Bhagavadgita 7
with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




BhG 7.1

÷rã-bhagavàn uvàca
mayy àsakta-manàþ pàrtha yogaü yu¤jan mad-à÷rayaþ |
asaü÷ayaü samagraü màü yathà j¤àsyasi tac chçõu ||1||

÷rãdharaþ - 
vij¤eyam àtmanas tattvaü saüyogaü samudãritam |
bhajanãyam athedànãm ai÷varaü råpam ãryate ||

pårvàdhyàyànte mad-gatenàntaràtmanà yo màü bhajate sa me yuktatamo mataþ ity uktam | atra kãdç÷as tvaü yasya bhaktiþ kartavyety apekùàyàü sva-svaråpaü nirupayiùyan ÷rã-bhagavàn uvàca mayãti | mayi parame÷vara àsaktam abhiniviùñaü mano yasya saþ | mad-à÷rayo 'ham evà÷rayo yasya | ananya-÷araõaþ san | yogaü yu¤jann abhyasan asaü÷ayaü yathà bhavaty evam | màü samagraü vibhåti-balai÷varyàdi-sahitaü yathà j¤àsyasi tad idaü mayà vakùyamàõaü ÷çõu ||1||

madhusådanaþ - 

yad-bhaktiü na vinà muktir yaþ sevyaþ sarva-yoginàm |
taü vande paramànanda-ghanaü ÷rã-nanda-nandanam || 

evaü karma-saünyàsàtmaka-sàdhana-pradhànena prathama-ùañkena j¤eyaü tvaü-pada-lakùyaü sa-yogaü vyàkhyàyàdhunà dhyeya-brahma-pratipàdana-pradhànena madhyamena ùañkena tat-padàrtho vyàkhyàtavyaþ | tatràpi --

yoginàm api sarveùàü madgatenàntaràtmanà |
÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.47]

iti pràg-uktasya bhagavad-bhajanasya vyàkhyànàya saptamo 'dhyàya àrabhyate | tatra kãdç÷aü bhagavato råpaü bhajanãyaü kathaü và tad-gato 'ntaràtmà syàd ity etad-dvayaü praùñavyam arjunenàpçùñam api parama-kàruõikatayà svayam eva vivakùuþ ÷rã-bhagavàn uvàca mayãti |

mayi parame÷vare sakala-jagad-àyatanatvàdivividha-vibhåti-bhàgini àsaktaü viùayàntara-parihàreõa sarvadà niviùñaü mano yasya tava sa tvam | ataeva mad-à÷rayo mad-eka-÷araõaþ | ràjà÷rayo bhàryàdy-àsakta-manà÷ ca ràja-bhçtyaþ prasiddho mumukùus tu mad-à÷rayo mad-àsakta-manà÷ ca | tvaü tvad-vidho và yogaü yu¤jan manaþ-samàdhànaü ùaùñhokta-prakàreõa kurvan | asaü÷ayaü yathà bhavaty evaü samagraü sarva-vibhåti-bala-÷aktyai÷varyàdi-sampannaü màü yathà yena prakàreõa j¤àsyasi tac chçõåcyamànaü mayà ||1||

vi÷vanàthaþ -
kadà sad-ànanda-bhuvo mahàprabhoþ
kçpàmçtàbdhe÷ caraõau ÷rayàmahe |
yathà tathà projjhita-mukti-tat-pathà
bhakty-adhvanà prema-sudhàm ayàmahe ||

saptame bhajanãyasya ÷rã-kçùõai÷varyam ucyate |
na bhajante bhajante ye te càpy uktà÷ caturvidhàþ ||

prathamenàdhyàya-ùañkenàntaþ-karaõa-÷uddhy-artha-kaniùkàm akarma-sàpekùau mokùa-phala-sàdhakau j¤àna-yogàv uktau | idànãm anena dvitãyàdhyàya-ùañkena karma-j¤ànàdi-vimi÷ra-÷ravaõàn niùkàmatva-sakàmatvàbhyàü ca sàlokyàdi-sàdhakas tathà sarva-mukhyaþ karma-j¤ànàdi-nirapekùa eva premavat pàrùadatva-lakùaõa-mukti-phala-sàdhakas tathà yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat ity àdau, sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate '¤jasà, svargàpavargaü mad-dhàma [BhP 1.20.32-33] ity àdy-ukter vinàpi sàdhanànantaraü svargàpavargàdi-nikhila-sàdhaka÷ ca paramaþ svatantraþ sarva-sukaro 'pi sarva-duùkaraþ
÷rãmad-bhakti-yoga ucyate | 

nanu tam eva viditvà atimçtyum eti [øvetU 6.15] iti ÷ruteþ | j¤ànaü vinà kevalayà bhaktyaiva kathaü mokùaþ bråùe ? maivaü, tvam eva tat padàrthaü paramàtmànam eva viditvà sàkùàd anubhåya, na tu tvaü-padàrthaü àtmànaü nàpi prakçtiü nàpi vastu-màtraü viditvà mçtyum atyeti ity asyàþ ÷ruter arthaþ | tatra sita-÷arkarà-rasa-grahaõe yathà rasanaiva kàraõaü na tu cakùuþ-÷rotràdikaü tathaiva guõàtãtasya brahmaõe grahaõaü sambhavet, na tu dehàdy-atiriktàtma-j¤ànena sàttvikena | bhaktyàham ekayà gràhyaþ [BhP 11.14.11] iti bhagavad-ukter iti | bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ
[Gãtà 18.55] ity atra sa-vi÷eùaü pratipàdayiùyàmaþ | j¤àna-yogayor mukti-sàdhanatva-prasiddhis tu tatrastha-guõã-bhåta-bhakti-prabhàvàd eva | tayà vinà tayor aki¤citkaratvasya bahu÷aþ ÷ravaõàt | 

kiü ca, asyàü ÷rutau viditvà ity anantaram eva-kàrasyàprayogàd eva | yoga-vyavacchedàbhàve j¤àpite sati, tasmàd eva paramàtmano viditàt kvacid aviditàd api mokùa ity artho labhyate | tata÷ ca bhakty-utthena nirguõena paramàtma-j¤ànena mokùaþ | kvacit tu bhakty-utthaü taj-j¤ànaü vinàpi kevalena bhakti-màtreõa mokùa ity arthaþ paryavasyati | yathà matsyaõóikà-piõóàd rasanà-doùeõàlabdha-svàdàd api bhuktàt tad-eka-nà÷yo vyàdhir na÷yaty evàtra na sandehaþ | matsyaõóikàni te khaõóa-vikàrà ÷arkaràsite ity amaraþ | ÷rãmad-uddhavenoktam -

nanv ã÷varo  'nubhajato  'viduùo  'pi sàkùàc
chreyas tanoty agada-ràja ivopayuktaþ [BhP 10.47.56] iti |

ekàda÷e 'py uktaü - yat karmabhir yat tapasà j¤àna-vairàgyata÷ ca yat ity àdau sarvaü mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate  '¤jasà [BhP 11.20.31-32] iti | ataeva yan-nàma-sakçc-chravaõàt pukkaso 'pi vimucyate saüsàràt ity àdau bahu÷o vàkyair bhaktyaiva mokùaþ pratipàdyata iti |

atha prakçtam anusaràmaþ | 

yoginàm api sarveùàü madgatenàntaràtmanà |
÷raddhàvàn bhajate yo màü sa me yuktatamo mataþ || [Gãtà 6.47]

iti tvad-vàkyena tvan-manaskatve sati tvaj-jana-viùayaka-÷raddhàvattvam iti tvayà sva-bhakta-vi÷eùa-lakùaõam eva kçtam ity avagamyate | kintu sa ca kãdç÷o bhaktas tadãya-j¤àna-vij¤ànayor adhikàrã bhavatãty apekùàyàm àha mayy àsakteti dvàbhyàm | yadyapi -

bhaktiþ pare÷ànubhavo viraktir
anyatra caiùa trika eka-kàlaþ |
prapadyamànasya yathà÷nataþ syus
tuùñiþ puùñiþ kùud-apàyo  'nu-ghàsam || [BhP 11.2.42]

ity ukter bhajan-prakramata eva mad-anubhava-kramo 'pi bhavati, tad apy eka-gràsa-màtra-bhojinas tathà tuùñi-puùñã na spaùñe bhavataþ, kintu bahutara-gràsa-bhojina eva | tathaiva mayi ÷yàmasundare pãtàmbare àsaktam àsakti-bhåmikàråóhaü mano yasya tathàbhåta eva tvaü màü j¤àsyasi | yathà spaùñam anubhaviùyasi, tat ÷çõu kãdç÷aü yogaü mayà saha saüyogaü yu¤jan ÷anaiþ ÷anaiþ pràpnuvan mad-à÷rayaþ | màm eva, na tu j¤àna-karmàdikam à÷rayamàõo 'nanya-bhakta ity arthaþ | 

atràsaü÷ayaü samagram iti padàbhyàü madãya-nirvi÷eùa-brahma-svaråpa-j¤ànaü 

kle÷o 'dhikataras teùàm avyaktàsaktacetasàm |
avyaktà hi gatir duþkhaü dehavadbhir avàpyate || [Gãtà 12.5]

ity agrimokteþ sa-saü÷ayam eva | tathà j¤àninàm upàsyaü yad brahma parama-mahato mama mahima-svaråpam eva | yad uktaü mayaiva satyavrataü prati matsya-råpeõa -

madãyaü mahimànaü ca paraü brahmeti ÷abditam |
vetsyasy anugçhãtaü me sampra÷nair vivçtaü hçdi || [BhP 8.24.38] iti |

atràpi brahmaõo hi pratiùñhàham [Gãtà 14.27] iti | ato maj-j¤ànam asamagram iti dyotitam ||1||

baladevaþ -
saptame bhajanãyasya svasyai÷varyaü prakãrtyate |
càturvidhyaü ca bhajatàü tathaivàbhajatàm api ||

àdyena ùañkenopàsakasya jãvasya svaråpaü tat-pràpti-sàdhanaü ca pràdhànyenoktam | madhyena tåpàsyasya svasya tat tac ca tathocyate | tatra ùaùñhànta-nirdiùñaü tava bhajanãyaü råpaü kãdç÷aü, kathaü và bhajato 'ntaràtmà tad-gataþ syàd ity etat pàrthenàpçùñam api kçpàlutvena svayam eva vivakùur bhagavàn uvàca mayãti | vyàkhyàta-lakùaõe svopàsye mayy àsaktam atimàtra-nirataü mano yasya sa tvam anyo và tàdç÷o mad-à÷rayo mad-dàsya-sakhy-àdy-ekatamena bhàvena màü ÷araõaü gato yogaü mac-charaõàdi-lakùaõaü yu¤jan kartuü pravçttaþ | asaü÷ayaü
yathà syàt tathà | kçùõa eva paraü tattvam ato 'nyad veti sandeha-÷ånyo mat-pàramya-ni÷cayavàn ity arthaþ | samagraü sàdhiùñhànaü savibhåtiü saparikaraü ca màü sarve÷varaü yena j¤ànena j¤àsyasi tan mayocyamànam avahita-manàþ ÷çõu | he pàrtha ! na ca samagram iti kàrtsnyena sa j¤ànam àdi÷atãti vàcyam anantasya tasya tathàj¤ànàsambhavàt | smçti÷ ca kàrtsnyena nàjo 'py abhidhàtum ã÷aþ iti | 

_________________________________________________________

BhG 7.2

j¤ànaü te 'haü sa-vij¤ànam idaü vakùyàmy a÷eùataþ |
yaj j¤àtvà neha bhåyo 'nyaj j¤àtavyam ava÷iùyate ||2||

÷rãdharaþ - vakùyamàõaü j¤ànaü stauti j¤ànam iti | j¤ànaü ÷àstrãyaü vij¤ànam anubhavaþ | tat-sahitam idaü mad-viùayam a÷eùataþ sàkalyena vakùyàmi | yaj j¤àtveha ÷reyo-màrge vartamànasya punar anyaj j¤àtavyam ava÷iùñaü na bhavati | tenaiva kçtàrtho bhavatãty arthaþ ||2||

madhusådanaþ - j¤àsyasãty ukte parokùam eva taj j¤ànaü syàd iti ÷aïkàü vyàvartayan stauti ÷rotur àbhimukhyàya j¤ànam iti | idaü mad-viùayaü svato 'parokùa-j¤ànam | asambhàvanàdi-pratibandhena phalam ajanayat parokùam ity upacaryate asambhàvanàdi-niràse tu vicàra-paripàkànte tenaiva pramàõena janitaü j¤ànaü pratibandhàbhàvàt phalaü janayad-aparokùam ity ucyate | vicàra-paripàka-niùpannatvàc ca tad eva vij¤ànaü, tena vij¤ànena sahitam idam aparokùam eva j¤ànaü ÷àstra-janyaü te tubhyam ahaü param àpto vakùyàmy a÷eùataþ sàdhana-phalàdi-sahitatvena nirava÷eùaü
kathayiùyàmi | ÷rautãm eka-vij¤ànena sarva-vij¤àna-pratij¤àm anusarann àha yaj-j¤ànaü nitya-caitanya-råpaü j¤àtvà vedànta-janya-mano-vçtti-viùayãkçtyeha vyavahàra-bhåmau bhåyaþ punar api anyat kiücid api j¤àtavyaü nàva÷iùyate | sarvàdhiùñhàna-san-màtra-j¤ànena kalpitànàü sarveùàü bàdhe san-màtra-pari÷eùàt tan-màtra-j¤ànenaiva tvaü kçtàrtho bhaviùyasãty abhipràyaþ ||2||

vi÷vanàthaþ - tatra mad-bhakter àsakti-bhåmikàtaþ pårvam api me j¤ànam ai÷varya-mayaü bhavet | tad-uttaraü vij¤ànaü màdhuryànubhava-mayaü bhavet | tad-ubhayam api tvaü ÷çõv ity àha j¤ànam iti | anyaj j¤àtavyaü nàvi÷iùyate iti man-nirvi÷eùa-brahma-j¤àna-vij¤àne 'py etad-antarbhåta evety arthaþ ||2||

baladevaþ -- vakùyamàõaü j¤ànaü stauti j¤ànam iti | idaü cid-acic-chaktimat-svaråpa-viùayakaü j¤ànaü | tac ca sa-vij¤ànam vakùyàmi | tac-chakti-dvaya-vivikta-svaråpa-viùayakaü j¤ànaü vij¤ànaü tena sahitaü te tubhyaü prapannàyà÷eùataþ sàmagryeõopadekùyàmãty arthaþ | yat svaråpaü sarva-kàraõaü yac ca dhyeyaü tad ubhaya-viùayakaü j¤ànam atra vaktuü pratij¤àtaü yaj j¤ànaü j¤àtveha ÷reyo-vartmani niviùñasya jij¤àsos tavànyaj j¤àtavyaü nàva÷iùyate | sarvasya tad-antarbhàvàt ||2||

_________________________________________________________

BhG 7.3

manuùyàõàü sahasreùu ka÷ cid yatati siddhaye |
yatatàm api siddhànàü ka÷ cin màü vetti tattvataþ ||3||

÷rãdharaþ - mad-bhaktiü vinà tu yaj j¤ànaü durlabham ity àha manuùyàõàm iti | asaïkhyàtànàü jãvànàü madhye manuùya-vyatiriktànàü ÷reyasi pravçttir eva nàsti | manuùyàõàü tu sahasreùu madhye ka÷cid eva puõya-va÷àt siddhaya àtma-j¤ànàya prayatate | prayatnaü kurvatàm api sahasreùu ka÷cid eva prakçùña-puõya-va÷àd àtmànaü vetti | tàdç÷ànàü càtma-j¤ànàü sahasreùu ka÷cid eva màü paramàtmànaü mat-prasàdena tattvato vetti | tad evam atidurlabham api yaj j¤ànaü tubhyam ahaü vakùyàmãty arthaþ ||3|| 

madhusådanaþ - atidurlabhaü caitan-mad-anugraham antareõa mahà-phalaü j¤ànam | yato manuùyàõàm iti | manuùyàõàü ÷àstrãya-j¤àna-karma-yogyànàü sahasreùu madhye ka÷cid eko 'neka-janma-kçta-sukçta-samàsàdita-nityànitya-vastu-vivekaþ san yatati yatate siddhaye sattva-÷uddhi-dvàrà j¤ànotpattaye | yatatàü yatamànànàü j¤ànàya siddhànàü pràg-arjita-sukçtànàü sàdhakànàm api madhye ka÷cid ekaþ ÷ravaõa-manana-nididhyàsana-paripàkànte màm ã÷varaü vetti sàkùàtkaroti tattvataþ pratyag-abhedena tattvam asãty àdi-guråpadiùña-mahà-vàkyebhyaþ | anekeùu manuùyeùv àtma-j¤àna-sàdhanànuùñhàyã
parama-durlabhaþ | sàdhanànuùñhàyiùv api madhye phala-bhàgã parama-durlabha iti kiü vaktavyam asya j¤ànasya màhàtmyam ity abhipràyaþ ||3||

vi÷vanàthaþ - etac ca sa-vij¤ànaü maj-j¤ànaü pårvam adhyàya-ùañke prokta-lakùaõair j¤ànibhir yogibhir api durlabham iti vadana prathamaü vij¤ànam àha manuùyàõàm iti | asaïkhyàtànàü jãvànàü madhye ka÷cid eve manuùyo bhavati | manuùyàõàü sahasreùu madhye ka÷cid eva ÷reyase yatate | tàdç÷ànàm api manuùyàõàü sahasreùu ka÷cid eva màü ÷yàmasundaràkàraü tattvato vetti sàkùàd anubhavatãti nirvi÷eùa-brahmànubhavànandàt sahasra-guõàdhikaü sa-vi÷eùa-brahmànubhavànandaþ syàd iti bhàvaþ ||3||

baladevaþ - sva-j¤ànasya daurlabhyam àha manuùyàõàm iti | uccàvaca-dheàtma-asaïkhyàtà jãvàs teùu katicid eva manuùyàs teùàü ÷àstràdhikàra-yogyànàü sahasreùu madhye ka÷cid eva sat-prasaïga-va÷àt siddhaye sva-paràtmàvalokanàya yatate, na tu sarvaþ | tàdç÷ànàü yatatàü yatamànànàü siddhànàü labdha-sva-paràtmàvalokanànàü sahasreùu madhye ka÷cid evaiko màü kçùõaü tattvato vetti | ayam arthaþ - ÷àstrãyàrthànuùñhàyino bahavo manuùyàþ paramàõu-caitanyaü svàtmànaü pràde÷a-màtraü mat-svàü÷aü paramàtmànaü
cànubhåya vimucyante | màü tu ya÷odà-stanandhayaü kçùõam adhunà tvat-sàrathiü ka÷cid eva tàdç÷a-sat-prasaïgàvàpta-mad-bhaktis tattvato yàthàtmyena vetti | avicintyànanta-÷aktikatvena nikhila-kàraõatvena sàrvaj¤ya-sàrvai÷varya-svabhakta-vàtsalyàdy-asaïkhyeya-kalyàõa-guõa-ratnàkaratvena pårõa-brahmatvena cànubhavatãty arthaþ | vakùyati ca sa mahàtmà sudurlabhaþ [Gãtà 7.19], màü tu veda na ka÷cana [Gãtà 7.26] iti ||3|| 

_________________________________________________________

BhG 7.4

bhåmir àpo 'nalo vàyuþ khaü mano buddhir eva ca |
ahaükàra itãyaü me bhinnà prakçtir aùñadhà ||4||

÷rãdharaþ - evaü ÷rotàram abhimukhãkçtyedànãü prakçti-dvàrà sçùñy-àdi-kartçtvene÷vara-tattvaü pratij¤àtaü niråpayiùyan paràpara-bhedena prakçti-dvayam àha bhåmir iti dvyàbhyàm | bhåmy-àdi-÷abdaiþ pa¤ca-gandhàdi-tan-màtràõy ucyante | manaþ-÷abdena tat-kàraõa-bhåto 'haïkàraþ | buddhi-÷abdena tat-kàraõaü mahat-tattvam ahaïkàra-÷abdena tat-kàraõam avidyà | ity evam aùñadhà bhinnà | yad và bhåmy-àdi-÷abdaiþ pa¤ca-mahà-bhåtàni såkùmaiþ sahikãkçtya gçhyante | ahaïkàra-÷abdenaivàhaïkàras tenaiva tat-kàryàõãndriyàõy api gçhyante | buddhir iti mahat-tattvam | manaþ-÷abdena tu manasaivonneyam avyakta-råpaü pradhànam iti | anena prakàreõa me
pakçtir màyàkhyà ÷aktir aùñadhà bhinnà vibhàgaü pràptà | caturviü÷ati-bheda-bhinnàpy aùña-svaivàntarbhàva-vivakùayàùñadhà bhinnety uktam | tathà ca kùetràdhyàya imàm eva prakçtiü caturviü÷ati-tattvàtmanà prapa¤cayiùyati - 

mahàbhåtàny ahaïkàro buddhir avyaktam eva ca | 
indriyàõi da÷aikaü ca pa¤ca cendriya-gocaràþ || [Gãtà 13.5] iti ||4||

madhusådanaþ - evaü prarocanena ÷rotàram abhimukhãkçtyàtmanaþ sarvàtmakatvena paripårõatvam avatàrayann àdàv aparàü prakçtim upanyasyati bhåmir iti | sàïkhyair hi pa¤ca tan-màtràõy ahaïkàro mahàn avyaktam ity aùñau prakçtayaþ pa¤ca mahà-bhåtàni pa¤ca karmendriyàõi pa¤ca j¤ànendriyàõi ubhaya-sàdhàraõaü mana÷ ceti ùoóa÷a vikàrà ucyante | etàny eva caturviü÷atis tattvàni | tatra bhåmir àpo 'nalo vàyuþ kham iti pçthvy-ap-tejo-vàyv-àkà÷àkhya-pa¤ca-mahàbhåta-såkùmàvasthà-råpàõi gandha-rasa-råpa-spar÷a-÷abdàtmakàni pa¤ca-tan-màtràõi lakùyante | buddhy-ahaïkàra-÷abdau tu svàrthàv eva | manaþ-÷abdena ca pari÷iùñam avyaktaü lakùyante prakçti-÷abda-sàmànàdhikaraõyena
svàrtha-hàner àva÷yakatvàt |

manaþ-÷abdena và sva-kàraõam ahaïkàro lakùyate pa¤ca-tanmàtra-saünikarùàt | buddhi-÷abdas tv ahaïkàra-kàraõe mahat-tattve mukhya-vçttir eva | ahaïkàra-÷abdena ca sarva-vàsanà-vàsitam avidyàtmakam avyaktaü lakùyante pravartakatvàdy-asàdhàraõa-dharma-yogàc ca | iti ukta-prakàreõeyam aparokùà sàkùi-bhàsyatvàt prakçtir màyàkhyà pàrame÷varã ÷aktir anirvacanãya-svabhàvà triguõàtmikàùñadhà bhinno 'ùñabhiþ prakàrair bhedam àgatà | sarvo 'pi jaóa-vargo 'traivàntarbhavatãty arthaþ | sva-siddhànte cekùaõa-saïkalpàtmakau màyà-pariõàmàv eva buddhy-ahaïkàrau | pa¤ca-tan-màtràõi càpa¤cãkçta-pa¤ca-mahà-bhåtànãty asakçd avocàm ||4||

vi÷vanàthaþ -atha bhakti-mate j¤ànaü nàma bhagavad-ai÷varya-j¤ànam eva, na tu dehàdy-atiriktàtma-j¤ànam eveti | ataþ svãyai÷varya-j¤ànaü niråpayan paràpara-bhedena svãya-prakçti-dvayam àha bhåmir iti dvàbhyàm | bhåmy-àdi-÷abdaiþ pa¤ca-mahà-bhåtàni såkùma-bhåtair gandhàdibhiþ sahaikãkçtya saïgçhyante, ahaïkàra-÷abdena tat-kàrya-bhåtànãndriyàõi tat-kàraõa-bhåta-mahat-tattvam api gçhyate | buddhi-manasoþ pçthag-uktis tattveùu tayoþ pràdhànyàt ||4||

baladevaþ - evaü ÷rotàraü pàrtham abhimukhãkçtya svasya kàraõa-svaråpaü cid-acic-chaktimad vaktuü te ÷aktã pràha bhåmir iti dvàbhyàm | caturviü÷atidhà prakçtir bhåmy-àdy-àtmanàùñadhà bhinnà me madãyà bodhyà tan-màtràdãnàü bhåmy-àdiùv antarbhàvàd ihàpi caturviü÷atidhaivàvaseyà | tatra bhåmy-àdiùu pa¤casu bhåteùu tat-kàraõànàü gandhànàü pa¤cànàü tan-màtràõàm antar-bhàvaþ | ahaïkàre tat-kàryàõàm ekàda÷ànàm indriyàõàm | buddhi-÷abdo mahat-tattvam àha | manaþ-÷abdas tu mano-gamyam avyakta-råpaü pradhànam iti | ÷ruti÷ caivam àha-caturviü÷ati-saïkhyànàm avyaktaü vyaktam ucyate iti | svayaü
ca kùetràdhyàye vakùyati mahàbhåtàny ahaïkàraþ [Gãtà 13.5] ity àdinà ||4||

_________________________________________________________

BhG 7.5

apareyam itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràm |
jãva-bhåtàü mahà-bàho yayedaü dhàryate jagat ||5||

÷rãdharaþ - aparàm imàü prakçtim upasaüharan paràü prakçtim àha apareyam iti | aùñadhà yà prakçtir ukteyam aparà nikçùñà jaóatvàt paràrthatvàc ca | itaþ sakà÷àt paràü prakçùñàm anyàü jãva-bhåtàü jãva-svaråpàü me prakçtiü viddhi jànãhi | paratve hetuþ yayà cetanayà kùetraj¤a-råpayà svakarma-dvàreõedaü jagad dhàryate ||5||

madhusådanaþ - evaü kùetra-lakùaõàyàþ prakçter aparatvaü vadan kùetraj¤a-lakùaõàü paràü prakçtim àha apareyam iti | yà pràg aùñadhoktà prakçtiþ sarvàcetana-varga-råpà seyam aparà nikçùñà jaóatvàt paràrthatvàt saüsàra-bandha-råpatvàc ca | itas tv acetana-varga-råpàyàþ kùetra-lakùaõàyàþ prakçter anyàü vilakùaõàü tu-÷abdàd yathà-kathaücid apy abhedàyogyàü jãva-bhåtàü cetanàtmikàü kùetraj¤a-lakùaõàü me mamàtma-bhåtàü vi÷uddhàü paràü prakçùñàü
prakçtiü viddhi he mahàbàho, yayà kùetraj¤a-lakùaõayà jãva-bhåtayàntar-anupraviùñayà prakçtyedaü jagad-acetana-jàtaü dhàryate svato vi÷ãrya uttamyate anena jãvenàtmanànupravi÷a nàma-råpe vyàkaravàõi iti ÷ruteþ | na hi jãva-rahitaü dhàrayituü ÷akyam ity abhipràyaþ ||5|| 

vi÷vanàthaþ - iyaü prakçtir variyaïgàkhyà ÷aktir aparànutkçùñà jaóatvàt | ito 'nyàü prakçtiü tañasthàü ÷aktiü jãva-bhåtàü paràm utkçùñàü viddhi caitanyatvàt | asyà utkçùñatve hetuþ yayà cetanayedaü jagad acetanaü svabhogàrthaü gçhyate ||5||

baladevaþ - eùà prakçtir aparà nikçùñà jaóatvàd bhogyatvàc ceto jaóàyàþ prakçter anyàü paràü cetanatvàd bhoktçtvàc cotkçùñàü jãva-bhåtàü me madãyàü prakçtiü viddhi | he mahàbàho pàrtha ! paratve hetuþ yayeti | yayà cetanayà idaü jagat sva-karma-dvàrà dhàryate ÷ayyàsanàdivat sva-bhogàya gçhyate | ÷ruti÷ ca harer eveyaü ÷aktis tvayãty àha pradhàna-kùetraj¤a-patir guõe÷aþ [øvetU 6.16] iti |

_________________________________________________________

BhG 7.6

etad-yonãni bhåtàni sarvàõãty upadhàraya |
ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà ||6||

÷rãdharaþ - anayoþ prakçtitvaü dar÷ayan svasya tad-dvàrà sçùñy-àdi-kàraõatvam àha etad iti | ete kùetra-kùetraj¤a-råpe prakçtã yonã kàraõa-bhåte yeùàü tàny etad-yonãni | sthàvara-jaïgamàtmakàni sarvàõi bhåtànãty upadhàraya budhyasva | tatra jaóà prakçtir deha-råpeõa pariõamate | cetanà tu mad-aü÷a-bhåtà bhoktçtvena deheùu pravi÷ya svakarmaõà tàni dhàrayati | te ca madãye prakçtã mattaþ sambhåte | ato 'ham eva kçtsnasya sa-prakçtikasya jagataþ prabhavaþ | prakarùeõa bhavaty asmàd iti prabhavaþ | paraü kàraõam aham ity arthaþ | tathà pralãyate 'neneti pralayaþ | saühartàpy aham evety arthaþ ||6||

madhusådanaþ - ukta-prakçti-dvaye kàrya-liïgakam anumànaü pramàõayan svasya tad-dvàrà jaga-sçùñy-àdi-kàraõatvaü dar÷ayati etad-yonãnãti | ete aparatvena paratvena ca pràg-ukte kùetra-kùetraj¤a-lakùaõe prakçtã yonir yeùàü tàny etad-yonãni bhåtàni bhavana-dharmakàõi sarvàõi cetanàcetanàtmakàni janimanti nikhilànãty evam upadhàraya jànãhi | kàryàõàü cid-acid-granthi-råpatvàt kàraõam api cid-acid-granthi-råpam anuminv ity arthaþ | evaü kùetra-kùetraj¤a-lakùaõe mamopàdhi-bhåte yataþ prakçtã bhavatas tatas tad-dvàràhaü sarvaj¤aþ sarve÷varo 'nanta-÷akti-màyopàdhiþ kçtsnasya caràcaràtmakasya jagataþ sarvasya kàrya-vargasya
prabhava utpatti-kàraõaü pralayas tathà vinà÷a-kàraõam | svàpnikasyeva prapa¤casya màyikasya màyà÷arayatva-viùayatvàbhyàü màyàvy aham evopàdànaü draùñà cety arthaþ ||6||

vi÷vanàthaþ - etac chakti-dvaya-dvàraiva svasya jagat-kàraõatvam àha etad iti | ete màyà-÷akti-jãva-÷aktã kùetra-kùetraj¤a-råpe yonã kàraõa-bhåte yeùàü tàni sthàvara-jaïgamàtmakàni bhåtàni jànãhi | ataþ kçtsnasya sarvasyàsya jagataþ prabhavo mac-chakti-dvaya-prabhåtatvàd aham eva sraùñà | pralayas tac-chaktimati mayy eva pralãna-bhàvitvàd aham evàsya saühartà ||6||

baladevaþ -- etac chakti-dvaya-dvàraiva sarva-jagat-kàraõatàü svasyàha etad iti | sarvàõi sthira-caràõi bhåtàny etad-yonãni upadhàraya viddhi | ete 'para-pare kùetra-kùetraj¤a-÷abda-vàcye mac-chaktã yonã kàraõa-bhåte yeùàü tànãty arthaþ | te ca prakçtã madãye matta eva sambhåte | ataþ kçtsnasya sa-prakçtikasya jagato 'ham eva prabhava utpatti-hetuþ | prabhavaty asmàt iti vyutpatteþ | tasya pralaya-saühartàpy aham eva pralãyate 'nena iti vyutpatteþ ||6||

_________________________________________________________

BhG 7.7

mattaþ parataraü nànyat ki¤cid asti dhana¤jaya |
mayi sarvam idaü protaü såtre maõi-gaõà iva ||7||

÷rãdharaþ - yasmàd evaü tasmàt matta iti | mattaþ sakà÷àt parataraü ÷reùñhaü jagataþ sçùñi-saühàrayoþ svatantraü kàraõaü ki¤cid api nàsti | sthiti-hetur apy aham evety àha mayãti | mayi sarvam idaü jagat protaü grathitam à÷ritam ity arthaþ | dçùñàntaþ spaùñaþ ||7|| 

madhusådanaþ - yasmàd aham eva màyayà sarvasya jagato janma-sthiti-bhaïga-hetus tasmàt paramàrthataþ matta iti | nikhila-dç÷yàkàra-pariõata-màyàdhiùñhànàt sarva-bhàsakàn mattaþ sad-råpeõa sphuraõa-råpeõa ca sarvànusyåtàn sva-prakà÷a-paramànanda-caitanya-ghanàt paramàrtha-satyàt svapna-dç÷a iva svàpnikaü màyàvina iva màyikaü ÷ukti-÷akalàvacchinna-caitanyàdivat-tad-aj¤àna-kalpitaü rajataü parataraü paramàrtha-satyam anyat kiücid api nàsti he dhana¤jaya | mayi kalpitaü paramàrthato na matto bhidyata ity arthaþ tad ananyatvam àrambhaõa-÷abdàdibhyaþ [Vs 2.1.14] iti nyàyàt | vyavahàra-dçùñyà tu mayi sad-råpe sphuraõa-råpe ca sarvam idaü jaóa-jàtaü protaü
grathitaü mat-sattayà sad iva mat-sphuraõena ca sphurad iva vyavahàràya màyà-mayàya kalpate | sarvasya caitanya-grathitatva-màtre dçùñàntaþ - såtre maõi-gaõà iveti | athavà såtre taijasàtmani hiraõyagarbhe svapna-dç÷i svapna-protà maõi-gaõà iveti sarvàü÷e dçùñànto vyàkhyeyaþ |

anye tu param ataþ setån màna-sambandha-bheda-vyapade÷ebhyaþ [Vs 3.2.31] iti såtroktasya pårva-pakùasyottaratvena ÷lokam imaü vyàcakùate | mattaþ sarvaj¤àt sarva-÷akteþ sarva-kàraõàt parataraü pra÷asyataraü sarvasya jagataþ sçùñi-saühàrayoþ svatantraü kàraõam anyan nàsti he dhana¤jaya ! yasmàd evaü tasmàn mayi sarva-kàraõe sarvam idaü kàrya-jàtaü protaü grathitaü nànyan na | såtre maõi-gaõà iveti dçùñàntas tu grathitatva-màtre na tu kàraõatve | kanake kuõóalàdivad iti tu yogyo dçùñàntaþ ||7||

vi÷vanàthaþ -- yasmàd evaü tasmàd aham eva sarvam ity àha mattaþ parataram anyat ki¤cid apii nàsti | kàrya-kàraõayor aikyàt ÷akti-÷aktimator aikyàc ca | tathà ca ÷rutiþ ekam evàdvitãyaü brahma, neha nànàsti ki¤cana iti | evaü svasya sarvàtmakatvam uktvà sarvàntaryàmitvaü càha mayãti | sarvam idaü cij-jaóàtmakaü jagat mat-kàryatvàn mad-àtmakam api punar mayy antaryàmiõi protaü grathitaü yathà såtre maõi-gaõàþ protàþ | madhusådana-sarasvatã-pàdàs tu såtre maõi-gaõà iveti dçùñàntas tu grathitatva-màtre, na tu kàraõatve kanake kuõóalàdivad iti tu yogyo dçùñànta ity àhuþ ||7||
 
baladevaþ - nanu sthira-carayor apara-parayoþ prakçtyor api tvam eva tac-chaktimàn yonir ity ukter nikhila-jagad-bãjatvaü tava pratãtaü, na tu sarva-paratvam | tac ca tad-bãjàt tvatto 'nyasyaiva -

tato yad uttarataraü tad aråpam anàmayam |
ya etad vidur amçtàs te bhavanti athetare 
duþkham evàpi yanti || [øvetU 3.10] iti ÷ravaõàd iti cet tatràha matta iti |

mattas tvat-sakhàt kçùõàt parataraþ ÷reùñham anyat ki¤cid api nàsty aham eva sarva-÷reùñhaü vastv ity arthaþ | nanu tato yad uttarataram ity àdàv anyathà ÷rutim iti cen mandam etat kùodàkùamatvàt | tathà hi 

vedàham etaü puruùaü mahàntam 
àdity-varõaü tamasaþ parastàt |
tam eva vidvàn amçta iha bhavati 
nànyaþ panthà vidyate 'nayanàya || iti [øvetU 3.8]

÷vetà÷vataraiþ sarva-jagad-bãjasya mahà-puruùasya viùõor j¤ànam amçtasya panthàs tato nàstãty upadi÷ya tad-upapàdanàya 

yasmàt paraü nàparam asti ki¤cid
yasmàn nàõãyona jyàyo 'sti ki¤cit

iti tasyaiva paramatvaü tad-itarasya tad-asambhavaü ca pratipàdya | tato yad uttarotaraü ity àdinà pårvoktam eva nigamitam | na tu tato 'nyac-chreùñham astãti uktam | tathà sati teùàü mçùàvàditvàpatteþ | evam àha såtrakàraþ-tathànya-pratiùedhàt [Vs 3.2.36] iti | mad-anyasya kasyacid api ÷raiùñhyàbhàvàd aham eva mad-anya-sarvà÷raya ity àha mayãti | protaü grathitaü sphuñam anyat | etena vi÷vapàlakatvaü svasyoktam ||7||

_________________________________________________________

BhG 7.8

raso 'ham apsu kaunteya prabhàsmi ÷a÷i-såryayoþ |
praõavaþ sarva-vedeùu ÷abdaþ khe pauruùaü nçùu ||8||

÷rãdharaþ - jagataþ sthiti-hetutvam eva prapa¤cati raso 'ham iti pa¤cabhiþ | apsu raso 'haü rasa-tan-màtra-råpayà vibhåtyà tad-à÷rayatenàpsu-sthito 'ham ity arthaþ | tathà ÷a÷i-såryayoþ prabhàsmi | candre sårye ca prakà÷a-råpayà vibhåtyà tad-à÷rayatvena sthito 'ham ity arthaþ | uttaràtràpy evaü draùñavyam | sarveùu vedeùu vaikharã-råpeùu tan-måla-bhåtaþ praõava oïkàro 'smi | kha àkà÷e ÷abda-tan-màtra-råpo 'smi | nçùu puruùeùu pauruùam udyamam asmi | udyame hi puruùàs tiùñhanti ||8||

madhusådanaþ - avàdãnàü rasàdiùu protatva-pratãteþ kathaü tvayi sarvam idaü protam iti ca na ÷aïkyaü rasàdi-råpeõa mamaiva sthitatvàd ity àha raso 'ham iti pa¤cabhiþ | rasaþ puõyo madhuras tan-màtra-råpaþ sarvàsàm apàü sàraþ kàraõa-bhåto yo 'psu sarvàsvanugataþ so 'haü he kaunteya tad-råpe mayi sarvà àpaþ protà ity arthaþ | evaü sarveùu paryàyeùu vyàkhyàtavyam | iyaü vibhåtir àdhyànàyopadi÷yata iti nàtãvàbhiniveùñavyam | tathà porabhà prakà÷aþ ÷a÷i-såryayor aham asmi | prakà÷a-sàmànya-råpe mayi ÷a÷i-såryau protàv ity arthaþ | tathà praõaya oïkàraþ
sarva-vedeùv anusyåto 'haü tad yathà ÷aïkunà sarvàõi parõàni saütçõõàny evam oïkàreõa sarvà vàk iti ÷ruteþ | saütçõõàni grathitàni | sarvà vàk sarvo veda ity arthaþ | ÷abdaþ puõyas tan-màtra-råpaþ kha àkà÷e 'nusyåto 'ham | pauruùaü puruùatva-sàmànyaü nçùu puruùeùu yad anusyåtaü tad aham | sàmànya-råpe mayi sarve vi÷eùàþ protàþ ÷rautair dundubhy-àdi-dçùñàntair iti sarvatra draùñavyam ||8||

vi÷vanàthaþ - sva-kàrye jagaty atra yathàham antaryàmi-råpeõa praviùño varte, tathà kvacit kàraõa-råpeõa kvacit kàryeùu manuùyàdiùu sàra-råpeõàpy ahaü varta ity àha raso 'ham iti caturbhiþ | apsu rasa tat-kàraõa-bhåto mad-vibhåtir ity arthaþ | evaü sarvatràgre 'pi | prabhà prabhà-råpaþ | praõava oïkàraþ sarva-veda-kàraõam | àkà÷e ÷abdas tat-kàraõam | nçùu pauruùam sakala udyama-vi÷eùa eva manuùya-sàraþ ||8||

baladevaþ - tattvaü dar÷ayati raso 'ham iti pa¤cabhiþ | apsu raso 'haü rasa-tan-màtrayà vibhåtyà tàþ pàlayan tàsv ahaü vartate | tàü vinà tàsàm asthiteþ | ÷a÷ini sårye càhaü prabhàsmi prabhayà vibhåtyà tau pàlayan tayor ahaü varte | evaü paratra draùñavyam | vaikharã-råpeùu sarva-vedeùu tan-måla-bhåtaþ praõavo 'ham | khe nabhasi ÷abdas tan-màtra-lakùaõo 'ham | nçùu pauruùaü phalavàn udyamo 'ham | tenaiva teùàü sthiteþ ||8||

_________________________________________________________

BhG 7.9

puõyo gandhaþ pçthivyàü ca teja÷ càsmi vibhàvasau |
jãvanaü sarva-bhåteùu tapa÷ càsmi tapasviùu ||9||

÷rãdharaþ - kiü ca puõya iti | puõyo 'vikçto gandho gandha-tan-màtram | pçthivyà à÷raya-bhåto 'ham ity arthaþ | yad và vibhåti-råpeõà÷rayatvasya vivakùitatvàt surabhi-gandhasyaivotkçùñatayà vibhåtitvàt puõyo gandha ity uktam | tathà vibhàvasàgnau yat tejo duþsahà sahajà dãptis tad aham | sarva-bhåteùu jãvanaü pràõa-dhàraõa-vàyur aham ity arthaþ | tapasviùu vànaprasthàdiùu dvandva-sahana-råpaü tapo 'smi ||9||

madhusådanaþ - puõyaþ surabhir avikçto gandhaþ sarva-pçthivã-sàmànya-råpas tan-màtràkhyaþ pçthivyàm anusyåto 'ham | ca-kàro rasàdãnàm api puõyatva-samuccayàrthaþ | ÷abda-spar÷a-råpa-rasa-gandhànàü hi svabhàvata eva puõyatvam avikçtatvaü pràõinàm adharma-vi÷eùàt tu teùàm apuõyatvaü na tu svabhàvata iti draùñavyam | tathà vibhàvasàv agnau yat tejaþ sarva-dahana-prakà÷ana-sàmarthya-råpam uùõa-spar÷a-sahitaü sita-bhàsvaraü råpaü puõyaü tad aham asmi | ca-kàràdyo vàyau puõya uùõa-spar÷àturàõàm àpyàyakaþ ÷ãta-spar÷aþ so 'py aham iti draùñavyam |
sarva-bhåteùu sarveùu pràõiùu jãvanaü pràõa-dhàraõam àyur aham asmi | tad-råpe mayi sarve pràõinaþ protà ity arthaþ | tapasviùu nityaü tapo-yukteùu vànaprasthàdiùu yat tapaþ ÷ãtoùõa-kùut-pipàsàdi-dvandva-sahana-sàmarthya-råpaü tad aham asmi | tad-råpe mayi tapasvinaþ protà vi÷eùaõàbhàve vi÷iùñàbhàvàt | tapa÷ ceti ca-kàreõa cittaikàgryam àntaraü jihvopasthàdi-nigraha-lakùaõaü bàhyaü ca sarvaü tapaþ samuccãyate ||9||

vi÷vanàthaþ -- puõyo 'vikçto gandhaþ puõyas tu càrv api ity amaraþ | ca-kàro rasàdãnàm api puõyatva-samuccayàrthaþ | tejaþ sarva-vastu-pàcana-prakà÷ana-÷ãta-tràõàdi-sàmarthya-råpaþ sàraþ | jãvanam àyur eva sàraþ | tapo dvandva-sahanàdikam eva sàraþ ||9||
 
baladevaþ -- puõyo 'vikçto gandhas tan-màtra-lakùaõaþ | ca-kàro rasàdãnàm aham api puõyatva-samuccàyakaþ | vibhàvasau vahnau tejaþ sarva-vastu-pacana-prakà÷anàdi-sàmarthya-råpaü ca ÷adàd vàyau yaþ puõyaþ spar÷a uùõa-spar÷a-vyàkulànàm àpàyakaþ so 'ham iti bodhyam | jãvanam àyus tapo dvandva-sahanam ||9||

_________________________________________________________

BhG 7.10

bãjaü màü sarva-bhåtànàü viddhi pàrtha sanàtanam |
buddhir buddhimatàm asmi tejas tejasvinàm aham ||10||

÷rãdharaþ - kiü ca bãjam iti | sarveùàü caràcaràõàü bhåtànàü bãjaü sajàtãya-kàryotpàdana-sàmarthyam | sanàtanaü nityam uttarottara-sarva-kàryeùv anusyåtam | tad eva bãjaü mad-vibhåtiü viddhi | na tu prativyakti vina÷yam | tathà buddhimatàü buddhiþ praj¤àham asmi | tejasvinàü pragalbhànàü tejaþ pragalbhatàm ||10||

madhusådanaþ - sarvàõi bhåtàni sva-sva-bãjeùu protàni na tu svayãti cen nety àha bãjam iti | yat sarva-bhåtànàü sthàvara-jaïgamànàm ekaü bãjaü kàraõaü | sanàtanaü nityaü bãjàntarànapekùaü na tu prativyakti-bhinnam anityaü và tad-avyàkçtàkhyaü sarva-bãjaü màm eva viddhi na tu mad-bhinnaü he pàrtha | ato yuktam ekasminn eva mayi sarva-bãje protatvaü sarveùàm ity arthaþ | kiü ca buddhis tattvàtattva-viveka-sàmarthyaü tàdç÷a-buddhimatàm aham asmi | buddhi-råpe mayi buddhimantaþ protà vi÷eùaõàbhàve vi÷iùñàbhàvasyoktatvàt | tathà tejaþ pràgalbhyaü
paràbhibhava-sàmarthyaü pari÷ cànabhibhàvyatvaü tejasvinàü tathàvidha-pràgalbhya-yuktànàü yat tad aham asmi, tejo-råpe mayi tejasvinaþ protà ity arthaþ ||10||
vi÷vanàthaþ - bãjam avikçtaü kàraõaü pradhànàkhyam ity arthaþ | sanàtanaü nityaü buddhimatàü buddhir eva sàraþ ||10||

baladevaþ - sarva-bhåtànàü caràcaràõàü yad eka-bãjaü sanàtanaü nityaü, na tu prativyakti-bhinnam anityaü và tat pradhànàkhyaü sarva-bãjaü màm eva viddhi tad-råpayà vibhåtyà tàny ahaü pàlayàmi tat-pareõa hi tàni puùyante | buddhiþ sàràsàra-vivekavatã | tejaþ pràgalbhyaü paràbhibhava-sàmarthyaü paràn abhibhàvyatvaü ca ||10||

_________________________________________________________

BhG 7.11

balaü balavatàü càhaü kàma-ràga-vivarjitam |
dharmàviruddho bhåteùu kàmo 'smi bharatarùabha ||11||

÷rãdharaþ - kiü ca balam iti | kàmo 'pràpte vastuny abhilàùo ràjasaþ | ràgaþ punar abhilaùite 'rthe pràpte 'pi punar adhike 'rthe citta-ra¤janàtmakas tçùõàpara-paryàyas tàmasaþ | tàbhyàü vivarjitaü balavatàü balam aham asmi | sàttvikaü sva-dharmànuùñhàna-sàmarthyam aham ity arthaþ | dharmeõàviruddhaþ sva-dàreùu putrotpàdana-màtropayogã kàmo 'ham iti ||11||

madhusådanaþ - apràpto viùayaþ pràpti-kàraõàbhàve 'pi pràpyatàm ity àkàra÷ citta-vçtti-vi÷eùaþ kàmaþ | pràpto viùayaþ kùaya-kàraõe saty api na kùãyatàm ity evam-àkàra÷ citta-vçtti-vi÷eùo ra¤janàtmà ràgas tàbhyàü vi÷eùeõa varjitaü sarvathà tad-akàraõaü rajas-tamo-virahitaü yat svadharmànuùñhànàya dehendriyàdi-dhàraõa-sàmarthyaü sàttvikaü balam balavatàü tàdç÷a-sàttvika-bala-yuktànàü saüsàra-paràïmukhànàü tad aham asmi | tad-råpe mayi balavantaþ protà ity arthaþ | ca-÷abdas tu-÷abdàrtho bhinna-kramaþ | kàma-ràga-vivarjitam
eva balaü mad-råpatvena dhyeyaü na tu saüsàriõàü kàma-ràga-kàraõaü balam ity arthaþ |

krodhàrtho và ràga-÷abdo vyàkhyeyaþ | dharmo dharma-÷àstraü tenàviruddho  'pratiùiddho dharmànukålo và yo bhåteùu pràõiùu kàmaþ ÷àstrànumata-jàyà-putra-vittàdi-viùayo 'bhilàùaþ so 'ham asmi | he bharatarùabha ! ÷àstràviruddha-kàma-bhåte mayi tathàvidha-kàma-yuktànàü bhåtànàü protatvam ity arthaþ ||11||

vi÷vanàthaþ - kàmaþ sva-jãvikàdy-abhilàùaþ | ràgaþ krodhas tad-vivarjitam | na tad-dvayotthitam ity arthaþ | dharmàviruddhaþ sva-bhàryàyàü putrotpatti-màtropayogã ||11||

baladevaþ -- kàmaþ sva-jãvikàdy-abhilàùaþ | ràgas tu pràpte 'py abhilaùite 'rthe punas tato 'py adhike 'rthe citta-ra¤janàtmako 'titçùõàpara-nàmà, tàbhyàü vivarjitaü balaü sva-dharmànuùñhàna-sàmarthyam ity arthaþ | dharmàviruddhaþ svapatnyàü putrotpatti-màtra-hetuþ ||11||

_________________________________________________________

BhG 7.12

ye caiva sàttvikà bhàvà ràjasàs tàmasà÷ ca ye |
matta eveti tàn viddhi na tv ahaü teùu te mayi ||12||

÷rãdharaþ - kiü ca ye caiveti | ye cànye 'pi sàttvika-bhàvàþ ÷ama-damàdayaþ | ràjasà÷ ca harùa-darpàdayaþ | tàmasà÷ ca ÷oka-mohàdayaþ | pràõinàü sva-karma-va÷àj jàyante tàn matta eva jàtàn iti viddhi | madãya-prakçti-guõa-kàryatvàt | evam api teùv ahaü na varte | jãvavat tad-adhãno 'haü na bhavàmãty arthaþ | te tu mad-adhãnàþ santo mayi vartanta ity arthaþ ||12||

madhusådanaþ - kim evaü parigaõanena ye caiveti | ye cànye 'pi bhàvà÷ citta-pariõàmàþ sàttvikàþ ÷ama-damàdayaþ | ye ca ràjasà harùa-darpàdayaþ | ye ca tàmasàþ ÷oka-mohàdayaþ pràõinàm avidyà-karmàdi-va÷àj jàyante tàn matta eva jàyamànàn iti ahaü kçtsnasya jagataþ prabhava ity àdy-ukta-prakàreõa viddhi samastàn eva | athavà sàttvikà ràjasàs tàmasà÷ ca bhàvàþ sarve 'pi jaóa-vargà vyàkhyeyà vi÷eùa-hetv-abhàvàt | eva-kàra÷ ca samastàvadhàraõàrthaþ | evam api na tv ahaü teùu, matto jàtatve 'pi tad-va÷as tad-vikàra-råùito rajju-khaõóa iva kalpita-sarva-vikàra-råùito 'haü na bhavàmi saüsàrãva | te tu bhàvà mayi rajjvàm
iva sarpàdayaþ kalpità mad-adhãna-sattà-sphårtikà mad-adhãnà ity arthaþ ||12||

vi÷vanàthaþ - evaü vastu-kàraõa-bhåtà vastu-sàra-bhåtà÷ ca ràkùasàdyà÷ ca vibhåtayaþ kà÷cid uktàþ | kintv alam ativistareõa | mad-adhãnaü vastu-màtram eva mad-vibhåtir ity àha ye caiveti | sàttva-bhàvàþ ÷ama-damàdayo devàdyà÷ ca | ràjasà harùa-darpàdayo 'suràdyà÷ ca | tàmasàþ ÷oka-mohàdayo ràkùasàdyà÷ ca | tàn matta eveti madãya-prakçti-guõa-kàryatvàt | teùv ahaü na varte | jãvavat tad-adhãno 'haü na bhavàmãty arthaþ | te tu mayi mad-adhãnàþ santa eva vartante ||12||

baladevaþ -- evaü kàü÷cid vibhåtir abhidhàya samàsena sarvàs tàþ pràha ye caiveti | ye mitho vilakùaõa-svabhàvàþ sàttvikàdayo bhàvàþ pràõinàü ÷arãrendriya-viùayàtmanà ta-kàraõatvena càvasthitàs tàn sarvàn tat-tac-chakty-upetàn matta evopapannàn viddhi | na tv ahaü teùu varte naivàhaü tad-adhãna-sthitiþ | te mayi mad-adhãna-sthitaya ity arthaþ ||12||

_________________________________________________________

BhG 7.13

tribhir guõa-mayair bhàvair ebhiþ sarvam idaü jagat |
mohitaü nàbhijànàti màm ebhyaþ param avyayam ||13||

÷rãdharaþ - evambhåtam ã÷varaü tvàm ayaü janaþ kim iti na jànàtãti ? ata àha tribhir iti | tribhis trividhair ebhiþ pårvoktair guõa-mayaiþ kàma-lobhàdibhir guõa-vikàrair bhàvaiþ svabhàvair mohitam idaü jagat | ato màma nàbhijànàti | kathambhåtam ? ebhyo bhàvebhyaþ param | ebhir aspçùñam eteùàü niyantàram | ataevàvyayaü nirvikàram ity arthaþ ||13|| 

madhusådanaþ - tava parame÷varasya svàtantrye nitya-÷uddha-buddham ukta-svabhàvatve ca sati kuto jagatas tvad-àtmakasya saüsàritvam | evaüvidha-matsvaråpàparij¤ànàd iti cet, tad eva kuta ity ata àha tribhir iti | ebhiþ pràg-uktais tribhis trividhair guõa-mayaiþ sattva-rajas-tamo-guõa-vikàrair bhàvaiþ sarvair api bhavana-dharmabhir sarvam idaü jagat pràõi-jàtaü mohitam vivekàyogyatvam àpàditaü sad ebhyo guõamayebhyo bhàvebhyaþ param eùàü kalpanàdhiùñhànam atyanta-vilakùaõam avyayaü sarva-vikriyà-÷ånyam aprapa¤cam ànanda-ghanam àtma-prakà÷am avyavahitam api màü nàbhijànàti | tata÷ ca svaråpàparicayàt saüsaratãvety aho daurbhàgyam aviveki-janasyety
anukro÷aü dar÷ayati bhagavàn ||13|| 

vi÷vanàthaþ - nanv evambhåtaü tvà parame÷varaü katham ayaü jano na jànàtãty ata àha tribhir iti | guõamayaiþ ÷ama-damàdi-harùàdi-÷okàdyair bhàvaiþ svàbhàvãbhåtair jagaj jagaj-jàta-jãva-vçndaü mohitaü sat màü nirguõatvàd ebhyaþ param avyayaü nirvikàram ||13||

baladevaþ - atha ÷akti-dvaya-viviktaü svasya dhyeya-svaråpaü dar÷ayan tasyàj¤àne tad-àsaktim eva hetum àha tribhir iti | ebhiþ pårvoditair guõamayair man-màyà-guõa-kàryais trividhaiþ sàttvikàdibhir bhàvair bhavana-dharmibhiþ kùaõa-pariõàmibhis tat-tat-karmànuguõa-÷arãrendriya-viùayàtmanàvasthitair mohitam avivekitàü nãtaü sat sarvam idaü jagat suràsura-manuùyàdy-àtmanàvasthitaü jãva-vçndaü kartç ebhyaþ sàttvikàdibhyo bhàvebhyaþ paraü tair aspçùñam ananta-kalyàõa-guõa-ratnàkaraü vij¤ànànanda-ghanaü sarve÷varam avyayam apracyuta-svabhàvaü màü kçùõaü
nàbhijànàti pratyàsåyati ||13|| 

_________________________________________________________

BhG 7.14

daivã hy eùà guõa-mayã mama màyà duratyayà |
màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te ||14||

÷rãdharaþ - ke tarhi tvàü jànantãti ? ata àha daivãti | daivy alaukikã | atyadbhutety arthaþ | guõa-mayã sattvàdi-guõa-vikàràtmikà | mama parame÷varasya ÷aktir màyà duratyayà dustarà hi | prasiddhim etam | tathàpi màm eva ity eva-kàreõàvyabhicàriõyà bhaktyà ye prapadyante bhajanti màyàm etàü sudustaràm api te taranti | tato màü jànantãti bhàvaþ ||14||

madhusådanaþ - nanu yathoktànàdi-siddha-màyà-guõa-traya-baddhasya jagataþ svàtntryàbhàvena tat-parivarjanàsàmàrthyàn na kadàcid api màyàtikramaþ syàd vastu-vivekàsàmàrthya-hetoþ sadàtanatvàdityà÷aïkya bhagavad-eka-÷araõatayà tattva-j¤àna-dvàreõa màyàtikramaþ sambhavatãty àha daivãti | daivã eko devo sarva-bhåteùu gåóhaþ [øvetU 6.11] ity-àdi-÷ruti-pratipàdite svatodyotanavati deve sva-prakà÷a-caitanyànande nirvibhàge tad-à÷rayatayà tad-viùayatayà ca kalpità à÷rayatva-viùayatva-bhàginã nirvibhàga-citir eva kevalà [Saü.øàrã 1.319] ity ukteþ | eùà sàkùi-pratyakùatvenàpalàpànarhà | hi-÷abdàd bhramopàdànatvàd arthàpatti-siddhà ca | guõa-mayã sattva-rajas-tamo-guõa-trayàtmikà | triguõa-rajjur
ivàtidçdhatvena bandhana-hetuþ | mama màyàvinaþ parame÷varasya sarva-jagat-kàraõasya sarvaj¤asya sarva-÷akteþ sva-bhåtà svàdhãnatvena jagat-sçùñy-àdi-nirvàhikà | màyà tattva-pratibhàsi-pratibandhenàtattva-pratibhàsa-hetur àvaraõa-vikùepa-÷akti-dvayavaty avidyà sarva-prapa¤ca-prakçtiþ màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varam [øvetU 4.19] iti ÷ruteþ |

atraivaü prakriyà | jãve÷vara-jagad-vibhàga-÷ånye caitanye 'dhyastànàdir avidyà sattva-pràdhànyena svacchà darpaõa iva mukha-bhàsaü cid-àbhàsam àgçhõàti | tata÷ ca bimba-sthànãyaþ parame÷vara upàdhi-doùànàskanditaþ pratibimba-sthànãya÷ ca jãva upàdhi-doùàskanditaþ | ã÷varàc ca jãva-bhogàyàkà÷àdi-krameõa ÷arãrendriya-saïghàtas tad-bhogya÷ ca kçtsnaþ prapa¤co jàyata iti kalpanà bhavati | bimba-pratibimba-mukhànugata-mukhavac ce÷a-jãvànugataü màyopàdhi caitanyaü sàkùãti kalpyate | tenaiva ca svàdhyastà màyà tat-kàryaü ca kçtsnaü prakà÷yate | ataþ sàkùy-abhipràyeõa daivãti bimbe÷varàbhipràyeõa tu memeti bhagavtoktam | yadyapy avidyà-pratibimba eka eva jãvas tathàpy avidyà-gatànàm
antaþ-karaõa-saüskàràõàü bhinnatvàt tad-bhedenàntaþ-karaõopàdhes tasyàtra bheda-vyapade÷o màm eva ye prapadyante duùkçtino måóhà na prapadyante, caturvidhà bhajante màm ity àdiþ | ÷rutau ca tad yo devànàü pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha rùãõàü tathà manuùyàõàm [BAU 1.4.10] ity àdiþ | 

antaþ-karaõopàdhi-bhedàparyàlocane tu jãvatva-prayojakopàdher ekatvàd ekatvenaivàtra vyapade÷aþ | kùetraj¤aü càpi màü viddhi sarva-kùetreùu [Gãtà 13.2], prakçtiü puruùaü caiva viddhy anàdã ubhàv api [Gãtà 13.19], mamaivàü÷o jãva-loke jãva-bhåtaþ sanàtanaþ [Gãtà 15.7] ity àdi | ÷rutau ca brahma và idam agra àsãt tad àtmànam evàvedahaü brahmàsmãti tasmàt tat sarvam abhavat [BAU 1.4.10], eko devaþ sarva-bhåteùu gåóhaþ [øvetU 6.11], anena jãvenà ' 'tmanà ' ' nupravi÷ya [ChàU 6.3.2]

bàlàgra-÷ata-bhàgasya ÷atadhà kalpitasya ca |
bhàgo jãvaþ sa vij¤eyaþ sa cànantyàya kalpate || [øvetU 5.9] ity àdiþ |

yadyapi darpaõa-gata÷ caitra-pratibimbaþ svaü paraü ca na jànàty acetanàü÷asyaiva tatra pratibimbitatvàt tathàpi cit-pratibimba÷ cittvàd eva svaü paraü ca jànàti | pratibimba-pakùe bimba-caitanya evopàdhisthatva-màtrasya kalpitatvàt | àbhàsa-pakùe tasyànirvacanãyatve 'pi jaóa-vilakùaõatvàt | sa ca yàvat sva-bimbaikyam àtmano na jànàti tàvaj jala-sårya iva jala-gata-kampàdikam upàdhi-gataü vikàra-sahasram anubhavati | tad etad àha duratyayeti | bimba-bhåte÷varaikya-sàkùàtkàram antareõàtyetuü taritum a÷akyeti duratyayà | ataeva jãvo 'ntaþkaraõàvacchinnatvàt tat-sambaddham evàkùyàdi-dvàrà bhàsayan kiücij j¤o bhavati | tata÷ ca jànàmi karomi bhu¤je cety anartha-÷ata-bhàjanaü bhavati
| sa ced bimba-bhåtaü bhagavantam ananta-÷aktiü màyà-niyantàraü sarva-vidaü sarva-phala-dàtàram ani÷am ànanda-ghana-mårtim anekaànavatàràn bhaktànugrahàya vidadhatam àràdhayati samarpaõena tadà bimba-samarpitasya pratibimbe pratiphalanàt sarvàn api puruùàrthàn àsàdayati | etad evàbhipretya prahlàdenoktaü -

naivàtmanaþ prabhur ayaü nija-làbha-pårõo
mànaü janàd aviduùaþ karuõo vçõãte |
yad yaj jano bhagavate vidadhãta mànaü
tac càtmane prati-mukhasya yathà mukha-÷rãþ || [BhP 7.9.11] iti |

darpaõa-pratibimbitasya mukhasya tilakàdi-÷rãr apekùità ced bimba-bhåte mukhe samarpaõãyà | sà svayam eva tatra pratiphalati nànyaþ ka÷cit tat-pràptàv upàyo 'sti yathà tathà bimba-bhåte÷vare samarpitam eva tat-pratibimba-bhåto jãvo labhate nànyaþ ka÷cit tasya puruùàrtha-làbhe 'sty upàya iti dçùñànta-dàrùñànikayor arthaþ |

tasya yadà bhagavantam anantam anavaratam àràdhayato 'ntaþkaraõaü j¤àna-pratibandhaka-pàpena rahitaü j¤ànànukåla-puõyena copacitaü bhavati tadàtinirmale mukura-maõóala iva mukham atisvacche 'ntaþkaraõe sarva-karma-tyàga-÷ama-damàdi-pårvaka-guråpasadana-vedànta-vàkya-÷ravaõa-manana-nididhyàsanaiþ saüskçte tattvam asãti-guråpadiùña-vedànnta-vàkya-karaõikàhaü brahmàsãmty anàtmàkàra-÷ånyà nirupàdhi-caitanyàkàrà sàkùàtkàràtmikà vçttir udeti | tasyàü ca pratiphalaitaü caitanyaü sadya eva sva-viùayà÷rayàm avidyàm unmålayati dãpa iva tamaþ | tatas tasyà nà÷àt tayà vçttyà sahàkhilasya kàrya-prapa¤casya nà÷aþ | upàdàna-nà÷àd upàdeya-nà÷asya sarva-tantra-siddhànta-siddhatvàt
| tad etad àha bhagavàn màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te iti | àtmety evopàsãta [BAU 1.4.7], tad àtmànam evàvet [BAU 1.4.10], tam eva dhãro vij¤àya [BAU 4.4.23], tam eva viditvàtimçtyum eti [øvetU 6.15] ity àdi-÷rutiùv ivehàpi màm evety eva-kàro 'py anuparaktatà-pratipatty-arthaþ | màm eva sarvopàdhi-virahitaü vidànanda-sadàtmànam akhaõóaü ye prapadyante vedànta-vàkya-janyayà nirvikalpa-sàkùàtkàra-råpayà nirvacanànarha-÷uddha-cid-àkàratva-dharma-vi÷iùñayà sarva-sukçta-phala-bhåtayà nididhyàsana-paripàka-prasåtayà ceto-vçttyà sarvàj¤àna-tat-kàrya-virodhinyà viùayãkurvanti te ye kecid etàü duratikramaõãyàm api màyàm akhilànartha-janma-bhuvam anàyàsenaiva taranti atikràmanti tasya ha na devà÷ canàbhåtyà ã÷ata àtmà hy eùà sa bhavati
[BAU 1.4.10] iti ÷ruteþ | sarovàdhi-nivçttyà saccidànanda-ghana-råpeõaiva tiùñhantãty artaþ | bahu-vacana-prayogo dehendriyàdi-saüghàta-bheda-nbandhanàtma-bheda-bhrànty-anuvàdàrthaþ | 

prapa÷yantãti vaktavye prapadyanta ity ukte 'rthe mad-eka-÷araõàþ santo màm eva bhagavantaü vàsudevam ãdç÷am ananta-saundarya-sàra-sarvasvam akhila-kalà-kalàpa-nilayam abhinava-païkaja-÷obhàdhika-caraõa-kamala-yugala-prabham anavarata-veõu-vàdana-nirata-vçndàvana-krãóàsakta-mànasa-heloddhçta-govardhanàkhya-mahãdharaü gopàlaü niùådita-÷i÷upàla-kaüsàdi-duùña-saïgham abhinava-jalada-÷obhà-sarvasva-haraõa-caraõaü paramànanda-ghana-maya-mårtimati-vairi¤ca-prapa¤cam anavaratam anucintayanto divasàn ativàhayanti te mat-prema-mahànanda-samudra-magna-manasas tathà samasta-màyà-guõa-vikàrair nàbhibhåyante | kintu mad-vilàsa-vinoda-ku÷alà ete mad-unmålana-samarthà iti ÷aïkamàneva màyà tebhyo 'pasarati vàravilàsinãva krodhanebhyas tapodhanebhyas tasmàn màyà-taraõàrthã
màm ãdç÷am eva santatam anucintayed ity apy abhipretaü bhagavataþ | ÷rutayaþ smçtaya÷ càtràrthe pramàõãkartavyàþ ||14||

vi÷vanàthaþ - nanu tarhi triguõa-maya-mohàt katham uttãrõà bhavanti ? tatràha daivãti | daivã viùayànandena dãvyantãti devà jãvàs tadãyà teùàü mohayitrãty arthaþ | guõa-mayã ÷leùeõa triveùñana-mahà-pà÷a-råpà | mama parame÷varasya màyà bahiraïgà ÷aktir duratyayà duratikramà | pà÷a-pakùe, chettum udgranthayituü và kenàpy a÷aktyety arthaþ | kintu mad-vàci vi÷vasihi iti sva-vakùaþ spçùñvàha màü ÷yàmasundaràkàram eva ||14||

baladevaþ -- nanu triguõàyas-tan-màyàyà nityatvàt tad-dhetukasya mohasya vinivçttir durghañeti cet tatràha daivãti | mama sarve÷varasyàvitarkyàtivicitrànanta-vi÷va-sraùñur eùà màyà daivã | alaukiky atyadbhutety arthaþ | tàdçk vi÷va-sargopakaraõatvàt | ÷ruti÷ caivam àha - màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varam [øvetU 4.10] ity àdyà | guõamayã sattvàdi-guõa-trayàtmikà, ÷leùeõa triguõità rajjur ivàti-dçóhatayà jãvànàü bandhu-hetuþ | ato duratyayà teùàü duratikramà | rajju-pakùe chettum udgrathituü ca tair a÷aktyety arthaþ | yadyapy etàdç÷ã tathàpi mad-bhaktyà tad-vinivçttiþ syàd ity àha màm iti | màü sarve÷varaü màyà-niyantàraü
sva-prapanna-vàtsalya-nãradhiü kçùõaü ye tàdç÷a-sat-prasaðgàt prapadyate ÷araõaü gacchanti te etàm arõavam ivàpàràü màyàü goùpadodakà¤jalim ivà÷rameõa taranti | tàü tãrtvànadaika-rasaü prasàdàbhimukhaü sva-svàminaü màü pràpnuvantãti | màm evety eva-kàro mad-anyeùàü vidhi-rudràdãnàü prapattyà tasyàs taraõaü nety àha ÷ruti÷ caivam àha tam eva viditvety àdyà mucukundaü prati devà÷ ca -

varaü vçõãùva bhadraü te çte kaivalyam adya naþ |
eka eve÷varas tasya bhagavàn viùõur avyayaþ || [BhP 10.51.20] iti | 

ghaõñàkarõaü prati ÷iva÷ ca - mukti-pradàtà sarveùàü viùõur eva na saü÷ayaþ iti ||14||

_________________________________________________________

BhG 7.15

na màü duùkçtino måóhàþ prapadyante naràdhamàþ |
màyayàpahçta-j¤ànà àsuraü bhàvam à÷ritàþ ||15||

÷rãdharaþ - yady evaü tarhi sarve tvàm eva kim iti na bhajanti ? tatràha na màm iti | nareùu ye 'dhamàs te màü na prapadyante na bhajanti | adhamatve hetuþ -måóhà viveka-÷ånyàþ | tat kutaþ ? duùkçtinaþ pàpa-÷ãlàþ | ato màyayàpahçtaü nirastaü ÷àstràcàryopade÷àbhyàü jàtam api j¤ànaü yeùàü te tathà | ataeva dambho darpo 'bhimàna÷ ca krodhaþ pàruùyam eva cety àdinà vakùyamàõam àsuraü bhàvam svabhàvaü pràptàþ santo na màü bhajanti ||15||

madhusådanaþ - yady evaü tarhi kim iti nikhilànartha-måla-màyonmålanàya bhagavantaü bhavantam eva sarve na pratipadyante cira-saücita-durita-pratibandhàd ity àha bhagavàn na màm iti | duùkçtino duùkçtena pàpena saha nitya-yoginaþ | ataeva nareùu madhye 'dhamà iha sàdhubhir garhaõãyàþ paratra cànartha-sahasra-bhàjaþ | kuto duùkçtam anartha-hetum eva sadà kurvanti yato måóhà idam artha-sàdhanam idam anartha-sàdhanam iti viveka-÷ånyàþ | sati pramàõe kuto na vivi¤canti yato màyayàpahçta-j¤ànàþ ÷arãrendriya-saüghàta-tàdàmtya-bhrànti-råpeõa pariõatayà màyayà pårvoktayàpahçtaü pratibaddhaü j¤ànaü viveka-sàmarthyaü yeùàü
te tathà | ataeva te dambho darpo 'bhimàna÷ ca krodhaþ pàruùyam eva ca [Gãtà 16.4] ity àdinàgre vakùyamànam àsuraü bhàvaü hiüsànçtàdi-svabhàvam à÷rità mat-pratipatty-ayogyàþ santo na màü sarve÷varaü prapadyante na bhajante | aho daurbhàgyaü teùàm ity abhipràyaþ ||15||

vi÷vanàthaþ - nanu tarhi paõóità api kecit kim iti tvàü na prapadyante ? tatra ye paõóitàs te màü prapadyanta eva | paõóita-mànina eva na màü prapadyanta ity àha na màm iti | duùkçtino duùñà÷ ca te kçtinaþ paõóità÷ ceti te kupaõóità ity arthaþ | te ca caturvidhàþ | eke måóhàþ pa÷u-tulyàþ karmiõaþ | yad uktaü -

nånaü daivena nihatà ye càcyuta-kathà-sudhàm |
hitvà ÷çõvanty asad-gàthàþ purãùam iva vió-bhujaþ || [BhP 3.32.19] iti |

mukundaü ko vai na seveta vinà naretaraþ iti ca |

apare naràdhamàþ ka¤cit kàlaü bhaktimattvena pràpta-naratvà apy ante phala-pràptau na sàdhanopayoga iti matvà svecchayaiva bhakti-tyàginaþ | svakartçka-bhakti-tyàga-lakùaõam eva teùàm adhamatvam iti bhàvaþ | apare ÷àstràdhyàpanàdi-mattve 'pi màyayàpahçtaü j¤ànam eùàü te vaikuõñha-viràjinã nàràyaõa-mårtir eva sàrvakàlikã-bhakti-pràpyà, na tu kçùõa-ràmàdi-mårtir mànuùãti manyamànà ity arthaþ | yad vakùyate avajànanti màü måóhà mànuùãü tanum à÷ritam [Gãtà 9.11] iti | te khalu màü prapadyamànà api na màü prapadyanta iti bhàvaþ | apare àsuraü bhàvam à÷ritàþ | asurà jaràsandhàdayo mad-vigrahaü
lakùãkçtya ÷arair vidhyanti | tathaiva dç÷yatàdi-hetu-mat-kutarkair mad-vigrahaü vaikuõñha-stham api khaõóayanty eva | na tu prapadyanta ity arthaþ ||15||

baladevaþ - nanu cet tvàm eva prapannà vimucyante tarhi paõóità api kecit kim iti tvàü na prapadyante tatràha na màm iti | duùñà÷ ca te kçtinaþ ÷àstràrtha-ku÷alà÷ ceti duùkçtinaþ kupaõóitàs te màü na prapadyante | ÷ruti÷ caivam àha -

avidyàyàm antare vartamànàþ
svayaü dhãràþ paõóitaümanyamànàþ |
dandramyamàõàþ pariyanti måóhà
andhenaiva nãyamànà yathàndhàþ || [KañhU 1.2.5]

te catur-vidhàþ - eke màyayà måóhàþ karma-jaóà indràdivan màm api viùõuü karmàïgaü jãvavat karmàdhãnaü manyamànàþ | apare màyayà naràdhamà vipràdi-kula-janmanà narottamatàü pràpyàpy asat kàvyàrthàsattyà pàmaratà-bhàjaþ | yad uktam -

     nånaü daivena nihatà ye càcyuta-kathà-sudhàm |
     hitvà ÷çõvanty asad-gàthà purãùam iva vió-bhujaþ || [BhP 3.32.19] iti | 

anye màyayàpahçta-j¤ànàþ sàïkhyàdayaþ | te hi sàrvaj¤a-sàrvai÷varya-sarva-sraùñçtva-muktidatvàdi dharmaiþ ÷ruti-sahasra-prasiddham api màm ã÷varam apalapantaþ prakçtim eva sarva-sraùñrãü mokùa-dàtrãü ca kalpayanti | tatra tàdç÷a-kuñila-kuyukti-÷atàny udbhàvayantã màyayaiva hetuþ | kecit tu màyayaivàsuraü bhàvam à÷rità nirvi÷eùa-cin-màtra-vàdinaþ | asurà yathà nikhilànanda-karaü mad-vigrahaü ÷arair vidhyanti tathàdç÷yatvàdi-hetubhis te nitya-caitanyàtmatayà ÷ruti-prasiddham api taü khaõóayantãti tatràpi tàdç÷a-buddhy-utpàdanã màyaiva hetur iti ||15||

_________________________________________________________

BhG 7.16

catur-vidhà bhajante màü janàþ sukçtino 'rjuna |
àrto jij¤àsur arthàrthã j¤ànã ca bharatarùabha ||16||

÷rãdharaþ - sukçtinas tu màü bhajanty eva | te sukçti-tàratamyena catur-vidhà ity àha catur-vidhà iti | pårva-janmasu ye kçta-puõyàs te màü bhajanti | te caturvidhàþ | àrto vegàdy-abhibhåtaþ sa yadi pårvaü kçta-puõyas tarhi màü bhajati | anyathà kùudra-devatà-bhajanena saüsarati | evam uttaratràpi draùñavyam | jij¤àsur àtma-j¤ànecchuþ | arthàrthã atra và paratra và bhoga-sàdhana-bhåto 'rtha-lipsuþ | j¤ànã càtma-vit ||16||

madhusådanaþ - ye tv àsura-bhàva-rahitàþ puõya-karmàõo vivekinas te puõya-karma-tàratamyena catur-vidhàþ santo màü bhajante krameõa ca kàmanà-ràhityena mat-prasàdàn màyàü tarantãty àha catur-vidhà iti | ye sukçtinaþ pårva-janma-kçta-puõya-saücayà janàþ saphala-janmànas ta eva nànye te màü bhajante sevante | he arjuna ! te ca trayaþ sa-kàmà eko 'kàma ity evaü caturvidhàþ | àrta àrtyà ÷atru-vyàdhy-àdy-àpadà grastas tan-nivçttim icchan | yathà makha-bhaïgena kupita indre varùati vraja-vàsã janaþ | yathà và jaràsandha-kàràgàravartã ràja-nicayaþ | dyåta-sabhàyàü vastràkarùaõe draupadã ca | gràha-grasto gajendra÷ ca | jij¤àsur àtma-j¤ànàrthã mumukùuþ
| yathà mucukundaþ, yathà và maithilo janakaþ ÷rutadeva÷ ca, nivçtte mausale yathà coddhavaþ | arthàrthã iha và paratra và yad bhogopakaraõaü tal-lipsuþ | tatreha yathà sugrãvo vibhãùaõa÷ ca, yathà copamanyuþ paratra yathà dhruvaþ | ete trayo 'pi bhagavad-bhajanena màyàü taranti | tatra jij¤àsur j¤ànotpattyà sàkùàd eva màyàü tarati àrto 'rthàrthã ca jij¤àsutvaü pràpyeti vi÷eùaþ | àrtasyàrthàrthina÷ ca jij¤àsutva-sambhavàj jij¤àso÷ càrtatva-j¤ànopakaraõàrthàrthitva-sambhavàd ubhayor madhye jij¤àsur uddiùñaþ |

tad ete trayaþ sa-kàmà vyàkhyàtàþ niùkàma÷ caturtha idànãm ucyate j¤ànã ca | j¤ànaü bhagavat-tattva-sàkùàtkàras tena nitya-yukto j¤ànã tãrõa-màyo nivçtta-sarva-kàmaþ | ca-kàro yasya kasyàpi niùkàma-prema-bhaktasya j¤àniny-antar-bhàvàrthaþ | he bharatarùabha tvam api jij¤àsur và j¤ànã veti katamo 'haü bhakta iti mà ÷aïkiùñhà ity arthaþ | tatra niùkàma-bhakto j¤ànã yathà sanakàdir yathà nàrado yathà prahlàdo yathà pçthur yathà và ÷ukaþ | niùkàmaþ ÷uddha-prema-bhakto yathà gopikàdir yathà vàkråra-yudhiùñhiràdiþ | kaüsa-÷i÷upàlàdayas tu bhayàd dveùàc ca santata-bhagavac-cintà-parà api na bhaktà bhagavad-anurakter
abhàvàt | bhagavad-anurakti-råpàyàs tu bhakteþ svaråpaü sàdhanaü bhedàs tathà bhaktànàm api bhagavad-bhakti-rasàyane 'smàbhiþ sa-vi÷eùaü prapa¤cità itãhoparamyate ||16||

vi÷vanàthaþ - tarhi ke tvàü bhajanta ity ata àha caturvidhà iti | sukçtaü varõà÷ramàcàra-lakùaõo dharmas tadvantaþ santo màü bhajante | tatra àrto rogàdy-àpad-grastas tan-nivçtti-kàmaþ | jij¤àsuþ àtma-j¤ànàrthã vyàkaraõàdi-÷àstra-j¤ànàrthã và | arthàrthã kùiti-gaja-turaga-kàminã-kanakàdyaihika-pàratrika-bhogàrthãti | ete trayaþ sakàmà gçhasthàþ | j¤ànã vi÷uddhàntaþ-karaõaþ sannyàsãti caturtho 'yaü niùkàmaþ | ity ete pradhànãbhåta-bhakty-adhikàriõa÷ catvàro niråpitàþ | tatràdimeùu triùu karma-mi÷rà bhaktiþ | antime caturthe j¤àna-mi÷rà | sarva-dvàràõi saünyasya [Gãtà 8.12] ity agrima-granthe yoga-mi÷ràpi
vakùyate | j¤àna-karmàdy-ami÷rà kevalà bhaktir yà sà tu saptamàdhyàyàrambha eva mayy àsakta-manaþ pàrtha [Gãtà 7.1] ity anena uktà | puna÷ càùñame 'py adhyàye ananya-cetàþ satatam [Gãtà 8.14] ity anena, navame mahàtmànas tu màü pàrtha [Gãtà 9.13] iti ÷loka-dvayena ananyà÷ cintayanto màm [Gãtà 9.22] ity anena ca niråpayitavyeti | 

pradhànãbhåtà kevalà iti dvividhaiva bhaktir madhyame 'sminn adhyàya-ùañke bhagavatoktà | yà tu tçtãyà guõãbhåtà bhaktiþ karmaõi j¤ànini yogini ca karmàdi-phala-siddhy-arthà dç÷yate | tasyàþ pràdhànyàbhàvàt na bhaktitva-vyapade÷aþ | kintu tatra tatra karmàdãnàm eva pràdhànyàt | pràdhànyena vyapade÷à bhavanti iti nyàyena karmatva-j¤ànatva-yogatva-vyapade÷aþ | tadvatàm api karmitva-j¤ànitva-yogitva-vyapade÷aþ | na tu bhaktatva-vyapade÷aþ | phalaü ca sakàma-karmaõaþ svargo niùkàma-karmaõo j¤àna-yogo j¤àna-yogayor nirvàõa-mokùa iti | 

atha dvidhàyà bhakteþ phalam ucyate | tatra pradhànãbhåtàsu bhaktiùu madhye àrtàdiùu triùu yàþ karma-mi÷ràs tisraþ sa-kàmà bhaktayas tàsàü phalaü tat-tat-kàma-pràptiþ | viùaya-sàdguõyàt tad-ante sukhai÷varya-pradhàna-sàlokya-mokùa-pràpti÷ ca, na tu karma-phala-svarga-bhogànta iva pàtaþ | yad vakùyate yànti mad-yàjino 'pi màm [Gãtà 9.25] iti | caturthyà j¤àna-mi÷ràyàs tata utkçùñàyàs tu phalaü ÷ànta-ratiþ sanakàdiùv iva | bhakta-bhagavat-kàruõyàdhikya-va÷àt kasyà÷cit tasyàþ phalaü premotkarùa÷ ca ÷rã-÷ukàdiùv iva | karma-mi÷rà bhaktir yadi niùkàmà syàt tadà tasyàþ
phalaü j¤àna-mi÷rà bhaktiþ | tasyàþ phalam uktam eva | kvacic ca svabhàvàd eva d¨sàdi-bhakta-saïgottha-vàsanà va÷àd và j¤àna-karmàdi-mi÷ra-bhaktimatàm api dàsyàdi-premà syàt, kintu ai÷varya-pradhànam eveti | 

atha j¤àna-karmàdy-ami÷ràyàþ ÷uddhàyà ananyàki¤canottamàdi-paryàyàþ bhakter bahu-prabhedàyà dàsya-sakhyàdi-premavat-pàrùadatvam eva phalam ity àdikaü ÷rã-bhàgavata-ñãkàyàü bahu÷aþ pratipàditam | atràpi prasaïga-va÷àt sàdhya-bhakti-vivekaþ saükùipya dar÷itaþ ||16||

baladevaþ -- tarhi tvàü ke prapadyante tatràha catur-vidhà iti | sukçtinaþ supaõóitàþ sva-varõà÷ramocita-karmaõà mad-ekànti-bhàvena ca sampannà janà màü bhajante | te ca catur-vidhàþ | tatràrtaþ ÷atru-kle÷àdyàpad-grastas tad-vinà÷ecchur gajendràdiþ | jij¤àsur viviktàtma-svaråpa-j¤ànecchuþ ÷aunakàdiþ | arthàrthã ràjyàdi-sampad-icchur dhruvàdiþ | j¤ànã ÷eùatvena svàmtànaü ÷eùitvena paràtmànaü ca màü j¤àtavàn ÷ukàdiþ | eùv àrtàdayaþ sa-kàmàþ, j¤ànã tu niùkàmaþ | àrtàrthàrthinoþ paratra jij¤àsutà-sampattaye tayor antaràle jij¤àsor upanyàsaþ ||16||

_________________________________________________________

BhG 7.17

teùàü j¤ànã nitya-yukta eka-bhaktir vi÷iùyate |
priyo hi j¤ànino 'tyartham ahaü sa ca mama priyaþ ||17||

÷rãdharaþ - teùàü madhye j¤ànã ÷reùñha ity àha teùàm iti | teùàü madhye j¤ànã vi÷iùñaþ | atra hetavaþ -- nitya-yuktaþ sadà man-niùñhaþ | ekasmin mayy eva bhaktir yasya saþ | j¤ànino dehàdy-abhimànàbhàvena citta-vikùepàbhàvàn nitya-yuktatvam ekànta-bhaktitvaü ca sambhavati | nànyasya | ataeva hi tasyàhaü atyantaü priyaþ | sa ca mama | tasmàd etair nitya-yuktatvàdibhi÷ caturbhir hetubhiþ sa uttama ity arthaþ ||17||

madhusådanaþ - nanu na màü duùkçtino måóhàþ prapadyante naràdhamà ity anena tad-vilakùaõàþ sukçtino màü bhajanta ity arthàt pràpte 'pi teùàü càturvidhyaü catur-vidhà bhajante màm ity anena dar÷itàþ tatas te sarve sukçtina eva nirvi÷eùàd iti cet tatràha ca | caturvidhànàm api sukçtitve niyate 'pi sukçtàdhikyena niùkàmatayà premàdhikyàt tata iti | 

caturvidhànàü teùàü madhye j¤ànã tattva-j¤ànavàn nivçtta-sarva-kàmo vi÷iùyate sarvato 'tiricyate sarvotkçùña ity arthaþ | yato nitya-yukto bhagavati pratyag-abhinne sadà samàhita-cetà vikùepakàbhàvàt | ataevaika-bhaktir ekasmin bhagavaty eva bhaktir anuraktir yasya sa tathà, tasyànurakti-viùayàntaràbhàvàt | hi yasmàt | priyo nirupàdhi-premàspadam atyartham atyantàti÷ayena j¤ànino 'haü pratyag-abhinnaþ paramàtmà ca tasmàd ayarthaü sa mama parame÷varasya priyaþ | àtmà priyo 'ti÷ayena bhavatãti ÷ruti-lokayoþ prasiddham evety arthaþ ||17||

vi÷vanàthaþ - caturõàü bhakty-adhikàriõàü madhye kaþ ÷reùñhaþ ity apekùàyàm àha | teùàü madhye j¤ànã vi÷iùyate ÷reùñhaþ | nitya-yukto nityaü mayi yujyata iti saþ | j¤ànàbhyàsa-va÷ãkçta-cittatvàn manasy aikàgra-citta ity arthaþ | àrtàdyàs trayas tu naivambhåtà iti bhàvaþ | 

nanu sarvo 'pi j¤ànã j¤àna-vaiyarthya-bhayàt tvàü bhajata eva ? tatràha ekà mukhyà pradhànãbhåtaü yasya saþ | yad và, ekà bhaktir eva tathaivàsaktimattvàt yasya sa nàma-màtreõaiva j¤ànãti bhàvaþ | evambhåtasya j¤ànino 'haü ÷yàmasundaràkàro  'tyartham ati÷ayena priyaþ sàdhana-sàdhya-da÷ayoþ parihàtum a÷akyaþ | ye yathà màü prapadyante [Gãtà 4.11] iti nyàyena mamàpi sa priyaþ ||17||

baladevaþ - caturùu j¤àninaþ ÷raiùñhyam àha teùàm iti | j¤ànã vi÷iùyate ÷reùñho bhavati | yad asau nitya-yukta eka-bhakti÷ ca | àrta-vinà÷àdi-kàmanà-virahàn nityaü mayà yogavàn | àrtàde÷a tu yàvat-kàmita-pràptir mad-yoga ekasmin mayy eva j¤ànino bhaktir àrtàdes tu sva-kàmite tat-pradàtçtvena mayi càto j¤ànã tataþ ÷reùñhaþ |

atçpyann àha priyo hãti | j¤ànino hy aham atyarthaü priyaþ premàspadam | sa hi mat-priyatà-sudhà-sindhu-nimagno nànyat ki¤cid anusandhatte tasya mat-priyatà-parimiteti bodhayitum atyartha-÷abdaþ | sarvaj¤o 'nanta-÷akti÷ càhaü yàü vaktuü na ÷aknotãty arthaþ | sa ca j¤ànã ye yathà màm [Gãtà 4.11] ity àdi-nyàyena tathaiva mama priyaþ | mamàpi tat-priyatà tadvad parimitety arthaþ ||17||

_________________________________________________________

BhG 7.18

udàràþ sarva evaite j¤ànã tv àtmaiva me matam |
àsthitaþ sa hi yuktàtmà màm evànuttamàü gatim ||18||

÷rãdharaþ - tarhi kim itare trayas tad-bhaktàþ saüsaranti ? na hi na hãty àha udàrà iti | sarve 'py eta udàrà mahànto mokùa-bhàja evety arthaþ | j¤ànã tu punar àtmaiveti me mataü ni÷cayaþ | hi yasmàt sa j¤ànã yuktàtmà mad-eka-cittaþ san na vidyata uttamà yasyàs tàm anuttamàü gatiü màm evàsthita à÷ritavàn mad-vyatiriktam anyat phalaü na manyata ity arthaþ ||18||

madhusådanaþ - tat-kim àrtàdayas tava na priyàþ ? na, atyartham iti vi÷eùaõàd ity àha udàrà iti | eta àrtàdayaþ sa-kàmà api mad-bhaktàþ sarve trayo 'py udàrà evotkçùñà eva pårva-janmàrjitàneka-sukçta-rà÷itvàt | anyathà hi màü na bhajeyur eva | àrtasya jij¤àsor arthàrthina÷ ca mad-vimukhasya kùudra-devatà-bhaktasyàpi bahulam upalambhàt | ato mama priyà eva te | na hi j¤ànavàn aj¤o và ka÷cid api bhakto mamàpriyo bhavati | kintu yasya yàdç÷ã mayi prãtir mamàpi tatra tàdç÷ã prãtir iti svabhàva-siddham etat | tatra sa-kàmànàü trayàõàü kàmyamànam api priyam aham api priyaþ | j¤àninas tu priyàntara-÷ånyasyàham eva nirati÷aya-prãti-viùayaþ | ataþ so 'pi mama nirati÷aya-prãti-viùaya iti
vi÷eùaþ | anyathà hi mama kçtaj¤atà na syàt kçtaghnatà ca syàt | ataevàtyartham iti vi÷eùaõam upàttaü pràk | yathà hi yad eva vidyayà karoti ÷raddhayopaniùadà tad eva vãryavattaraü bhavati ity atra tarab-arthasya vivakùitatvàd vidyà-divyàtirekena kçtam api karma vãryavad bhavaty eva | tathàtyarthaü j¤ànã bhakto mama priya ity ukter yo j¤àna-vyatirekeõa bhaktaþ so 'pi priya iti paryavasyaty eva | atyartham iti vi÷eùaõasya vivakùitatvàt | uktaü hi -- ye yathà màü prapadyante tàüs tathaiva bhajàmy aham [Gãtà 4.11] iti | ato màm àtmatvena j¤ànavàn j¤ànã | àtmaiva na matto bhinnaþ tv aham eva sa iti mama mataü ni÷cayaþ | tu-÷abdaþ sa-kàma-bheda-dar÷i-tritayàpekùayà
niùkàmatva-bhedàdar÷itva-vi÷eùa-dyotanàrthaþ | hi yasmàt | sa j¤ànã yuktàtmà sadà mayi samàhita-cittaþ san màü bhagavantam anantam ànanda-ghanam àtmànam evànuttamàü sarvotkçùñàü gatiü gantavyaü paramaü phalam àsthito 'ïgãkçtavàn, na tu mad-bhinnaü kim api phalaü sa manyata ity arthaþ ||18||

vi÷vanàthaþ -- tarhi kim àrtàdyàs trayas tava na priyàs tatra na hi na hãty àha udàrà iti | ye màü bhajante, mattaþ kiücit kàmitaü mayàpi ditsitaü gçhõanti te bhakta-vatsalàya mahyaü bahu-pradàyinaþ priyà eveti bhàvaþ | j¤ànã tv àtmaiveti sa hi bhajann atha ca mattaþ kim api svargàpavargàdikaü nàkaïkùata iti | atas tad-adhãnasya mama sa àtmaiveti mama mataü matiþ | yataþ sa màü ÷yàmasundaràkàram evànuttamàü sarvottamàü gatiü pràpyàsthitaþ ni÷citavàn | na tu mama nirvi÷eùa-svaråpa-brahma-nirvàõam iti bhàvaþ | evaü ca niùkàma-pradhànãbhåta-bhaktimàn j¤ànã
bhakta-vatsalena bhagavatà svàtmatvenàbhimanyate | kevala-bhaktimàn ananyas tu àtmano 'py àdhikyena | yad uktaü -
na tathà me priyatama àtma-yonir na ÷aïkaraþ |
na ca saïkarùaõo na ÷rãr naivàtmà ca yathà bhavàn || [BhP 11.14.15] iti | 
nàham àtmànam à÷àse mad-bhaktaiþ sàdhubhir vinà [BhP 9.4.64] iti |
àtmàràmo 'py arãramat [BhP 10.29.42] ity àdi ||18||

baladevaþ - nanv àrtàdayas tava priyà na bhavanti maivam atyartham iti vi÷eùaõàd ity àha udàrà iti | sarva evaite àrtàdaya udàrà vadànyàþ | udàro dàtç-mahator ity amaraþ | ye màü bhajanto mayà ditsitaü kiücit svàbhãùñaü matto gçhõanti te bhakta-vàtsalyaü mahyaü prayacchanto mama bahu-pradàþ priyà eveti bhàvaþ | j¤ànã tu mamàtmaiveti matam | hi yasmàt sa j¸iànã yuktàtmà mad-arpita-manà matto 'nyat kiücid apy anicchann atipriyeõa mayà vinà lavam api sthàtum asamartho màm eva sarvottamàü matiü pràpyam àsthitaþ ni÷citavàn atas tena tàdç÷ena vinà lavam api sthàtum asamarthasya mamàtmaiva saþ | na ca j¤àni-jãvasya hariþ
svenàbhedam àheti vàcyam | j¤àna-bhajatvàsiddher bhajatàü càturvidhyàsiddher mokùe bheda-vàkya-vyàkopàc ca | tasmàd atipriyatvàd eva tatràtmety uktir mamàtmà bhadrasena itivat | àtmaiva mana eva matam ity apare ||18||

_________________________________________________________

BhG 7.19

bahånàü janmanàm ante j¤ànavàn màü prapadyate |
vàsudevaþ sarvam iti sa mahàtmà sudurlabhaþ ||19||

÷rãdharaþ - evambhåto mad-bhakto 'tidurlabha ity àha bahånàm iti | bahånàü janmanàm kiücit kiücit puõyopacayenànte carame janmani j¤ànavàn san sarvam idaü caràcaraü vàsudeva eveti sarvàtma-dçùñyà màü prapadyate bhajati | ataþ sa mahàtmàparicchinna-dçùñiþ sudurlabhaþ ||19||

madhusådanaþ - yasmàd evaü tasmàt bahånàm iti | bahånàü janmanàü kiücit kiücit puõyopacaya-hetånàm ante carame janmani sarva-sukçta-vipàka-råpe vàsudevaþ sarvam iti j¤ànavàn san màü nirupàdhi-premàspadaü prapadyate sarvadà samasta-prema-viùayatvena bhajate | sakalam idam ahaü ca vàsudeva iti dçùñyà sarva-premõàü mayy eva paryavasàyitvàt | ataþ sa evaü-j¤àna-pårvaka-mad-bhaktimàn mahàtmàtyanta-÷uddhàntaþkaraõatvàj jãvanmuktaþ sarvotkçùño na tat-samo 'nyo 'sti adhikas tu nàsty eva | ataþ sudurlabho manuùyàõàü sahasreùu duþkhenàpi labdhum a÷akyaþ
| ataþ sa nirati÷aya-mat-prãti-viùaya iti yuktam evety arthaþ ||19||

vi÷vanàthaþ - nanu màm evànuttamàü gatim àsthita iti bråùe ataþ sa j¤àni-bhaktas tvàm eva pràpnoti | kintu kiyataþ samayàd anantaraü sa j¤ànã bhakty-adhikàrã bhavatãty ata àha bahånàm iti | vàsudevaþ sarvam iti sarvatra vàsudeva-dar÷ã j¤ànavàn bahånàü janmanàm ante màü prapadyate | tàdç÷a-sàdhu-yàdçcchika-saïga-va÷àt mat-prapattiü pràpnoti | sa ca j¤ànã bhakto mahàtmà susthira-cittaþ sudurlabhaþ | manuùyàõàü sahasreùu iti mad-ukteþ | aikàntika-bhaktas tu kim uteti sa tv atisudurlabha eveti bhàvaþ ||19||

baladevaþ - nanv àrtàdãnàm ante kà niùñheti cet tatràha bahånàm iti | àrtàdis trividho mad-bhaktaþ kçta-mad-bhakti-mahimnà bahåni janmàny uttamàn viùayànandàn anubhåya teùu vitçùõo 'nte janmani mat-svaråpa-j¤a-sat-prasaïgàt j¤ànavàn pràpta-mat-svaråpa-j¤ànaþ san màü prapadyante | tato vindatãy arthaþ | j¤ànàkàram àha vàsudeva iti | vasudeva-sutaþ kçùõa eva sarvam | kçùõàyatta-svaråpa-sthiti-pravçttikaü sarvaü vastv ity arthaþ | yad dhi yad adhãna-svaråpa-sthitikatvàt pràõa-råpaü vàg-àdi-vyapadiùñaü chàndogye na vai vàco na cakùåüùi na ÷rotràõi na manàüsãty àcakùate
pràõà ity evàcakùate pràõo hy evaitàni sarvàõi bhavati || [ChàU 5.1.15] iti tatràhuþ sarvaü vastu vàsudevena vyàpyam ataþ sarvaü vàsudeva ity arthaþ | sarvaü samàpnoùi tato 'si sarvam [Gãtà 11.40] iti pàrtho vakùyatãti | sa hi nikhila-spçhà-nivçtti-pårvakaü mat-spçho mad-àtmàty-udàra-manà man-niveditàtmà j¤àni-koñiùv api sudurlabhaþ | eùa j¤ànavàn priyo hi j¤ànino 'tyartham [Gãtà 7.17] ity àdy-ukta-lakùaõo bodhyaþ ||19||

_________________________________________________________

BhG 7.20

kàmais tais tair hçta-j¤ànàþ prapadyante 'nya-devatàþ |
taü taü niyamam àsthàya prakçtyà niyatàþ svayà ||20||

÷rãdharaþ -tad evaü kàmino 'pi santaþ kàma-pràptaye parame÷varam eva ye bhajanti te kàmàn pràpya ÷anair mucyanta ity uktam | ye tv atyantaü ràjasàs tàmasà÷ ca kàmàbhibhåtàþ kùudra-devatàþ sevante te saüsarantãty àha kàmair iti caturbhiþ | ye tu tais taiþ putra-kãrti-÷atru-jayàdi-viùayaiþ kàmair apahçta-vivekà santo 'nyàþ kùudrà bhåta-preta-yakùàdyà devatà bhajanti | kiü kçtvà ? tat-tad-devatàràdhane yo yo niyama upavàsàdi-lakùaõas taü taü niyamaü svãkçtya | tatràpi svayà svãyayà prakçtyà pårvàbhyàsa-vàsanayà niyatà va÷ãkçtàþ santaþ ||20||

madhusådanaþ - mohana-stambhanàkarùaõa-va÷ãkaraõa-màraõoccàñanàdi-viùayair bhagavat-sevayà labdhum a÷akyatvenàbhimatais tais taiþ kùudraiþ kàmair abhilàùair hçtam apahçtaü bhagavato vàsudevàd vimukhãkçtya tat-tat-phala-dàtçtvàbhimata-kùudra-devatàbhimukhyaü nãtaü j¤ànam antaþ-karaõaü yeùàü te 'nya-devatà bhagavato vàsudevàd anyàþ kùudra-devatàs taü taü niyamaü japopavàsa-pradakùiõà-namaskàràdi-råpaü tat-tad-devatàràdhane prasiddhaü niyamam àsthàyà÷ritya prapadyante bhajante tat-tat-kùudra-phala-pràptãcchayà | kùudra-devatà-madhye
'pi kecit kàücid eva bhajante svayà prakçtyà niyatà asàdhàraõayà pårvàbhyàsa-vàsanayà va÷ãkçtà santaþ ||20||
 
vi÷vanàthaþ - nanu àrtàdayaþ sa-kàmà api bhagavantaü tvàü bhajantaþ kçtàrthà iva ity avagatam | ye tu àrtàdayaþ àrti-hànàdi-kàmanayà devatàntaraü bhajante | teùàü kà gatir ity apekùàyàm àha kàmair iti caturbhiþ | hçta-j¤ànà iti rogàdy-àrti-haràþ ÷ãghraü yathà såryàdayas tathà na viùõur iti naùña-buddhayaþ | prakçtyeti svayà prakçtyà niyatà va÷ãkçtàþ santas teùàü duùñà prakçtir eva mat-prapattau paràïmukhãti bhàvaþ ||20||

baladevaþ - tad itthaü kàmanayàpi màü bhajanto mad-bhakti-mahimnà te vimucyanta ity uktam | ye tu ÷ãghra-sukha-kàmà devatàntara-bhaktàs te saüsaranty evety àha kàmair ity àdibhi÷ caturbhiþ | tais tair àrti-vinà÷àdi-viùayakaiþ kàmair hçta-j¤ànà yathàdityàdayaþ ÷ãghram eva roga-vinà÷àdikaràs tathà na viùõur iti naùña-dhiya ity arthaþ | taü tam asàdhàraõaü svayà prakçtyà vàsanayà niyatà niyantritàs teùàü prakçtir eva tàdç÷ã yà mat-prapattau vaimukhyaü karotãti bhàvaþ ||20||

_________________________________________________________

BhG 7.21

yo yo yàü yàü tanuü bhaktaþ ÷raddhayàrcitum icchati |
tasya tasyàcalàü ÷raddhàü tàm eva vidadhàmy aham ||21||

÷rãdharaþ - devatà-vi÷eùaü ye bhajanti teùàü madhye yo ya iti | yo yo bhakto yàü yàü tanuü devatà-råpàü madãyàm eva mårtiü ÷raddhayàrcitum icchati pravartate tasya tasya bhaktasya tat-tan-mårti-viùayàü tàm eva ÷raddhàm acalàü dçóhàm aham antaryàmã vidadhàmi karomi ||21||

madhusådanaþ - tat tad devatà-prasàdàt teùàm api sarve÷vare bhagavati vàsudeve bhaktir bhaviùyatãti na ÷aïkanãyaü, yato yo ya iti | teùàü madhye yo yaþ kàmã yàü yàü tanuü devatà-mårtiü ÷raddhayà janmàntara-vàsanàbala-pràdurbhåtayà bhaktyà saüyuktaþ sann arcitum arcayitum icchati pravartate | cauràdikasyàrcayater õij-abhàva-pakùe råpam idam | tasya tasya kàminas tàm eva devatà-tanuü prati ÷raddhàü pårva-vàsanàva÷àt pràptàü bhaktim acalàü sthiràü viddadhàmi karomy aham antaryàmã, na tu mad-viùayàü ÷raddhàü tasya tasya karomãty arthaþ | tàm eva ÷raddhàm iti vyàkhyàne
yac-chabdànanvayaþ spaùñas tasmàt prati÷abdam adhyàhçtya vyàkhyàtam ||21||

vi÷vanàthaþ - te te devàþ påjàü pràpya prasannàs teùàü sva-sva-påjakànàü hitàrthaü tvad-bhaktau ÷raddhàm utpàdayiùyantãti mà vàdãþ | yatas te devàþ sva-bhaktàv api ÷raddhàm utpàdayitum a÷aktàþ | kiü punar mad-bhaktàv ity àha yo ya iti | yàü yàü tanuü såryàdi-deva-råpàü madãyàü mårtiü vibhåtim arcitum påjayituü tàm eva tat-tad-devatà-viùayàm eva, na tu sva-viùayàü ÷raddhàm aham antaryàmy eva vidadhàmi, na tu sà devatà ||21||

baladevaþ - sarvàntaryàmã mahà-vibhåtiþ sarva-hitecchur aham eva tat-tad-devatàsu ÷raddhàm utpàdya tàþ påjayitvà tat-tad-anuråpàõi phalàni prayacchàmi, na tu tàsàü tatra tatra ÷aktir astãty à÷ayavàn àha ya iti dvàbhyàm | yo ya àrtàdi-bhakto yàü yàm àdiyàdi-råpàü mat-tanuü ÷raddhayàrcituü và¤chati | tasya tasya tàm eva tat-tad-devatà-viùayàm eva, na tu mad-viùayàm | acalàü sthiràm | vidadhàmy utpàdayàmy aham eva, na tu sà sà devatà | ÷ruti÷ ca tat-tad-devatànàü mat-tanutvam àha ya àditye tiùñhaty àdityàd antaro yamàdityo na veda yasyàdityaþ ÷arãram [BAU 3.7.9] ity àdyà ||21||

_________________________________________________________

BhG 7.22

sa tayà ÷raddhayà yuktas tasyà ràdhanam ãhate |
labhate ca tataþ kàmàn mayaiva vihitàn hi tàn ||22||

÷rãdharaþ - tata÷ ca tayeti | sa bhaktas tayà dçóhayà ÷raddhayà tasyàs tano ràdhanm àràdhanam ãhate karoti | tata÷ ca ye saïkalpitàþ kàmàs tàn kàmàüs tato devatà-vi÷eùàl labhate | kintu mayaiva tat-tad-devatàntaryàminà vihitàn nirmitàn hi | sphuñam etat tat-tad-devatànàm api mad-adhãnatvàn man-mårtitvàc cety arthaþ ||22||

madhusådanaþ - sa kàmã tayà mad-vihitayà sthirayà ÷raddhayà yuktas tasyà devatà-tanvà ràdhanam àràdhanaü pårajam ãhate nirvartayati | upasarga-rahito 'pi ràdhayatiþ påjàrthaþ | sopasargatve hy àkàraþ ÷råyate | labhate ca tatas tasyà devatà-tanvàþ sakà÷àt kàmànãpsitàüs tàn pårva-saïkalpitàn hi prasiddham | mayaiva sarvaj¤ena sarva-karma-phala-dàyinà tat-tad-devatàntaryàmiõà vihitàüs tat-tat-phala-vipàka-samaye nirmitàn | hitàn manaþ-priyànityaika-padyaü và | ahitatve 'pi hitatayà pratãyamànànityàrthaþ ||22||

vi÷vanàthaþ - ãhate karoti | sa tat-tad-devatàràdhanàt kàmànàràdhana-phalàni labhate | na ca te te kàmà api tais tair devaiþ pårõàþ kartuü ÷akyanta ity àha mayaiva vihitàn pårõãkçtàn ||22||

baladevaþ - sa tayeti | ãhate karoti | tato mat-tanu-bhåta-tat-tad-devatàràdhanàt | kàmàn phalàni tatra tatroktàni | mayaiveti vihitàn racitàn | yadyapi tasya tasyàràdhakasya tathà j¤ànaü nàsti tathàpi mat-tanu-viùayeyaü ÷raddhety anusandhàyàhaü phalàny arpayàmãti bhàvaþ ||22||

_________________________________________________________

BhG 7.23

antavat tu phalaü teùàü tad bhavaty alpa-medhasàm |
devàn deva-yajo yànti mad-bhaktà yànti màm api ||23||

÷rãdharaþ - tad evaü yadyapi sarvà api devatàþ sarvàtmano mamaiva tanavaþ | atas tad-àràdhanam api vastuto mad-àràdhanam eva | tatra phala-dàtàpi càham eva | tathàpi sàkùàn-mad-bhaktànàü teùàü ca phala-vaiùamyaü bhavatãty àha antavad iti | alpa-medhasàü paricchanna-dçùñãnàü mayà dattam api tat-phalam antavad vinà÷i bhavati | tad evàha devàn yajantãti deva-yajaþ | te devàn antavato yànti | mad-bhaktàs tu màm anàdy-anantaü paramànandaü pràpnuvanti ||23||

madhusådanaþ - yadyapi sarvà api devatàþ sarvàtmano mamaiva tanavas tad-àràdhanam api vastuto mad-àràdhanam eva sarvatràpi ca phala-dàtàntaryàmy aham eva, tathàpi sàkùàn-mad-bhaktànàü ca teùàü ca vastu-vivekàviveka-kçtaü phala-vaiùamyaü bhavatãty àha antavad iti | alpa-medhasàü manda-praj¤atvena vastu-vivekàsamarthànàü teùàü tat-tad-devatà-bhaktànàü tan mayà vihitam api tat-tad-devatàràdhanajaü phalam antavad eva vinà÷y eva na tu mad-bhaktànàü vivekinàm ivànantaü phalaü teùàm ity arthaþ | kutaþ ? evaü yato devàn indràdãn antavata eva deva-yajo mad-anya-devatàràdhana-parà
yànti pràpnuvanti | mad-bhaktàs tu trayaþ sa-kàmàþ prathamaü mat-prasàdàd abhãùñàn kàmàn pràpnuvanti | api-÷abda-prayogàt tato mad-upàsanà-paripàkàn màm anantam ànanda-ghanam ã÷varam api yànti pràpnuvanti | ataþ samàne 'pi sakàmatve mad-bhaktànàm anya-devatà-bhaktànàü ca mahad-antaram | tasmàt sàdhåktam udàràþ sarva evaita iti ||23||

vi÷vanàthaþ - kintu teùàü devatàntara-bhaktànàm phalaü tat-tad-devatàràdhana-janyam antavat na÷varaü kai¤citkàlikaü bhavati | nanu àràdhane ÷rame tulyo 'pi devatàntara-bhaktànàü phalaü na÷varaü karoùi, sva-bhaktànàü tv ana÷varaü karoùãti tvayi parame÷vare 'yam anyàyas tatra nàyam anyàya ity àha deva-yajo deva-påjakà devàn eva yànti pràpnuvanti | mat-påjakà api màm | ayam arthaþ | ye hi yat-påjakàs te tàn pràpnuvanty eveti nyàya eva | tatra yadi devà api na÷varàs tadà tad-bhaktàþ katham ana÷varà bhavantu | kathantaràü yà tad bhajana-phalaü và na na÷yatu | ataeva tad-bhaktà alpa-medhasa uktàþ | bhagavàüs tu nityas tad-bhaktà
api nityàs tad-bhakti-bhakti-phalaü ca sarvaü nityam eveti ||23||

baladevaþ - nanu devà÷ cet tvat-tanavas tarhi deva-bhaktànàü tad-bhaktànàü ca samànaü phalaü syàd iti cet tatràha antavad iti | teùàm alpa-medhasàm àdityàdi-màtra-buddhyà, na tu mat-tanuvudbhyàràdhayatàü tat-tat-phalam alpam antavad vinà÷i ca bhavati, mat-tanuvudbhyàràdhayatàü tu phalam anantam avinà÷i ceti bhàvaþ | yasmàd àdityàdi-deva-yàjinas tàn svejyàn mita-bhogàn mitàyuùo yàntãti, mad-bhaktàs tu màm eva nityàparimita-svaråpa-guõa-vibhåti-mad-àràdhana-phalam anantam avinà÷i ceit mahad-antaram ity arthaþ ||23||

_________________________________________________________

BhG 7.24

avyaktaü vyaktim àpannaü manyante màm abuddhayaþ |
paraü bhàvam ajànanto mamàvyayam anuttamam ||24||

÷rãdharaþ - nau ca samàne prayàse mahati ca phala-vi÷eùe sati sarve 'pi kim iti devatàntaraü hitvà tvàm eva na bhajanti ? tatràha avyaktam iti | avyaktaü prapa¤càtãtaü màü vyaktiü manuùya-matsya-kårmàdi-bhàvaü pràptam alpa-buddhayo manyante | tatra hetuþ -- mama paraü bhàvaü svaråpam ajànantaþ | katham-bhåtam ? avyayaü nityam | na vidyata uttamo bhàvo yasmàt tat mad-bhàvam | ato jagad-rakùaõàrthaü lãlayàviùkçta-nànà-vi÷uddhorjita-sattva-mårtiü màü parame÷varaü ca sva-karma-nirmita-bhautika-dehaü ca devatàntaraü samaü pa÷yanto manda-matayo màü
nàtãvàdriyante | pratyuta kùipra-phaladaü devatàntaram eva bhajanti | te cokta-prakàreõàntavat phalaü pràpunvantãty arthaþ ||24||

madhusådanaþ - evaü bhagavad-bhajanasya sarvottama-phalatve 'pi kathaü pràyeõa pràõino bhagavad-vimukhyà ity atra hetum àha bhagavàn avyaktam iti | avyaktaü deha-grahaõàt pràk-kàryàkùamatvena sthitam idànãü vasudeva-gçhe vyaktiü bhautika-dehàvacchedena kàrya-kùamatàü pràptaü kaücij jãvam eva manyante màm ã÷varam apy abuddhayo viveka-÷ånyàþ | avyaktaü sarva-kàraõam api màü vyaktiü kàrya-råpatàü matsya-kårmàdy-anekàvatàra-råpeõa pràptam iti và |

kathaü te jãvàs tvàü na vivi¤canti ? tatràbuddhaya ity uktaü hetuü vivçõoti | paraü sarva-kàraõa-råpam avyayaü nityaü mama bhàvaü svaråpaü sopàdhikam ajànantas tathà nirupàdhikam apy anuttamaü sarvotkçùñam anati÷ayàdvitãya-paramànanda-ghanam anantaü mama svaråpam ajànanto jãvànukàri-kàrya-dar÷anàj jãvam eva kaücin màü manyante | tato màm anã÷varatvenàbhimataü vihàya prasiddhaü devatàntaram eva bhajante | tata÷ càntavad eva phalaü pràpnuvantãty arthaþ | agre ca vakùyate avajànanti màü måóhà mànuùãü tanum à÷ritam [Gãtà 9.11] iti ||24||

vi÷vanàthaþ - devatàntara-bhaktànàm alpa-medhasàü vàrtà dåre tàvad àstàm | vedàdi-samasta-÷àstra-dar÷ino 'pi mat-tattvaü na jànanti | 

athàpi te deva padàmbuja-dvaya-
prasàda-le÷ànugçhãta eva hi |
jànàti tattvaü bhagavan mahimno 
na cànya eko 'pi ciraü vicinvan || [BhP 10.14.29] 

iti brahmaõàpi màü pratyuktam | ato mad-bhaktàn vinà mat-tattva-j¤àne sarvatra vàlpa-buddhaya ity àha avyaktaü prapa¤càtãtaü niràkàraü brahmaiva màü màyikàkàratvenaiva vyaktiü vasudeva-gçhe janma pràptaü nirbuddhayo manyante màyikàkàyasyaiva dç÷yatvàd iti bhàvaþ | yato mama paraü bhàvaü màyàtãtaü svaråpaü janma-karma-lãlàdikam ajànantaþ | bhàvaü kãdç÷am ? avyayaü nityam anuttamaü sarvotkçùñam | bhàvaþ sattà svabhàvàbhipràya-ceùñàtma-janmasu | kriyà-lãlà-padàrtheùu iti medinã | bhagavat-svaråpa-guõa-janma-karma-lãlànàm anàdy-antatvena nityatvaü ÷rã-råpa-gosvàmi-caraõair bhàgavatàmçta-granthe
pratipàditam | mama paraü bhàvaü svaråpam avyayaü nityam vi÷uddhorjita-sattva-mårtü iti svàmi-caraõai÷ coktam ||24||

baladevaþ - atha kà vàrtà mad-anya-deva-yàjinàm alpa-medhasàm upaniùan-niùõàtànàm api mad-bhakti-riktànàü mat-tattva-dhãr na syàd ity à÷ayenàha avyaktam iti | abuddhayo mat-tattva-yàthàtmya-buddhi-÷ånyà janà avyaktaü sva-prakà÷àtma-vigrahatvàd indriyàviùayaü màü vyaktim àpannaü tad-viùayàü manyante | devakyàü vasudevàt sattvotkçùñena karmaõà sa¤jàtam itara-ràja-putra-tulyaü màü vadanti | yatas te mad-abhij¤a-sat-prasaïgàbhàvàn mama bhàvaü param avyayam anuttamam ajànantaþ -

bhàvaþ sattà svabhàvàbhipràya-ceùñàtma-janmasu | 
kriyà-lãlà-padàrtheùu vibhåti-budha-jantuùu || iti medinã-kàraþ |

mad-bhakti-hãnàs te mama svaråpa-guõa-janma-lãlàdi-lakùaõa-bhàvaü màyàditaþ paramato 'vyayaü nityam anuttamaü sarvottamaü na, kintv anyavan màyikam anityaü sàdhàraõaü ca gçhõanta ity arthaþ | svaråpaü harer vij¤ànànandaika-rasaü vij¤ànam ànandaü brahma ity àdeþ | sàrvaj¤àdi-guõa-gaõas tasya svaråpànubandhã ananta-kalyàõa-guõàtmako 'sau ity àdeþ | abhivyakti-màtraü janma ajo 'pi san ity àdeþ | parantu avyaktasyaiva bhajatsu prasàdenaivàbhivyakti-÷ãlaü [MBh 12.323.18] -

na ÷akyaþ sa tvayà draùñum asmàbhir và bçhaspate |
yasya prasàdaü kurute sa vai taü draùñum arhati || ity àdeþ ||24||

_________________________________________________________

BhG 7.25

nàhaü prakà÷aþ sarvasya yoga-màyà-samàvçtaþ |
måóho 'yaü nàbhijànàti loko màm ajam avyayam ||25||

÷rãdharaþ - teùàü svàj¤àne hetum àha nàham iti | sarvasya lokasya nàhaü prakà÷aþ prakaño na bhavàmi | kintu mad-bhaktànàm eva | yato yoga-màyayà samàvçtaþ | yogo yuktir madãyaþ ko 'py acintyaþ praj¤à-vilàsaþ | sa eva màyàghañana-ghañanàpañãyastvàt | tayà saücchannaþ ataeva mat-svaråpa-j¤àne måóhaþ sann ayaü loko 'jam avyayaü ca màü na jànàtãti ||25||

madhusådanaþ - nanu janma-kàle 'pi sarva-yogi-dhyeyaü ÷rã-vaikuõñha-stham ai÷varam eva råpam àvirbhàvitavati samprati ca ÷rãvatsa-kaustubha-vanamàlà-kirãña-kuõóalàdi-divyopakaraõa-÷àlini kambu-kamala-kaumodakã-cakra-vara-dhàri-catur-bhuje ÷rãmad-vainateya-vàhane nikhila-sura-loka-sampàdita-ràja-ràje÷varàbhiùekàdi-mahà-vaibhave sarva-suràsura-jetari vividha-divya-lãlà-vilàsa-÷ãle sarvàvatàra-÷iromaõau sàkùàd-vaikuõñha-nàyake nikhila-loka-duþkha-nistàràya bhuvam avatãrõe viri¤ci-prapa¤càsambhavi-nirati÷aya-saundarya-sàra-sarvasva-mårtau bàla-lãlà-vimohita-vidhàtari taraõi-kiraõojjvala-divya-pãtàmbare nirupama-÷yàmasundare kara-dãkçta-pàrijàtàrtha-paràjita-purandare bàõa-yuddha-vijita-÷a÷àïka-÷ekhare samasta-suràsura-vijayi-naraka-prabhçti-mahà-daiteya-prakara-pràõa-paryanta-sarvasva-hàriõi ÷rãdàmàdi-parama-raïka-mahà-vaibhava-kàriõi
ùoóa÷a-sahasra-divya-råpa-dhàriõy aparimeya-guõa-garimaõi mahà-mahimani nàrad-màrkaõóeyàdi-mahà-muni-gaõa-stute tvayi katham avivekino 'pi manuùa-buddhir jãva-buddhir vety arjunà÷aïkàm apaninãùur àha bhagavàn nàham iti |

ahaü sarvasya lokasya na prakà÷aþ svena råpeõa prakaño na bhavàmi | kintu keùàücin mad-bhaktànàm prakaño bhavàmãty abhipràyaþ | kathaü sarvasya lokasya na prakaña ity atra hetum àha yoga-màyà-samàvçtaþ | yogo mama saïkalpas tad-va÷a-vartinã màyà yoga-màyà tathàyam abhakto jano màü svaråpeõa na jànàtv iti saïkalpànuvidhàyinyà màyayà samyag àvçtaþ saty api j¤àna-kàraõe j¤àna-viùayatvàyogyaþ kçtaþ | ato yad uktaü paraü bhàvam ajànanta iti tatra mama saïkalpa eva kàraõam ity uktaü bhavati | ato mama màyayà måóha àvçta-j¤ànaþ sann ayaü caturvidha-bhakta-vilakùaõo lokaþ saty api j¤àna-kàraõe màm ajam avyayam
anàdy-anantaü parame÷varaü nàbhijànàti, kintu viparãta-dçùñyà manuùyam eva kaücin manyata ity arthaþ | vidyamànaü vastu-svaråpam àvçõoty avidyamànaü ca kiücid dar÷ayatãti laukika-màyàm api prasiddham etat ||25||

vi÷vanàthaþ - nanu yadi tvaü nitya-råpa-guõa-lãlo 'si, tadà te tathàbhåtà sàrvakàlikã sthitiþ kathaü na dç÷yate? tatràha nàham iti | ahaü sarvasya sarva-de÷a-kàla-vartino janasya na prakà÷o na prakañaþ | yathà guõa-lãlà-parikaravattvena sadaiva viràjamàno 'pi dadàcid eva keùucid eva bhramàõóeùu | kiü ca såryo yathà sumeru-÷ailàvaraõa-va÷àt sarvadà loka-dç÷yo na bhavati, kintu kadàcid eva, tathaivàham api yogamàyà-samàvçtaþ | na ca jyoti÷cakravartamànànàü pràõinàü jyoti÷cakrastho jyoti÷cakra-madhye sàmastyena sadaiva viràjamàno 'pi såryaþ sarva-kàla-de÷a-varti-janasya na prakañaþ | kintu kàdàcitkeùu ca bhàratàdiùu khaõóeùu vartamànasya janasyaiva tathaivàham
api | 

sva-dhàmasu svaråpa-såryo yathà sadaiva dç÷yas tathaiva ÷rã-kçùõa-dhàmani mathurà-dvàrakàdau sthitànàm idànãntanànàü janànàü tatrasthaþ kçùõaþ kathaü na dç÷yo bhavati ? ucyate yadi jyoti÷cakra-madhye sumerur abhaviùyat tadà tad-àvçtaþ såryo dç÷yo nàbhaviùyat | tatra tu mathuràdi-kçùõa-dyumaõi-dhàmani sumeru-sthànãyà yoga-màyaiva sadà vartata ity atas tad-àvçtaþ kçùõàrkaþ sadà na dç÷yate | kintu kadàcid eveti sarvam anavadyam | ato måóho loko màü ÷yàmasundaràkàraü vasudevàtmajam avyayaü màyika-janmàdi-÷ånyaü nàbhijànàti | ataeva kalyàõa-guõa-vàridhiü màm apy antatas tyaktvà man-nirvi÷eù-svaråpaü
brahmaiva upàsata iti ||25||

baladevaþ - nanu bhaktà ivàbhaktà÷ ca tvàü pratyakùãkurvanti prasàdàd eva bhajatsv abhivyaktir iti katham ? tatràha nàham iti | bhaktànàm evàhaü nitya-vij¤àm asukha-ghano 'nanta-kalyàõa-guõa-karmà prakà÷o 'bhivyakto, na tu sarveùàm abhaktànàm api | yad ahaü yogamàyayà samàvçto mad-vimukha-vyàmohakatva-yoga-yuktayà màyayà samàcchanna-parisara ity arthaþ | yad uktaü -màyà-javanikàcchanna-mahimne brahmaõe namaþ iti | màyà-måóho 'yaü loko 'timànuùa-daivata-prabhàvaü vidhi-rudràdi-vanditam api màü nàbhijànàti | kãdç÷am ? ajaü janma-÷ånyaü yato 'vyayam apracyuta-svaråpa-sàmarthya-sàrvaj¤yàdikam ity arthaþ ||25||

_________________________________________________________

BhG 7.26

vedàhaü samatãtàni vartamànàni càrjuna |
bhaviùyàõi ca bhåtàni màü tu veda na ka÷cana ||26||

÷rãdharaþ -sarvottamaü mat-svaråpam ajànanta ity uktam | tad eva svasya sarvottamatvam anàvçta-j¤àna-÷aktitvena dar÷ayann anyeùàm aj¤ànam àha vedàham iti | samàtãtàni vinaùñàni vartamànàni ca bhaviùyàõi bhàvini ca trikàla-vartãni bhåtàni sthàvara-jaïgamàni sarvàny ahaü veda jànàmi | màyà÷rayatvàn mama | tasyàþ svà÷raya-vyàmohakatvàbhàvàd iti prasiddham | màü tu ke 'pi na vetti man-màyà-mohitatvàt | prasiddhaü hi loke màyàyàþ svà÷rayàdhãnatvam anya-mohakatvaü ceti ||26||

madhusådanaþ - ato màyayà svàdhãnayà sarva-vyàmohakatvàt svayaü càpratibaddha-j¤ànatvàd àha vedàham iti | aham apratibaddha-sarva-vij¤àto màyayà sarvàn lokàn mohayann api samàtãtàni cira-vinaùñàni vartamànàni ca bhaviùyàõi ca | evaü kàla-traya-vartãni bhåtàni sthàvara-jaïgamàni sarvàny veda jànàmi | he 'rjuna ! ato 'haü sarva-j¤aþ parame÷vara ity atra nàsti saü÷aya ity arthaþ | màü tu | tu-÷abdo j¤àna-pratibandha-dyotanàrthaþ | màü sarva-dar÷inam api màyàvinam iva tan-màyà-mohitaþ ka÷cana ko 'pi mad-anugraha-bhàjanaü mad-bhaktaü vinà na veda man-màyà-mohitatvàt | ato mat-tattva-vedanàbhàvàd eva pràyeõa pràõino màü na bhajanta ity abhipràyaþ
||26||

vi÷vanàthaþ - kiü ca màyàyàþ svà÷raya-vyàmohakatvàbhàvàd bahiraïgà màyà | antaraïgà yoga-màyà ca mama j¤ànaü nàvçõotãty àha vedàham iti | màü tu ka÷cana pràkçto 'pràkçta÷ ca loko mahà-rudràdir mahà-sarvaj¤o 'pi na kàrtsnyena veda, yathàyogaü màyayà yoga-màyayà ca j¤ànàvaraõàd iti bhàvaþ || ||26||

baladevaþ - nanu màyàvçtatvàt tava jãvavad aj¤atàpattir iti cet tatràha vedàham iti | na hi mad-adhãnayà mat-tejasàbhibhåtayà dårato javanikayaiva màü sevamànayà màyayà mama kàcid vikçtir ity arthaþ | màü tu vedeti maj-j¤ànã koñiùv api sudurlabha ity arthaþ ||26||

_________________________________________________________

BhG 7.27

icchà-dveùa-samutthena dvandva-mohena bhàrata |
sarva-bhåtàni saümohaü sarge yànti parantapa ||27||

÷rãdharaþ - tad evaü màyà-viùayatvena jãvànàü parame÷varàj¤ànam uktam | tasyaivàj¤ànasya dçóhatve kàraõam àha iccheti | sçjyata iti sargaþ | sarge sthåla-dehotpattau satyàü tad-anukåla icchà | tat-pratikåle ca dveùaþ | tàbhyàü samutthaþ samudbhåto yaþ ÷ãtoùõa-sukha-duþkhàdi-dvandva-nimitto moho viveka-bhraü÷aþ | tena sarvàõi bhåtàni saümohaü yànti | aham eva sukhã duþkhã ceti gàóhataram abhinive÷aü pràpnuvanti | atas tàni maj-j¤ànàbhàvàn màü na bhajantãti bhàvaþ ||27||

madhusådanaþ - yoga-màyàü bhagavat-tattva-vij¤àna-pratibandhe dehendriya-saüghàtàbhimànàti÷aya-pårvakaü bhogàbhinive÷aü hetv-antaram àha iccheti | icchà-dveùàbhyàm anukåla-pratikåla-viùayàbhyàü samutthitena ÷ãtoùõa-sukha-duþkhàdi-dvandva-nimittena mohenàhaü sukhy ahaü duþkhãty àdi-viparyayeõa sarvàõy api bhåtàni saümohaü vivekàyogyatvaü sarge sthåla-dehotpattau satyàü yànti | he bhàrata ! he parantapa ! iti sambodhana-dvayasya kula-mahimnà svaråpa-÷aktyà ca tvàü dvandva-mohàkhyaþ ÷atrur nàbhibhavitum alam iti bhàvaþ | na hãcchà-dveùa-rahitaü kiücid api
bhåtam asti | na ca tàbhyàm àviùñasya bahir viùayam api j¤ànaü sambhavati, kiü punar àtma-viùayam | ato ràga-dveùa-vyàkulàntaþ-karaõatvàt sarvàõy api bhåtàni màü parame÷varam àtma-bhåtaü na jànanti | ato na bhajante bhajanãyam api ||27||

vi÷vanàthaþ - tan-màyayà jãvàþ kadàrabhya muhyantãty apekùàyàm àha iccheti | sarge jagat-sçùñy-àrambha-kàle sarva-bhåtàni sarve jãvàþ sammohayanti | kena ? pràcãna-karmodbuddhau yàv icchà-dveùau indriyàõàm anukåle viùaye icchàbhilàùaþ pratikåle dveùaþ tàbhyàü samutthaþ samudbhåto yo dvandvo mànàpamànayoþ ÷ãtoùõàdyàþ sukha-duþkhayoþ strã-puüsayor mohaþ - ahaü sammànitaþ sukhã, aham avamànito duþkhã | mameyaü strã, mamàyaü purusaþ ity àdyàkàraka àvidyako yo mohas tena saümohaü
strã-putràdiùv atyantàsaktiü pràpnuvanti | ataevàtyantàsaktànàü na mad-bhaktàv adhikàraþ | yad uddhavaü prati mayaiva vakùyate -

yadçcchayà mat-kathàdau jàta-÷raddhas tu yaþ pumàn |
na nirviõõo nàti-sakto bhakti-yogo  'sya siddhi-daþ || [BhP 11.20.8] iti |

baladevaþ - tvaj-j¤ànã kutaþ sudurlabhas tatràha iccheti | sarge svotpatti-kàle eva sarva-bhåtàni saümohaü yànti | kenety àha dvandva-moheneti | mànàpamànayoþ sukha-duþkhayoþ strã-puruùayor dvandvair yo mohaþ sat-kçto 'haü sukhã syàm asat-kçtas tu duþkhã mameyaü patnã mamàyaü patir ity evam abhinive÷a-lakùaõas tenety arthaþ | kãdç÷enety àha iccheti pårva-janmani yatra yatra yàv icchà-dveùàv abhåtàü tàbhyàü saüskàràtmanà sthitàbhyàü samuttiùñhati para-janmani tatra tatrotpadyata ity arthaþ | icchà ràgaþ | evaü sarveùàü bhåtànàü
saümåóhatvàn maj-j¤ànã sudurlabhaþ ||27|| 

_________________________________________________________

BhG 7.28

yeùàü tv anta-gataü pàpaü janànàü puõya-karmaõàm |
te dvandva-moha-nirmuktà bhajante màü dçóha-vratàþ ||28||

÷rãdharaþ - kutas tarhi kecana tvàü bhajanto dç÷yante ? tatràha yeùàm iti | yeùàü tu puõya-caraõa-÷ãlànàü sarva-pratibandhakaü pàpam anta-gataü naùñaü te dvandva-nimittena mohena nirmuktà dçóha-vratà ekàntinaþ santo bhajante ||28||

madhusådanaþ - yadi sarva-bhåtàni saümohaü yànti, kathaü tarhi catur-vidhà bhajante màm ity uktam ? satyaü, sukçtàti÷ayena teùàü kùãõa-pàpatvàd ity àha yeùàm iti | yeùàü tv itara-loka-vilakùaõànàü janànàü saphala-janmanàü puõya-karmaõàm aneka-janmasu puõyàcaraõa-÷ãlànàü tais taiþ puõyaiþ karmabhir j¤àna-pratibandhakaü pàpam antagatam antam avasànaü pràptaü te pàpàbhàvena tan-nimittena dvandva-mohena ràga-dveùàdi-nibandhana-viparyàsena svata eva nirmuktàþ punar àvçtty-ayogyatvena tyaktà dçóha-vratà acàlya-saükalpàþ sarvathà bhagavàn
eva bhajnãyaþ sa caivaü-råpa eveti pramàõa-janitàpràmàõya-÷aïkà-÷ånya-vij¤ànàþ santo màü paramàtmànaü bhajante 'nanya-÷araõàþ santaþ sevante etàdç÷à eva catur-vidhà bhajante màü ity atra sukçti-÷abdenoktàþ | ataþ sarva-bhåtàni saümohaü yàntãty utsargaþ | teùàü madhye ye sukçtinas te saümoha-÷ånyà màü bhajanta ity apavàda iti na virodhaþ | ayam evotsargaþ pràg api pratipàditas tribhir guõamayair bhàvair ity atra | tasmàt sarttva-÷odhaka-puõya-karma-saücàya sarvadà yatanãyam iti bhàvaþ ||28||

vi÷vanàthaþ -- tarhi keùàü bhaktàv adhikàra ity ata àha yeùàü puõya-karmaõàü pàpaü tvaü tu gatam anta-kàlaü pràntaü na÷yad-avasthaü, na tu samyak naùñam ity arthaþ | teùàü sattva-guõodreke sati tamo-guõa-hràsaþ | tasmin sati tat-kàryo moho 'pi hrasati | moha-hràse sati te khalu atyàsakti-rahità yàdçcchika-mad-bhakta-saïgena bhajante màtram | ye tu bhajanàdy-abhyàsataþ samyak naùña-pàpàs te mohena niþ÷eùeõa muktà dçóha-vratàþ pràpta-niùñhàþ santo màü bhajante | na caivaü puõya-karmaiva sarva-vidhayoþ bhakteþ
kàraõam iti mantavyam |
 
yaü na yogena sàïkhyena dàna-vrata-tapo- 'dhvaraiþ |
vyàkhyà-svàdhyàya-sannyàsaiþ pràpnuyàd yatnavàn api || [BhP 11.12.9]

iti bhagavad-ukteþ | kevala-bhakti-yogasya puõyàdi-karmà÷rayaü naiva kàraõam iti bahu÷aþ pratipàdanàt ||28||

baladevaþ - nanu keùàücit tvad-bhaktiþ pratãyate sà na syàt | sarva-bhåtàni sarge saümohaü yàntãty ukter iti cet tatràha yeùàü pràõinàü yàdçcchika-mahattama-dçùñi-pàtàt pàpam anta-gataü nà÷aü pràptam abhåt viùõor bhåtàni bhåtànàü pàvanàya caranti hi [BhP 11.2.28] iti smçteþ | kãdç÷ànàm ity àha puõyeti | puõyaü manoj¤aü karma mahattama-vãkùaõa-råpaü yeùàü puõyaü tu càrv api ity amaraþ | te dçóha-vratà mahat-prasaïga-pràpta-niùñhà dvandva-mohena nirmuktà mat-tattva-j¤àþ santo màü bhajante ||28||

_________________________________________________________

BhG 7.29

jarà-maraõa-mokùàya màm à÷ritya yatanti ye |
te brahma tad viduþ kçtsnam adhyàtmaü karma càkhilam ||29||

÷rãdharaþ - evaü ca màü bhajantaþ sarvaü vij¤eyaü vij¤àya kçtàrthàþ bhavantãty àha jareti | jaràmaraõayor mokùàya nirasanàrthaü màm à÷ritya ye prayatante te tat paraü brahma viduþ | kçtsnam adhyàtmaü ca viduþ | yena tat pràptavyaü taü dehàdi-vyatiriktaü ÷uddham àtmànaü ca jànantãty arthaþ | tat-sàdhana-bhåtam akhilaü sa-rahasyaü karma ca jànantãty arthaþ ||29||

madhusådanaþ - athedànãm arjunasya pra÷yan utthàpayituü såtra-bhåtau ÷lokàv ucyete | anayor eva vçtti-sthànãya uttaro 'dhyàyo bhaviùyati jareti | ye saüsàra-duþkhàn nirviõõà jarà-maraõayor mokùàya jarà-maraõàdi-vividha-duþsaha-saüsàra-duþkha-niràsàya tad-eka-hetuü màü sa-guõaü bhagavantam à÷rityetara-sarva-vaimukhyena ÷araõaü gatvà yatanti yatante mad-arpitàni phalàbhisandhi-÷ånyàni vihitàni karmàõi kurvanti te krameõa ÷uddhàntaþ-karaõàþ santas taj-jagat-kàraõaü màyàdhiùñhànaü ÷uddhaü paraü brahma nirguõaü tat-pada-lakùyaü màü viduþ
| karma ca tad-ubhaya-vedana-sàdhanaü guråpasadana-÷ravaõa-mananaàdy-akhilaü nirava÷eùü phalàvyabhicàri vidur jànantãty arthaþ ||29||
 
vi÷vanàthaþ - tad evam àrtàdyàs trayaþ sakàmà màü bhajantaþ kçtàrthà bhavantãti | devatàntaraü bhajantas tu cyavanta ity uktvà svasyàbhajane 'py adhikàriõa÷ coktà bhagavatà | idànãm anyaþ sa-kàmaþ caturtho 'pi mad-bhakto 'stãty àha jareti | jaràmaraõayor mokùàya nà÷àya ye yogino yatanti yatante | ye mokùa-kàmà màü bhajantãti phalito 'rthaþ | te taü prasiddhaü brahma tathà kçtsnam àtmànaü deham adhikçtya bhoktçtayà vartamànam adhyàtmaü jãvàtmànam akhilaü karma ca nànà-vidha-karma-janyaü jãvasya saüsàraü ca mad-bhakti-prabhàvàd eva vidur jànanti ||29||

baladevaþ -- tad evam àrtàdayaþ sa-kàmà mad-bhaktàþ kàmàn anubhåyànte màü prapadya vindanti mad-anya-deva-bhaktàs tu saüsarantãty uktam | atha tebhyo 'nyo 'pi sa-kàmo mad-bhakto 'stãty ucyate jareti | ye jarà-maraõàbhyàü vimokùàya tan-màtra-kàmàþ santo màm à÷ritya mad-arcàü sevitvà yatante | tat-praõàmàdi kurvanti | te tat prasiddhaü brahma kçtsnaü sa-parikaraü vidur adhyàtmaü càkhilaü karma ca viduþ | brahmàdi-÷abdànàm adhibhåtàdi-÷abdànàü càrthàþ parasminn adhyàye bhagavataiva vyàkhyàsyante | mad-arcà-sevayà vij¤eyaü vij¤àya muktiü labhante, na tu mad-va÷yatà-karãü mat-priyatàm ity arthaþ
| smçti÷ caivam àha sakçd yad aïga pratmànta-rahità mona-mayãü bhàgavatãü dadau gatim ity àdyà ||29|| 

_________________________________________________________

BhG 7.30

sàdhibhåtàdhidaivaü màü sàdhiyaj¤aü ca ye viduþ |
prayàõa-kàle 'pi ca màü te vidur yukta-cetasaþ ||30||

÷rãdharaþ - na caivaü-bhåtànàü yoga-bhraü÷a-÷aïkàpãty àha sàdhibhåteti | adhibhåtàdi-÷abdànàm arthaü ÷rã-bhagavàn evottaràdhyàye vyàkhyàsyati | adhibhåtenàdhidaivena ca sahàdhiyaj¤ena ca saha màü ye jànanti te yukta-cetaso mayy àsakta-manasaþ prayàõa-kàle 'pi maraõa-samaye 'pi màü vidur jànanti | na tu tad api vyàkulãbhåya màü vismaranti | ato mad-bhaktànàü na yoga-bhraü÷a-÷aïketi bhàvaþ ||30||
 
kçùõa-bhaktair ayatnena brahma-j¤ànam avàpyate |
iti vij¤àna-yogàrthaü saptame saüprakà÷itam ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmikçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
vij¤àna-yogo nàma saptamo 'dhyàyaþ 
||7||

madhusådanaþ - na caivaü-bhåtànàü mad-bhaktànàü mçtyu-kàle 'pi viva÷a-karaõatayà mad-vismaraõaü ÷aïkanãyaü, yataþ sàdhibhåtàdhidaivam adhibhåtàdidaivàbhyàü sahitaü tathà sàdhiyaj¤aü càdhiyaj¤ena ca sahitaü màü ye vidu÷ cintayanti te yukta-cetasaþ sarvadà mayi samàhita-cetasaþ santas tat-saüskàra-pàñavàt prayàõa-kàle pràõotkramaõa-kàle karaõa-gràmasyàtyanta-vyagratàyàm api | ca-kàràd ayatnenaiva mat-kçpayà màü sarvàtmànaü vidur jànanti | teùàü mçti-kàle 'pi mad-àkàraiva citta-vçttiþ pårvopacita-saüskàra-pàñavàd bhavati | tathà ca te mad-bhakti-yogàt kçtàrthà eveti bhàvaþ |

adhibhåtàdhidaivàdhiyaj¤a-÷abdànuttare 'dhyàye 'rjuna-pra÷na-pårvakaü vyàkhyàsyati bhagavàn iti sarvam anàvilam | tad atrottamàdhikàriõaü prati j¤eyaü madhyamàdhikàriõaü prati ca dhyeyaü lakùaõayà mukhyayà ca vçttyà tat-pada-pratipàdyaü brahma niråpitam ||30||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm adhikàri-bhedena j¤eya-dhyeya-pratipàdya-tattva-brahma-niråpaõaü nàma 
saptamo 'dhyàyaþ ||7||

vi÷vanàthaþ --- mad-bhakti-prabhàvàd yeùàm ãdç÷aü maj-j¤ànaü syàt teùàm anta-kàle 'pi tad eva j¤ànaü syàt | na tv anyeùàm iva karmopasthàpità bhàvi-deha-pràpty-anuråpà matir ity àha sàdhibhåteti | adhibhåtàdayo 'grimàdhyàye vyàkhyàsyante | bhaktà eva hares tattva-vido màyàü taranti, te coktàþ ùaó-vidhà atrety adhyàyàrtho niråpitaþ ||30||

iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsu saptamo 'dhyàyaþ saïgataþ saïgataþ satàm ||7||

baladevaþ - na ca tat-sevayà pràptaü taj-j¤ànaü kadàcid api bhraü÷ety àha sàdhãti | adhibhåtenàdhidaivenàdhiyaj¤ena ca sahitaü màü ye viduþ sat-prasaïgàj jànanti, te prayàõa-kàle mçtyu-samaye 'pi màü vidur na tu tad-anyavad vyagràþ santo màü vismarantãty arthaþ ||30||

màü vidus tattvato bhaktà man-màyàm uttaranti te |
te punaþ pa¤cadhety eùa saptamasya vinirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye saptamo 'dhyàyaþ |
||7||