15|| ÓrÅdhara÷ - yady evaæ tarhi sarve tvÃm eva kim iti na bhajanti ? tatrÃha na mÃm iti | nare«u ye 'dhamÃs te mÃæ na prapadyante na bhajanti | adhamatve hetu÷ -mƬhà viveka-ÓÆnyÃ÷ | tat kuta÷ ? du«k­tina÷ pÃpa-ÓÅlÃ÷ | ato mÃyayÃpah­taæ nirastaæ ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃæ jÃtam api j¤Ãnaæ ye«Ãæ te tathà | ataeva dambho darpo 'bhimÃnaÓ ca krodha÷ pÃru«yam eva cety Ãdinà vak«yamÃïam Ãsuraæ bhÃvam svabhÃvaæ prÃptÃ÷ santo na mÃæ bhajanti ||15|| madhusÆdana÷ - yady evaæ tarhi kim iti nikhilÃnartha-mÆla-mÃyonmÆlanÃya bhagavantaæ bhavantam eva sarve na pratipadyante cira-saæcita-durita-pratibandhÃd ity Ãha bhagavÃn na mÃm iti | du«k­tino du«k­tena pÃpena saha nitya-yogina÷ | ataeva nare«u madhye 'dhamà iha sÃdhubhir garhaïÅyÃ÷ paratra cÃnartha-sahasra-bhÃja÷ | kuto du«k­tam anartha-hetum eva sadà kurvanti yato mƬhà idam artha-sÃdhanam idam anartha-sÃdhanam iti viveka-ÓÆnyÃ÷ | sati pramÃïe kuto na vivi¤canti yato mÃyayÃpah­ta-j¤ÃnÃ÷ ÓarÅrendriya-saæghÃta-tÃdÃmtya-bhrÃnti-rÆpeïa pariïatayà mÃyayà pÆrvoktayÃpah­taæ pratibaddhaæ j¤Ãnaæ viveka-sÃmarthyaæ ye«Ãæ te tathà | ataeva te dambho darpo 'bhimÃnaÓ ca krodha÷ pÃru«yam eva ca [GÅtà 16.4] ity ÃdinÃgre vak«yamÃnam Ãsuraæ bhÃvaæ hiæsÃn­tÃdi-svabhÃvam ÃÓrità mat-pratipatty-ayogyÃ÷ santo na mÃæ sarveÓvaraæ prapadyante na bhajante | aho daurbhÃgyaæ te«Ãm ity abhiprÃya÷ ||15|| viÓvanÃtha÷ - nanu tarhi paï¬ità api kecit kim iti tvÃæ na prapadyante ? tatra ye paï¬itÃs te mÃæ prapadyanta eva | paï¬ita-mÃnina eva na mÃæ prapadyanta ity Ãha na mÃm iti | du«k­tino du«ÂÃÓ ca te k­tina÷ paï¬itÃÓ ceti te kupaï¬ità ity artha÷ | te ca caturvidhÃ÷ | eke mƬhÃ÷ paÓu-tulyÃ÷ karmiïa÷ | yad uktaæ - nÆnaæ daivena nihatà ye cÃcyuta-kathÃ-sudhÃm | hitvà ӭïvanty asad-gÃthÃ÷ purÅ«am iva vi¬-bhuja÷ || [BhP 3.32.19] iti | mukundaæ ko vai na seveta vinà naretara÷ iti ca | apare narÃdhamÃ÷ ka¤cit kÃlaæ bhaktimattvena prÃpta-naratvà apy ante phala-prÃptau na sÃdhanopayoga iti matvà svecchayaiva bhakti-tyÃgina÷ | svakart­ka-bhakti-tyÃga-lak«aïam eva te«Ãm adhamatvam iti bhÃva÷ | apare ÓÃstrÃdhyÃpanÃdi-mattve 'pi mÃyayÃpah­taæ j¤Ãnam e«Ãæ te vaikuïÂha-virÃjinÅ nÃrÃyaïa-mÆrtir eva sÃrvakÃlikÅ-bhakti-prÃpyÃ, na tu k­«ïa-rÃmÃdi-mÆrtir mÃnu«Åti manyamÃnà ity artha÷ | yad vak«yate avajÃnanti mÃæ mƬhà mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam [GÅtà 9.11] iti | te khalu mÃæ prapadyamÃnà api na mÃæ prapadyanta iti bhÃva÷ | apare Ãsuraæ bhÃvam ÃÓritÃ÷ | asurà jarÃsandhÃdayo mad-vigrahaæ lak«Åk­tya Óarair vidhyanti | tathaiva d­ÓyatÃdi-hetu-mat-kutarkair mad-vigrahaæ vaikuïÂha-stham api khaï¬ayanty eva | na tu prapadyanta ity artha÷ ||15|| baladeva÷ - nanu cet tvÃm eva prapannà vimucyante tarhi paï¬ità api kecit kim iti tvÃæ na prapadyante tatrÃha na mÃm iti | du«ÂÃÓ ca te k­tina÷ ÓÃstrÃrtha-kuÓalÃÓ ceti du«k­tina÷ kupaï¬itÃs te mÃæ na prapadyante | ÓrutiÓ caivam Ãha - avidyÃyÃm antare vartamÃnÃ÷ svayaæ dhÅrÃ÷ paï¬itaæmanyamÃnÃ÷ | dandramyamÃïÃ÷ pariyanti mƬhà andhenaiva nÅyamÃnà yathÃndhÃ÷ || [KaÂhU 1.2.5] te catur-vidhÃ÷ - eke mÃyayà mƬhÃ÷ karma-ja¬Ã indrÃdivan mÃm api vi«ïuæ karmÃÇgaæ jÅvavat karmÃdhÅnaæ manyamÃnÃ÷ | apare mÃyayà narÃdhamà viprÃdi-kula-janmanà narottamatÃæ prÃpyÃpy asat kÃvyÃrthÃsattyà pÃmaratÃ-bhÃja÷ | yad uktam - nÆnaæ daivena nihatà ye cÃcyuta-kathÃ-sudhÃm | hitvà ӭïvanty asad-gÃthà purÅ«am iva vi¬-bhuja÷ || [BhP 3.32.19] iti | anye mÃyayÃpah­ta-j¤ÃnÃ÷ sÃÇkhyÃdaya÷ | te hi sÃrvaj¤a-sÃrvaiÓvarya-sarva-sra«Â­tva-muktidatvÃdi dharmai÷ Óruti-sahasra-prasiddham api mÃm ÅÓvaram apalapanta÷ prak­tim eva sarva-sra«ÂrÅæ mok«a-dÃtrÅæ ca kalpayanti | tatra tÃd­Óa-kuÂila-kuyukti-ÓatÃny udbhÃvayantÅ mÃyayaiva hetu÷ | kecit tu mÃyayaivÃsuraæ bhÃvam ÃÓrità nirviÓe«a-cin-mÃtra-vÃdina÷ | asurà yathà nikhilÃnanda-karaæ mad-vigrahaæ Óarair vidhyanti tathÃd­ÓyatvÃdi-hetubhis te nitya-caitanyÃtmatayà Óruti-prasiddham api taæ khaï¬ayantÅti tatrÃpi tÃd­Óa-buddhy-utpÃdanÅ mÃyaiva hetur iti ||15|| _________________________________________________________ BhG 7.16 catur-vidhà bhajante mÃæ janÃ÷ suk­tino 'rjuna | Ãrto jij¤Ãsur arthÃrthÅ j¤ÃnÅ ca bharatar«abha ||16|| ÓrÅdhara÷ - suk­tinas tu mÃæ bhajanty eva | te suk­ti-tÃratamyena catur-vidhà ity Ãha catur-vidhà iti | pÆrva-janmasu ye k­ta-puïyÃs te mÃæ bhajanti | te caturvidhÃ÷ | Ãrto vegÃdy-abhibhÆta÷ sa yadi pÆrvaæ k­ta-puïyas tarhi mÃæ bhajati | anyathà k«udra-devatÃ-bhajanena saæsarati | evam uttaratrÃpi dra«Âavyam | jij¤Ãsur Ãtma-j¤Ãnecchu÷ | arthÃrthÅ atra và paratra và bhoga-sÃdhana-bhÆto 'rtha-lipsu÷ | j¤ÃnÅ cÃtma-vit ||16|| madhusÆdana÷ - ye tv Ãsura-bhÃva-rahitÃ÷ puïya-karmÃïo vivekinas te puïya-karma-tÃratamyena catur-vidhÃ÷ santo mÃæ bhajante krameïa ca kÃmanÃ-rÃhityena mat-prasÃdÃn mÃyÃæ tarantÅty Ãha catur-vidhà iti | ye suk­tina÷ pÆrva-janma-k­ta-puïya-saæcayà janÃ÷ saphala-janmÃnas ta eva nÃnye te mÃæ bhajante sevante | he arjuna ! te ca traya÷ sa-kÃmà eko 'kÃma ity evaæ caturvidhÃ÷ | Ãrta Ãrtyà Óatru-vyÃdhy-Ãdy-Ãpadà grastas tan-niv­ttim icchan | yathà makha-bhaÇgena kupita indre var«ati vraja-vÃsÅ jana÷ | yathà và jarÃsandha-kÃrÃgÃravartÅ rÃja-nicaya÷ | dyÆta-sabhÃyÃæ vastrÃkar«aïe draupadÅ ca | grÃha-grasto gajendraÓ ca | jij¤Ãsur Ãtma-j¤ÃnÃrthÅ mumuk«u÷ | yathà mucukunda÷, yathà và maithilo janaka÷ ÓrutadevaÓ ca, niv­tte mausale yathà coddhava÷ | arthÃrthÅ iha và paratra và yad bhogopakaraïaæ tal-lipsu÷ | tatreha yathà sugrÅvo vibhÅ«aïaÓ ca, yathà copamanyu÷ paratra yathà dhruva÷ | ete trayo 'pi bhagavad-bhajanena mÃyÃæ taranti | tatra jij¤Ãsur j¤Ãnotpattyà sÃk«Ãd eva mÃyÃæ tarati Ãrto 'rthÃrthÅ ca jij¤Ãsutvaæ prÃpyeti viÓe«a÷ | ÃrtasyÃrthÃrthinaÓ ca jij¤Ãsutva-sambhavÃj jij¤ÃsoÓ cÃrtatva-j¤ÃnopakaraïÃrthÃrthitva-sambhavÃd ubhayor madhye jij¤Ãsur uddi«Âa÷ | tad ete traya÷ sa-kÃmà vyÃkhyÃtÃ÷ ni«kÃmaÓ caturtha idÃnÅm ucyate j¤ÃnÅ ca | j¤Ãnaæ bhagavat-tattva-sÃk«ÃtkÃras tena nitya-yukto j¤ÃnÅ tÅrïa-mÃyo niv­tta-sarva-kÃma÷ | ca-kÃro yasya kasyÃpi ni«kÃma-prema-bhaktasya j¤Ãniny-antar-bhÃvÃrtha÷ | he bharatar«abha tvam api jij¤Ãsur và j¤ÃnÅ veti katamo 'haæ bhakta iti mà ÓaÇki«Âhà ity artha÷ | tatra ni«kÃma-bhakto j¤ÃnÅ yathà sanakÃdir yathà nÃrado yathà prahlÃdo yathà p­thur yathà và Óuka÷ | ni«kÃma÷ Óuddha-prema-bhakto yathà gopikÃdir yathà vÃkrÆra-yudhi«ÂhirÃdi÷ | kaæsa-ÓiÓupÃlÃdayas tu bhayÃd dve«Ãc ca santata-bhagavac-cintÃ-parà api na bhaktà bhagavad-anurakter abhÃvÃt | bhagavad-anurakti-rÆpÃyÃs tu bhakte÷ svarÆpaæ sÃdhanaæ bhedÃs tathà bhaktÃnÃm api bhagavad-bhakti-rasÃyane 'smÃbhi÷ sa-viÓe«aæ prapa¤cità itÅhoparamyate ||16|| viÓvanÃtha÷ - tarhi ke tvÃæ bhajanta ity ata Ãha caturvidhà iti | suk­taæ varïÃÓramÃcÃra-lak«aïo dharmas tadvanta÷ santo mÃæ bhajante | tatra Ãrto rogÃdy-Ãpad-grastas tan-niv­tti-kÃma÷ | jij¤Ãsu÷ Ãtma-j¤ÃnÃrthÅ vyÃkaraïÃdi-ÓÃstra-j¤ÃnÃrthÅ và | arthÃrthÅ k«iti-gaja-turaga-kÃminÅ-kanakÃdyaihika-pÃratrika-bhogÃrthÅti | ete traya÷ sakÃmà g­hasthÃ÷ | j¤ÃnÅ viÓuddhÃnta÷-karaïa÷ sannyÃsÅti caturtho 'yaæ ni«kÃma÷ | ity ete pradhÃnÅbhÆta-bhakty-adhikÃriïaÓ catvÃro nirÆpitÃ÷ | tatrÃdime«u tri«u karma-miÓrà bhakti÷ | antime caturthe j¤Ãna-miÓrà | sarva-dvÃrÃïi saænyasya [GÅtà 8.12] ity agrima-granthe yoga-miÓrÃpi vak«yate | j¤Ãna-karmÃdy-amiÓrà kevalà bhaktir yà sà tu saptamÃdhyÃyÃrambha eva mayy Ãsakta-mana÷ pÃrtha [GÅtà 7.1] ity anena uktà | punaÓ cëÂame 'py adhyÃye ananya-cetÃ÷ satatam [GÅtà 8.14] ity anena, navame mahÃtmÃnas tu mÃæ pÃrtha [GÅtà 9.13] iti Óloka-dvayena ananyÃÓ cintayanto mÃm [GÅtà 9.22] ity anena ca nirÆpayitavyeti | pradhÃnÅbhÆtà kevalà iti dvividhaiva bhaktir madhyame 'sminn adhyÃya-«aÂke bhagavatoktà | yà tu t­tÅyà guïÅbhÆtà bhakti÷ karmaïi j¤Ãnini yogini ca karmÃdi-phala-siddhy-arthà d­Óyate | tasyÃ÷ prÃdhÃnyÃbhÃvÃt na bhaktitva-vyapadeÓa÷ | kintu tatra tatra karmÃdÅnÃm eva prÃdhÃnyÃt | prÃdhÃnyena vyapadeÓà bhavanti iti nyÃyena karmatva-j¤Ãnatva-yogatva-vyapadeÓa÷ | tadvatÃm api karmitva-j¤Ãnitva-yogitva-vyapadeÓa÷ | na tu bhaktatva-vyapadeÓa÷ | phalaæ ca sakÃma-karmaïa÷ svargo ni«kÃma-karmaïo j¤Ãna-yogo j¤Ãna-yogayor nirvÃïa-mok«a iti | atha dvidhÃyà bhakte÷ phalam ucyate | tatra pradhÃnÅbhÆtÃsu bhakti«u madhye ÃrtÃdi«u tri«u yÃ÷ karma-miÓrÃs tisra÷ sa-kÃmà bhaktayas tÃsÃæ phalaæ tat-tat-kÃma-prÃpti÷ | vi«aya-sÃdguïyÃt tad-ante sukhaiÓvarya-pradhÃna-sÃlokya-mok«a-prÃptiÓ ca, na tu karma-phala-svarga-bhogÃnta iva pÃta÷ | yad vak«yate yÃnti mad-yÃjino 'pi mÃm [GÅtà 9.25] iti | caturthyà j¤Ãna-miÓrÃyÃs tata utk­«ÂÃyÃs tu phalaæ ÓÃnta-rati÷ sanakÃdi«v iva | bhakta-bhagavat-kÃruïyÃdhikya-vaÓÃt kasyÃÓcit tasyÃ÷ phalaæ premotkar«aÓ ca ÓrÅ-ÓukÃdi«v iva | karma-miÓrà bhaktir yadi ni«kÃmà syÃt tadà tasyÃ÷ phalaæ j¤Ãna-miÓrà bhakti÷ | tasyÃ÷ phalam uktam eva | kvacic ca svabhÃvÃd eva d¨sÃdi-bhakta-saÇgottha-vÃsanà vaÓÃd và j¤Ãna-karmÃdi-miÓra-bhaktimatÃm api dÃsyÃdi-premà syÃt, kintu aiÓvarya-pradhÃnam eveti | atha j¤Ãna-karmÃdy-amiÓrÃyÃ÷ ÓuddhÃyà ananyÃki¤canottamÃdi-paryÃyÃ÷ bhakter bahu-prabhedÃyà dÃsya-sakhyÃdi-premavat-pÃr«adatvam eva phalam ity Ãdikaæ ÓrÅ-bhÃgavata-ÂÅkÃyÃæ bahuÓa÷ pratipÃditam | atrÃpi prasaÇga-vaÓÃt sÃdhya-bhakti-viveka÷ saæk«ipya darÓita÷ ||16|| baladeva÷ -- tarhi tvÃæ ke prapadyante tatrÃha catur-vidhà iti | suk­tina÷ supaï¬itÃ÷ sva-varïÃÓramocita-karmaïà mad-ekÃnti-bhÃvena ca sampannà janà mÃæ bhajante | te ca catur-vidhÃ÷ | tatrÃrta÷ Óatru-kleÓÃdyÃpad-grastas tad-vinÃÓecchur gajendrÃdi÷ | jij¤Ãsur viviktÃtma-svarÆpa-j¤Ãnecchu÷ ÓaunakÃdi÷ | arthÃrthÅ rÃjyÃdi-sampad-icchur dhruvÃdi÷ | j¤ÃnÅ Óe«atvena svÃmtÃnaæ Óe«itvena parÃtmÃnaæ ca mÃæ j¤ÃtavÃn ÓukÃdi÷ | e«v ÃrtÃdaya÷ sa-kÃmÃ÷, j¤ÃnÅ tu ni«kÃma÷ | ÃrtÃrthÃrthino÷ paratra jij¤ÃsutÃ-sampattaye tayor antarÃle jij¤Ãsor upanyÃsa÷ ||16|| _________________________________________________________ BhG 7.17 te«Ãæ j¤ÃnÅ nitya-yukta eka-bhaktir viÓi«yate | priyo hi j¤Ãnino 'tyartham ahaæ sa ca mama priya÷ ||17|| ÓrÅdhara÷ - te«Ãæ madhye j¤ÃnÅ Óre«Âha ity Ãha te«Ãm iti | te«Ãæ madhye j¤ÃnÅ viÓi«Âa÷ | atra hetava÷ -- nitya-yukta÷ sadà man-ni«Âha÷ | ekasmin mayy eva bhaktir yasya sa÷ | j¤Ãnino dehÃdy-abhimÃnÃbhÃvena citta-vik«epÃbhÃvÃn nitya-yuktatvam ekÃnta-bhaktitvaæ ca sambhavati | nÃnyasya | ataeva hi tasyÃhaæ atyantaæ priya÷ | sa ca mama | tasmÃd etair nitya-yuktatvÃdibhiÓ caturbhir hetubhi÷ sa uttama ity artha÷ ||17|| madhusÆdana÷ - nanu na mÃæ du«k­tino mƬhÃ÷ prapadyante narÃdhamà ity anena tad-vilak«aïÃ÷ suk­tino mÃæ bhajanta ity arthÃt prÃpte 'pi te«Ãæ cÃturvidhyaæ catur-vidhà bhajante mÃm ity anena darÓitÃ÷ tatas te sarve suk­tina eva nirviÓe«Ãd iti cet tatrÃha ca | caturvidhÃnÃm api suk­titve niyate 'pi suk­tÃdhikyena ni«kÃmatayà premÃdhikyÃt tata iti | caturvidhÃnÃæ te«Ãæ madhye j¤ÃnÅ tattva-j¤ÃnavÃn niv­tta-sarva-kÃmo viÓi«yate sarvato 'tiricyate sarvotk­«Âa ity artha÷ | yato nitya-yukto bhagavati pratyag-abhinne sadà samÃhita-cetà vik«epakÃbhÃvÃt | ataevaika-bhaktir ekasmin bhagavaty eva bhaktir anuraktir yasya sa tathÃ, tasyÃnurakti-vi«ayÃntarÃbhÃvÃt | hi yasmÃt | priyo nirupÃdhi-premÃspadam atyartham atyantÃtiÓayena j¤Ãnino 'haæ pratyag-abhinna÷ paramÃtmà ca tasmÃd ayarthaæ sa mama parameÓvarasya priya÷ | Ãtmà priyo 'tiÓayena bhavatÅti Óruti-lokayo÷ prasiddham evety artha÷ ||17|| viÓvanÃtha÷ - caturïÃæ bhakty-adhikÃriïÃæ madhye ka÷ Óre«Âha÷ ity apek«ÃyÃm Ãha | te«Ãæ madhye j¤ÃnÅ viÓi«yate Óre«Âha÷ | nitya-yukto nityaæ mayi yujyata iti sa÷ | j¤ÃnÃbhyÃsa-vaÓÅk­ta-cittatvÃn manasy aikÃgra-citta ity artha÷ | ÃrtÃdyÃs trayas tu naivambhÆtà iti bhÃva÷ | nanu sarvo 'pi j¤ÃnÅ j¤Ãna-vaiyarthya-bhayÃt tvÃæ bhajata eva ? tatrÃha ekà mukhyà pradhÃnÅbhÆtaæ yasya sa÷ | yad vÃ, ekà bhaktir eva tathaivÃsaktimattvÃt yasya sa nÃma-mÃtreïaiva j¤ÃnÅti bhÃva÷ | evambhÆtasya j¤Ãnino 'haæ ÓyÃmasundarÃkÃro 'tyartham atiÓayena priya÷ sÃdhana-sÃdhya-daÓayo÷ parihÃtum aÓakya÷ | ye yathà mÃæ prapadyante [GÅtà 4.11] iti nyÃyena mamÃpi sa priya÷ ||17|| baladeva÷ - catur«u j¤Ãnina÷ Órai«Âhyam Ãha te«Ãm iti | j¤ÃnÅ viÓi«yate Óre«Âho bhavati | yad asau nitya-yukta eka-bhaktiÓ ca | Ãrta-vinÃÓÃdi-kÃmanÃ-virahÃn nityaæ mayà yogavÃn | ÃrtÃdeÓa tu yÃvat-kÃmita-prÃptir mad-yoga ekasmin mayy eva j¤Ãnino bhaktir ÃrtÃdes tu sva-kÃmite tat-pradÃt­tvena mayi cÃto j¤ÃnÅ tata÷ Óre«Âha÷ | at­pyann Ãha priyo hÅti | j¤Ãnino hy aham atyarthaæ priya÷ premÃspadam | sa hi mat-priyatÃ-sudhÃ-sindhu-nimagno nÃnyat ki¤cid anusandhatte tasya mat-priyatÃ-parimiteti bodhayitum atyartha-Óabda÷ | sarvaj¤o 'nanta-ÓaktiÓ cÃhaæ yÃæ vaktuæ na ÓaknotÅty artha÷ | sa ca j¤ÃnÅ ye yathà mÃm [GÅtà 4.11] ity Ãdi-nyÃyena tathaiva mama priya÷ | mamÃpi tat-priyatà tadvad parimitety artha÷ ||17|| _________________________________________________________ BhG 7.18 udÃrÃ÷ sarva evaite j¤ÃnÅ tv Ãtmaiva me matam | Ãsthita÷ sa hi yuktÃtmà mÃm evÃnuttamÃæ gatim ||18|| ÓrÅdhara÷ - tarhi kim itare trayas tad-bhaktÃ÷ saæsaranti ? na hi na hÅty Ãha udÃrà iti | sarve 'py eta udÃrà mahÃnto mok«a-bhÃja evety artha÷ | j¤ÃnÅ tu punar Ãtmaiveti me mataæ niÓcaya÷ | hi yasmÃt sa j¤ÃnÅ yuktÃtmà mad-eka-citta÷ san na vidyata uttamà yasyÃs tÃm anuttamÃæ gatiæ mÃm evÃsthita ÃÓritavÃn mad-vyatiriktam anyat phalaæ na manyata ity artha÷ ||18|| madhusÆdana÷ - tat-kim ÃrtÃdayas tava na priyÃ÷ ? na, atyartham iti viÓe«aïÃd ity Ãha udÃrà iti | eta ÃrtÃdaya÷ sa-kÃmà api mad-bhaktÃ÷ sarve trayo 'py udÃrà evotk­«Âà eva pÆrva-janmÃrjitÃneka-suk­ta-rÃÓitvÃt | anyathà hi mÃæ na bhajeyur eva | Ãrtasya jij¤Ãsor arthÃrthinaÓ ca mad-vimukhasya k«udra-devatÃ-bhaktasyÃpi bahulam upalambhÃt | ato mama priyà eva te | na hi j¤ÃnavÃn aj¤o và kaÓcid api bhakto mamÃpriyo bhavati | kintu yasya yÃd­ÓÅ mayi prÅtir mamÃpi tatra tÃd­ÓÅ prÅtir iti svabhÃva-siddham etat | tatra sa-kÃmÃnÃæ trayÃïÃæ kÃmyamÃnam api priyam aham api priya÷ | j¤Ãninas tu priyÃntara-ÓÆnyasyÃham eva niratiÓaya-prÅti-vi«aya÷ | ata÷ so 'pi mama niratiÓaya-prÅti-vi«aya iti viÓe«a÷ | anyathà hi mama k­taj¤atà na syÃt k­taghnatà ca syÃt | ataevÃtyartham iti viÓe«aïam upÃttaæ prÃk | yathà hi yad eva vidyayà karoti Óraddhayopani«adà tad eva vÅryavattaraæ bhavati ity atra tarab-arthasya vivak«itatvÃd vidyÃ-divyÃtirekena k­tam api karma vÅryavad bhavaty eva | tathÃtyarthaæ j¤ÃnÅ bhakto mama priya ity ukter yo j¤Ãna-vyatirekeïa bhakta÷ so 'pi priya iti paryavasyaty eva | atyartham iti viÓe«aïasya vivak«itatvÃt | uktaæ hi -- ye yathà mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham [GÅtà 4.11] iti | ato mÃm Ãtmatvena j¤ÃnavÃn j¤ÃnÅ | Ãtmaiva na matto bhinna÷ tv aham eva sa iti mama mataæ niÓcaya÷ | tu-Óabda÷ sa-kÃma-bheda-darÓi-tritayÃpek«ayà ni«kÃmatva-bhedÃdarÓitva-viÓe«a-dyotanÃrtha÷ | hi yasmÃt | sa j¤ÃnÅ yuktÃtmà sadà mayi samÃhita-citta÷ san mÃæ bhagavantam anantam Ãnanda-ghanam ÃtmÃnam evÃnuttamÃæ sarvotk­«ÂÃæ gatiæ gantavyaæ paramaæ phalam Ãsthito 'ÇgÅk­tavÃn, na tu mad-bhinnaæ kim api phalaæ sa manyata ity artha÷ ||18|| viÓvanÃtha÷ -- tarhi kim ÃrtÃdyÃs trayas tava na priyÃs tatra na hi na hÅty Ãha udÃrà iti | ye mÃæ bhajante, matta÷ kiæcit kÃmitaæ mayÃpi ditsitaæ g­hïanti te bhakta-vatsalÃya mahyaæ bahu-pradÃyina÷ priyà eveti bhÃva÷ | j¤ÃnÅ tv Ãtmaiveti sa hi bhajann atha ca matta÷ kim api svargÃpavargÃdikaæ nÃkaÇk«ata iti | atas tad-adhÅnasya mama sa Ãtmaiveti mama mataæ mati÷ | yata÷ sa mÃæ ÓyÃmasundarÃkÃram evÃnuttamÃæ sarvottamÃæ gatiæ prÃpyÃsthita÷ niÓcitavÃn | na tu mama nirviÓe«a-svarÆpa-brahma-nirvÃïam iti bhÃva÷ | evaæ ca ni«kÃma-pradhÃnÅbhÆta-bhaktimÃn j¤ÃnÅ bhakta-vatsalena bhagavatà svÃtmatvenÃbhimanyate | kevala-bhaktimÃn ananyas tu Ãtmano 'py Ãdhikyena | yad uktaæ - na tathà me priyatama Ãtma-yonir na ÓaÇkara÷ | na ca saÇkar«aïo na ÓrÅr naivÃtmà ca yathà bhavÃn || [BhP 11.14.15] iti | nÃham ÃtmÃnam ÃÓÃse mad-bhaktai÷ sÃdhubhir vinà [BhP 9.4.64] iti | ÃtmÃrÃmo 'py arÅramat [BhP 10.29.42] ity Ãdi ||18|| baladeva÷ - nanv ÃrtÃdayas tava priyà na bhavanti maivam atyartham iti viÓe«aïÃd ity Ãha udÃrà iti | sarva evaite ÃrtÃdaya udÃrà vadÃnyÃ÷ | udÃro dÃt­-mahator ity amara÷ | ye mÃæ bhajanto mayà ditsitaæ kiæcit svÃbhÅ«Âaæ matto g­hïanti te bhakta-vÃtsalyaæ mahyaæ prayacchanto mama bahu-pradÃ÷ priyà eveti bhÃva÷ | j¤ÃnÅ tu mamÃtmaiveti matam | hi yasmÃt sa j¸iÃnÅ yuktÃtmà mad-arpita-manà matto 'nyat kiæcid apy anicchann atipriyeïa mayà vinà lavam api sthÃtum asamartho mÃm eva sarvottamÃæ matiæ prÃpyam Ãsthita÷ niÓcitavÃn atas tena tÃd­Óena vinà lavam api sthÃtum asamarthasya mamÃtmaiva sa÷ | na ca j¤Ãni-jÅvasya hari÷ svenÃbhedam Ãheti vÃcyam | j¤Ãna-bhajatvÃsiddher bhajatÃæ cÃturvidhyÃsiddher mok«e bheda-vÃkya-vyÃkopÃc ca | tasmÃd atipriyatvÃd eva tatrÃtmety uktir mamÃtmà bhadrasena itivat | Ãtmaiva mana eva matam ity apare ||18|| _________________________________________________________ BhG 7.19 bahÆnÃæ janmanÃm ante j¤ÃnavÃn mÃæ prapadyate | vÃsudeva÷ sarvam iti sa mahÃtmà sudurlabha÷ ||19|| ÓrÅdhara÷ - evambhÆto mad-bhakto 'tidurlabha ity Ãha bahÆnÃm iti | bahÆnÃæ janmanÃm kiæcit kiæcit puïyopacayenÃnte carame janmani j¤ÃnavÃn san sarvam idaæ carÃcaraæ vÃsudeva eveti sarvÃtma-d­«Âyà mÃæ prapadyate bhajati | ata÷ sa mahÃtmÃparicchinna-d­«Âi÷ sudurlabha÷ ||19|| madhusÆdana÷ - yasmÃd evaæ tasmÃt bahÆnÃm iti | bahÆnÃæ janmanÃæ kiæcit kiæcit puïyopacaya-hetÆnÃm ante carame janmani sarva-suk­ta-vipÃka-rÆpe vÃsudeva÷ sarvam iti j¤ÃnavÃn san mÃæ nirupÃdhi-premÃspadaæ prapadyate sarvadà samasta-prema-vi«ayatvena bhajate | sakalam idam ahaæ ca vÃsudeva iti d­«Âyà sarva-premïÃæ mayy eva paryavasÃyitvÃt | ata÷ sa evaæ-j¤Ãna-pÆrvaka-mad-bhaktimÃn mahÃtmÃtyanta-ÓuddhÃnta÷karaïatvÃj jÅvanmukta÷ sarvotk­«Âo na tat-samo 'nyo 'sti adhikas tu nÃsty eva | ata÷ sudurlabho manu«yÃïÃæ sahasre«u du÷khenÃpi labdhum aÓakya÷ | ata÷ sa niratiÓaya-mat-prÅti-vi«aya iti yuktam evety artha÷ ||19|| viÓvanÃtha÷ - nanu mÃm evÃnuttamÃæ gatim Ãsthita iti brÆ«e ata÷ sa j¤Ãni-bhaktas tvÃm eva prÃpnoti | kintu kiyata÷ samayÃd anantaraæ sa j¤ÃnÅ bhakty-adhikÃrÅ bhavatÅty ata Ãha bahÆnÃm iti | vÃsudeva÷ sarvam iti sarvatra vÃsudeva-darÓÅ j¤ÃnavÃn bahÆnÃæ janmanÃm ante mÃæ prapadyate | tÃd­Óa-sÃdhu-yÃd­cchika-saÇga-vaÓÃt mat-prapattiæ prÃpnoti | sa ca j¤ÃnÅ bhakto mahÃtmà susthira-citta÷ sudurlabha÷ | manu«yÃïÃæ sahasre«u iti mad-ukte÷ | aikÃntika-bhaktas tu kim uteti sa tv atisudurlabha eveti bhÃva÷ ||19|| baladeva÷ - nanv ÃrtÃdÅnÃm ante kà ni«Âheti cet tatrÃha bahÆnÃm iti | ÃrtÃdis trividho mad-bhakta÷ k­ta-mad-bhakti-mahimnà bahÆni janmÃny uttamÃn vi«ayÃnandÃn anubhÆya te«u vit­«ïo 'nte janmani mat-svarÆpa-j¤a-sat-prasaÇgÃt j¤ÃnavÃn prÃpta-mat-svarÆpa-j¤Ãna÷ san mÃæ prapadyante | tato vindatÅy artha÷ | j¤ÃnÃkÃram Ãha vÃsudeva iti | vasudeva-suta÷ k­«ïa eva sarvam | k­«ïÃyatta-svarÆpa-sthiti-prav­ttikaæ sarvaæ vastv ity artha÷ | yad dhi yad adhÅna-svarÆpa-sthitikatvÃt prÃïa-rÆpaæ vÃg-Ãdi-vyapadi«Âaæ chÃndogye na vai vÃco na cak«Ææ«i na ÓrotrÃïi na manÃæsÅty Ãcak«ate prÃïà ity evÃcak«ate prÃïo hy evaitÃni sarvÃïi bhavati || [ChÃU 5.1.15] iti tatrÃhu÷ sarvaæ vastu vÃsudevena vyÃpyam ata÷ sarvaæ vÃsudeva ity artha÷ | sarvaæ samÃpno«i tato 'si sarvam [GÅtà 11.40] iti pÃrtho vak«yatÅti | sa hi nikhila-sp­hÃ-niv­tti-pÆrvakaæ mat-sp­ho mad-ÃtmÃty-udÃra-manà man-niveditÃtmà j¤Ãni-koÂi«v api sudurlabha÷ | e«a j¤ÃnavÃn priyo hi j¤Ãnino 'tyartham [GÅtà 7.17] ity Ãdy-ukta-lak«aïo bodhya÷ ||19|| _________________________________________________________ BhG 7.20 kÃmais tais tair h­ta-j¤ÃnÃ÷ prapadyante 'nya-devatÃ÷ | taæ taæ niyamam ÃsthÃya prak­tyà niyatÃ÷ svayà ||20|| ÓrÅdhara÷ -tad evaæ kÃmino 'pi santa÷ kÃma-prÃptaye parameÓvaram eva ye bhajanti te kÃmÃn prÃpya Óanair mucyanta ity uktam | ye tv atyantaæ rÃjasÃs tÃmasÃÓ ca kÃmÃbhibhÆtÃ÷ k«udra-devatÃ÷ sevante te saæsarantÅty Ãha kÃmair iti caturbhi÷ | ye tu tais tai÷ putra-kÅrti-Óatru-jayÃdi-vi«ayai÷ kÃmair apah­ta-vivekà santo 'nyÃ÷ k«udrà bhÆta-preta-yak«Ãdyà devatà bhajanti | kiæ k­tvà ? tat-tad-devatÃrÃdhane yo yo niyama upavÃsÃdi-lak«aïas taæ taæ niyamaæ svÅk­tya | tatrÃpi svayà svÅyayà prak­tyà pÆrvÃbhyÃsa-vÃsanayà niyatà vaÓÅk­tÃ÷ santa÷ ||20|| madhusÆdana÷ - mohana-stambhanÃkar«aïa-vaÓÅkaraïa-mÃraïoccÃÂanÃdi-vi«ayair bhagavat-sevayà labdhum aÓakyatvenÃbhimatais tais tai÷ k«udrai÷ kÃmair abhilëair h­tam apah­taæ bhagavato vÃsudevÃd vimukhÅk­tya tat-tat-phala-dÃt­tvÃbhimata-k«udra-devatÃbhimukhyaæ nÅtaæ j¤Ãnam anta÷-karaïaæ ye«Ãæ te 'nya-devatà bhagavato vÃsudevÃd anyÃ÷ k«udra-devatÃs taæ taæ niyamaæ japopavÃsa-pradak«iïÃ-namaskÃrÃdi-rÆpaæ tat-tad-devatÃrÃdhane prasiddhaæ niyamam ÃsthÃyÃÓritya prapadyante bhajante tat-tat-k«udra-phala-prÃptÅcchayà | k«udra-devatÃ-madhye 'pi kecit kÃæcid eva bhajante svayà prak­tyà niyatà asÃdhÃraïayà pÆrvÃbhyÃsa-vÃsanayà vaÓÅk­tà santa÷ ||20|| viÓvanÃtha÷ - nanu ÃrtÃdaya÷ sa-kÃmà api bhagavantaæ tvÃæ bhajanta÷ k­tÃrthà iva ity avagatam | ye tu ÃrtÃdaya÷ Ãrti-hÃnÃdi-kÃmanayà devatÃntaraæ bhajante | te«Ãæ kà gatir ity apek«ÃyÃm Ãha kÃmair iti caturbhi÷ | h­ta-j¤Ãnà iti rogÃdy-Ãrti-harÃ÷ ÓÅghraæ yathà sÆryÃdayas tathà na vi«ïur iti na«Âa-buddhaya÷ | prak­tyeti svayà prak­tyà niyatà vaÓÅk­tÃ÷ santas te«Ãæ du«Âà prak­tir eva mat-prapattau parÃÇmukhÅti bhÃva÷ ||20|| baladeva÷ - tad itthaæ kÃmanayÃpi mÃæ bhajanto mad-bhakti-mahimnà te vimucyanta ity uktam | ye tu ÓÅghra-sukha-kÃmà devatÃntara-bhaktÃs te saæsaranty evety Ãha kÃmair ity ÃdibhiÓ caturbhi÷ | tais tair Ãrti-vinÃÓÃdi-vi«ayakai÷ kÃmair h­ta-j¤Ãnà yathÃdityÃdaya÷ ÓÅghram eva roga-vinÃÓÃdikarÃs tathà na vi«ïur iti na«Âa-dhiya ity artha÷ | taæ tam asÃdhÃraïaæ svayà prak­tyà vÃsanayà niyatà niyantritÃs te«Ãæ prak­tir eva tÃd­ÓÅ yà mat-prapattau vaimukhyaæ karotÅti bhÃva÷ ||20|| _________________________________________________________ BhG 7.21 yo yo yÃæ yÃæ tanuæ bhakta÷ ÓraddhayÃrcitum icchati | tasya tasyÃcalÃæ ÓraddhÃæ tÃm eva vidadhÃmy aham ||21|| ÓrÅdhara÷ - devatÃ-viÓe«aæ ye bhajanti te«Ãæ madhye yo ya iti | yo yo bhakto yÃæ yÃæ tanuæ devatÃ-rÆpÃæ madÅyÃm eva mÆrtiæ ÓraddhayÃrcitum icchati pravartate tasya tasya bhaktasya tat-tan-mÆrti-vi«ayÃæ tÃm eva ÓraddhÃm acalÃæ d­¬hÃm aham antaryÃmÅ vidadhÃmi karomi ||21|| madhusÆdana÷ - tat tad devatÃ-prasÃdÃt te«Ãm api sarveÓvare bhagavati vÃsudeve bhaktir bhavi«yatÅti na ÓaÇkanÅyaæ, yato yo ya iti | te«Ãæ madhye yo ya÷ kÃmÅ yÃæ yÃæ tanuæ devatÃ-mÆrtiæ Óraddhayà janmÃntara-vÃsanÃbala-prÃdurbhÆtayà bhaktyà saæyukta÷ sann arcitum arcayitum icchati pravartate | caurÃdikasyÃrcayater ïij-abhÃva-pak«e rÆpam idam | tasya tasya kÃminas tÃm eva devatÃ-tanuæ prati ÓraddhÃæ pÆrva-vÃsanÃvaÓÃt prÃptÃæ bhaktim acalÃæ sthirÃæ viddadhÃmi karomy aham antaryÃmÅ, na tu mad-vi«ayÃæ ÓraddhÃæ tasya tasya karomÅty artha÷ | tÃm eva ÓraddhÃm iti vyÃkhyÃne yac-chabdÃnanvaya÷ spa«Âas tasmÃt pratiÓabdam adhyÃh­tya vyÃkhyÃtam ||21|| viÓvanÃtha÷ - te te devÃ÷ pÆjÃæ prÃpya prasannÃs te«Ãæ sva-sva-pÆjakÃnÃæ hitÃrthaæ tvad-bhaktau ÓraddhÃm utpÃdayi«yantÅti mà vÃdÅ÷ | yatas te devÃ÷ sva-bhaktÃv api ÓraddhÃm utpÃdayitum aÓaktÃ÷ | kiæ punar mad-bhaktÃv ity Ãha yo ya iti | yÃæ yÃæ tanuæ sÆryÃdi-deva-rÆpÃæ madÅyÃæ mÆrtiæ vibhÆtim arcitum pÆjayituæ tÃm eva tat-tad-devatÃ-vi«ayÃm eva, na tu sva-vi«ayÃæ ÓraddhÃm aham antaryÃmy eva vidadhÃmi, na tu sà devatà ||21|| baladeva÷ - sarvÃntaryÃmÅ mahÃ-vibhÆti÷ sarva-hitecchur aham eva tat-tad-devatÃsu ÓraddhÃm utpÃdya tÃ÷ pÆjayitvà tat-tad-anurÆpÃïi phalÃni prayacchÃmi, na tu tÃsÃæ tatra tatra Óaktir astÅty ÃÓayavÃn Ãha ya iti dvÃbhyÃm | yo ya ÃrtÃdi-bhakto yÃæ yÃm ÃdiyÃdi-rÆpÃæ mat-tanuæ ÓraddhayÃrcituæ vächati | tasya tasya tÃm eva tat-tad-devatÃ-vi«ayÃm eva, na tu mad-vi«ayÃm | acalÃæ sthirÃm | vidadhÃmy utpÃdayÃmy aham eva, na tu sà sà devatà | ÓrutiÓ ca tat-tad-devatÃnÃæ mat-tanutvam Ãha ya Ãditye ti«Âhaty ÃdityÃd antaro yamÃdityo na veda yasyÃditya÷ ÓarÅram [BAU 3.7.9] ity Ãdyà ||21|| _________________________________________________________ BhG 7.22 sa tayà Óraddhayà yuktas tasyà rÃdhanam Åhate | labhate ca tata÷ kÃmÃn mayaiva vihitÃn hi tÃn ||22|| ÓrÅdhara÷ - tataÓ ca tayeti | sa bhaktas tayà d­¬hayà Óraddhayà tasyÃs tano rÃdhanm ÃrÃdhanam Åhate karoti | tataÓ ca ye saÇkalpitÃ÷ kÃmÃs tÃn kÃmÃæs tato devatÃ-viÓe«Ãl labhate | kintu mayaiva tat-tad-devatÃntaryÃminà vihitÃn nirmitÃn hi | sphuÂam etat tat-tad-devatÃnÃm api mad-adhÅnatvÃn man-mÆrtitvÃc cety artha÷ ||22|| madhusÆdana÷ - sa kÃmÅ tayà mad-vihitayà sthirayà Óraddhayà yuktas tasyà devatÃ-tanvà rÃdhanam ÃrÃdhanaæ pÆrajam Åhate nirvartayati | upasarga-rahito 'pi rÃdhayati÷ pÆjÃrtha÷ | sopasargatve hy ÃkÃra÷ ÓrÆyate | labhate ca tatas tasyà devatÃ-tanvÃ÷ sakÃÓÃt kÃmÃnÅpsitÃæs tÃn pÆrva-saÇkalpitÃn hi prasiddham | mayaiva sarvaj¤ena sarva-karma-phala-dÃyinà tat-tad-devatÃntaryÃmiïà vihitÃæs tat-tat-phala-vipÃka-samaye nirmitÃn | hitÃn mana÷-priyÃnityaika-padyaæ và | ahitatve 'pi hitatayà pratÅyamÃnÃnityÃrtha÷ ||22|| viÓvanÃtha÷ - Åhate karoti | sa tat-tad-devatÃrÃdhanÃt kÃmÃnÃrÃdhana-phalÃni labhate | na ca te te kÃmà api tais tair devai÷ pÆrïÃ÷ kartuæ Óakyanta ity Ãha mayaiva vihitÃn pÆrïÅk­tÃn ||22|| baladeva÷ - sa tayeti | Åhate karoti | tato mat-tanu-bhÆta-tat-tad-devatÃrÃdhanÃt | kÃmÃn phalÃni tatra tatroktÃni | mayaiveti vihitÃn racitÃn | yadyapi tasya tasyÃrÃdhakasya tathà j¤Ãnaæ nÃsti tathÃpi mat-tanu-vi«ayeyaæ Óraddhety anusandhÃyÃhaæ phalÃny arpayÃmÅti bhÃva÷ ||22|| _________________________________________________________ BhG 7.23 antavat tu phalaæ te«Ãæ tad bhavaty alpa-medhasÃm | devÃn deva-yajo yÃnti mad-bhaktà yÃnti mÃm api ||23|| ÓrÅdhara÷ - tad evaæ yadyapi sarvà api devatÃ÷ sarvÃtmano mamaiva tanava÷ | atas tad-ÃrÃdhanam api vastuto mad-ÃrÃdhanam eva | tatra phala-dÃtÃpi cÃham eva | tathÃpi sÃk«Ãn-mad-bhaktÃnÃæ te«Ãæ ca phala-vai«amyaæ bhavatÅty Ãha antavad iti | alpa-medhasÃæ paricchanna-d­«ÂÅnÃæ mayà dattam api tat-phalam antavad vinÃÓi bhavati | tad evÃha devÃn yajantÅti deva-yaja÷ | te devÃn antavato yÃnti | mad-bhaktÃs tu mÃm anÃdy-anantaæ paramÃnandaæ prÃpnuvanti ||23|| madhusÆdana÷ - yadyapi sarvà api devatÃ÷ sarvÃtmano mamaiva tanavas tad-ÃrÃdhanam api vastuto mad-ÃrÃdhanam eva sarvatrÃpi ca phala-dÃtÃntaryÃmy aham eva, tathÃpi sÃk«Ãn-mad-bhaktÃnÃæ ca te«Ãæ ca vastu-vivekÃviveka-k­taæ phala-vai«amyaæ bhavatÅty Ãha antavad iti | alpa-medhasÃæ manda-praj¤atvena vastu-vivekÃsamarthÃnÃæ te«Ãæ tat-tad-devatÃ-bhaktÃnÃæ tan mayà vihitam api tat-tad-devatÃrÃdhanajaæ phalam antavad eva vinÃÓy eva na tu mad-bhaktÃnÃæ vivekinÃm ivÃnantaæ phalaæ te«Ãm ity artha÷ | kuta÷ ? evaæ yato devÃn indrÃdÅn antavata eva deva-yajo mad-anya-devatÃrÃdhana-parà yÃnti prÃpnuvanti | mad-bhaktÃs tu traya÷ sa-kÃmÃ÷ prathamaæ mat-prasÃdÃd abhÅ«ÂÃn kÃmÃn prÃpnuvanti | api-Óabda-prayogÃt tato mad-upÃsanÃ-paripÃkÃn mÃm anantam Ãnanda-ghanam ÅÓvaram api yÃnti prÃpnuvanti | ata÷ samÃne 'pi sakÃmatve mad-bhaktÃnÃm anya-devatÃ-bhaktÃnÃæ ca mahad-antaram | tasmÃt sÃdhÆktam udÃrÃ÷ sarva evaita iti ||23|| viÓvanÃtha÷ - kintu te«Ãæ devatÃntara-bhaktÃnÃm phalaæ tat-tad-devatÃrÃdhana-janyam antavat naÓvaraæ kai¤citkÃlikaæ bhavati | nanu ÃrÃdhane Órame tulyo 'pi devatÃntara-bhaktÃnÃæ phalaæ naÓvaraæ karo«i, sva-bhaktÃnÃæ tv anaÓvaraæ karo«Åti tvayi parameÓvare 'yam anyÃyas tatra nÃyam anyÃya ity Ãha deva-yajo deva-pÆjakà devÃn eva yÃnti prÃpnuvanti | mat-pÆjakà api mÃm | ayam artha÷ | ye hi yat-pÆjakÃs te tÃn prÃpnuvanty eveti nyÃya eva | tatra yadi devà api naÓvarÃs tadà tad-bhaktÃ÷ katham anaÓvarà bhavantu | kathantarÃæ yà tad bhajana-phalaæ và na naÓyatu | ataeva tad-bhaktà alpa-medhasa uktÃ÷ | bhagavÃæs tu nityas tad-bhaktà api nityÃs tad-bhakti-bhakti-phalaæ ca sarvaæ nityam eveti ||23|| baladeva÷ - nanu devÃÓ cet tvat-tanavas tarhi deva-bhaktÃnÃæ tad-bhaktÃnÃæ ca samÃnaæ phalaæ syÃd iti cet tatrÃha antavad iti | te«Ãm alpa-medhasÃm ÃdityÃdi-mÃtra-buddhyÃ, na tu mat-tanuvudbhyÃrÃdhayatÃæ tat-tat-phalam alpam antavad vinÃÓi ca bhavati, mat-tanuvudbhyÃrÃdhayatÃæ tu phalam anantam avinÃÓi ceti bhÃva÷ | yasmÃd ÃdityÃdi-deva-yÃjinas tÃn svejyÃn mita-bhogÃn mitÃyu«o yÃntÅti, mad-bhaktÃs tu mÃm eva nityÃparimita-svarÆpa-guïa-vibhÆti-mad-ÃrÃdhana-phalam anantam avinÃÓi ceit mahad-antaram ity artha÷ ||23|| _________________________________________________________ BhG 7.24 avyaktaæ vyaktim Ãpannaæ manyante mÃm abuddhaya÷ | paraæ bhÃvam ajÃnanto mamÃvyayam anuttamam ||24|| ÓrÅdhara÷ - nau ca samÃne prayÃse mahati ca phala-viÓe«e sati sarve 'pi kim iti devatÃntaraæ hitvà tvÃm eva na bhajanti ? tatrÃha avyaktam iti | avyaktaæ prapa¤cÃtÅtaæ mÃæ vyaktiæ manu«ya-matsya-kÆrmÃdi-bhÃvaæ prÃptam alpa-buddhayo manyante | tatra hetu÷ -- mama paraæ bhÃvaæ svarÆpam ajÃnanta÷ | katham-bhÆtam ? avyayaæ nityam | na vidyata uttamo bhÃvo yasmÃt tat mad-bhÃvam | ato jagad-rak«aïÃrthaæ lÅlayÃvi«k­ta-nÃnÃ-viÓuddhorjita-sattva-mÆrtiæ mÃæ parameÓvaraæ ca sva-karma-nirmita-bhautika-dehaæ ca devatÃntaraæ samaæ paÓyanto manda-matayo mÃæ nÃtÅvÃdriyante | pratyuta k«ipra-phaladaæ devatÃntaram eva bhajanti | te cokta-prakÃreïÃntavat phalaæ prÃpunvantÅty artha÷ ||24|| madhusÆdana÷ - evaæ bhagavad-bhajanasya sarvottama-phalatve 'pi kathaæ prÃyeïa prÃïino bhagavad-vimukhyà ity atra hetum Ãha bhagavÃn avyaktam iti | avyaktaæ deha-grahaïÃt prÃk-kÃryÃk«amatvena sthitam idÃnÅæ vasudeva-g­he vyaktiæ bhautika-dehÃvacchedena kÃrya-k«amatÃæ prÃptaæ kaæcij jÅvam eva manyante mÃm ÅÓvaram apy abuddhayo viveka-ÓÆnyÃ÷ | avyaktaæ sarva-kÃraïam api mÃæ vyaktiæ kÃrya-rÆpatÃæ matsya-kÆrmÃdy-anekÃvatÃra-rÆpeïa prÃptam iti và | kathaæ te jÅvÃs tvÃæ na vivi¤canti ? tatrÃbuddhaya ity uktaæ hetuæ viv­ïoti | paraæ sarva-kÃraïa-rÆpam avyayaæ nityaæ mama bhÃvaæ svarÆpaæ sopÃdhikam ajÃnantas tathà nirupÃdhikam apy anuttamaæ sarvotk­«Âam anatiÓayÃdvitÅya-paramÃnanda-ghanam anantaæ mama svarÆpam ajÃnanto jÅvÃnukÃri-kÃrya-darÓanÃj jÅvam eva kaæcin mÃæ manyante | tato mÃm anÅÓvaratvenÃbhimataæ vihÃya prasiddhaæ devatÃntaram eva bhajante | tataÓ cÃntavad eva phalaæ prÃpnuvantÅty artha÷ | agre ca vak«yate avajÃnanti mÃæ mƬhà mÃnu«Åæ tanum ÃÓritam [GÅtà 9.11] iti ||24|| viÓvanÃtha÷ - devatÃntara-bhaktÃnÃm alpa-medhasÃæ vÃrtà dÆre tÃvad ÃstÃm | vedÃdi-samasta-ÓÃstra-darÓino 'pi mat-tattvaæ na jÃnanti | athÃpi te deva padÃmbuja-dvaya- prasÃda-leÓÃnug­hÅta eva hi | jÃnÃti tattvaæ bhagavan mahimno na cÃnya eko 'pi ciraæ vicinvan || [BhP 10.14.29] iti brahmaïÃpi mÃæ pratyuktam | ato mad-bhaktÃn vinà mat-tattva-j¤Ãne sarvatra vÃlpa-buddhaya ity Ãha avyaktaæ prapa¤cÃtÅtaæ nirÃkÃraæ brahmaiva mÃæ mÃyikÃkÃratvenaiva vyaktiæ vasudeva-g­he janma prÃptaæ nirbuddhayo manyante mÃyikÃkÃyasyaiva d­ÓyatvÃd iti bhÃva÷ | yato mama paraæ bhÃvaæ mÃyÃtÅtaæ svarÆpaæ janma-karma-lÅlÃdikam ajÃnanta÷ | bhÃvaæ kÅd­Óam ? avyayaæ nityam anuttamaæ sarvotk­«Âam | bhÃva÷ sattà svabhÃvÃbhiprÃya-ce«ÂÃtma-janmasu | kriyÃ-lÅlÃ-padÃrthe«u iti medinÅ | bhagavat-svarÆpa-guïa-janma-karma-lÅlÃnÃm anÃdy-antatvena nityatvaæ ÓrÅ-rÆpa-gosvÃmi-caraïair bhÃgavatÃm­ta-granthe pratipÃditam | mama paraæ bhÃvaæ svarÆpam avyayaæ nityam viÓuddhorjita-sattva-mÆrtæ iti svÃmi-caraïaiÓ coktam ||24|| baladeva÷ - atha kà vÃrtà mad-anya-deva-yÃjinÃm alpa-medhasÃm upani«an-ni«ïÃtÃnÃm api mad-bhakti-riktÃnÃæ mat-tattva-dhÅr na syÃd ity ÃÓayenÃha avyaktam iti | abuddhayo mat-tattva-yÃthÃtmya-buddhi-ÓÆnyà janà avyaktaæ sva-prakÃÓÃtma-vigrahatvÃd indriyÃvi«ayaæ mÃæ vyaktim Ãpannaæ tad-vi«ayÃæ manyante | devakyÃæ vasudevÃt sattvotk­«Âena karmaïà sa¤jÃtam itara-rÃja-putra-tulyaæ mÃæ vadanti | yatas te mad-abhij¤a-sat-prasaÇgÃbhÃvÃn mama bhÃvaæ param avyayam anuttamam ajÃnanta÷ - bhÃva÷ sattà svabhÃvÃbhiprÃya-ce«ÂÃtma-janmasu | kriyÃ-lÅlÃ-padÃrthe«u vibhÆti-budha-jantu«u || iti medinÅ-kÃra÷ | mad-bhakti-hÅnÃs te mama svarÆpa-guïa-janma-lÅlÃdi-lak«aïa-bhÃvaæ mÃyÃdita÷ paramato 'vyayaæ nityam anuttamaæ sarvottamaæ na, kintv anyavan mÃyikam anityaæ sÃdhÃraïaæ ca g­hïanta ity artha÷ | svarÆpaæ harer vij¤ÃnÃnandaika-rasaæ vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma ity Ãde÷ | sÃrvaj¤Ãdi-guïa-gaïas tasya svarÆpÃnubandhÅ ananta-kalyÃïa-guïÃtmako 'sau ity Ãde÷ | abhivyakti-mÃtraæ janma ajo 'pi san ity Ãde÷ | parantu avyaktasyaiva bhajatsu prasÃdenaivÃbhivyakti-ÓÅlaæ [MBh 12.323.18] - na Óakya÷ sa tvayà dra«Âum asmÃbhir và b­haspate | yasya prasÃdaæ kurute sa vai taæ dra«Âum arhati || ity Ãde÷ ||24|| _________________________________________________________ BhG 7.25 nÃhaæ prakÃÓa÷ sarvasya yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ | mƬho 'yaæ nÃbhijÃnÃti loko mÃm ajam avyayam ||25|| ÓrÅdhara÷ - te«Ãæ svÃj¤Ãne hetum Ãha nÃham iti | sarvasya lokasya nÃhaæ prakÃÓa÷ prakaÂo na bhavÃmi | kintu mad-bhaktÃnÃm eva | yato yoga-mÃyayà samÃv­ta÷ | yogo yuktir madÅya÷ ko 'py acintya÷ praj¤Ã-vilÃsa÷ | sa eva mÃyÃghaÂana-ghaÂanÃpaÂÅyastvÃt | tayà saæcchanna÷ ataeva mat-svarÆpa-j¤Ãne mƬha÷ sann ayaæ loko 'jam avyayaæ ca mÃæ na jÃnÃtÅti ||25|| madhusÆdana÷ - nanu janma-kÃle 'pi sarva-yogi-dhyeyaæ ÓrÅ-vaikuïÂha-stham aiÓvaram eva rÆpam ÃvirbhÃvitavati samprati ca ÓrÅvatsa-kaustubha-vanamÃlÃ-kirÅÂa-kuï¬alÃdi-divyopakaraïa-ÓÃlini kambu-kamala-kaumodakÅ-cakra-vara-dhÃri-catur-bhuje ÓrÅmad-vainateya-vÃhane nikhila-sura-loka-sampÃdita-rÃja-rÃjeÓvarÃbhi«ekÃdi-mahÃ-vaibhave sarva-surÃsura-jetari vividha-divya-lÅlÃ-vilÃsa-ÓÅle sarvÃvatÃra-Óiromaïau sÃk«Ãd-vaikuïÂha-nÃyake nikhila-loka-du÷kha-nistÃrÃya bhuvam avatÅrïe viri¤ci-prapa¤cÃsambhavi-niratiÓaya-saundarya-sÃra-sarvasva-mÆrtau bÃla-lÅlÃ-vimohita-vidhÃtari taraïi-kiraïojjvala-divya-pÅtÃmbare nirupama-ÓyÃmasundare kara-dÅk­ta-pÃrijÃtÃrtha-parÃjita-purandare bÃïa-yuddha-vijita-ÓaÓÃÇka-Óekhare samasta-surÃsura-vijayi-naraka-prabh­ti-mahÃ-daiteya-prakara-prÃïa-paryanta-sarvasva-hÃriïi ÓrÅdÃmÃdi-parama-raÇka-mahÃ-vaibhava-kÃriïi «o¬aÓa-sahasra-divya-rÆpa-dhÃriïy aparimeya-guïa-garimaïi mahÃ-mahimani nÃrad-mÃrkaï¬eyÃdi-mahÃ-muni-gaïa-stute tvayi katham avivekino 'pi manu«a-buddhir jÅva-buddhir vety arjunÃÓaÇkÃm apaninÅ«ur Ãha bhagavÃn nÃham iti | ahaæ sarvasya lokasya na prakÃÓa÷ svena rÆpeïa prakaÂo na bhavÃmi | kintu ke«Ãæcin mad-bhaktÃnÃm prakaÂo bhavÃmÅty abhiprÃya÷ | kathaæ sarvasya lokasya na prakaÂa ity atra hetum Ãha yoga-mÃyÃ-samÃv­ta÷ | yogo mama saÇkalpas tad-vaÓa-vartinÅ mÃyà yoga-mÃyà tathÃyam abhakto jano mÃæ svarÆpeïa na jÃnÃtv iti saÇkalpÃnuvidhÃyinyà mÃyayà samyag Ãv­ta÷ saty api j¤Ãna-kÃraïe j¤Ãna-vi«ayatvÃyogya÷ k­ta÷ | ato yad uktaæ paraæ bhÃvam ajÃnanta iti tatra mama saÇkalpa eva kÃraïam ity uktaæ bhavati | ato mama mÃyayà mƬha Ãv­ta-j¤Ãna÷ sann ayaæ caturvidha-bhakta-vilak«aïo loka÷ saty api j¤Ãna-kÃraïe mÃm ajam avyayam anÃdy-anantaæ parameÓvaraæ nÃbhijÃnÃti, kintu viparÅta-d­«Âyà manu«yam eva kaæcin manyata ity artha÷ | vidyamÃnaæ vastu-svarÆpam Ãv­ïoty avidyamÃnaæ ca kiæcid darÓayatÅti laukika-mÃyÃm api prasiddham etat ||25|| viÓvanÃtha÷ - nanu yadi tvaæ nitya-rÆpa-guïa-lÅlo 'si, tadà te tathÃbhÆtà sÃrvakÃlikÅ sthiti÷ kathaæ na d­Óyate? tatrÃha nÃham iti | ahaæ sarvasya sarva-deÓa-kÃla-vartino janasya na prakÃÓo na prakaÂa÷ | yathà guïa-lÅlÃ-parikaravattvena sadaiva virÃjamÃno 'pi dadÃcid eva ke«ucid eva bhramÃï¬e«u | kiæ ca sÆryo yathà sumeru-ÓailÃvaraïa-vaÓÃt sarvadà loka-d­Óyo na bhavati, kintu kadÃcid eva, tathaivÃham api yogamÃyÃ-samÃv­ta÷ | na ca jyotiÓcakravartamÃnÃnÃæ prÃïinÃæ jyotiÓcakrastho jyotiÓcakra-madhye sÃmastyena sadaiva virÃjamÃno 'pi sÆrya÷ sarva-kÃla-deÓa-varti-janasya na prakaÂa÷ | kintu kÃdÃcitke«u ca bhÃratÃdi«u khaï¬e«u vartamÃnasya janasyaiva tathaivÃham api | sva-dhÃmasu svarÆpa-sÆryo yathà sadaiva d­Óyas tathaiva ÓrÅ-k­«ïa-dhÃmani mathurÃ-dvÃrakÃdau sthitÃnÃm idÃnÅntanÃnÃæ janÃnÃæ tatrastha÷ k­«ïa÷ kathaæ na d­Óyo bhavati ? ucyate yadi jyotiÓcakra-madhye sumerur abhavi«yat tadà tad-Ãv­ta÷ sÆryo d­Óyo nÃbhavi«yat | tatra tu mathurÃdi-k­«ïa-dyumaïi-dhÃmani sumeru-sthÃnÅyà yoga-mÃyaiva sadà vartata ity atas tad-Ãv­ta÷ k­«ïÃrka÷ sadà na d­Óyate | kintu kadÃcid eveti sarvam anavadyam | ato mƬho loko mÃæ ÓyÃmasundarÃkÃraæ vasudevÃtmajam avyayaæ mÃyika-janmÃdi-ÓÆnyaæ nÃbhijÃnÃti | ataeva kalyÃïa-guïa-vÃridhiæ mÃm apy antatas tyaktvà man-nirviÓe«-svarÆpaæ brahmaiva upÃsata iti ||25|| baladeva÷ - nanu bhaktà ivÃbhaktÃÓ ca tvÃæ pratyak«Åkurvanti prasÃdÃd eva bhajatsv abhivyaktir iti katham ? tatrÃha nÃham iti | bhaktÃnÃm evÃhaæ nitya-vij¤Ãm asukha-ghano 'nanta-kalyÃïa-guïa-karmà prakÃÓo 'bhivyakto, na tu sarve«Ãm abhaktÃnÃm api | yad ahaæ yogamÃyayà samÃv­to mad-vimukha-vyÃmohakatva-yoga-yuktayà mÃyayà samÃcchanna-parisara ity artha÷ | yad uktaæ -mÃyÃ-javanikÃcchanna-mahimne brahmaïe nama÷ iti | mÃyÃ-mƬho 'yaæ loko 'timÃnu«a-daivata-prabhÃvaæ vidhi-rudrÃdi-vanditam api mÃæ nÃbhijÃnÃti | kÅd­Óam ? ajaæ janma-ÓÆnyaæ yato 'vyayam apracyuta-svarÆpa-sÃmarthya-sÃrvaj¤yÃdikam ity artha÷ ||25|| _________________________________________________________ BhG 7.26 vedÃhaæ samatÅtÃni vartamÃnÃni cÃrjuna | bhavi«yÃïi ca bhÆtÃni mÃæ tu veda na kaÓcana ||26|| ÓrÅdhara÷ -sarvottamaæ mat-svarÆpam ajÃnanta ity uktam | tad eva svasya sarvottamatvam anÃv­ta-j¤Ãna-Óaktitvena darÓayann anye«Ãm aj¤Ãnam Ãha vedÃham iti | samÃtÅtÃni vina«ÂÃni vartamÃnÃni ca bhavi«yÃïi bhÃvini ca trikÃla-vartÅni bhÆtÃni sthÃvara-jaÇgamÃni sarvÃny ahaæ veda jÃnÃmi | mÃyÃÓrayatvÃn mama | tasyÃ÷ svÃÓraya-vyÃmohakatvÃbhÃvÃd iti prasiddham | mÃæ tu ke 'pi na vetti man-mÃyÃ-mohitatvÃt | prasiddhaæ hi loke mÃyÃyÃ÷ svÃÓrayÃdhÅnatvam anya-mohakatvaæ ceti ||26|| madhusÆdana÷ - ato mÃyayà svÃdhÅnayà sarva-vyÃmohakatvÃt svayaæ cÃpratibaddha-j¤ÃnatvÃd Ãha vedÃham iti | aham apratibaddha-sarva-vij¤Ãto mÃyayà sarvÃn lokÃn mohayann api samÃtÅtÃni cira-vina«ÂÃni vartamÃnÃni ca bhavi«yÃïi ca | evaæ kÃla-traya-vartÅni bhÆtÃni sthÃvara-jaÇgamÃni sarvÃny veda jÃnÃmi | he 'rjuna ! ato 'haæ sarva-j¤a÷ parameÓvara ity atra nÃsti saæÓaya ity artha÷ | mÃæ tu | tu-Óabdo j¤Ãna-pratibandha-dyotanÃrtha÷ | mÃæ sarva-darÓinam api mÃyÃvinam iva tan-mÃyÃ-mohita÷ kaÓcana ko 'pi mad-anugraha-bhÃjanaæ mad-bhaktaæ vinà na veda man-mÃyÃ-mohitatvÃt | ato mat-tattva-vedanÃbhÃvÃd eva prÃyeïa prÃïino mÃæ na bhajanta ity abhiprÃya÷ ||26|| viÓvanÃtha÷ - kiæ ca mÃyÃyÃ÷ svÃÓraya-vyÃmohakatvÃbhÃvÃd bahiraÇgà mÃyà | antaraÇgà yoga-mÃyà ca mama j¤Ãnaæ nÃv­ïotÅty Ãha vedÃham iti | mÃæ tu kaÓcana prÃk­to 'prÃk­taÓ ca loko mahÃ-rudrÃdir mahÃ-sarvaj¤o 'pi na kÃrtsnyena veda, yathÃyogaæ mÃyayà yoga-mÃyayà ca j¤ÃnÃvaraïÃd iti bhÃva÷ || ||26|| baladeva÷ - nanu mÃyÃv­tatvÃt tava jÅvavad aj¤atÃpattir iti cet tatrÃha vedÃham iti | na hi mad-adhÅnayà mat-tejasÃbhibhÆtayà dÆrato javanikayaiva mÃæ sevamÃnayà mÃyayà mama kÃcid vik­tir ity artha÷ | mÃæ tu vedeti maj-j¤ÃnÅ koÂi«v api sudurlabha ity artha÷ ||26|| _________________________________________________________ BhG 7.27 icchÃ-dve«a-samutthena dvandva-mohena bhÃrata | sarva-bhÆtÃni saæmohaæ sarge yÃnti parantapa ||27|| ÓrÅdhara÷ - tad evaæ mÃyÃ-vi«ayatvena jÅvÃnÃæ parameÓvarÃj¤Ãnam uktam | tasyaivÃj¤Ãnasya d­¬hatve kÃraïam Ãha iccheti | s­jyata iti sarga÷ | sarge sthÆla-dehotpattau satyÃæ tad-anukÆla icchà | tat-pratikÆle ca dve«a÷ | tÃbhyÃæ samuttha÷ samudbhÆto ya÷ ÓÅto«ïa-sukha-du÷khÃdi-dvandva-nimitto moho viveka-bhraæÓa÷ | tena sarvÃïi bhÆtÃni saæmohaæ yÃnti | aham eva sukhÅ du÷khÅ ceti gìhataram abhiniveÓaæ prÃpnuvanti | atas tÃni maj-j¤ÃnÃbhÃvÃn mÃæ na bhajantÅti bhÃva÷ ||27|| madhusÆdana÷ - yoga-mÃyÃæ bhagavat-tattva-vij¤Ãna-pratibandhe dehendriya-saæghÃtÃbhimÃnÃtiÓaya-pÆrvakaæ bhogÃbhiniveÓaæ hetv-antaram Ãha iccheti | icchÃ-dve«ÃbhyÃm anukÆla-pratikÆla-vi«ayÃbhyÃæ samutthitena ÓÅto«ïa-sukha-du÷khÃdi-dvandva-nimittena mohenÃhaæ sukhy ahaæ du÷khÅty Ãdi-viparyayeïa sarvÃïy api bhÆtÃni saæmohaæ vivekÃyogyatvaæ sarge sthÆla-dehotpattau satyÃæ yÃnti | he bhÃrata ! he parantapa ! iti sambodhana-dvayasya kula-mahimnà svarÆpa-Óaktyà ca tvÃæ dvandva-mohÃkhya÷ Óatrur nÃbhibhavitum alam iti bhÃva÷ | na hÅcchÃ-dve«a-rahitaæ kiæcid api bhÆtam asti | na ca tÃbhyÃm Ãvi«Âasya bahir vi«ayam api j¤Ãnaæ sambhavati, kiæ punar Ãtma-vi«ayam | ato rÃga-dve«a-vyÃkulÃnta÷-karaïatvÃt sarvÃïy api bhÆtÃni mÃæ parameÓvaram Ãtma-bhÆtaæ na jÃnanti | ato na bhajante bhajanÅyam api ||27|| viÓvanÃtha÷ - tan-mÃyayà jÅvÃ÷ kadÃrabhya muhyantÅty apek«ÃyÃm Ãha iccheti | sarge jagat-s­«Ây-Ãrambha-kÃle sarva-bhÆtÃni sarve jÅvÃ÷ sammohayanti | kena ? prÃcÅna-karmodbuddhau yÃv icchÃ-dve«au indriyÃïÃm anukÆle vi«aye icchÃbhilëa÷ pratikÆle dve«a÷ tÃbhyÃæ samuttha÷ samudbhÆto yo dvandvo mÃnÃpamÃnayo÷ ÓÅto«ïÃdyÃ÷ sukha-du÷khayo÷ strÅ-puæsayor moha÷ - ahaæ sammÃnita÷ sukhÅ, aham avamÃnito du÷khÅ | mameyaæ strÅ, mamÃyaæ purusa÷ ity ÃdyÃkÃraka Ãvidyako yo mohas tena saæmohaæ strÅ-putrÃdi«v atyantÃsaktiæ prÃpnuvanti | ataevÃtyantÃsaktÃnÃæ na mad-bhaktÃv adhikÃra÷ | yad uddhavaæ prati mayaiva vak«yate - yad­cchayà mat-kathÃdau jÃta-Óraddhas tu ya÷ pumÃn | na nirviïïo nÃti-sakto bhakti-yogo 'sya siddhi-da÷ || [BhP 11.20.8] iti | baladeva÷ - tvaj-j¤ÃnÅ kuta÷ sudurlabhas tatrÃha iccheti | sarge svotpatti-kÃle eva sarva-bhÆtÃni saæmohaæ yÃnti | kenety Ãha dvandva-moheneti | mÃnÃpamÃnayo÷ sukha-du÷khayo÷ strÅ-puru«ayor dvandvair yo moha÷ sat-k­to 'haæ sukhÅ syÃm asat-k­tas tu du÷khÅ mameyaæ patnÅ mamÃyaæ patir ity evam abhiniveÓa-lak«aïas tenety artha÷ | kÅd­Óenety Ãha iccheti pÆrva-janmani yatra yatra yÃv icchÃ-dve«Ãv abhÆtÃæ tÃbhyÃæ saæskÃrÃtmanà sthitÃbhyÃæ samutti«Âhati para-janmani tatra tatrotpadyata ity artha÷ | icchà rÃga÷ | evaæ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ saæmƬhatvÃn maj-j¤ÃnÅ sudurlabha÷ ||27|| _________________________________________________________ BhG 7.28 ye«Ãæ tv anta-gataæ pÃpaæ janÃnÃæ puïya-karmaïÃm | te dvandva-moha-nirmuktà bhajante mÃæ d­¬ha-vratÃ÷ ||28|| ÓrÅdhara÷ - kutas tarhi kecana tvÃæ bhajanto d­Óyante ? tatrÃha ye«Ãm iti | ye«Ãæ tu puïya-caraïa-ÓÅlÃnÃæ sarva-pratibandhakaæ pÃpam anta-gataæ na«Âaæ te dvandva-nimittena mohena nirmuktà d­¬ha-vratà ekÃntina÷ santo bhajante ||28|| madhusÆdana÷ - yadi sarva-bhÆtÃni saæmohaæ yÃnti, kathaæ tarhi catur-vidhà bhajante mÃm ity uktam ? satyaæ, suk­tÃtiÓayena te«Ãæ k«Åïa-pÃpatvÃd ity Ãha ye«Ãm iti | ye«Ãæ tv itara-loka-vilak«aïÃnÃæ janÃnÃæ saphala-janmanÃæ puïya-karmaïÃm aneka-janmasu puïyÃcaraïa-ÓÅlÃnÃæ tais tai÷ puïyai÷ karmabhir j¤Ãna-pratibandhakaæ pÃpam antagatam antam avasÃnaæ prÃptaæ te pÃpÃbhÃvena tan-nimittena dvandva-mohena rÃga-dve«Ãdi-nibandhana-viparyÃsena svata eva nirmuktÃ÷ punar Ãv­tty-ayogyatvena tyaktà d­¬ha-vratà acÃlya-saækalpÃ÷ sarvathà bhagavÃn eva bhajnÅya÷ sa caivaæ-rÆpa eveti pramÃïa-janitÃprÃmÃïya-ÓaÇkÃ-ÓÆnya-vij¤ÃnÃ÷ santo mÃæ paramÃtmÃnaæ bhajante 'nanya-ÓaraïÃ÷ santa÷ sevante etÃd­Óà eva catur-vidhà bhajante mÃæ ity atra suk­ti-ÓabdenoktÃ÷ | ata÷ sarva-bhÆtÃni saæmohaæ yÃntÅty utsarga÷ | te«Ãæ madhye ye suk­tinas te saæmoha-ÓÆnyà mÃæ bhajanta ity apavÃda iti na virodha÷ | ayam evotsarga÷ prÃg api pratipÃditas tribhir guïamayair bhÃvair ity atra | tasmÃt sarttva-Óodhaka-puïya-karma-saæcÃya sarvadà yatanÅyam iti bhÃva÷ ||28|| viÓvanÃtha÷ -- tarhi ke«Ãæ bhaktÃv adhikÃra ity ata Ãha ye«Ãæ puïya-karmaïÃæ pÃpaæ tvaæ tu gatam anta-kÃlaæ prÃntaæ naÓyad-avasthaæ, na tu samyak na«Âam ity artha÷ | te«Ãæ sattva-guïodreke sati tamo-guïa-hrÃsa÷ | tasmin sati tat-kÃryo moho 'pi hrasati | moha-hrÃse sati te khalu atyÃsakti-rahità yÃd­cchika-mad-bhakta-saÇgena bhajante mÃtram | ye tu bhajanÃdy-abhyÃsata÷ samyak na«Âa-pÃpÃs te mohena ni÷Óe«eïa muktà d­¬ha-vratÃ÷ prÃpta-ni«ÂhÃ÷ santo mÃæ bhajante | na caivaæ puïya-karmaiva sarva-vidhayo÷ bhakte÷ kÃraïam iti mantavyam | yaæ na yogena sÃÇkhyena dÃna-vrata-tapo- 'dhvarai÷ | vyÃkhyÃ-svÃdhyÃya-sannyÃsai÷ prÃpnuyÃd yatnavÃn api || [BhP 11.12.9] iti bhagavad-ukte÷ | kevala-bhakti-yogasya puïyÃdi-karmÃÓrayaæ naiva kÃraïam iti bahuÓa÷ pratipÃdanÃt ||28|| baladeva÷ - nanu ke«Ãæcit tvad-bhakti÷ pratÅyate sà na syÃt | sarva-bhÆtÃni sarge saæmohaæ yÃntÅty ukter iti cet tatrÃha ye«Ãæ prÃïinÃæ yÃd­cchika-mahattama-d­«Âi-pÃtÃt pÃpam anta-gataæ nÃÓaæ prÃptam abhÆt vi«ïor bhÆtÃni bhÆtÃnÃæ pÃvanÃya caranti hi [BhP 11.2.28] iti sm­te÷ | kÅd­ÓÃnÃm ity Ãha puïyeti | puïyaæ manoj¤aæ karma mahattama-vÅk«aïa-rÆpaæ ye«Ãæ puïyaæ tu cÃrv api ity amara÷ | te d­¬ha-vratà mahat-prasaÇga-prÃpta-ni«Âhà dvandva-mohena nirmuktà mat-tattva-j¤Ã÷ santo mÃæ bhajante ||28|| _________________________________________________________ BhG 7.29 jarÃ-maraïa-mok«Ãya mÃm ÃÓritya yatanti ye | te brahma tad vidu÷ k­tsnam adhyÃtmaæ karma cÃkhilam ||29|| ÓrÅdhara÷ - evaæ ca mÃæ bhajanta÷ sarvaæ vij¤eyaæ vij¤Ãya k­tÃrthÃ÷ bhavantÅty Ãha jareti | jarÃmaraïayor mok«Ãya nirasanÃrthaæ mÃm ÃÓritya ye prayatante te tat paraæ brahma vidu÷ | k­tsnam adhyÃtmaæ ca vidu÷ | yena tat prÃptavyaæ taæ dehÃdi-vyatiriktaæ Óuddham ÃtmÃnaæ ca jÃnantÅty artha÷ | tat-sÃdhana-bhÆtam akhilaæ sa-rahasyaæ karma ca jÃnantÅty artha÷ ||29|| madhusÆdana÷ - athedÃnÅm arjunasya praÓyan utthÃpayituæ sÆtra-bhÆtau ÓlokÃv ucyete | anayor eva v­tti-sthÃnÅya uttaro 'dhyÃyo bhavi«yati jareti | ye saæsÃra-du÷khÃn nirviïïà jarÃ-maraïayor mok«Ãya jarÃ-maraïÃdi-vividha-du÷saha-saæsÃra-du÷kha-nirÃsÃya tad-eka-hetuæ mÃæ sa-guïaæ bhagavantam ÃÓrityetara-sarva-vaimukhyena Óaraïaæ gatvà yatanti yatante mad-arpitÃni phalÃbhisandhi-ÓÆnyÃni vihitÃni karmÃïi kurvanti te krameïa ÓuddhÃnta÷-karaïÃ÷ santas taj-jagat-kÃraïaæ mÃyÃdhi«ÂhÃnaæ Óuddhaæ paraæ brahma nirguïaæ tat-pada-lak«yaæ mÃæ vidu÷ | karma ca tad-ubhaya-vedana-sÃdhanaæ gurÆpasadana-Óravaïa-mananaÃdy-akhilaæ niravaÓe«æ phalÃvyabhicÃri vidur jÃnantÅty artha÷ ||29|| viÓvanÃtha÷ - tad evam ÃrtÃdyÃs traya÷ sakÃmà mÃæ bhajanta÷ k­tÃrthà bhavantÅti | devatÃntaraæ bhajantas tu cyavanta ity uktvà svasyÃbhajane 'py adhikÃriïaÓ coktà bhagavatà | idÃnÅm anya÷ sa-kÃma÷ caturtho 'pi mad-bhakto 'stÅty Ãha jareti | jarÃmaraïayor mok«Ãya nÃÓÃya ye yogino yatanti yatante | ye mok«a-kÃmà mÃæ bhajantÅti phalito 'rtha÷ | te taæ prasiddhaæ brahma tathà k­tsnam ÃtmÃnaæ deham adhik­tya bhokt­tayà vartamÃnam adhyÃtmaæ jÅvÃtmÃnam akhilaæ karma ca nÃnÃ-vidha-karma-janyaæ jÅvasya saæsÃraæ ca mad-bhakti-prabhÃvÃd eva vidur jÃnanti ||29|| baladeva÷ -- tad evam ÃrtÃdaya÷ sa-kÃmà mad-bhaktÃ÷ kÃmÃn anubhÆyÃnte mÃæ prapadya vindanti mad-anya-deva-bhaktÃs tu saæsarantÅty uktam | atha tebhyo 'nyo 'pi sa-kÃmo mad-bhakto 'stÅty ucyate jareti | ye jarÃ-maraïÃbhyÃæ vimok«Ãya tan-mÃtra-kÃmÃ÷ santo mÃm ÃÓritya mad-arcÃæ sevitvà yatante | tat-praïÃmÃdi kurvanti | te tat prasiddhaæ brahma k­tsnaæ sa-parikaraæ vidur adhyÃtmaæ cÃkhilaæ karma ca vidu÷ | brahmÃdi-ÓabdÃnÃm adhibhÆtÃdi-ÓabdÃnÃæ cÃrthÃ÷ parasminn adhyÃye bhagavataiva vyÃkhyÃsyante | mad-arcÃ-sevayà vij¤eyaæ vij¤Ãya muktiæ labhante, na tu mad-vaÓyatÃ-karÅæ mat-priyatÃm ity artha÷ | sm­tiÓ caivam Ãha sak­d yad aÇga pratmÃnta-rahità mona-mayÅæ bhÃgavatÅæ dadau gatim ity Ãdyà ||29|| _________________________________________________________ BhG 7.30 sÃdhibhÆtÃdhidaivaæ mÃæ sÃdhiyaj¤aæ ca ye vidu÷ | prayÃïa-kÃle 'pi ca mÃæ te vidur yukta-cetasa÷ ||30|| ÓrÅdhara÷ - na caivaæ-bhÆtÃnÃæ yoga-bhraæÓa-ÓaÇkÃpÅty Ãha sÃdhibhÆteti | adhibhÆtÃdi-ÓabdÃnÃm arthaæ ÓrÅ-bhagavÃn evottarÃdhyÃye vyÃkhyÃsyati | adhibhÆtenÃdhidaivena ca sahÃdhiyaj¤ena ca saha mÃæ ye jÃnanti te yukta-cetaso mayy Ãsakta-manasa÷ prayÃïa-kÃle 'pi maraïa-samaye 'pi mÃæ vidur jÃnanti | na tu tad api vyÃkulÅbhÆya mÃæ vismaranti | ato mad-bhaktÃnÃæ na yoga-bhraæÓa-ÓaÇketi bhÃva÷ ||30|| k­«ïa-bhaktair ayatnena brahma-j¤Ãnam avÃpyate | iti vij¤Ãna-yogÃrthaæ saptame saæprakÃÓitam || iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmik­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ vij¤Ãna-yogo nÃma saptamo 'dhyÃya÷ ||7|| madhusÆdana÷ - na caivaæ-bhÆtÃnÃæ mad-bhaktÃnÃæ m­tyu-kÃle 'pi vivaÓa-karaïatayà mad-vismaraïaæ ÓaÇkanÅyaæ, yata÷ sÃdhibhÆtÃdhidaivam adhibhÆtÃdidaivÃbhyÃæ sahitaæ tathà sÃdhiyaj¤aæ cÃdhiyaj¤ena ca sahitaæ mÃæ ye viduÓ cintayanti te yukta-cetasa÷ sarvadà mayi samÃhita-cetasa÷ santas tat-saæskÃra-pÃÂavÃt prayÃïa-kÃle prÃïotkramaïa-kÃle karaïa-grÃmasyÃtyanta-vyagratÃyÃm api | ca-kÃrÃd ayatnenaiva mat-k­payà mÃæ sarvÃtmÃnaæ vidur jÃnanti | te«Ãæ m­ti-kÃle 'pi mad-ÃkÃraiva citta-v­tti÷ pÆrvopacita-saæskÃra-pÃÂavÃd bhavati | tathà ca te mad-bhakti-yogÃt k­tÃrthà eveti bhÃva÷ | adhibhÆtÃdhidaivÃdhiyaj¤a-ÓabdÃnuttare 'dhyÃye 'rjuna-praÓna-pÆrvakaæ vyÃkhyÃsyati bhagavÃn iti sarvam anÃvilam | tad atrottamÃdhikÃriïaæ prati j¤eyaæ madhyamÃdhikÃriïaæ prati ca dhyeyaæ lak«aïayà mukhyayà ca v­ttyà tat-pada-pratipÃdyaæ brahma nirÆpitam ||30|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm adhikÃri-bhedena j¤eya-dhyeya-pratipÃdya-tattva-brahma-nirÆpaïaæ nÃma saptamo 'dhyÃya÷ ||7|| viÓvanÃtha÷ --- mad-bhakti-prabhÃvÃd ye«Ãm Åd­Óaæ maj-j¤Ãnaæ syÃt te«Ãm anta-kÃle 'pi tad eva j¤Ãnaæ syÃt | na tv anye«Ãm iva karmopasthÃpità bhÃvi-deha-prÃpty-anurÆpà matir ity Ãha sÃdhibhÆteti | adhibhÆtÃdayo 'grimÃdhyÃye vyÃkhyÃsyante | bhaktà eva hares tattva-vido mÃyÃæ taranti, te coktÃ÷ «a¬-vidhà atrety adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ ||30|| iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | gÅtÃsu saptamo 'dhyÃya÷ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||7|| baladeva÷ - na ca tat-sevayà prÃptaæ taj-j¤Ãnaæ kadÃcid api bhraæÓety Ãha sÃdhÅti | adhibhÆtenÃdhidaivenÃdhiyaj¤ena ca sahitaæ mÃæ ye vidu÷ sat-prasaÇgÃj jÃnanti, te prayÃïa-kÃle m­tyu-samaye 'pi mÃæ vidur na tu tad-anyavad vyagrÃ÷ santo mÃæ vismarantÅty artha÷ ||30|| mÃæ vidus tattvato bhaktà man-mÃyÃm uttaranti te | te puna÷ pa¤cadhety e«a saptamasya vinirïaya÷ || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye saptamo 'dhyÃya÷ | ||7||