Bhagavadgita 6 with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 6.1 anÃÓrita÷ karma-phalaæ kÃryaæ karma karoti ya÷ | sa saænyÃsÅ ca yogÅ ca na niragnir na cÃkriya÷ ||1|| ÓrÅdhara÷ : citte Óuddhe 'pi na dhyÃnaæ vinà saænyÃsa-mÃtrata÷ | mukti÷ syÃd iti «a«Âhe 'smin dhyÃna-yogo vitanvate || pÆrvÃdhyÃye saæk«epeïoktaæ yogaæ prapa¤cayituæ «a«ÂhÃdhyÃyÃrambha÷ | tatra tÃvat sarva-karmÃïi manasà saænyasya [GÅtà 5.13] ity Ãrabhya saænyÃsa-pÆrvikÃyà j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃs tÃtparyenÃbhidhÃnÃd du÷kha-rÆpatvÃc ca karmaïa÷ sahasà saænyÃsÃtiprasaÇgaæ prÃptaæ vÃrayituæ saænyÃsÃd api Óre«Âhatvena karma-yogaæ stauti anÃÓrita iti dvÃbhyÃm | karma-phalam anÃÓrito 'napek«amÃïa÷ sann avaÓya-kÃryatayà vihitaæ karma ya÷ karoti, sa eva saænyÃsÅ yogÅ ca na tu niragnir agni-sÃdhye«ÂÃkhya-karma-tyÃgÅ | na cÃkriyo 'nagni-sÃdhya-pÆrtÃkhya-karma-tyÃgÅ ||1|| madhusÆdana÷ : yoga-sÆtraæ tribhi÷ Ólokai÷ pa¤camÃnte yad Åritam | «a«Âhas tv Ãrabhyate 'dhyÃyas tad-vyÃkhyÃnÃya vistarÃt || tatra sarva-karma-tyÃgena yogaæ vidhÃsyaæs tyÃjyatvena hÅnatvam ÃÓaÇkya karma-yogaæ stauti anÃÓrita iti dvÃbhyÃm | karmaïÃæ phalam ÃÓrito 'napek«amÃïa÷ phalÃbhisaædhi-rahita÷ san kÃryaæ kartavyatayà ÓÃstreïa vihitaæ nityam agnihotrÃdi karma karoti ya÷ sa karmy api san saænyÃsÅ ca yogÅ ceti stÆyate | sannyÃso hi thyÃga÷ | citta-gata-vik«epÃbhÃvaÓ ca yoga÷ | tau cÃsya vidyete phala-tyÃgÃt phala-t­«ïÃ-rÆpa-citta-vik«epÃbhÃvÃc ca | karma-phala-t­«ïÃ-tyÃga evÃtra gauïyà v­ttyà saænyÃsa-yoga-ÓabdÃbhyÃm abhidhÅyate sakÃmÃnapek«ya prÃÓastya-kathanÃya | avaÓyambhÃvinau hi ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃtur mukhyau saænyÃsa-yogau | tasmÃd ayaæ yadyapi na niragnir agni-sÃdhya-Órauta-karma-tyÃgÅ na bhavati, na cÃkriyo 'gni-nirapek«a-smÃrta-kriyÃ-tyÃgÅ ca na bhavati | tathÃpi saænyÃsÅ yogÅ ceti mantavya÷ | athavà na niragnir na cÃkriya÷ saænyÃsÅ yogÅ ceti mantavya÷ | kintu sÃgni÷ sakriyaÓ ca ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃyÅ saænyÃsÅ yogÅ ceti mantavya iti stÆyate | apaÓavo và anye go-aÓvebhya÷ paÓavo go-aÓvÃn ity atreva praÓaæsÃ-lak«aïayà na¤-anvayopapatti÷ | atra cÃkriya ity anenaiva sarva-karma-saænyÃsini labdhe niragnir iti vyarthaæ syÃd ity agni-Óabdena sarvÃïi karmÃïy upalak«ya niragnir iti saænyÃsÅ kriyÃ-Óabdena citta-v­ttÅr upalak«yÃkriya iti niruddha-citta-v­ttir yogÅ ca kathyate | tena na niragni÷ saænyÃsÅ mantavyo na cÃkriyo yogÅ mantavya iti yathÃ-saÇkhyam ubhaya-vyatireko darÓanÅya÷ | evaæ sati na¤-dvayam apy upapannam iti dra«Âavyam ||1|| viÓvanÃtha÷ : «a«Âhe«u yogino yoga-prakÃra-vijitÃtmana÷ | manasaÓ ca¤calasyÃpi naiÓcalyopÃya ucyate || a«ÂÃÇga-yogÃbhyÃse prav­ttenÃpi citta-Óodhakaæ ni«kÃma-karma na tyÃjyam ity Ãha karma-phalam ÃÓrito 'napek«amÃïa÷ kÃryam avaÓya-kartavyatvena ÓÃstra-vihitaæ karma ya÷ karoti, sa eva karma-phala-saænyÃsÃt saænyÃsÅ, sa eva vi«aya-bhoge«u cittÃbhÃvÃd yogÅ cocyate | na ca niragnir agnihotrÃdi-karma-mÃtra-tyÃgavÃn eva sannyÃsy ucyate | na cÃkriyo na daihika-ce«ÂÃ-ÓÆnyo 'rdha-nimÅlita-netra eva yogÅ cocyate ||1|| baladeva÷ : «a«Âhe yoga-vidhi÷ karma-Óuddhasya vijitÃtmana÷ | sthairyopÃyaÓ ca manaso 'sthirasyÃpÅti kÅrtyate || proktaæ karma-yogam a«ÂÃÇga-yoga-Óiraskam upadek«yann Ãdau tau tad-upÃyatvÃt taæ karma-yogam stauti bhagavÃn anÃÓrita iti dvÃbhyÃm | karma-phalam paÓv-anna-putra-svargÃdi-kÃmanÃÓrito 'nicchan kÃryam avaÓya-kartavyatayà vihitaæ karma ya÷ karoti, sa saænyÃsÅ j¤Ãna-yoga-ni«Âha÷, yogÅ cëÂÃÇga-yoga-ni«Âha÷ sa eva | karma-yogenaiva tayo÷ siddhir iti bhÃva÷ | na niragnir agnihotrÃdi-karma-tyÃgÅ yati-veÓa÷ sannyÃsÅ na cÃkriya÷ ÓarÅra-karma-tyÃgÅ ardha-mudrita-netro yogÅ | atra yogam a«ÂÃÇgaæ cikÅr«ÆïÃæ sahasà karma na tyÃjyam iti matam ||1|| __________________________________________________________ BhG 6.2 yaæ saænyÃsam iti prÃhur yogaæ taæ viddhi pÃï¬ava | na hy asaænyasta-saækalpo yogÅ bhavati kaÓcana ||2|| ÓrÅdhara÷ : kuta ity apek«ÃyÃæ karma-yogasyaiva saænyÃsatvaæ pratipÃdayann Ãha yam iti | saænyÃsam iti prÃhu÷ prakar«eïa Óre«ÂhatvenÃhu÷ | nyÃsa evÃty arecayat ity Ãdi Órute÷ | kevalÃt phala-saænyasanÃd dhetor yogam eva taæ jÃnÅhi | kuta ity apek«ÃyÃm iti Óabdokto hetur yoge 'py astÅty Ãha na hÅti | na saænyasta÷ phala-saækalpo yena sa karma-ni«Âho j¤Ãna-ni«Âho và kaÓcid api na hi yogÅ bhavati | ata÷ phala-saÇkalpa-tyÃga-sÃmyÃt saænyÃsÅ ca phala-saÇkalpa-tyÃgÃd eva citta-vik«epÃbhÃvÃd yogÅ ca bhavaty eva sa ity artha÷ ||2|| madhusÆdana÷ : asaænyÃse 'pi saænyÃsa-Óabda-prayoge nimitta-bhÆtaæ guïa-yogaæ darÓayitum Ãha yaæ saænyÃsam iti | yaæ sarva-karma-tat-phala-parityÃgaæ saænyÃsam iti prÃhu÷ Órutaya÷ nyÃsa evÃty arecayat, brÃhmaïÃ÷ puatrai«aïÃyÃÓ ca vittai«aïÃyÃÓ ca lokai«aïÃyÃÓ ca vyutthÃyÃtha bhik«Ã-caryaæ caranti ity ÃdyÃ÷ | yogaæ phala-t­«ïÃ-kart­tvÃbhimÃnayo÷ parityÃgena vihita-karmÃnu«ÂhÃnaæ taæ saænyÃsaæ viddhi he pÃï¬ava | abrahma-dattaæ brahma-dattam ity Ãha taæ vayaæ manyÃmahe brahma-datta-sad­Óo 'yam iti nyÃyÃt para-Óabda÷ paratra prayujyamÃna÷ sÃd­Óyaæ bodhayati gauïyà v­ttyà tad-bhÃvÃropeïa và | prak­te tu kiæ sÃd­Óyam ? iti tad Ãha nahÅti | hi yasmÃd asaænyasta-saækalpo 'tyakta-phala-saÇkalpa÷ kaÓcana kaÓcid api yogÅ na bhavati | api tu sarvo yogÅ tyakta-phala-saÇkalpa eva bhavatÅti phala-tyÃga-sÃmyÃt t­«ïÃ-rÆpa-vitta-v­tti-nirodha-sÃmyÃc ca gauïyà v­ttyà karmy eva saænyÃsÅ ca yogÅ ca bhavatÅty artha÷ | tathà hi - yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] pramÃïa-viparyaya-vikalpa-nidrÃ-sm­taya [YogaS 1.6] iti v­ttaya÷ pa¤ca-vidhÃ÷ | tatra pratyak«ÃnumÃna-ÓÃstropamÃnÃrthÃpatty-abhÃvÃkhyÃni pramÃïÃni «a¬ iti vaidikÃ÷ | pratyak«ÃnumÃnÃgamÃ÷ pramÃïÃni [YogaS 1.7] trÅïÅti yogÃ÷ | antarbhÃva-bahir-bhÃvÃbhyÃæ saÇkoca-vikÃsau dra«Âavyau | ataeva tÃrkikÃdÅnÃæ mata-bhedÃ÷ | viparyayo mithyÃ-j¤Ãnam tasya pa¤ca bhedà avidyÃsmitÃ-rÃga-dve«ÃbhiniveÓa÷ [YogaS 2.3] ta eva ca kleÓÃ÷ | Óabda-j¤ÃnÃnupÃtÅ vastu-ÓÆnyo vikalpa÷ [YogaS 1.9] pramÃ-bhrama-vilak«aïo 'sad-artha-vyavahÃra÷ ÓaÓa-vi«Ãïam asat-puru«asya catanyam ity Ãdi÷ | abhÃva-pratyayÃlambanà v­ttir nidrà [YogaS 1.10] na tu j¤ÃnÃdy-abhÃva-mÃtram ity artha÷ | anubhÆta-vi«ayÃsaæpramo«a÷ sm­ti÷ [YogaS 1.11] pÆrvÃnubhava-saæskÃrajaæ j¤Ãnam ity artha÷ | sarva-v­tti-janyatvÃd ante kathanam | lajjÃdi-v­ttÅnÃm api äcasv evÃntarbhÃvo dra«Âavya÷ | etÃd­ÓÃæ sarvÃsÃæ citta-v­ttÅnÃæ norodho yoga iti ca samÃdhir iti ca kathyate | phala-saÇkalpas tu rÃgÃkhyas t­tÅyo viparyaya-bhedas tan-nirodha-mÃtram api gauïyà v­ttyà yoga iti saænyÃsa iti cocyata iti na virodha÷ ||2|| viÓvanÃtha÷ : karma-phala-tyÃga eva saænyÃsa-ÓabdÃrtha÷ | vastutas tathà vi«ayebhyaÓ citta-naiÓcalyam eva yoga-ÓabdÃrtha÷ | tasmÃt saænyÃsa-yoga-Óabdayor aikyÃrtham evÃgatam ity Ãha yam iti | asaænyasto na saænyastas tyakta÷ saÇkalpa÷ phalÃkÃÇk«Ã vi«aya-bhoga-sp­hà yena sa÷ ||2|| baladeva÷ : nanu sarvendriya-v­tti-virati-rÆpÃyÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃæ saænyÃsa-ÓabdaÓ citta-v­tti-nirodhe yoga-ÓabdaÓ ca paÂhyate | sa ca sarvendriya-vyÃpÃrÃtmake karma-yoge sa saænyÃsÅ ca yogÅ ceti bruvatà bhavatà kayà v­ttyà nÅyata iti cet tatrÃha yam iti | yaæ karma-yogam artha-tÃtparya-j¤Ã÷ saænyÃsæ prÃhus tam eva taæ yogam a«ÂÃÇgaæ viddhi | he pÃï¬ava ! nanu siæho mÃnavaka÷ ity Ãdau ÓauryÃdi-guïa-sÃd­Óyena tathà prayoga÷ | prak­te÷ kiæ sÃd­Óyam iti cet tatrÃha na hÅti | asaænyasta-saækalpa÷ kaÓcana kaÓcid j¤Ãna-yogy a«ÂÃÇga-yogÅ ca na bhavaty api tu saænyasta-saækalpa eva bhavatÅty artha÷ | saænyasta÷ parityakta÷ saÇkalpa÷ phalecchà ca yena sa÷ | tathà phala-tyÃga-sÃd­ÓyÃt t­«ïÃ-rÆpa-citta-v­tti-nirodha-sÃd­ÓyÃc ca karma-yoginas tad-ubhayatvena prayogo gauïa-v­ttyeti ||2|| __________________________________________________________ BhG 6.3 Ãruruk«or muner yogaæ karma kÃraïam ucyate | yogÃrƬhasya tasyaiva Óama÷ kÃraïam ucyate ||3|| ÓrÅdhara÷ : tarhi yÃvaj-jÅvaæ karma-yoga eva prÃpta ity ÃÓaÇkya tasyÃvadhim Ãha Ãruruk«or iti | j¤Ãna-yogam Ãro¬huæ prÃtum iccho÷ puæsas tad-Ãrohe kÃraïaæ karmocyate | citta-Óuddhi-karatvÃt | j¤Ãna-yogam ÃrƬhasya tu tasyaiva dhyÃna-ni«Âhasya Óama÷ samÃdhiÓ citta-vik«epaka-karmoparamo j¤Ãna-paripÃke kÃraïam ucyate ||3|| madhusÆdana÷ : tat kiæ praÓastatvÃt karma-yoga eva yÃvaj-jÅvam anu«Âheya iti nety Ãha Ãruruk«or iti | yogam anta÷-karaïa-Óuddhi-rÆpaæ vairÃgyam Ãruruk«or Ãro¬hum icchor na tvÃrƬhasya muner bhavi«yata÷ karma-phala-t­«ïÃ-tyÃgina÷ karma ÓÃstra-vihitam agnihotrÃdi nityaæ bhagavad-arpaïa-buddhyà k­taæ kÃraïaæ yogÃrohaïe sÃdhanam anu«Âheyam ucyate veda-mukhena mayà | yogÃrƬhasya yogam anta÷-karaïa-Óuddhi-rÆpaæ vairÃgyaæ prÃptavatas tu tasyaiva pÆrvaæ karmiïo 'pi sata÷ Óama÷ sarva-karma-saænyÃsa eva kÃraïam anu«Âheyatayà j¤Ãna-paripÃka-sÃdhanam ucyate ||3|| viÓvanÃtha÷ : nanu tarhy a«ÂÃÇga-yogino yÃvaj-jÅvam eva ni«kÃma-karma-yoga÷ prÃpta ity ÃÓaÇkya tasyÃvadhim Ãha Ãruruk«or iti | muner yogÃbhyÃsino yogaæ niÓcala-dhyÃna-yogam Ãro¬huæ icchos tad-Ãrohe kÃraïaæ karma cocyate citta-Óuddhi-karatvÃt | tatas tasya yogaæ dhyÃna-yogam ÃrƬhasya dhyÃna-ni«ÂhÃ-prÃpta÷ Óama÷ vik«epaka-sarva-karmoparama÷ kÃraïam | tad evaæ samyak-citta-Óuddhi-rahito yogÃruruk«u÷ ||3|| baladeva÷ : nanv evam a«ÂÃÇga-yogino yÃvaj jÅvaæ karmÃnu«ÂhÃnaæ prÃptam iti cet tatrÃha Ãruruk«or iti | muner yogÃbhyÃsino yogaæ dhyÃna-ni«ÂhÃm Ãruruk«os tad-Ãrohe karma kÃraïaæ h­d-viÓuddhi-k­ttvÃt | tasyaiva yogÃrƬhasya dhyÃna-ni«Âhasya tad-dìhye Óamo vik«epaka-karmoparati÷ kÃraïam ||3|| __________________________________________________________ BhG 6.4 yadà hi nendriyÃrthe«u na karmasv anu«ajjate | sarva-saækalpa-saænyÃsÅ yogÃrƬhas tadocyate ||4|| ÓrÅdhara÷ : kÅd­Óo 'yaæ yogÃrƬho yasya Óama÷ kÃraïam ucyata iti ? atrÃha yadeti | indriyÃrthe«v indriya-bhogye«u ÓabdÃdiÓu tat-sÃdhane«u ca karmasu yadà nÃnu«ajjate Ãsaktiæ na karoti | tatra hetu÷ Ãsakti-mÆla-bhÆtÃn sarvà bhoga-vi«ayÃn karma-vi«ayÃæÓ ca saÇkalpÃn saænyasituæ tyaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ | tadà yogÃrƬha ucyate ||4|| madhusÆdana÷ : kadà yogÃrƬho bhavatÅty ucyate yadeti | yadà yasmiæÓ citta-samÃdhÃna-kÃla indriyÃrthe«u ÓabdÃdiÓu karmasu ca nitya-naimittika-kÃmya-laukika-prati«iddhe«u nÃnu«ajjate te«Ãæ mithyÃtva-darÓanenÃtmano 'kartr-abhokt­-paramÃnanadÃdvaya-svarÆpa-darÓanena ca prayojanÃbhÃva-buddhyÃham ete«Ãæ kartà mamaite bhogyà ity abhiniveÓa-rÆpam anu«aÇgaæ na karoti | hi yasmÃt tasmÃt sarva-saÇkalpa-saænyÃsÅ sarve«Ãæ saÇkalpÃnÃm idaæ mayà kartavyam etat phalaæ bhoktavyam ity evaæ rÆpÃïÃæ mano-v­tti-viÓe«ÃïÃæ tad-vi«ayÃïÃæ ca kÃmÃnÃæ tat-sÃdhanÃnÃæ ca karmaïÃæ tyÃga-ÓÅla÷ | tadà ÓabdÃdi«u karmasu cÃnu«aÇgasya tad-dhetoÓ ca saÇkalpasya yogÃrohaïa-pratibandhakasyÃbhÃvÃd yogaæ samÃdhim ÃrƬho yogÃrƬha ity ucyate ||4|| viÓvanÃtha÷ : samyak-Óuddha-cittas tu yogÃrƬhas taj-j¤Ãpakaæ lak«aïam Ãha yadeti | indriyÃrthe«u ÓabdÃdi«u karmasu tat-sÃdhane«u ||4|| baladeva÷ : yogÃrƬhatva-j¤Ãpakaæ cihnam Ãha yadeti | indriyÃrthe«u ÓabdÃdi«u tat-sÃdhane«u karmasu ca yadÃtmÃnanda-rasika÷ san na sajjate | tatra hetu÷ sarveti | sarvÃn bhoga-vi«ayÃn karma-vi«ayÃÓ ca saÇkalpÃnÃsattimÆla-bhÆtÃn saænyasituæ parityaktuæ ÓÅlaæ yasya sa÷ ||4|| __________________________________________________________ BhG 6.5 uddhared ÃtmanÃtmÃnaæ nÃtmÃnam avasÃdayet | Ãtmaiva hy Ãtmano bandhur Ãtmaiva ripur Ãtmana÷ ||5|| ÓrÅdhara÷ : ato vi«ayÃsakti-tyÃge mok«aæ tad-Ãsaktau ca bandhaæ paryÃlocya rÃgÃdi-svabhÃvaæ tyajed ity Ãha uddhared iti | Ãtmanà viveka-yuktenÃtmÃnaæ saæsÃrÃd uddharet | na tv avasÃdayed adho na nayet | hi yata Ãtmaiva mana÷-saÇgÃdy-uparata Ãtmana÷ svasya bandhur upakÃraka÷ | ripur apakÃrakaÓ ca ||5|| madhusÆdana÷ : yo yadaivaæ yogÃrƬho bhavati tadà tenÃtmanaivÃtmoddh­to bhavati saæsÃrÃnartha-vrÃtÃt | ata uddhared iti | Ãtmanà viveka-yuktena manasÃtmÃnaæ svaæ jÅvaæ saæsÃra-samudre nimagnaæ tata uddharet | ut Ærdhvaæ haret | vi«ayÃsaÇga-parityÃgena yogÃrƬhatÃm ÃpÃdayed ity artha÷ | na tu vi«ayÃsaÇgenÃtmÃnam avasÃdayet saæsÃra-samudre majjayet | hi yasmÃd ÃtmaivÃtmano bandhur hitakÃrÅ saæsÃra-bandhanÃn mocana-hetur nÃnya÷ kaÓcil laukikasya bandhor api snehÃnubandhena bandha-hetutvÃt | Ãtmaiva nÃnya÷ | kaÓcit ripu÷ Óatru-rahita-kÃri-vi«aya-bandhanÃgÃra-praveÓÃt koÓakÃra ivÃtmana÷ svasya | bÃhyasyÃpi ripor Ãtma-prayuktatvÃd yuktam avadhÃraïam Ãtmaivaa ripur Ãtmana iti ||5|| viÓvanÃtha÷ : yasmÃd indriyÃrthÃsaktyaivÃtmà saæsÃra-kÆpe patitas taæ yatnenoddhared iti | Ãtmanà vi«ayÃsakti-rahitena manasÃtmÃnaæ jÅvam uddharet | vi«ayÃsakti-sahitena manasà tv ÃtmÃnaæ nÃvasÃdayet na saæsÃra-kÆpe pÃtayet | tasmÃd Ãtmà mana eva bandhur mana eva ripu÷ ||5|| baladeva÷ : indriyÃrthÃdy-anÃsaktau hetu-bhÃvenÃha uddhared iti | vi«ayÃdy-Ãsakta-manaskatayà saæsÃra-kÆpe nimagnam ÃtmÃnaæ jÅvam Ãtmanà vi«ayÃsakti-rahitena manasà tasmÃd uddhared Ærdhvaæ haret | vi«ayÃsaktena manasÃtmÃnaæ nÃvasÃdayet tatra na nimajjayet | hi niÓcaye naivam Ãtmaiva mana evÃtmana÷ svasya bandhus tad eva ripu÷ | sm­tiÓ ca - mana eva manu«yÃïÃæ kÃraïaæ bandha-mok«ayo÷ | bandhÃya vi«ayÃsaÇgo muktyai nirvi«ayaæ mana÷ || iti ||5|| __________________________________________________________ BhG 6.6 bandhur ÃtmÃtmanas tasya yenÃtmaivÃtmanà jita÷ | anÃtmanas tu Óatrutve vartetÃtmaiva Óatruvat ||6|| ÓrÅdhara÷ : katham-bhÆtasyÃtmaiva bandhu÷ ? katham-bhÆtasya cÃtmaiva ripur ity apek«ÃyÃm Ãha bandhur iti | yenÃtmanaivÃtmà kÃrya-kÃraïa-saÇghÃta-rÆpo jito vaÓÅk­tasya tathÃbhÆtasyÃtmana Ãtmaiva bandhu÷ | anÃtmano 'jitÃtmanas tv ÃtmaivÃtmana÷ Óatrutve Óatruvad apakÃra-kÃritve varteta ||6|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ kiæ-lak«aïa ÃtmÃtmano bandhu÷ kiæ-lak«aïo vÃtmano ripur ity ucyate bandhur iti | Ãtmà kÃrya-karaïa-saæghÃto yena jita÷ sva-vaÓÅk­ta Ãtmanaiva viveka-yuktena manasaiva na tu ÓastrÃdinà | tasyÃtmà svarÆpam Ãtmano bandhur ucch­Çkhala-sva-prav­tty-abhÃvena sva-hita-karaïÃt | anÃtmanas tv ajitÃtmana ity etat | Óatrutve Óatru-bhÃve vartetÃtmaiva Óatruvat | bÃhya-Óatrur ivocch­Çkhala-prav­ttyà svasya svenÃni«ÂÃcaraïÃt ||6|| viÓvanÃtha÷ : kasya sa bandhu÷ ? kasya sa ripur ity apek«ÃyÃm Ãha bandhur iti | yenÃtmanà jÅvenÃtmà mano jitas tasya jÅvasya sa Ãtmà mano bandhu÷ | anÃtmano 'jita-manasas tv Ãtmaiva mana eva Óatruvat Óatrutve 'pakÃrakatve varteta ||6|| baladeva÷ : kÅd­Óasya sa bandhu÷ ? kÅd­Óasya sa ripur ity apek«ÃyÃm Ãha bandhur iti | yenÃtmanà jÅvenÃtmà mana eva jitas tasya jÅvasya sa Ãtmà mano bandhus tad-upakÃrÅ | anÃtmano 'jita-manasas tu jÅvasyÃtmaiva mana eva Óatruvat Óatrutve 'pakÃrakatve varteta ||6|| __________________________________________________________ BhG 6.7 jitÃtmana÷ praÓÃntasya paramÃtmà samÃhita÷ | ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u tathà mÃnÃpamÃnayo÷ ||7|| ÓrÅdhara÷ : jitÃtmana÷ svasmin bandhutvaæ sphuÂayati jitÃtmana iti | jita Ãtmà yena tasya praÓÃntasya rÃgÃdi-rahitasyaiva | paraæ kevalam Ãtmà ÓÅto«ïÃdi«u satsv api samÃhita÷ svÃtma-ni«Âho bhavati nÃnyasya | yad và tasya h­di paramÃtmà samÃhita÷ sthito bhavati ||7|| madhusÆdana÷ : jitÃtmana÷ sva-bandhutvaæ viv­ïoti jitÃtmana iti | ÓÅto«ïa-sukha-du÷khe«u citta-vik«epa-kare«u satsv api tathà mÃnÃpamÃnayo÷ pÆjÃ-paribhavayoÓ citta-vik«epa-hetvo÷ sator iti te«u samatveneti và | jitÃtmana÷ prÃg-uktasya jitendriyasya praÓÃntasya sarvatra sama-buddhayà rÃga-dve«a-ÓÆnyasya paramÃtmà sva-prakÃÓa-j¤Ãna-svabhÃva Ãtmà samÃhita÷ samÃdhi-vi«ayo yogÃrƬho bhavati | param iti và ccheda÷ | jitÃtmana÷ praÓÃntasyaiva paraæ kevalam Ãtmà samÃhito bhavati nÃnyasya | tasmÃj jitÃtmà praÓÃntaÓ ca bhaved ity artha÷ ||7|| viÓvanÃtha÷ : atha yogÃrƬhasya cihnÃni darÓayati tribhi÷ | jitÃtmano jita-manasa÷ praÓÃntasya rÃgÃdi-rahitasya yogina÷ param atiÓayena samÃhita÷ samÃdhi-stha Ãtmà bhavet | ÓÅtÃdi«u satsv api mÃnÃpamÃnayo÷ prÃptayor api ||7|| baladeva÷ : yogÃrambha-yogyÃm avasthÃm Ãha jiteti tribhi÷ | ÓÅto«ïÃdi«u mÃnÃpamÃnayoÓ ca jitÃtmano 'vik­ta-manasa÷ praÓÃntasya rÃgÃdi-ÓÆnyasyÃtmà param atyarthaæ samÃhita÷ samÃdhistho bhavati ||7|| __________________________________________________________ BhG 6.8 j¤Ãna-vij¤Ãna-t­ptÃtmà kÆÂastho vijitendriya÷ | yukta ity ucyate yogÅ sama-lo«ÂÃÓma-käcana÷ ||8|| ÓrÅdhara÷ : yogÃrƬhasya lak«aïaæ Órai«Âhyaæ coktam upapÃdya upasaæharati j¤Ãneti | j¤Ãnam aupadeÓikaæ vij¤Ãnam aparok«Ãnubhava÷ tÃbhyÃæ t­pto nirÃkÃÇk«a Ãtmà cittaæ yasya | ata÷ kÆÂastho nirvikÃra÷ | ataeva vijitÃnÅndriyÃïi yena | ataeva samÃni lo«ÂÃdÅni yasya | m­t-piï¬a-pëÃïa-suvarïe«u heyopÃdeya-buddhi-ÓÆnya÷ | sa yukto yogÃrƬha ity ucyate ||8|| madhusÆdana÷ : kiæ ca j¤Ãneti | j¤Ãnaæ ÓÃstroktÃnÃæ padÃrthÃnÃm aupadeÓikaæ j¤Ãnaæ vij¤Ãnaæ tad-aprÃmÃïya-ÓaÇkÃ-nirÃkaraïa-phalena vicÃreïa tathaiva te«Ãæ svÃnubhavenÃparok«Åkaraïaæ tÃbhyÃ÷ t­pta÷ saæjÃtÃlaæ-pratyaya Ãtmà cittaæ yasya sa tathà | kÆÂÃstho vi«aya-saænidhÃv api vikÃra-ÓÆnya÷ | ataeva vijitÃni rÃga-dve«a-pÆrvakÃd vi«aya-grahaïÃdvayÃvartitÃnÅndriyÃïi yena sa÷ | ataeva heyopÃdeya-buddhi-ÓÆnyatvena samÃni m­t-piï¬a-pëÃïa-käcanÃni yasya sa÷ | yogÅ paramahaæsa-parivrÃjaka÷ para-vairÃgya-yukto yogÃrƬha ity ucyate ||8|| viÓvanÃtha÷ : j¤Ãnam aupadeÓikaæ vij¤Ãnam aparok«Ãnubhavas tÃbhyÃæ t­pto nirÃkÃÇk«a Ãtmà cittaæ yasya sa÷ | kÆÂastha ekenaiva svabhÃvena sarva-kÃlaæ vyÃpya sthita÷ sarva-vastu«v anÃsaktatvÃt | samÃni lo«ÂÃdÅni yasya sa÷ | lo«Âaæ m­t-piï¬a÷ ||8|| baladeva÷ : j¤Ãneti | j¤Ãnam ÓÃstrajaæ vij¤Ãnam viviktÃtmÃnubhavas tÃbhyÃæ t­ptÃtmà pÆrïa-manÃ÷ | kÆÂastha eka-svabhÃvatayà sarva-kÃlaæ sthita÷ | ato vijitendriya÷ prak­ti-viviktÃtma-mÃtra-ni«ÂhatvÃt | prÃk­te«u lo«ÂrÃdi«u | lo«Âaæ m­t-piï¬a÷ | Åd­Óo yogÅ ni«kÃma-karmÅ yukta Ãtma-darÓana-rÆpa-yogÃbhyÃsa-yogya ucyate ||8|| __________________________________________________________ BhG 6.9 suh­n-mitrÃry-udÃsÅna-madhyastha-dve«ya-bandhu«u | sÃdhu«v api ca pÃpe«u sama-buddhir viÓi«yate ||9|| ÓrÅdhara÷ : suh­n-mitrÃdi«u sama-buddhi-yuktas tu tato 'pi Óre«Âha ity Ãha suh­d iti | suh­t svabhÃvenaiva hitÃÓaæsÅ | mitraæ sneha-vaÓenopakÃraka÷ | arir ghÃtaka÷ | udÃsÅno vivadamÃnayor apy upek«aka÷ | madhya-stho vivadamÃnayor ubhayor api hitÃÓaæsÅ | dve«yo dve«a-vi«aya÷ | bandhu÷ saæbandhÅ | sÃdhava÷ sad-ÃcÃrÃ÷ | pÃpà durÃcÃrÃ÷ | ete«u samà rÃga-dve«Ãdi-ÓÆnyà buddhir yasya sa tu viÓi«Âa÷ ||9|| madhusÆdana÷ : suh­n-mitrÃdi«u sama-buddhis tu sarva-yogi-Óre«Âha ity Ãha suh­d iti | suh­t pratyupakÃram anapek«ya pÆrva-snehaæ sambandhaæ ca vinaivopakartà | mitraæ snehenopakÃraka÷ | ari÷ svak­tÃpakÃram anapek«ya svabhÃva-krauryeïÃpakartà | udÃsÅno vivadamÃnayor ubhayor apy upek«aka÷ | madhya-stho vivadamÃnayor ubhayor api hitai«Å | dve«ya÷ sva-k­tÃpakÃram apek«yÃpakartà | bandhu÷ saæbandhenopakartà | ete«u sÃdhu«u ÓÃstra-vihita-kÃri«u pÃpe«u ÓÃstra-prati«iddha-kÃri«v api | ca-kÃrÃd anye«u ca sarve«u sama-buddhi÷ ka÷ kÅd­k-karmety avyÃp­ta-buddhi÷ sarvatra rÃga-dve«a-ÓÆnyao viÓi«yate sarvatra utk­«Âo bhavati | vimucyate iti và pÃÂha÷ ||9|| viÓvanÃtha÷ : suh­t svabhÃvenaiva hitÃÓaæsÅ | mitraæ kenÃpi snehena hita-kÃrÅ | arir ghÃtaka÷ | udÃsÅno vivadamÃnayor upek«aka÷ | madhya-stho vivadamÃnayor vivÃdÃpahÃrÃrthÅ | dve«yo 'pakÃrakatvÃt dve«Ãrha÷ | bandhu÷ saæbandhÅ | sÃdhavo dhÃrmikÃ÷ | pÃpà adhÃrmikÃ÷ | ete«u sama-buddhis tu viÓi«yate | sama-lo«ÂÃÓma-käcanÃt sakÃÓÃd api Óre«Âha÷ ||9|| baladeva÷ : suh­d iti | ya÷ suh­d-Ãdi«u sama-buddhi÷, sa sama-lo«ÂÃÓma-käcanÃd api yogina÷ sakÃÓÃd viÓi«yate Óre«Âho bhavati | tatra suh­t svabhÃvena hitecchu÷ | mitraæ kenÃpi snehena hita-k­t | arir nirmitrato 'narthecchu÷ | udÃsÅno vivadamÃnayor anapek«aka÷ | madhya-sthas tayor vivÃdÃpahÃrÃrthÅ | dve«o 'pakÃrikatvÃt dve«Ãrha÷ | bandhu÷ saæbandhena hitecchu÷ | sÃdhavo dhÃrmikÃ÷ | pÃpà adhÃrmikÃ÷ ||9|| __________________________________________________________ BhG 6.10 yogÅ yu¤jÅta satatam ÃtmÃnaæ rahasi sthita÷ | ekÃkÅ yata-cittÃtmà nirÃÓÅr aparigraha÷ ||10|| ÓrÅdhara÷ : evaæ yogÃrƬhasya lak«aïam uktvedÃnÅæ tasya sÃÇgaæ yogaæ vidhatte yogÅty Ãdinà sa yogÅ paramo mata ity antena granthena yogÅti | yogÅ yogÃrƬha÷ | ÃtmÃnaæ mana÷ | yu¤jÅta samÃhitaæ kuryÃt | satataæ nirantaram | rahasy ekÃnte sthita÷ san | ekÃkÅ saÇga-ÓÆnya÷ | yataæ saæyataæ cittam Ãtmà dehaÓ ca yasya | nirÃÓÅr nirÃkÃÇk«a÷ | aparigraha÷ parigraha-ÓÆnyaÓ ca ||10|| madhusÆdana÷ : evaæ yogÃrƬhasya lak«aïaæ phalaæ coktvà tasya sÃÇgaæ yogaæ vidhatte yogÅty Ãdibhi÷ sa yogÅ paramo mata ity antais trayoviæÓatyà Ólokai÷ | tatraivam uttama-phala-prÃptaye yogÅti | yogÅ yogÃrƬha ÃtmÃnaæ cittaæ satataæ nirantaraæ yu¤jÅta k«iptam Ƭha-vik«ipta-bhÆmi-parityÃgenaikÃgra-nirodha-bhÆmibhyÃæ samÃhitaæ kuryÃt | rahasi giri-guhÃdau yoga-pratibandhaka-durjanÃdi-varjite deÓe sthita ekÃkÅ tyakta-sarva-g­ha-parijana÷ saænyÃsÅ | cittam anta÷-karaïam Ãtmà dehaÓ ca saæyatau yoga-pratibandhaka-vyÃpÃra-ÓÆnyau yasya sa yata-cittÃtmà | yato nirÃÓÅr vairÃgya-dÃr¬hyena vigata-t­«ïa÷ | ataeva cÃparigraha÷ ÓÃstrÃbhyanuj¤ÃtenÃpi yoga-pratibandhakena parigraheïa ÓÆnya÷ ||10|| viÓvanÃtha÷ : atha sÃÇgaæ yogaæ vidhatte yogÅty Ãdinà sa yogÅ paramo mata ity atas tena | yogÅ yogÃrƬha ÃtmÃnaæ mano yu¤jÅta samÃdhi-yuktaæ kuryÃt ||10|| baladeva÷ : atha tasya sÃÇgaæ yogam upadiÓati yogÅty Ãdi trayoviæÓatyà | yogÅ ni«kÃma-karmÅ | ÃtmÃnaæ mana÷ satatam aharahar yu¤jÅta samÃdhi-yuktaæ kuryÃt | rahasi nirjane ni÷Óabde deÓe sthita÷ | tatrÃpy ekÃkÅ dvitÅya-ÓÆnyas tatrÃpi yata-cittÃtmà yatau yoga-pratikÆla-vyÃpÃra-varjitau citta-dehau yasya sa÷ | yato nirÃÓÅr d­¬ha-vairÃgyatayetaratra nisp­ha÷ | aparigraho nirÃhÃra÷ ||10|| __________________________________________________________ BhG 6.11-12 Óucau deÓe prati«ÂhÃpya sthiram Ãsanam Ãtmana÷ | nÃtyucchritaæ nÃtinÅcaæ cailÃjinakuÓottaram ||11|| tatraikÃgraæ mana÷ k­tvà yata-cittendriya-kriya÷ | upaviÓyÃsane yu¤jyÃd yogam Ãtma-viÓuddhaye ||12|| ÓrÅdhara÷ : Ãsana-niyamaæ darÓayann Ãha ÓucÃv iti dvÃbhyÃm | Óuddhe sthÃne Ãtmana÷ svasya Ãsanaæ sthÃpayitvà | kÅd­Óam ? sthiram acalam | nÃtyucchritaæ nÃtÅvonnatam | na cÃtinÅcam | celaæ vastram | ajinaæ vyÃghrÃdi-carma | celÃjine kuÓebhya uttare yasya | kuÓÃnÃm upari carma tad upari vastram ÃstÅryetety artha÷ ||11|| tatreti | tatra tasminn Ãsana upaviÓyaikÃgraæ vik«epa-rahitaæ mana÷ k­tvà yogaæ yu¤jyÃd abhyaset | yatÃ÷ saæyatÃÓ cittasyendriyÃïÃæ ca kriyà yasya sa÷ | Ãtmano manaso viÓuddhaya upaÓÃntaye ||12|| madhusÆdana÷ : tatrÃsana-niyamaæ darÓayann Ãha Óucau deÓa iti dvÃbhyÃm | Óucau svabhÃvata÷ saæskÃrato và Óuddhe jana-samudÃya-rahite nirbhaye gaÇgÃ-taÂa-guhÃdau deÓe sthÃne prati«ÂhÃpya sthiram niÓcalam nÃtyucchritaæ nÃtyuccaæ nÃpy atinÅcam cailÃjina-kuÓottaraæ cailaæ m­du-vastram ajinaæ m­du-vyÃghrÃdi-carma te kuÓebhya uttare uparitane yasmiæs tat | Ãsyate 'sminn ity Ãsanaæ kuÓamaya-v­«y-upari m­du-carma tad-upari m­du-vastra-rÆpam ity artha÷ | tathà cÃha bhagavÃn pata¤jali÷ sthira-sukham Ãsanam iti | Ãtmana iti parÃsana-vyÃv­tty-arthaæ tasyÃpi parecchÃ-niyamÃbhÃvena yoga-vik«epa-paratvÃt ||11|| evam Ãsanaæ prati«ÂhÃpya kim kuryÃd iti tatrÃha tatraikÃgram iti | tatra tasminn Ãsana upaviÓyaiva na tu ÓayÃnas ti«Âhan và | ÃsÅna÷ sambhavÃt iti nyÃyena | yatÃ÷ saæyatà uparatÃÓ cittasyendriyÃïÃæ ca kriyà v­ttayo yena sa yata-cittendriya-kriya÷ san yogaæ samÃdhiæ yu¤jÅtÃbhyaset | kim-artham ? Ãtma-viÓuddhaya Ãtmano 'nta÷-karaïasya sarva-vik«epa-ÓÆnyatvenÃtisÆk«matayà brahma-sÃk«ÃtkÃra-yogyatÃyai | d­Óyate tv agryayà buddhyà sÆk«mayà sÆk«ma-darÓibhi÷ [KaÂhU 1.3.12] iti Órute÷ | kiæ k­tvà yogam abhyased iti tatrÃha ekÃgraæ rÃjasatÃmasa-vyutthÃnÃkhya-prÃg-ukta-bhÆmi-traya-parityÃgenaika-vi«ayaka-dhÃrÃvÃhikÃneka-v­tti-yuktam udrikta-sattvaæ mana÷ k­tvà d­¬ha-bhÆmikena prayatnena sampÃdyaikÃgratÃ-viv­ddhy-arthaæ yogaæ sampraj¤Ãta-samÃdhim abhyaset | sa ca brahmÃkÃra-mano-v­tti-pravÃha eva nididhyÃsanÃkhya÷ | tad uktam - brahmÃkÃra-mano-v­tti-pravÃho 'haÇk­tiæ vinà | saæpraj¤Ãta-samÃdhi÷ syÃd dhyÃnÃbhyÃsa-prakar«ata÷ || iti | etad evÃbhipretya dhyÃnÃbhyÃsa-prakar«aæ vidadhe bhagavÃn - yogÅ yu¤jÅta satataæ [GÅtà 6.10] yu¤jyÃd yogam Ãtma-viÓuddhaye [GÅtà 6.12] | yukta ÃsÅta mat-para [GÅtà 6.14]ity Ãdi bahu-k­tva÷ ||12|| viÓvanÃtha÷ : prati«ÂhÃpya stthÃpayitvà | celÃjina-kuÓottaram iti kuÓÃsanopari m­ga-carmÃsanam | tad upari vastrÃsanaæ nidhÃyety artha÷ | Ãtmano 'nta÷-karaïasya viÓuddhatve vik«epa-ÓÆnyatvenÃtisÆk«matayà brahma-sÃk«ÃtkÃra-yogyatÃyai d­Óyate tv agryayà buddhyà [KaÂhU 1.3.12] iti Órute÷ ||11-12|| baladeva÷ : Ãsanam Ãha ÓucÃv iti dvÃbhyÃm | Óucau svata÷ saæskÃrataÓ ca Óuddhe gaÇgÃ-taÂa-giri-guhÃdau deÓe sthiraæ niÓcalam | nÃtyucchritaæ nÃtyuccam | nÃtinÅcam dÃrvÃdi-nirmitam Ãsanaæ prati«ÂhÃpya saæsthÃpya | cailÃjine kuÓebhya uttare yatra tat | cailaæ m­du-vastram | ajinaæ m­du-m­gÃdi-carma | kuÓopari vastram ÃstÅryetety artha÷ | Ãtmana iti parÃsanasya vyÃv­ttaye parecchÃyau aniyatatvena tasya yoga-pratikÆlatvÃt | tatreti tasmin prati«ÂhÃpite Ãsane upaviÓya, na tu ti«Âhan ÓayÃno vety artha÷ | evam Ãha sÆtrakÃra÷ -- ÃsÅna÷ sambhavÃt [Vs 4.1.7] iti | yatà niruddhÃÓ cittÃdi-kriyà yasya sa÷ mana ekÃgram avyÃkulaæ k­tvà yogaæ yu¤jÅta samÃdhim abhyaset | Ãtmano 'nta÷karaïasya viÓuddhaye atinairmalyena sauk«myeïÃtma-darÓana-yogyatÃyai d­Óyate tv agryayà buddhyà sÆk«mayà sÆk«ma-darÓibhi÷ [KaÂhU 1.3.12] iti ÓravaïÃt ||11-12|| __________________________________________________________ BhG 6.13-14 samaæ kÃya-Óiro-grÅvaæ dhÃrayann acalaæ sthira÷ | saæprek«ya nÃsikÃgraæ svaæ diÓaÓ cÃnavalokayan ||13|| praÓÃntÃtmà vigata-bhÅr brahmacÃri-vrate sthita÷ | mana÷ saæyamya mac-citto yukta ÃsÅta mat-para÷ ||14|| ÓrÅdhara÷ : cittaikÃgryÃpayoginÅæ dehÃdhikÃriïÃæ darÓayann Ãha samam iti dvÃbhyÃm | kÃya iti dehasya madhya-bhÃgo vivak«ita÷ | kÃyaÓ ca ÓiraÓ ca grÅvà ca kÃya-Óiro-grÅvam | mÆlÃdhÃrÃd Ãrabhya mÆrdhÃgra-paryantaæ samam avakram | acalaæ niÓcalam | dhÃrayan | sthiro d­¬ha-prayatno bhÆtvety artha÷ | svÅyaæ nÃsikÃgraæ samprek«ya ity ardha-nimÅlita-netra ity artha÷ | itas tato diÓaÓ cÃnavalokayan ÃsÅta ity uttareïÃnvaya÷ ||13|| praÓÃnteti | praÓÃnta Ãtmà cittaæ yasya | vigatà bhÅr bhayaæ yasya | brahmacÃri-vrate brahmacarye sthita÷ san | mana÷ saæyamya pratyÃh­tya | mayy eva cittaæ yasya | aham eva paraæ puru«Ãrtho yasya sa mat-para÷ | evaæ yukto bhÆtvÃsÅta ti«Âhet ||14|| madhusÆdana÷ : tad-arthaæ bÃhyam Ãsanam uktvÃdhunà tatra kathaæ ÓarÅra-dhÃraïam ity ucyate samam iti | kÃya÷ ÓarÅra-madhyaæ sa ca ÓiraÓ ca grÅvà ca kÃya-Óiro-grÅvaæ mÆlÃdhÃrÃd Ãrabhya mÆrdhÃnta-paryantaæ samam avakram acalam akampaæ dhÃrayann eka-tattvÃbhyÃsena vik«epa-saha-bhÃvya-aÇgam ekayattvÃbhÃvaæ sampÃdayan sthiro d­¬ha-prayatno bhÆtvà | kiæ ca svaæ svÅyaæ nÃsikÃgraæ saæprek«yaiva laya-vik«epa-rÃhityÃya vi«aya-prav­tti-rahito 'nimÅlita-netra ity artha÷ | diÓaÓ cÃnavalokayann antarÃntarà diÓÃæ cÃvalokanam akurvan yoga-pratibandhakatvÃt tasya | evambhÆta÷ sann ÃsÅnety uttareïa sambandha÷ ||13|| kiæ ca praÓÃntÃtmeti | nidÃna-niv­tti-rÆpeïa prakar«eïa ÓÃnto rÃgÃdi-do«a-rahita ÃtmÃnta÷karaïaæ yasya sa praÓÃntÃtmà ÓÃstrÅya-niÓcaya-dÃr¬hyÃd vigatà bhÅ÷ | sarva-karma-parityÃgena yuktavÃyuktatva-ÓaÇkà yasya sa vigata-bhÅ÷ | brahmacÃri-vrate brahmacarya-guru-ÓuÓrÆ«Ã-bhik«Ãnna-bhojanÃdau sthita÷ san | mana÷ saæyamya vi«ayÃkÃra-v­tti-ÓÆnyaæ k­tvà | mayi parameÓvare pratyak-citi sa-guïe nirguïe và cittaæ yasya sa mac-citto mad-vi«ayaka-dhÃrÃvÃhika-citta-v­ttimÃn | putrÃdau priye cintanÅye sati katham evaæ syÃd ata Ãha mat-para÷ | aham eva paramÃnanda-rÆpatvÃt para÷ puru«Ãrtha÷ priyo yasya sa tathà | tad etat preya÷ putrÃt preyo vittÃt preyo 'nyasmÃt sarvasmÃd antarataraæ yad ayam Ãtmà [BAU 1.4.8] iti Órute÷ | evaæ vi«ayÃkÃra-sarva-v­tti-nirodhena bhagavad-ekÃkÃra-citta-v­tti-yukta÷ sampraj¤Ãta-samÃdhimÃn ÃsÅtopaviÓed yathÃ-Óakti, na tu svecchayà vyutti«Âhed ity artha÷ | bhavati kaÓcid rÃgÅ strÅ-citto na tu striyam eva paratvenÃrÃdhyatvena g­hïÃti | kiæ tarhi ? rÃjÃnaæ và devaæ và | ayaæ tu mac-citto mat-paraÓ ca sarvÃrÃdhyatvena mÃm eva manyata iti bhëya-k­tÃæ vyÃkhyà | vyÃkhyÃt­tve 'pi me nÃtra bhëya-kÃreïa tulyatà | gu¤jÃyÃ÷ kiæ nu hemnaika-tulÃrohe 'pi tulyatà ||14|| viÓvanÃtha÷ : kÃyo deha-madhya-bhÃga÷ samam avakram acalaæ niÓcalaæ dhÃrayan kurvan mana÷ saæyamya pratyÃh­tya mac-citto mÃæ caturbhujaæ sundarÃkÃraæ cintayan | mat-paro mad-bhakti-parÃyaïa÷ ||13-14|| baladeva÷ : Ãsane tasminn upavi«Âasya ÓarÅra-dhÃraïa-vidhim Ãha samam iti | kÃyo deha-madhya-bhÃga÷ | kÃyaÓ ca ÓiraÓ ca grÅvà ca te«Ãæ samÃhÃra÷ prÃïy-aÇgatvÃt | samam avakram | acalam akampam dhÃrayan kurvan | sthiro d­¬ha-prayatno bhÆtvà sva-nÃsikÃgraæ samprek«ya sampaÓyan mano-laya-vik«epa-niv­ttaye bhrÆ-madhya-d­«Âi÷ sann ity artha÷ | antarÃntarà diÓaÓ cÃnavalokayan | evambhÆta÷ sann ÃsÅtety uttareïa sambandha÷ | praÓÃntÃtmà ak«ubdha-manÃ÷ | vigatà bhÅr nirbhaya÷ | brahmacÃri-vrate brahmacarye sthita÷ | mana÷ saæyamya vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya | mac-cittaÓ caturbhujaæ sundarÃÇgaæ mÃæ cintayan | mat-paro mad-eka-puru«Ãrtha÷ | yukto yogÅ ||13-14|| __________________________________________________________ BhG 6.15 yu¤jann evaæ sadÃtmÃnaæ yogÅ niyata-mÃnasa÷ | ÓÃntiæ nirvÃïa-paramÃæ mat-saæsthÃm adhigacchati ||15|| ÓrÅdhara÷ : yogÃbhyÃsa-phalam Ãha yu¤jann evam iti | evam ukta-prakÃreïa sadÃtmÃnaæ mano yu¤jan samÃhitaæ kurvan | niyataæ niruddhaæ mÃnasaæ cittaæ yasya sa÷ | ÓÃntiæ saæsÃroparamaæ prÃpnoti | kathambhÆtam ? nirvÃïaæ paramaæ prÃpyaæ yasyÃæ tÃm | mat-saæsthÃæ mad-rÆpeïÃvasthitÃm ||15|| madhusÆdana÷ : evaæ saæpraj¤Ãta-samÃdhinÃsÅnasya kiæ syÃd ity ucyate yu¤jann iti | evaæ raho 'vasthÃnÃdi-pÆrvokta-niyamenÃtmÃnaæ mano yu¤jann abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ samÃhitaæ kurvan yogÅ sadà yogÃbhyÃsa-paro 'bhÃysÃtiÓayena niyataæ niruddhaæ mÃnasaæ mano yena niyatà niruddhà mÃnasà mano-v­tti-rÆpà vikÃrà yeneti và niyata-mÃnasa÷ san, ÓÃntiæ sarva-v­tty-uparati-rÆpÃæ praÓÃntavÃhitÃæ nirvÃïa-paramÃæ tattva-sÃk«ÃtkÃrotpatti-dvÃreïa sakÃryÃvidyÃn-niv­tti-rÆpa-mukti-paryavasÃyinÅæ mat-saæsthÃæ mat-svarÆpa-paramÃnanda-rÆpÃæ ni«ÂhÃm adhigacchati, na tu sÃæsÃrikÃïy aiÓvaryÃïi anÃtma-vi«aya-samÃdhi-phalÃny adhigacchati, te«Ãm apavargopayogi-samÃdhy-upasargatvÃt | tathà ca tat-tat-samÃdhi-phalÃny uktvÃha bhagavÃn pata¤jali÷ -- te samÃdhÃv upasargà vyutthÃne siddhaya÷ [YogaS 3.37] iti, sthÃny-upanimantraïe saÇga-smayÃkaraïaæ puna÷ ani«Âa-prasaÇgÃt [YogaS 3.51] iti ca | sthÃnino devÃ÷ | tathà coddÃlako devair Ãmantrito 'pi tatra saÇgam Ãdaraæ smayaæ garvaæ cÃk­tvà devÃn avaj¤Ãya punar ani«Âa-prasaÇga-nivÃraïÃya nirvikalpakam eva samÃdhim akarod iti vasi«ÂhenopÃkhyÃyate | mumuk«ubhir heyaÓ ca samÃdhi÷ sÆtrita÷ pata¤jalinà -- vitarka-vicÃrÃnandÃsmitÃ-rÆpÃnugamÃt saæpraj¤Ãta÷ [YogaS 1.17] | samyak saæÓaya-viparyayÃnadhyavasÃya-rahitatvena praj¤Ãyate prakar«eïa viÓe«a-rÆpeïa j¤Ãyate bhÃvyasya rÆpaæ yena sa sampraj¤Ãta÷ samÃdhir bhÃvanÃ-viÓe«a÷ | bhÃvanà hi bhÃvyasya vi«ayÃntara-parihÃreïa cetasi puna÷ punar niveÓanam | bhÃvyaæ ca trividhaæ grÃhya-grahaïa-grahÅt­-bhedÃt | grÃhyam api dvividhaæ sthÆla-sÆk«ma-bhedÃt | tad uktaæ -- k«Åïa-v­tter abhijÃtasyeva maïer grahÅt­-grahaïa-grÃhye«u tat-stha-tad-a¤janatÃ-samÃpatti÷ [YogaS 1.41] | k«Åïà rÃjasa-tÃmasa-v­ttayo yasya tasya cittasya grahÅt­-grahaïa-grÃhye«v Ãtmendriya-vi«aye«u tat-sthatà tatraivaikÃgratà | tad-a¤janatà tan-mayatà nyag-bhÆte citte bhÃvyamÃnasya evotkar«aæ iti yÃvat | tathÃ-vidhÃ-samÃpattis tad-rÆpa÷ pariïÃmo bhavati | yathÃbhijÃtasya nirmalasya sphaÂika-maïes tat-tad-upÃÓraya-vaÓÃt tat-tad-rÆpÃpattir evaæ nirmalasya cittasya tat-tad-bhÃvanÅya-vastÆparÃgÃt tat-tad-rÆpÃpatti÷ samÃpatti÷ samÃdhir iti ca paryÃya÷ | yadyapi garhÅt­-grahaïa-grÃhye«v ity uktaæ tathÃpi bhÆmikÃ-krama-vaÓÃd grÃhya-grahaïa-grahÅt­«v iti boddhavyam | yata÷ prathamaæ grÃhya-ni«Âha eva samÃdhir bhavati tato grahaïa-ni«Âhas tato grahÅt­-ni«Âha iti | grahÅtrÃdi-kramo 'py agre vyÃkhyÃsyate | tatra yadà sthÆlaæ mahÃ-bhÆtendriyÃtmaka-«o¬aÓa-vikÃra-rÆpaæ vi«ayam ÃdÃya pÆrvÃparÃnusandhÃnena ÓabdÃrthollekhena ca bhÃvanà kriyate tadà sa-vitarka÷ samÃdhi÷ | asminn evÃlambate pÆrvÃparÃnusandhÃna-ÓabdÃrthollekha-ÓÆnyatvena yadà bhÃvanà pravartate tadà nirvitarka÷ | etÃv ubhÃv apy atra vitarka-Óabdenoktau | tan-mÃtrÃnta÷-karaïa-lak«aïaæ sÆk«maæ vi«ayam Ãlambya tasya | deÓa-kÃla-dharmÃvacchedena yadà bhÃvanà pravartate tadà sa-vicÃra÷ | asminn evÃlambane deÓa-kÃla-dharmÃvacchedaæ vinà dharmi-mÃtrÃvabhÃsitvena yadà bhÃvanà pravartate tadà nirvicÃra÷ | etÃv uabhÃv apy atra vicÃra-Óabdenoktau | tathà ca bhëyaæ vitarkaÓ cittasya sthÆla Ãlambana Ãbhoga÷ sÆk«me vicÃra iti | iyaæ grÃhya-samÃpattir iti vyapadiÓyate | yadà rajas-tamo-leÓÃnubiddham anta÷-karaïa-sattvaæ bhÃvyate tadà guïa-bhÃvÃc cic-chakte÷ sukha-prakÃÓamayasya sattvasya bhÃvayamÃnasyodrekÃtmÃnanada÷ samÃdhir bhavati | asminn eva samÃdhau ye baddha-dh­tayas tattvÃntaraæ pradhÃna-puru«a-rÆpaæ na paÓyanti te vigata-dehÃhaÇkÃratvÃd videha-Óabdenocyate | iyaæ grahaïa-sampatti÷ | tata÷ paraæ rajas-tamo-leÓÃnabhibhÆtaæ Óuddhaæ sattvam ÃlambanÅk­tya yà bhÃvanà pravartate tasyÃæ grÃhyasya sattvasya nyag-bhÃvÃc citi-Óakter udrekÃt sattÃ-mÃtrÃvaÓe«atvena samÃdhi÷ sÃsmita ity ucyate | na cÃhaÇkÃrÃsmitayor abheda÷ ÓaÇkanÅya÷ | yato yatrÃnta÷karaïam ahim ity ullekhena vi«ayÃn vedayate so 'haÇkÃra÷ | yatra tv antarmukhatayà pratiloma-pariïÃmena prak­ti-lÅne cetasi sattÃ-mÃtram avabhÃti so 'smità | asminn eva samÃdhau ye k­ta-parito«Ãs te paraæ puru«am apaÓyantaÓ cetasa÷ prak­tau lÅnatvÃt prak­ti-layà ity ucyante | seyaæ grahÅt­-samÃpattir asmitÃ-mÃtra-rÆpa-grahÅt­-ni«ÂhatvÃt | ye tu paraæ puru«aæ vivicya bhÃvanÃyÃæ pravartante te«Ãm api kevala-puru«a-vi«ayà viveka-khyÃtir grahÅt­-samÃpattir api na sÃsmita÷ samÃdhir vivekenÃsmitÃyÃs tyÃgÃt | tatra grahÅt­-bhÃna-pÆrvakam eva grahaïa-bhÃnaæ tat-pÆrvakaæ ca sÆk«ma-grÃhya-bhÃnaæ tat-pÆrvakaæ ca sthÆla-grÃhya-bhÃnam iti sthÆla-vi«ayo dvi-vidho 'pi vitarkaÓ catu«ÂayÃnugata÷ | dvitÅyo vitarka-vikalas tritayÃnugata÷ | t­tÅyo vitarka-vicÃrÃbhyÃæ vikalo dvitayÃnugata÷ | caturtho vitarka-vicÃrÃnandair vikalo 'smitÃ-mÃtra iti caturavastho 'yaæ sampraj¤Ãta iti | evaæ sa-vitarka÷ sa-vicÃra÷ sÃnanda÷ sÃsmitaÓ ca samÃdhir antardhÃnÃdi-siddhi-hetutayà mukti-hetu-samÃdhi-virodhitvÃd dheya eva mumuk«ubhi÷ | grahÅt­-grahaïayor api citta-v­tti-vi«ayatÃ-daÓÃyÃæ grÃhya-koÂau nik«epÃd dheyopÃdeya-vibhÃga-kathanÃya grÃhya-samÃpattir eva viv­tà sÆtra-kÃreïa | catur-vidhà hi grÃhya-samÃpatti÷ sthÆla-grÃhya-gocarà dvividhà sa-vitarkà nirvitarkà ca | sÆk«ma-grÃhya-gocarÃpi dvivdihà sa-vicÃrà nirvikÃrà ca | tatra ÓabdÃrtha-j¤Ãna-vikalpai÷ saækÅrïà savitarkà samÃpatti÷ [YogaS 1.42] ÓabdÃrtha-j¤Ãna-vikalpa-sambhinnà sthÆlÃrthÃvabhÃsa-rÆpà savitarkà samÃpatti÷ sthÆla-gocarà savikalpaka-v­ttir ity artha÷ | sm­ti-pariÓuddhau svarÆpa-ÓÆnyevÃrtha-mÃtra-nirbhÃsà nirvitarkà [YogaS 1.43] tasminn eva sthÆla Ãlambane ÓabdÃrtha-sm­ti-pravilaye pratyudita-spa«Âa-grÃhyÃkÃra-pratibhÃsitayà nyag-bhÆta-j¤ÃnÃæÓatvena svarÆpa-ÓÆnyeva nirvitarkà samÃpatti÷ sthÆla-gocarà nirvikalpaka-v­ttir ity artha÷ | etayaiva savicÃrà nirvicÃrà ca sÆk«ma-vi«ayà vyÃkhyÃtà [YogaS 1.44] sÆk«mas tan-mÃtrÃdir vi«ayo yasyÃ÷ sà sÆk«ma-vi«ayà samÃpattir dvividhà sa-vicÃrà nirvicÃrà ca savikalpaka-nirvikalpaka-bhedena | etayaiva savitarkayà nirvitarkayà ca sthÆla-vi«ayayà samÃpattyà vyÃkhyÃtà | ÓabdÃrtha-j¤Ãna-vikalpa-sahitatvena deÓa-kÃla-dharmÃdy-avacchinna÷ sÆk«mo 'rtha÷ pratibhÃti yasyÃæ sà sa-vicÃrà | sa-vicÃra-nirvicÃrayo÷ sÆk«ma-vi«ayatva-viÓe«aïÃt savitarka-nirvitarkayo÷ sthÆla-vi«ayatvam arthÃd vyÃkhyÃtam | sÆk«ma-vi«ayatvaæ cÃliÇga-paryavasÃnam [YogaS 1.45] sa-vicÃrÃyà nirvicÃrÃyÃÓ ca samÃpatter yat sÆk«ma-vi«ayatvam uktaæ tad-aliÇga-paryantaæ dra«Âavyam | tena sÃnanda-sÃsmitayor grahit­-grahaïa-samÃpattyor api grÃhya-samÃpattÃv evÃntar-bhÃva ity artha÷ | tathà hi - pÃrthivasyÃïor gandha-tanmÃtraæ sÆk«mo vi«aya÷ | ÃpasyÃpi rasa-tanmÃtraæ, taijasasya rÆpa-tanmÃtram, vÃyavÅyasya sparÓa-tanmÃtraæ, nabhasa÷ Óabda-tanmÃtraæ, te«Ãm ahaÇkÃras tasya liÇga-mÃtraæ mahat-tattvaæ tasyÃpy aliÇgaæ pradhÃnaæ sÆk«mo vi«aya÷ | saptÃnÃm api prak­tÅnÃæ pradhÃna eva sÆk«matÃ-viÓrÃntes tat-paryantam eva sÆk«ma-vi«ayatvam uktam | yadyapi pradhÃnÃd api puru«a÷ sÆk«mo 'sti tathÃpy anvayi-kÃraïatvÃbhÃvÃt tasya sarvÃnvayi-kÃraïe pradhÃna eva niratiÓayaæ sauk«myaæ vyÃkhyÃtam | puru«as tu nimitta-kÃraïaæ sad api nÃnanvayi-kÃraïatvena sÆk«matÃm arhati | anvayi-kÃraïatva-vivak«ÃyÃæ tu puru«o 'pi sÆk«mo bhavaty eveti dra«Âavyam | tà eva sa-bÅja÷ samÃdhi÷ [YogaS 1.46] tÃÓ catasra÷ samÃpattayo grÃhyeïa bÅjena saha vartanta iti sa-bÅja÷ samÃdhir vitarka-vicÃrÃnandÃsmitÃnugamÃt sampraj¤Ãta iti prÃg ukta÷ | sthÆle 'rthe sa-vitarko nirvitarka÷ | sÆk«me 'rthe sa-vicÃro nirvicÃra iti | tatrÃntimasya phalam ucyate -- nirvicÃra-vaiÓÃradye 'dhyÃtma-prasÃda÷ [YogaS 1.47] sthÆla-vi«ayatve tulye 'pi sa-vitarkaæ ÓabdÃrtha-j¤Ãna-vikalpa-saÇkÅrïam apek«ya tad-rahitasya nirvikalpaka-rÆpasya nirvitarkasya prÃdhÃnyam | tata÷ sÆk«ma-vi«ayasya sa-vikalpaka-pratibhÃsa-rÆpasya sa-vicÃrasya | tato 'pi sÆk«ma-vi«ayasya nirvikalpaka-pratibhÃsa-rÆpasya nirvicÃrasya prÃdhÃnyam | tatra pÆrve«Ãæ trayÃïÃæ nirvicÃrÃrthatvÃn nirvicÃra-phalenaiva phalavattvam | nirvicÃrasya tu prak­«ÂÃbhyÃsa-balÃd vaiÓÃradye rajas-tamo-nabhibhÆta-sattvodreke saty adhyÃtma-prasÃda÷ kleÓa-vÃsanÃ-rahitasya cittasya bhÆtÃrtha-vi«aya÷ kramÃnanurodhÅ sphuÂa÷ praj¤Ãloka÷ prÃdurbhavati | tathà ca bhëyam - praj¤Ã-prasÃdam Ãruhya aÓocya÷ Óocato janÃn | bhÆmi«ÂhÃn iva Óailastha÷ sarvÃn prÃj¤o 'nupaÓyati || iti | ­taæbharà tatra praj¤Ã [YogaS 1.48] tatra tasmin praj¤Ã-prasÃde sati samÃhita-cittasya yogino yà praj¤Ã jÃyate sà ­tam-bharà | ­taæ satyam eva bibharti na tatra viparyÃsa-gandho 'py astÅti yogikyeveyaæ samÃkhyà | sà cottamo yoga÷ | tathà ca bhëyam - ÃgamenÃnumÃnena dhyÃnÃbhyÃsa-rasena ca | tridhà prakalpayan praj¤Ãæ labhate yogam uttamam || iti | sà tu ÓrutÃnumÃna-praj¤ÃbhyÃm anya-vi«ayà viÓe«ÃrthatvÃt [YogaS 1.49] | Órutam Ãgama-vij¤ÃnÃnaæ tat-sÃmÃnya-vi«ayam eva | na hi viÓe«eïa saha kasyacic chabdasya saÇgatir grahÅtuæ Óakyate | tathÃnumÃnaæ sÃmÃnya-vi«ayam eva | na hi viÓe«eïa saha kasyacid vyÃptir grahÅtuæ Óakyate | tasmÃc chrutÃnumÃna-vi«ayo na viÓe«a÷ kaÓcid asti | na cÃsya sÆk«ma-vyavahita-viprak­«Âasya vastuno loka-pratyak«eïa grahaïam asti | kiæ tu samÃdhi-praj¤Ã-nirgrÃhya eva sa viÓe«o bhavati bhÆta-sÆk«ma-gato và puru«a-gato và | tasmÃn nirvicÃra-vaiÓÃradya-samudbhavÃyÃæ ÓrutÃnumÃna-vilak«aïÃyÃæ sÆk«ma-vyavahita-prak­«Âa-sarva-viÓe«a-vi«ayÃyÃm­taæbharÃyÃm eva praj¤ÃyÃæ yoginà mahÃn prayatna Ãstheya ity artha÷ | nanu k«ipta-mƬha-vik«iptÃkhya-vyutthÃna-saæskÃrÃïÃm ekÃgratÃyÃm api sa-vitarka-nirvitarka-sa-vicÃra-janÃnÃæ saæskÃrÃïÃæ sad-bhÃvÃt taiÓ cÃlyamÃnasya cittasya kathaæ nirvicÃra-vaiÓÃradya-pÆrvakÃdhyÃtma-prasÃda-labhya-rtambharà praj¤Ã prati«Âhità syÃd ata Ãha -- taj-ja÷ saæskÃro 'nya-saæskÃra-pratibandhÅ [YogaS 1.50] tayà ­tambharayà praj¤ayà janito ya÷ saæskÃra÷ sa tattva-vi«ayayà praj¤ayà janitatvena balavattvÃd anyÃn vyutthÃnajÃn samÃdhijÃæÓ ca saæskÃrÃn atattva-vi«aya-praj¤Ã-janitatvena durbalÃn pratibadhnÃti sva-kÃryÃk«amÃn karoti nÃÓyatÅti và | te«Ãæ saæskÃrÃïÃm abhibhavÃt tat-prabhavÃ÷ pratyayà na bhavanti | tata÷ samÃdhir upati«Âhate | tata÷ samÃdhijà praj¤Ã | tata÷ praj¤Ã-k­tÃ÷ saæskÃrà iti navo nava÷ saæskÃrÃÓayo vardhate | tataÓ ca praj¤Ã | taataÓ ca saæskÃrà iti | nanu bhavatu vyutthÃna-saæskÃrÃïÃm atattva-vi«aya-praj¤Ã-janitÃnÃæ tattva-mÃtra-vi«aya-sampraj¤Ãta-samÃdhi-praj¤Ã-prabhavai÷ saæskÃrai÷ pratibandhas te«Ãæ tu saæskÃrÃïÃæ pratibandhakÃbhÃvÃd ekÃgra-bhÆmÃv eva sa-bÅja÷ samÃdhi÷ syÃn na tu nirbÅjo nirodha-bhÆmÃv iti tatrÃha -- tasyÃpi nirodhe sarva-nirodhÃn nirbÅja÷ samÃdhi÷ [YogaS 1.51] tasya sampraj¤Ãtasya samÃdher ekÃgra-bhÆmijasya | api-ÓabdÃt k«ipta-mƬha-vik«iptÃnÃm api nirodhe yogi-prayatna-viÓe«eïa vilaye sati sarva-nirodhÃt samÃdhe÷ samÃdhijasya saæskÃrasyÃpi nirodhÃn nirbÅjo nirÃlambano 'saæpraj¤Ãta-samÃdhir bhavati | sa ca sopÃya÷ prÃk sÆtrita÷ -- virÃma-pratyayÃbhyÃsa-pÆrva÷ saæskÃra-Óe«o 'nya÷ [YogaS 1.18] iti | viramyate 'neneti virÃmo vitarka-vicÃrÃnandÃsmitÃdi-rÆpa-cintÃ-tyÃga÷ | tasya pratyaya÷ kÃraïaæ paraæ vairÃgyam iti yÃvat | virÃmaÓ cÃsau pratyayaÓ citta-v­tti-viÓe«a iti và | tasyÃbhyÃsa÷ pauna÷punyena cetasi niveÓanaæ tad eva pÆrvaæ kÃraïaæ yasya sa tathà saæskÃra-mÃtra-Óe«a÷ sarvathà niv­ttiko 'nya÷ pÆrvoktÃt sa-bÅjÃd vilak«aïo nirbÅjo 'saæpraj¤Ãta-samÃdhir ity artha÷ | asampraj¤Ãtasya hi samÃdher dvÃv upÃyÃv uktÃv abhyÃso vairÃgyaæ ca | tatra sÃlambanatvÃd abhyÃsasya na nirÃlambana-samÃdhi-hetutvaæ ghaÂata iti nirÃlambanaæ paraæ vairÃgyam eva hetutvenocyate | abhyÃsas tu sampraj¤Ãta-samÃdhi-dvÃrà praïìyopayujyate | tad uktaæ -- trayam antaraÇgaæ pÆrvebhya÷ [YogaS 3.7] | dhÃraïÃ-dhyÃna-samÃdhi-rÆpaæ sÃdhana-trayaæ yama-niyamÃsana-prÃïÃyÃma-pratyÃhÃra-rÆpa-sÃdhana-pa¤cakÃpek«ayà sa-bÅjasya samÃdher antaraÇgaæ sÃdhanam | sÃdhana-koÂau ca samÃdhi-ÓabdenÃbhyÃsa evocyate | mukhyasya samÃdhe÷ sÃdhyatvÃt | tad api bahiraÇgaæ nirbÅjasya [YogaS 3.8] | nirbÅjasya tu samÃdhes tad api trayaæ bahiraÇgaæ paramparayopakÃri tasya tu paraæ vairÃgyam evÃntaraÇgam ity artha÷ | ayam api dvividho bhava-pratyaya upÃya-pratyayaÓ ca | bhava-pratyayo videha-prak­ti-layÃnÃm [YogaS 1.19] | videhÃnÃæ sÃnandÃnÃæ prak­ti-layÃnÃæ ca sÃsmitÃnÃæ daivÃnÃæ prÃg-vyÃkhyÃtÃnÃæ janma-viÓe«Ãd au«adhi-viÓe«Ãn mantra-viÓe«Ãt tapo-viÓe«Ãd và ya÷ samÃdhi÷ sa bhava-pratyaya÷ | bhava÷ saæsÃra ÃtmÃnÃtma-vivekÃbhÃva-rÆpa÷ pratyaya÷ kÃraïaæ yasya sa tathà | janma-mÃtra-hetuko và pak«iïÃm ÃkÃÓa-gamanavat | puna÷ saæsÃra-hetutvÃn mumuk«ubhir heya ity artha÷ | ÓraddhÃ-vÅrya-sm­ti-samÃdhi-praj¤Ã-pÆrvaka itare«Ãm [YogaS 1.20] | janmau«adhi-mantra-tapa÷-siddha-vyatiriktÃnÃm ÃtmÃnÃtma-viveka-darÓinÃæ tu ya÷ samÃdhi÷ sa ÓraddhÃ-pÆrvaka÷ | ÓraddhÃdaya÷ pÆrva upÃyà yasya sa tathà | upÃya-pratyaya ity artha÷ | te«u Óraddhà yoga-vi«aye cetasa÷ prasÃda÷ | sà hi jananÅva yoginaæ pÃti | tata÷ ÓraddadhÃnasya vivekÃrthino vÅryam utsÃha upajÃyate | samupajÃta-vÅryasya pÃÓcÃtyÃsu bhÆmi«u sm­tir utpadyate | tat-smaraïÃc ca cittam anÃkulaæ sat samÃdhÅyate | samÃdhir atraikÃgratà | samÃhita-cittasya praj¤Ã bhÃvya-gocarà vivekena jÃyate | tad-abhyÃsÃt parÃc ca vairÃgyÃd bhavaty asampraj¤Ãta÷ samÃdhir mumuk«ÆïÃm ity artha÷ | pratik«aïa-pariïÃmino hi bhÃvà ­te citi-Óakte÷ iti nyÃyena tasyÃm api sarva-v­tti-nirodhÃvasthÃyÃæ citta-pariïÃma-pravÃhas taj-janya-saæskÃra-pravÃhaÓ ca bhavaty evety abhipretya saæskÃra-viÓe«a ity uktam | tasya ca saæskÃrasya prayojanam uktam -- tata÷ praÓÃnta-vÃhità saæskÃrÃt [YogaS 3.10] iti | praÓÃnta-vÃhità nÃmÃv­ttikasya cittasya nirindhanÃgnivat pratiloma-pariïÃmenopaÓama÷ | yathà samid-ÃjyÃdy-Ãhuti-prak«epe vahnir uttarottara-v­ddhyà prajvalati, samid-Ãdi-k«aye tu prathama-k«aïe kiæcic chÃmyati | uttarottara-k«aïe«u tv adhikam adhikaæ ÓÃmyatÅti krameïa ÓÃntir vardhate | tathà niruddha-cittasyottarottarÃdhika÷ praÓama÷ pravahati | tatra pÆrva-praÓama-janita÷ saæskÃra evottarottara-praÓamasya kÃraïam | tadà ca nirindhanÃgnivac cittaæ krameïopaÓÃmyad-vyutthÃna-samÃdhi-nirodha-saæskÃrai÷ saha svasyÃæ prak­tau lÅyate | tadà ca samÃdhi-paripÃka-prabhavena vedÃnta-vÃkyajena samyag-darÓanenÃvidyÃyÃæ niv­ttÃyÃæ tad-dhetuka-d­g-d­Óya-saæyogÃbhÃvÃd v­ttau pa¤ca-vidhÃyÃm api niv­ttÃyÃæ svarÆpa-prati«Âha÷ puru«a÷ Óuddha÷ kevalo mukta ity ucyate | tad uktaæ -- tadà dra«Âu÷ svarÆpe 'vasthÃnam [YogaS 1.3] iti | tadà sarva-v­tti-nirodhe | v­tti-daÓÃyÃæ tu nityÃpariïÃmi-caitanya-rÆpatvena tasya sarvadÃm Óuddhatve 'py anÃdinà d­Óya-saæyogenÃvidyakenÃnta÷karaïa-tÃdÃtmyÃdhyÃsÃd anta÷karaïa-v­tti-sÃrÆpyaæ prÃpnuvan nabhoktÃpi bhokteva du÷khÃnÃæ bhavati | tad uktaæ -- v­tti-sÃrÆpyam itaratra [YogaS 4] | itaratra v­tti-prÃdurbhÃve | etad eva viv­ttaæ dra«Â­-d­Óyoparaktaæ cittaæ sarvÃrtham [YogaS 4.23] cittam eva dra«Â­-d­Óyoparaktaæ vi«ayi-vi«aya-nirbhÃsaæ cetanÃcetana-svarÆpÃpannaæ vi«ayÃtmakam apy avi«ayÃtmakam ivÃcetanam api cetanam iva sphaÂika-maïi-kalpaæ sarvÃrtham ity ucyate | tad anena citta-sÃrÆpyeïa bhrÃntÃ÷ kecit tad eva cetanam ity Ãhu÷ | tad asaækhyeya-vÃsanÃ-citram api parÃrthaæ saæhatya-kÃritvÃt [YogaS 4.24] | yasya bhogÃpavargÃrthaæ tat sa eva paraÓ cetano 'saæhata÷ puru«o na tu ghaÂÃdivat saæhatya-kÃri cittaæ cetanam ity artha÷ | evaæ ca viÓe«a-darÓina Ãtma-bhÃva-bhÃvanÃ-viniv­tti÷ [YogaS 4.25] | evaæ yo 'nta÷-karaïa-puru«ayor viÓe«a-darÓÅ tasya yÃnta÷-karaïe prÃg-aviveka-vaÓÃd Ãtma-bhÃva-bhÃvanÃsÅt sà nivartate | bheda-darÓane saty abheda-bhramÃnupapatte÷ | sattva-puru«ayor viÓe«a-darÓanaæ ca bhagavad-arpita-ni«kÃma-karma-sÃdhyam | tal-liÇgaæ ca yoga-bhëye darÓitam | yathà prÃv­«i t­ïÃÇkurasyodbhedena tad-bÅja-sattÃnumÅyate thatà mok«a-mÃrga-Óravaïena siddhÃnta-ruci-vaÓÃd yasya lomahar«ÃÓru-pÃtau d­Óyete tatrÃpy asti viÓe«a-darÓana-bÅjam apavarga-mÃrgÅyaæ karmÃbhinirvartitam ity anumÅyate | yasya tu tÃd­Óaæ karma-bÅjaæ nÃsti tasya mok«a-mÃrga-Óravaïe pÆrva-pak«a-yukti«u rucir bhavaty aruciÓ ca siddhÃnta-yukti«u | tasya ko 'ham Ãsaæ katham aham Ãsam ity Ãdir Ãtma-bhÃva-bhÃvanà svÃbhÃvikÅ pravartate | sà tu viÓe«a-darÓino nivartata iti | evaæ sati kiæ syÃd iti tad Ãha -- tadà viveka-nimnaæ kaivalya-prÃg-bhÃraæ cittam [YogaS 4.26] | nimnaæ jala-pravahaïa-yogyo nÅca-deÓa÷ | prÃg-bhÃras tad-ayogya ucca-pradeÓa÷ | cittaæ ca sarvadà pravartamÃna-v­tti-pravÃheïa pravahaj-jala-tulyaæ tat prÃg-ÃtmÃnÃtmÃviveka-rÆpa-vimÃrga-vÃhi-vi«aya-bhoga-paryantam asyÃsÅt | adhunà tv ÃtmÃnÃtma-viveka-mÃrga-vÃhi-kaivalya-paryantaæ sampadyata iti | asmiæÓ ca viveka-vÃhini citte ye 'ntarÃyÃs te sa-hetukà nivartanÅyà ity Ãha sÆtrÃbhyÃm -- tac-chidre«u pratyayÃntarÃïi saæskÃrebhya÷ | hÃnam e«Ãæ kleÓavad uktam [YogaS 4.27-8] | tasmin viveka-vÃhini citte chidre«v antarÃle«u pratyayÃntarÃïi vyutthÃna-rÆpÃïy ahaæ mamety evaærÆpÃïi vyutthÃnÃnubhavajebhya÷ saæskÃrebhya÷ k«ÅyamÃïbhyo 'pi prÃdurbhavanti | e«Ãæ ca saæskÃrÃïÃæ kleÓÃnÃm iva hÃnam uktam | yathà kleÓà avidyÃdayo j¤ÃnÃgninà dagdha-bÅja-bhÃvà ca punaÓ citta-bhÆmau prarohaæ prÃpnuvanti tathà j¤ÃnÃgninà dagdha-bÅja-bhÃvÃ÷ saæskÃrÃ÷ pratyayÃntarÃïi na praro¬hum arhanti | j¤ÃnÃgni-saæskÃrÃs tu yÃvac cittam anuÓerata iti | evaæ ca pratyayÃntarÃnudayena viveka-vÃhini citte sthirÅbhÆte sati prasaækhyÃne 'py akusÅdasya sarvathÃviveka-khyÃter dharma-megha÷ samÃdhi÷ [YogaS 4.29] prasaÇkhyÃnaæ sattva-puru«ÃnyatÃ-khyÃti÷ ÓuddhÃtma-j¤Ãnam iti yÃvat | tatra buddhe÷ sÃttvike pariïÃme k­ta-saæyamasya sarve«Ãæ guïa-pariïÃmÃnÃæ svÃmivad Ãkramaïaæ sarvÃdhi«ÂhÃt­tvaæ te«Ãm eva ca ÓÃntoditÃvyapadeÓya-dharmitvena sthitÃnÃæ yathÃvad viveka-j¤Ãnaæ sarva-j¤Ãt­tvaæ ca viÓokà nÃma siddhi÷ phalaæ tad-vairÃgyÃc ca kaivalyam uktaæ -- sattva-puru«ÃnyatÃ-khyÃti-mÃtrasya sarva-bhÃvÃdhi«ÂhÃt­tvaæ sarva-j¤Ãt­tvaæ ca [YogaS 3.49] sattva-puru«ayo÷ Óuddhi-sÃmye kaivalyam [YogaS 3.55] iti sÆtrÃbhyÃm | tad etad ucyate tasmin prasaÇkhyÃne saty apy akusÅdasya phalam alipso÷ pratyayÃntarÃïÃm anudaye sarva-prakÃrair viveka-khyÃte÷ paripo«Ãd dharma-megha÷ samÃdhir bhavati | ijyÃcÃra-damÃhiæsÃ-dÃna-svÃdhyÃya-karmaïÃm | ayaæ tu paramo dharmo yad yogenÃtma-darÓanam || iti sm­te÷ || dharmaæ pratyag-brahmaikya-sÃk«ÃtkÃraæ mehati si¤catÅti dharma-meghas tattva-sÃk«ÃtkÃra-hetur ity artha÷ | tata÷ kleÓa-karma-niv­tti÷ | tato dharma-meghÃt samÃdher dharmÃd và kleÓÃnÃæ pa¤ca-vidhÃnÃm avidyÃsmitÃ-rÃga-dve«ÃbhiniveÓÃnÃæ karmaïÃæ ca k­«ïa-Óuklak­«ïa-Óukla-bhedena trividhÃnÃm avidyÃ-mÆlÃnÃm avidyÃ-k«aye bÅja-k«ayÃd ÃtyantikÅ niv­tti÷ kaivalyaæ bhavati | kÃraïa-niv­ttyà kÃrya-niv­tter Ãtyantikyà ucitatvÃd ity artha÷ | evaæ sthite yu¤jann eva sadÃtmÃnam ity anena sampraj¤Ãta÷ samÃdhir ekÃgra-bhÆmÃv ukta÷ | niyata-mÃnasa ity anena tat-phala-bhÆto 'sampraj¤Ãta-samÃdhir nirodha-bhÆmÃv ukta÷ | ÓÃntim iti nirodha-samÃdhija-saæskÃra-phala-bhÆtà praÓÃnta-vÃhità | nirvÃïa-paramam iti dharma-meghasya samÃdhes tattva-j¤Ãna-dvÃrà kaivalya-hetutvaæ, mat-saæsthÃm ity anenaupani«adÃbhimataæ kaivalyaæ darÓitam | yasmÃd evaæ mahÃ-phalo yogas tasmÃt taæ mahatà prayatnena sampÃdayed ity abhiprÃya÷ ||15|| viÓvanÃtha÷ : ÃtmÃnaæ mano yu¤jan dhyÃna-yoga-yuktaæ kurvan | yato niyata-mÃnaso vi«ayoparata-citta÷ | nirvÃïo mok«a eva parama÷ prÃpyo yasyÃæ mayy eva nirviÓe«a-brahmaïi samyak sthà sthitir yasyÃæ tÃæ ÓÃntiæ saæsÃroparatiæ prÃpnoti ||15|| baladeva÷ : evam ÃsÅnasya kiæ syÃt tad Ãha yu¤jann iti | yogÅ sadà pratidinam ÃtmÃnaæ yu¤jann arpayan | niyata-mÃnasa÷ mat-sparÓa-pariÓuddhatayà niyataæ niÓcalaæ mÃnasaæ cittaæ yasya sa, mat-saæsthÃæ mad-adhÅnÃæ nirvÃïa-paramÃæ ÓÃntim adhigacchati labhate | tam eva viditvÃtim­tyum eti [ÁvetU 3.8] ity Ãdi ÓravaïÃt | nirvÃïa-paramÃæ mok«ÃvadhikÃm iti siddhayo 'pi yoga-phalÃnÅty uktam ||15|| __________________________________________________________ BhG 6.16 nÃtyaÓnatas tu yogo 'sti na caikÃntam anaÓnata÷ | na cÃtisvapna-ÓÅlasya jÃgrato naiva cÃrjuna ||16|| ÓrÅdhara÷ : yogÃbhyÃsa-ni«ÂhasyÃhÃrÃdi-niyamam Ãha nÃtyaÓanata iti dvyÃbhyÃm | atyantam adhikaæ bhu¤jÃnasya ekÃntam atyantam abhu¤jÃnasyÃpi yoga÷ samÃdhir na bhavati | tathÃtinidrÃ-ÓÅlasyÃtijÃgrataÓ ca yogo naivÃsti ||16|| madhusÆdana÷ : evaæ yogÃbhyÃsa-ni«ÂhasyÃhÃrÃdi-niyamam Ãha nÃtyaÓanata iti dvyÃbhyÃm | yad bhuktaæ sajjÅryati ÓarÅrasya ca kÃrya-k«amatÃæ sampÃdayati tad-Ãtma-saæmitam annaæ tad atikramya lobhenÃdhikam aÓnato na yogo 'sti ajÅrïa-do«eïa vyÃdhi-pŬitatvÃt | na caikÃntam anaÓnato yogo 'sti | anÃhÃrÃd atyalpÃhÃrÃd và rasa-po«aïÃbhÃvena ÓarÅrasya kÃryÃk«amatvÃt | yad u ha và Ãtma-saæmitam annaæ tad avati tan na hinasti yad bhÆyo hinasti tad yat kanÅyo 'nnaæ na tad avati [ÁatapathaB 9.2.1.2] iti Óatapatha-Órute÷ | tasmÃd yogÅ nÃtma-saæmitÃd annÃd adhikaæ nyÆnaæ vÃÓnÅyÃd ity artha÷ | athavà - pÆrayed aÓanenÃrdhaæ t­tÅyam udakena tu | vÃyo÷ saÇcaraïÃrthaæ tu caturtham avaÓe«ayet || ity Ãdi yoga-ÓÃstrokta-parimÃïÃd adhikaæ nyÆnaæ vÃÓnato yogo na sampadyata ity artha÷ | tathÃtinidrÃ-ÓÅlasyÃtijÃgrataÓ ca yogo naivÃsti he 'rjuna sÃvadhÃo bhavety abhiprÃya÷ | yathà mÃrkaï¬eya-purÃïe - nÃdhmÃta÷ k«udhita÷ ÓrÃnto na ca vyÃkula-cetana÷ | yu¤jÅta yogaæ rÃjendra yogÅ siddhy-artham Ãtmana÷ || nÃtÅÓÅte na caivo«ïe na dvandve nÃnilÃnvite | kÃle«v ete«u yu¤jÅta na yogaæ dhyÃna-tat-para÷ || ity Ãdi ||16|| viÓvanÃtha÷ : yogÃbhyÃsa-ni«Âhasya niyamam Ãha nÃtyaÓanata iti dvyÃbhyÃm | atyaÓnato 'dhikaæ bhu¤jÃnasya | yad uktaæ - pÆrayed aÓanenÃrdhaæ t­tÅyam udakena tu | vÃyo÷ saÇcaraïÃrthaæ tu caturtham avaÓe«ayet || iti ||16|| baladeva÷ : yogam abhyasyato bhojanÃdi-niyamam Ãha nÃtÅti dvyÃbhyÃm | atyaÓanam anatyaÓanaæ ca, atisvÃpo 'tijÃgaraÓ ca, yoga-virodhy-ativihÃrÃdi cottarÃt ||16|| __________________________________________________________ BhG 6.17 yuktÃhÃra-vihÃrasya yukta-ce«Âasya karmasu | yukta-svapnÃvabodhasya yogo bhavati du÷kha-hà ||17|| ÓrÅdhara÷ : tarhi kathambhÆtasya yogo bhavatÅti ? ata Ãha - yuktÃhÃreti | yukto niyata ÃhÃro vihÃraÓ ca gatir yasya | karmasu kÃrye«u yuktà niyatà ce«Âà yasya | yuktau niyatau svapnÃvabodhau nidrÃ-jÃgarau yasya | tasya du÷kha-nivartako yogo bhavati sidhyati ||17|| madhusÆdana÷ : evam ÃhÃrÃdi-niyama-virahiïo yoga-vyatirekam uktvà tan-niyamavato yogÃnvayam Ãha yuktÃhÃra iti | Ãhriyata ity ÃhÃro 'nnam | viharaïaæ vihÃra÷ pÃda-krama÷ | tau yuktau niyata-parimÃïau yasya | tathÃnye«v api praïava-japopani«ad-ÃvartanÃdi«u karmasu yuktà niyata-kÃlà ce«Âà yasya | tathà svapno nidrà avabodho jÃgaraïaæ tau yuktau niyata-kÃlau yasya tasya yogo bhavati | sÃdhana-pÃÂavÃd Ãtma-samÃdhi÷ sidhyati nÃnyasya | evaæ prayanta-viÓe«eïa sampÃdito yoga÷ kiæ-phala iti tatrÃha du÷khaheti | sarva-saæsÃra-du÷kha-kÃraïÃvidyonmÆlana-hetu-brahma-vidyotpÃdakatvÃt sa-mÆla-sarva-du÷kha-niv­tti-hetur ity artha÷ | atrÃhÃrasya niyatatvam | ardham aÓanasya sa-vya¤janasya t­tÅyam udakasya tu | vÃyo÷ saæcÃraïÃrthaæ tu caturtham avaÓe«ayet || ity Ãdi prÃg uktam | vihÃrasya niyatatvaæ yoganÃn na paraæ gacched ity Ãdi | karmasu ce«ÂÃyà niyatatvaæ vÃg-Ãdi-cÃpala-parityÃga÷ | rÃtrer vibhÃga-trayaæ k­tvà prathamÃnyayor jÃgaraïaæ madhye svapanam iti svapnÃvabodhayor niyata-kÃlatvam | evam anye 'pi yoga-ÓÃstroktà niyamà dra«ÂavyÃ÷ ||17|| viÓvanÃtha÷ : yukto niyata evÃhÃro bhojanaæ vihÃro gamanaæ ca yasya tasya karmasu vyavahÃrika-pÃramÃrthika-k­tye«u yuktà niyatà eva ce«Âà vÃg-vyÃpÃrÃdyà yasya tasya ||17|| baladeva÷ : yukteti | mitÃhÃra-vihÃrasya karmasu laukika-pÃramÃrthika-k­tye«u mita-vÃgÃdi-vyÃpÃrasya mita-svÃpa-jÃgarasya ca sarva-du÷kha-nÃÓako yogo bhavati tasmÃd yogÅ tathà tathà vartate ||17|| __________________________________________________________ BhG 6.18 yadà viniyataæ cittam Ãtmany evÃvati«Âhate | ni÷sp­ha÷ sarva-kÃmebhyo yukta ity ucyate tadà ||18|| ÓrÅdhara÷ : kadà ni«panna-yoga÷ puru«o bhavatÅty apek«ÃyÃm Ãha yadeti | viniyataæ viÓe«eïa niruddhaæ sac-cittam Ãtmany eva yadà niÓcalaæ ti«Âhati | kiæ ca sarva-kÃmebhya aihikÃmu«mika-bhogebhyo ni÷sp­ho vigata-t­«ïo bhavati | tadà mukta÷ prÃpta-yoga ity ucyate ||18|| madhusÆdana÷ : evam ekÃgra-bhÆmau sampraj¤Ãtaæ samÃdhim abhidhÃya nirodha-bhÆmÃv asampraj¤Ãtaæ samÃdhiæ vaktum upakramate yadeti | yadà yasmin kÃle para-vairÃgya-vaÓÃd viniyataæ viÓe«eïa niyataæ sarva-v­tti-ÓÆnyatÃm ÃpÃditaæ cittaæ vigata-rajas-tamaskam anta÷karaïa-sattvaæ svacchatvÃt sarva-vi«ayÃkÃra-grahaïa-samartham api sarvato-niruddha-v­ttikatvÃd Ãtmany eva pratyak citi anÃtmÃnuparakte v­tti-rÃhitye 'pi svata÷-siddhasyÃtmÃkÃrasya vÃrayitum aÓakyatvÃc citer eva prÃdhÃnyÃn nyag-bhÆtaæ sad avati«Âhate niÓcalaæ bhavati | tadà tasmin sarva-v­tti-nirodha-kÃle yukta÷ samÃhita ity ucyate | ka÷ ? ya÷ sarva-kÃmebhyo ni÷sp­ha÷ | nirgatà do«a-darÓanena sarvebhyo d­«ÂÃd­«Âa-vi«ayebhya÷ kÃmebhya÷ sp­hà t­«ïà yasyeti paraæ vairÃgyam asampraj¤Ãta-samÃdher antaraÇgaæ sÃdhanam uktam | tathà ca vyÃkhyÃtaæ prÃk ||18|| viÓvanÃtha÷ :yogÅ ni«panna-yoga÷ kadà bhaved ity ÃkÃÇk«ÃyÃm Ãha yadeti | viniyataæ niruddhaæ cittam Ãtmani svasminn evÃvati«Âhate niÓcalÅ-bhavatÅty artha÷ ||18|| baladeva÷ : yogÅ ni«panna-yoga÷ kadà syÃd ity apek«ÃyÃm Ãha yadeti | yogam abhyasyato yoginaÓ cittam yadà viniyataæ niruddhaæ sadÃtmany eva svasminn evÃvasthitaæ sthiraæ bhavati, tad-Ãtmetara-sarva-sp­hÃ-ÓÆnyo yukto ni«panna-yoga÷ kathyate ||18|| __________________________________________________________ BhG 6.19 yathà dÅpo nivÃta-stho neÇgate sopamà sm­tà | yogino yata- cittasya yu¤jato yogam Ãtmana÷ ||19|| ÓrÅdhara÷ : ÃtmaikyÃkÃratayÃvasthitasya cittasyopamÃnam Ãha yatheti | vÃta-ÓÆnye deÓe sthito dÅpo yathà neÇgate na vicalati | sopamà d­«ÂÃnta÷ | kasya ? Ãtma-vi«ayaæ yogaæ yu¤jato 'bhyasyato yogina÷ | yataæ niyataæ cittaæ yasya tasya ni«kampatayà prakÃÓakatayà cÃca¤calaæ tac cittaæ tadvat ti«ÂhatÅty artha÷ ||19|| madhusÆdana÷ : samÃdhau niv­ttikasya cittasyopamÃnam Ãha yatheti | dÅpa-calana-hetunà vÃtena rahite deÓe sthito dÅpo yathà calana-hetv-abhÃvÃn neÇgate na calati, sopamà sm­tà sa d­«ÂÃntaÓ cintito yogaj¤ai÷ | kasya ? yogina ekÃgra-bhÆmau sampraj¤Ãta-samÃdhi-mato 'bhyÃsa-pÃÂavÃd yata-cittasya niruddha-sarva-citta-v­tter asampraj¤Ãta-samÃdhi-rÆpaæ yogaæ nirodha-bhÆmau yu¤jato 'nuti«Âhato ya ÃtmÃnta÷karaïaæ tasya niÓcalatayà sattvodrekeïa prakÃÓakatayà ca niÓcalo dÅpo d­«ÂÃnta ity artha÷ | Ãtmano yogaæ yu¤jata iti vyÃkhyÃne dÃr«ÂÃntikÃlÃbha÷ sarvÃvasthasyÃpi cittasya sarvadÃtmÃkÃratayÃtma-pada-vaiyarthyaæ ca | na hi yogenÃtmÃkÃratà cittasya sampÃdyate, kintu svata evÃtmÃkÃrasya sato 'nÃtmÃkÃratà nivartyata iti | tasmÃd dÃr«ÂÃntika-pratipÃdanÃrtham evÃtma-padam | yata-cittasyeti bhÃva-paro nirdeÓa÷ karma-dhÃrayo và yatasya cittasyety artha÷ ||19|| viÓvanÃtha÷ : nivÃta-stho nirvÃta-deÓa-sthito dÅpo neÇgate na calati ya÷ sa eva dÅpa upamà yathà yathÃvad ity artha÷ | so 'ci lope cet pÃda-pÆraïam [PÃï 6.1.134] iti sandhi÷ | kasyopamà ity ata Ãha yogina iti | baladeva÷ : tadà yogÅ kÅd­Óo bhavatÅty apek«ÃyÃm Ãha yatheti | nirvÃta-deÓa-stho dÅpo neÇgate na calati niÓcala÷ sa-prabhas ti«Âhati sa dÅpo yathà yathÃvad upamà yogaj¤ai÷ sm­tà cintità | sopamety atra so 'ci lope cet pÃda-pÆraïam [PÃï 6.1.134] iti sÆtrÃt sandhi÷ | upamÃ-ÓabdenopamÃnaæ bodhyam | kasyety Ãha yogina iti | yata-cittasya niruddha-sarva-citta-v­tter Ãtmano yogaæ dhyÃnaæ yu¤jato 'nuti«Âhata÷ | niv­tta-sakaletara-citta-v­ttir abhyudita-j¤Ãna-yogÅ niÓcala-sa-pradÅpa-sad­Óo bhavatÅti ||19|| __________________________________________________________ BhG 6.20-23 yatroparamate cittaæ niruddhaæ yoga-sevayà | yatra caivÃtmanÃtmÃnaæ paÓyann Ãtmani tu«yati ||20| sukham Ãtyantikaæ yat tad buddhi-grÃhyam atÅndriyam | vetti yatra na caivÃyaæ sthitaÓ calati tattvata÷ ||21|| yaæ labdhvà cÃparaæ lÃbhaæ manyate nÃdhikaæ tata÷ | yasmin sthito na du÷khena guruïÃpi vicÃlyate ||22|| taæ vidyÃd du÷kha-saæyoga-viyogaæ yoga-saæj¤itam | sa niÓcayena yoktavyo yogo 'nirviïïa-cetasà ||23|| ÓrÅdhara÷ : yaæ saænyÃsam iti prÃhur yogaæ taæ viddhi pÃï¬ava [GÅtà 6.2] ity Ãdau karmaiva yoga-Óabdenoktam | nÃtyaÓnatas tu yogo 'sti [GÅtà 6.16] ity Ãdau tu samÃdhir yoga-Óabdenokta÷ | tatra mukhyo yoga÷ ka ity apek«ÃyÃæ samÃdhim eva svarÆpata÷ phalataÓ ca lak«ayan sa eva mukhyo yoga ity Ãha yatreti sÃrdhais tribhi÷ | yatra yasmin avasthÃ-viÓe«e yogÃbhyÃsena niruddhaæ cittam uparataæ bhavatÅti yogasya svarÆpa-lak«aïam uktam | tathà ca pÃta¤jalaæ sÆtram yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] iti | i«Âa-prÃpti-lak«aïena phalena tam eva lak«ayati | yatra ca yasminn avasthÃ-viÓe«e | Ãtmanà Óuddhena manasà ÃtmÃnam eva paÓyati na tu dehÃdi | paÓyaæÓ cÃtmany eva tu«yati | na tu vi«aye«u | yatrety ÃdÅnÃæ yac-chandÃnÃæ taæ yoga-saæj¤itaæ vidyÃd iti caturthena ÓlokenÃnvaya÷ ||20| Ãtmany eva to«e hetum Ãha sukham iti | yatra yasminn avasthÃ-viÓe«e yat tat kim api niratiÓayam Ãtyantikaæ nityaæ sukhaæ vetti | nanu tadà vi«ayendriya-sambandhÃbhÃvÃt kuta÷ sukhaæ syÃt ? tatrÃha atÅndriyaæ vi«ayendriya-sambandhÃtÅtam | kevalaæ buddhyaivÃtmÃkÃratayà grÃhyam | ataeva ca yatra sthita÷ saæs tattvata Ãtma-svarÆpÃn naiva calati ||21|| acalatvam evopapÃdayati yam iti | yam Ãtma-sukha-rÆpaæ lÃbhaæ labdhvà tato 'dhikam aparaæ lÃbhaæ na manyate | tasyaiva niratiÓaya-sukhatvÃt | yasmiæÓ ca sthito mahatÃpi ÓÅto«ïÃdi-du÷khena na vicÃlyate nÃbhibhÆyate | etenÃni«Âa-niv­tti-phalenÃpi yogasya lak«aïam uktaæ dra«Âavyam ||22|| tam iti | ya evaæ-bhÆto 'vasthÃ-viÓe«as taæ du÷kha-saæyoga-viyogaæ yoga-saæj¤itaæ vidyÃt | du÷kha-Óabdena du÷kha-miÓritaæ vai«ayikaæ sukham api g­hyate | du÷khasya saæyogena saæsparÓa-mÃtreïÃpi viyogo yasmin tam avasthÃ-viÓe«aæ yoga-saæj¤itaæ yoga-Óabda-vÃcyaæ jÃnÅyÃt | paramÃtmÃnà k«etraj¤asya yojanaæ yoga÷ | yad và du÷kha-saæyogena viyoga eva ÓÆre kÃtara-Óabda-vad viruddha-lak«aïayà yoga ucyate | karmaïi tu yoga-Óabdas tad-upÃyatvÃd aupacÃrika eveti bhÃva÷ | yasmÃd evaæ mahÃ-phalo yogas tasmÃt sa eva yatnato 'bhyasanÅya ity Ãha tam iti sÃrdhena | sa yogo niÓcayena ÓÃstrÃcÃryopadeÓa-janitena nirveda-rahitena cetasà yoktavya÷ | du÷kha-buddhyà prayatna-Óaithilyaæ nirveda÷ ||23|| madhusÆdana÷ : evaæ sÃmÃnyena samÃdhim uktvà nirodha-samÃdhiæ vistareïa vivarÅtum Ãrambhate yatreti | yatra yasmin pariïÃma-viÓe«e yoga-sevayà yogÃbhyÃsa-pÃÂavena jÃte sati niruddham eka-vi«ayaka-v­tti-pravÃha-rÆpÃm ekÃgratÃæ tyaktvà nirindhanÃgnivad upaÓÃmyan nirv­ttikatayà sarva-v­tti-nirodha-rÆpeïa pariïataæ bhavati | yatra ca yasmiæÓ ca pariïÃme sati Ãtmanà rajas-tamo 'nabhibhÆta-Óuddha-sattva-mÃtreïÃnta÷-karaïenÃtmÃnaæ pratyak-caitanyaæ paramÃtmÃbhinnaæ sac-cid-Ãnanda-ghanam anantam advitÅyaæ paÓyan vedÃnta-pramÃïajayà v­ttyà sÃk«Ãtkurvann Ãtmany eva paramÃnanda-ghane tu«yati, na dehendriya-saæghÃte, na và tad-bhogye 'nyatra | paramÃtma-darÓane saty atu«Âi-hetv-abhÃvÃt tu«yaty eveti và | tam anta÷-karaïa-pariïÃmaæ sarva-citta-v­tti-nirodha-rÆpaæ yogaæ vidyÃd iti pareïÃnvaya÷ | yatra kÃla iti tu vyÃkhyÃnam asÃdhu tac-chabdÃnanvayÃt ||20|| Ãtmany eva to«e hetum Ãha sukham iti | yatra yasminn avasthÃ-viÓe«a Ãtyantikam anantaæ niratiÓayaæ brahma-svarÆpam atÅndriyaæ vi«ayendriya-saæyogÃnabhivyaÇgyaæ buddhi-grÃhyaæ buddhyaiva rajas-tamo-mala-rahitayà sattva-mÃtra-vÃhinyà grÃhyaæ sukhaæ yogÅ vetti anubhavati | yatra ca sthito 'yaæ vidvÃæs tattvata Ãtma-svarÆpÃn naiva calati | taæ yoga-saæj¤itaæ vidyÃd iti pareïÃnvaya÷ samÃna÷ | atrÃtyantikam iti brahma-sukha-svarÆpa-kathanam | atÅndriyam iti vi«aya-sukha-vyÃv­tti÷ | tasya vi«ayendriya-saæyoga-sÃpek«atvÃt | buddhi-grÃhyam iti sau«upta-sukha-vyÃv­tti÷ su«uptau buddher lÅnatvÃt | samÃdhau nirv­ttikÃyÃs tasyÃ÷ sattvÃt | tad uktaæ gau¬a-pÃdai÷ - lÅyate tu su«uptau tan nig­hÅtaæ na lÅyate iti | tathà ca ÓrÆyate - samÃdhi-nirdhÆta-malasya cetaso niveÓitasyÃtmani yat sukhaæ bhavet | na Óakyate varïayituæ girà tadà yad etad anta÷-karaïena g­hyate || iti | anta÷karaïena niruddha-sarva-v­ttikenety artha÷ | v­ttyà tu sukhÃsvÃdanaæ gau¬ÃcÃryais tatra prati«iddham - nÃsvÃdayet sukhaæ tatra ni÷saÇgaæ praj¤ayà bhavet iti | mahad idaæ samÃdhau sukham anubhavÃmÅti sa-vikalpa-v­tti-rÆpà praj¤Ã sukhÃsvÃda÷ | taæ vyutthÃna-rÆpatvena samÃdhi-virodhitvÃd yogÅ na kuryÃt | ataevaitÃd­Óyà praj¤ayà saha saÇgaæ parityajet tÃæ nirundhyÃd ity artha÷ | nirv­ttikena tu cittena svarÆpa-sukhÃnubhavas tai÷ pratipÃdita÷ | svasthaæ ÓÃntaæ sa-nirvÃïa-kathyaæ sukham uttamam iti spa«Âaæ caitad upari«ÂhÃt kari«yate ||21|| yatra na caivÃyaæ sthitaÓ calati tattvata ity uktam upapÃdayati yaæ labdhveti | yaæ ca niratiÓayÃtmaka-sukha-vya¤jakaæ nirv­ttika-cittÃvasthÃ-viÓe«aæ labdhvà santatÃbhyÃsa-paripÃkena sampÃdyÃparaæ lÃbhaæ tato 'dhikaæ na manyate | k­taæ k­tyaæ prÃptaæ prÃpaïÅyam ity Ãtma-lÃbhÃc ca paraæ vidyate iti sm­te÷ | evaæ vi«aya-bhoga-vÃsanayà samÃdher vicalanaæ nÃstÅty uktvà ÓÅta-vÃta-maÓakÃdy-upadrava-nivÃraïÃrtham api tan nÃstÅty Ãha yasmin paramÃtma-sukha-maye nirv­ttika-cittÃvasthÃ-viÓe«e sthito yogÅ guruïà mahatà Óastra-nipÃtÃdi-nimittena mahatÃpi du÷khena na vicÃlyate kim uta k«udreïety artha÷ ||22|| yatroparamata ity Ãrabhya bahubhir viÓe«aïair yo niv­ttika÷ paramÃnandÃbhivya¤jakaÓ cittÃvasthÃ-viÓe«a uktas taæ citta-v­tti-nirodhaæ citta-v­tti-maya-sarva-du÷kha-virodhitvena du÷kha-viyogam eva santaæ yoga-saæj¤itaæ viyoga-ÓabdÃrtham api virodhi-lak«aïayà yoga-Óabda-vÃcyaæ vidyÃj jÃnÅyÃc ca tu yoga-ÓabdÃnurodhÃt kaæcit sambandhaæ pratipadyetety artha÷ | tathà ca bhagavÃn pata¤jalir asÆtrayat yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] iti | yogo bhavati du÷khahà [6.17] iti yat prÃg uktaæ tad etad upasaæh­tam | evaæ-bhÆte yoge niÓcayÃnirvedayo÷ sÃdhanatva-vidhÃnÃyÃha sa niÓcayeneti | sa yathokta-phalo yogo niÓcayena ÓÃstrÃcÃrya-vacana-tÃtparya-vi«ayo 'rtha÷ satya evety adhvayasÃyena yoktavyo 'bhyasanÅya÷ | anirviïïa-cetasà etÃvatÃpi kÃlena yogo na siddha÷ kim ata÷ paraæ ka«Âam ity anutÃpo nirvedas tad-rahitena cetasà | iha janmani janmÃntare và setsyati kiæ tvarayety evaæ dhairyam uktena manasety artha÷ | tad etad gau¬a-pÃdà udÃjahru÷ - utseka udadher yadvat kuÓÃgreÃika-bindunà | manaso nigrahas tadvad bhaved aparikhedata÷ || iti | utseka utsecanaæ Óo«aïÃdhvasyÃyena jaloddharaïam iti yÃvat | atra sampradÃya-vida ÃkhyÃyikÃm Ãcak«ate | kasyacit kila pak«iïo 'ï¬Ãni tÅra-sthÃni taraÇga-vegena sumudro 'pajahÃra | sa ca samudraæ Óo«ayi«Ãmy eveti prav­tta÷ sva-mukhÃgreïaikaikaæ jala-bindum upari pracik«epa | tadà ca bahubhi÷ pak«ibhir bandhu-vargair vÃryamÃïo 'pi naivopararÃma | yad­cchayà ca tatrÃgatena nÃradena nivÃrito 'py asmin janmani janmÃntare và yena kenÃpy upÃyena samudraæ Óo«ayi«yÃmy eveti pratijaj¤e | tataÓ ca daivÃnukÆlyÃt k­pÃlur nÃrado garu¬aæ tat-sÃhÃyyÃya pre«ayÃmÃsa | samudras tvaj-j¤Ãti-droheïa tvÃm avamanyata iti vacanena | tato garu¬a-pak«a-vÃtena Óu«yan samudro bhÅtas tÃny aï¬Ãni tasmai pak«iïe pradadÃv iti | evam akhedena mano-nirodhe parama-dharme pravartamÃnaæ yoginam ÅÓvaro 'nug­hïÃti | tataÓ ca pak«iïa iva tasyÃbhimataæ sidhyatÅti bhÃva÷ ||23|| viÓvanÃtha÷ : nÃtyaÓnatas tu yogo 'stÅty Ãdau yoga-Óabdena samÃdhir ukta÷ | sa ca saæpraj¤Ãto 'saæpraj¤ÃtaÓ ca | sa-vitarka-sa-vicÃra-bhedÃt saæpraj¤Ãto bahu-vidha÷ | asaæpraj¤Ãta-samÃdhi-rÆpo yoga÷ kÅd­Óa ity apek«ÃyÃm Ãha yatrety-Ãdi-sÃrdhais tribhi÷ | yatra samÃdhau sati cittam uparamate vastu-mÃtram eva na sp­ÓatÅty artha÷ | tatra hetu÷ niruddham iti | tathà ca pÃta¤jala-sÆtram - yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] iti | yatrety-Ãdi-padÃnÃæ yoga-saæj¤itaæ vidyÃd iti caturthenÃnvaya÷ | Ãtmanà paramÃtmÃkÃrÃnta÷karaïenÃtmÃnaæ paÓyan tasmin tu«yati | tatratyaæ sukhaæ prÃpnoti | yad Ãtyantikaæ sukhaæ prasiddham | atÅndriyaæ vi«ayendriya-samparka-rahitam | ataeva yatra sthita÷ san tattvata Ãtma-svarÆpÃn naiva calati, ataeva yaæ lÃbhaæ labdhvà tata÷ sakÃÓÃd aparaæ lÃbham adhikaæ na manyate | du÷khasya saæyogena sparÓa-mÃtreïÃpi viyogo yasmin taæ yoga-saæj¤taæ yoga-saæj¤Ãæ prÃptaæ samÃdhiæ vidyÃt | yadyapi ÓÅghraæ na sidhyati tad apy ayaæ me yoga÷ saæsetsyaty eveti yo niÓcayas tena | anirviïïa-cetasaitÃvatÃpi kÃlena yogo na siddha÷ | kim ata÷ paraæ ka«Âenety anutÃpo nirvedas tad-rahitena cetasà | iha janmani janmÃntare và sidhyatu, kiæ me tvarayeti dhairya-yuktena manasety artha÷ | tad etad gau¬a-pÃdà udÃjahru÷ - utseka udadher yadvat kuÓÃgreÃika-bindunà | manaso nigrahas tadvad bhaved aparikhedata÷ || iti | utseka utsecanam | Óo«aïÃdhyavasÃyena jaloddharaïam iti yÃvat | atra kÃcid ÃkhyÃyikÃsti | kasyacit kila pak«iïo 'ï¬Ãni tÅra-sthitÃni taraÇga-vegena sumudro jahÃra | sa ca samudraæ Óo«ayi«ÃmÅty eveti pratij¤Ãya sva-mukhÃgreïaikaikaæ jala-bindum upari pracik«epa | taæ ca bahubhi÷ pak«ibhir bandhubhir yuktyà vÃryamÃïo 'pi naivopararÃma | yad­cchayà ca tatrÃgatena nÃradena nivÃrito 'py asmin janmani janmÃntare và samudraæ Óo«ayi«yÃmy eveti tad-agre 'pi puna÷ pratijaj¤e | tataÓ ca daivÃnukÆlyÃt k­pÃlur nÃrado garu¬aæ tat-sÃhÃyyÃya pre«ayÃmÃsa | samudras tvadÅya-j¤Ãti-droheïa tvÃm avamanyata iti vÃkyena | tato garu¬a-pak«a-vÃtena Óu«yan samudro 'tibhÅtas tÃny aï¬Ãni tasmai pak«iïe dadÃv iti | evam eva ÓÃstra-vacanÃstikyena yoge j¤Ãne bhaktau và pravartamÃnam utsÃhavantam adhyavasÃyinaæ janaæ bhagavÃn evÃnug­hïÃtÅti niÓcetavyam ||20-23|| baladeva÷ : nÃtyaÓnata ity Ãdau yoga-Óabdenoktaæ samÃdhiæ svarÆpata÷ phalataÓ ca lak«ayati yatrety-Ãdi-sÃrdha-trayeïa | yac-chabdÃnÃæ taæ vidyÃd yoga-saæj¤itam ity uttareïÃnvaya÷ | yogaysa sevayÃbhyÃsena niruddhaæ niv­ttetara-v­ttikaæ cittaæ yatroparamate mahat sukham etad iti sajjati | na tu dehÃdi paÓyan vi«aye«v iti citta-v­tti-nirodhena svarÆpeïe«Âa-prÃpti-lak«aïena phalena ca yogo darÓita÷ | sukham iti | yatra samÃdhau yat tat prasiddham Ãtyantikaæ nityaæ sukhaæ vetty anubhavati | atÅndriyaæ vi«ayendriya-sambandha-rahitaæ, buddhyÃtmÃkÃrayà grÃhyam | ataeva yatra sthitas tattvata Ãtma-svarÆpÃn naiva calati, yaæ yogaæ labdhvaiva tato 'paraæ lÃbham adhikaæ na manyate | guruïà guïavat putra-vicchedÃdinà na vicÃyate tam iti | du÷kha-saæyogasya viyoga÷ pradhvaæso yatra taæ yoga-saæj¤taæ samÃdhim ||20-23|| __________________________________________________________ BhG 6.24 saækalpa-prabhavÃn kÃmÃæs tyaktvà sarvÃn aÓe«ata÷ | manasaivendriya-grÃmaæ viniyamya samantata÷ ||24|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca saÇkalpeti | saækalpÃt prabhavo ye«Ãæ tÃn yoga-pratikÆlÃn sarvÃn kÃmÃn aÓe«ata÷ sa-vÃsanÃæs tyaktvà manasaiva vi«aya-do«a-darÓinà sarvata÷ prasarantam indriya-samÆhaæ viÓe«eïa niyamya | yogo yoktavya iti pÆrveïÃnvaya÷ ||24|| madhusÆdana÷ : kiæ ca k­tvà yogo 'bhyasnÅya÷ ? saÇkalpo du«Âe«v api vi«aye«v aÓobhanatvÃdarÓanena ÓobhanÃdhyÃsa÷ | tasmÃc ca saÇkalpÃd idaæ me syÃd idaæ me syÃd ity evaæ-rÆpÃ÷ kÃmÃ÷ prabhavanti | tÃn ÓobhanÃdhyÃsa-prabhavÃn vi«ayÃbhilëÃn vicÃra-janyÃÓobhanatva-niÓcayena ÓobhanÃdhyÃsa-bÃdhÃd d­«Âe«u srak-candana-vanitÃdi«v ad­«Âe«u cendra-loka-pÃrijÃtÃpsara÷-prabh­ti«u Óva-vÃnta-pÃyasavat svata eva sarvÃn brahma-loka-paryantÃn aÓe«ato niravaÓe«Ãn savÃsanÃæs tyaktvÃ, ataeva kÃma-pÆrvakatvÃd indirya-prav­ttes tad-apÃye sati viveka-yuktena manasaivendriya-prÃptaæ cak«ur-Ãdi-karaïa-samÆhaæ viniyamya samantata÷ sarvebhyo vi«ayebhya÷ pratyÃh­tya Óanai÷ Óanair uparamed ity anvaya÷ ||24|| viÓvanÃtha÷ : etÃd­Óa-yogÃbhyÃse prav­ttasya prÃthamikaæ k­tyam antyaæ ca k­tyam Ãha saÇkalpeti dvÃbhyÃm | kÃmÃæs tyaktveti prÃthamikaæ k­tyam | na kiæcid api cintayed ity antyaæ k­tyam ||24-25|| baladeva÷ : sa yoga÷ prÃrambha-daÓÃyÃæ niÓcayena prayatne k­te saæsetsyaty evety adhyavasÃyena yoktavyo 'nu«Âheya÷ | Ãtmany ayogatva-mananaæ nirvedas tad-rahitena cetasà h­tÃï¬Ãrïava-Óo«akat-pak«ivat sotsÃhenety artha÷ | etÃd­Óaæ yogam ÃrabhamÃïasya prÃthamikaæ k­tyam Ãha saÇkalpeti | saÇkalpÃt prabhavo ye«Ãæ tÃn yoga-virodhina÷ kÃmÃn vi«ayÃn aÓe«ata÷ sa-vÃsanÃæs tyaktvà | sphuÂam anyat | manasà vi«aya-do«a-darÓinà ||24|| __________________________________________________________ BhG 6.25 Óanai÷ Óanair uparamed buddhyà dh­ti-g­hÅtayà | Ãtma-saæsthaæ mana÷ k­tvà na kiæcid api cintayet ||25|| ÓrÅdhara÷ : yadi tu prÃktana-karma-saæskÃreïa mano vicalet tarhi dhÃraïayà sthirÅkuryÃd ity Ãha Óanair iti | dh­tir dhÃraïà | tayà g­hÅtayà vaÓÅk­tayà buddhyà | Ãtma-saæstham Ãtmany eva samyak sthitaæ niÓcalaæ mana÷ k­tvoparamet | tac ca Óanai÷ Óanair abhyÃsa-krameïa | na tu sahasà | uparama-svarÆpam Ãha na kiæcid api cintayet | niÓcale manasi svayam eva prakÃÓamÃna-paramÃnanda-svarÆpo bhÆtvÃtma-dhyÃnÃd api nivartetety artha÷ ||25|| madhusÆdana÷ : bhÆmikÃ-jaya-krameïa Óanai÷ Óanair uparamet | dh­ti-dhairyam akhinnatà tayà g­hÅtà yà buddhir avaÓya-kartavyatÃ-niÓcaya-rÆpà tayà yadà kadÃcid avaÓyaæ bhavi«yaty eva yoga÷ kiæ tvarayety evaæ-rÆpayà Óanai÷ Óanair gurÆpadi«Âa-mÃrgeïa mano nirundhyÃt | etenÃnirveda-niÓcayau prÃg uktau darÓitau | tathà ca Óruti÷ - yacched vÃÇ-manasÅ prÃj¤as tad yacchej j¤Ãna Ãtmani | j¤Ãnam Ãtmani mahati niyacchet tad yacchec chÃnta Ãtmani || [KaÂhU 1.3.13] iti | vÃg iti vÃcaæ laukikÅæ vaidikÅæ ca manasi vyÃpÃravati niyacchet | nÃnudhyÃyÃd bahÆn ÓabdÃn vÃco viglÃpanaæ hi tat [BAU 4.4.21] iti Órute÷ | vÃg-v­tti-nirodhena mano-v­tti-mÃtra-Óe«o bhaved ity artha÷ | cak«ur-Ãdi-nirodho 'py etasyÃæ bhÆmau dra«Âavya÷ | manasÅti cchÃndasaæ dairghyam | tan mana÷ karmedriya-j¤Ãnendriya-sahakÃri nana-vidha-vikalpa-sÃdhanaæ karaïaæ j¤Ãne jÃnÃtÅti j¤Ãnam iti vyutpattyà j¤Ãtary Ãtmani j¤Ãt­tvopÃdhÃv ahaÇkÃre niyacchet | mano-vyÃpÃrÃn parityajyÃhaÇkÃra-mÃtraæ pariÓe«ayet | tac ca j¤Ãnaæ j¤Ãt­tvopÃdhim ahaÇkÃram Ãtmani mahati mahat-tattve sarva-vyÃpake niyacchet | dvividho hy ahaÇkÃro viÓe«a-rÆpa÷ sÃmÃnya-rÆpaÓ ceti | ayam aham etasya putra ity evaæ vyaktam abhimanyamÃno viÓe«a-rÆpo vya«Ây-ahaÇkÃra÷ | asmÅty etÃvan-mÃtram abhimanyamÃna÷ sÃmÃnya-rÆpa÷ sama«Ây-ahaÇkÃra÷ | sa ca hiraïyagarbho mahÃn Ãtmeti ca sarvÃnusyÆtatvÃd ucyate | tÃbhyÃm ahaÇkÃrÃbhyÃæ vivikto nirupÃdhika÷ ÓÃntÃtmà sarvÃntaÓ cid-eka-rasas tasmin mahÃntam ÃtmÃnaæ sama«Âi-buddhiæ niyacchet | evaæ tat-kÃraïam avyaktam api niyacchet | tato nirupÃdhikas tvaæ-pada-lak«ya÷ Óuddha Ãtmà sÃk«Ãtk­tau bhavati | Óuddhe hi cid-eka-rase pratyag-Ãtmani ja¬a-Óakti-rÆpam anirvÃcyam avyaktaæ prak­tir upÃdhi÷ | sà ca prathamaæ sÃmÃnyÃhaÇkÃra-rÆpaæ mahat tattvaæ nÃma dh­tvà vyaktÅbhavati | tato bahir viÓe«ÃhaÇkÃra-rÆpeïa | tato bahir mano-rÆpeïa | tato bahir vÃg-ÃdÅn indriya-rÆpeïa | tad etac chrutyÃbhihitam - indriyebhya÷ parà hy arthà arthebhyaÓ ca paraæ mana÷ | manasas tu parà buddhir buddher Ãtmà mahÃn para÷ || mahata÷ parama-vyaktam avyaktÃt puru«a÷ para÷ | puru«Ãn na paraæ kiæcit sà këÂhà sà parà gati÷ || [KaÂhU 1.3.10-1] iti | tatra gavÃdi«v iva vÃÇ-nirodha÷ prathamà bhÆmi÷ | bÃla-mugdhÃdi«v iva nirmanastvaæ dvitÅyà | tandryÃm ivÃhaÇkÃra-rÃhityaæ t­tÅyà | su«uptÃv iva mahat-tattva-ÓÃntÃtmanor madhye mahat-tattvopÃdÃnam avyÃk­tÃkhyaæ tattvaæ ÓrutyodÃhÃri, tathÃpi tatra mahat-tattvasya niyamanaæ nÃbhyadhÃyi | su«uptÃv iva svarÆpa-laya-prasaÇgÃt | tasya ca karma-k«aye sati puru«a-prayatnam antareïa svata eva siddhatvÃt tattva-darÓanÃnupayogitvÃc ca | d­Óyate tvam agrayà buddhyà sÆk«mayà sÆk«ma-darÓibhi÷ iti pÆrvam abhidhÃya sÆk«matva-siddhaye nirodha-samÃdher abhidhÃnÃt | sa ca tattva-did­k«or darÓana-sÃdhanatvena d­«Âa-tattvasya ca jÅvan-mukti-rÆpa-kleÓa-k«ayÃyÃpek«ita÷ | nanu ÓÃntÃtmany avaruddhasya cittasya v­tti-rahitatvena su«uptivan na darÓana-hetutvam iti cet, na | svata÷-siddhasya darÓanasya nivÃrayitum aÓakyatvÃt | tad uktaæ - ÃtmÃnÃtmÃkÃraæ svabhÃvato 'sthitaæ sadà cittam | ÃtmaikÃkÃratayà tirask­tÃnÃtma-d­«Âiæ vidadhÅta || yathà ghaÂa utpadyamÃna÷ svato viyat-pÆrïaæ evotpadyate | jala-taï¬ulÃdi-pÆraïaæ tÆtpanne ghaÂe paÓcÃt puru«a-prayatnena bhavati | tatra jalÃdau ni÷sÃrite 'pi viyan-ni÷sÃrayituæ na Óakyate | mukha-pidhÃne 'py antarviyad avati«Âhata eva tathà cittam utpadyamÃnaæ caitanya-pÆrïam evotpadyate | utpanne tu tasmin mÆ«Ãni«ikta-druta-tÃmravad ghaÂa-du÷khÃdi-rÆpatvaæ bhoga-hetu-dharmÃdharma-sahak­ta-sÃmagrÅ-vaÓÃd bhavati | tatra ghaÂa-du÷khÃdy-anÃtmÃkÃre virÃma-pratyayÃbhyÃsena nivÃrite 'pi nirnimittaÓ cid-ÃkÃro vÃrayituæ na Óakyate | tato nirodha-samÃdhinà nirv­ttikena cittena saæskÃra-mÃtra-Óe«atayÃtisÆk«matvena nirupÃdhika-cid-Ãtma-mÃtrÃbhimukhatvÃd v­ttiæ vinaiva nirvighnam ÃtmÃnubhÆyate | tad etad Ãha Ãtma-saæsthaæ mana÷ k­tvà na kiæcid api cintayed iti | Ãtmani nirupÃdhike pratÅci saæsthà samÃptir yasya tad-Ãtma-saæsthaæ sarva-prakÃra-v­tti-ÓÆnyaæ svabhÃva-siddhÃtmÃkÃra-mÃtra-viÓi«Âaæ mana÷ k­tvà dh­ti-g­hÅtayà viveka-buddhyà sampÃdyÃsaæpraj¤Ãta-samÃdhi-stha÷ san kiæcid api anÃtmÃnam ÃtmÃnaæ và na cintayet, na v­ttyà vi«ayÅkuryÃt | anÃtmÃkÃra-v­ttau hi vyutthÃnam eva syÃt | ÃtmÃkÃra-v­ttau ca sampraj¤Ãta÷ samÃdhir ity asampraj¤Ãta-samÃdhi-sthairyÃya kÃm api citta-v­ttiæ notpÃdayed ity artha÷ ||25|| viÓvanÃtha÷ : See BhG 6.24. baladeva÷ : antimaæ k­tyam Ãha dh­ti-g­hÅtayà dhÃraïÃvaÓÅk­tyà buddhyà mana Ãtma-saæsthaæ k­tvÃtmÃnaæ dhyÃtvà samÃdhÃv uparameta ti«Âhet | Ãtmano 'nyat kiæcid api na cintayet | etac ca Óanai÷ Óanair abhyÃsa-krameïa, na tu haÂhena ||25|| __________________________________________________________ BhG 6.26 yato yato niÓcarati manaÓ ca¤calam asthiram | tatas tato niyamyaitad Ãtmany eva vaÓaæ nayet ||26|| ÓrÅdhara÷ : evam api rajo-guïa-vaÓÃd yadi mana÷ pracalet tarhi puna÷ pratyÃhÃreïa vaÓÅkuryÃd ity Ãha yato yata iti | svabhÃvataÓ ca¤calaæ dhÃryamÃïam apy asthiraæ mano yaæ yaæ vi«ayaæ prati nirgacchati, tatas tata÷ pratyÃh­tyÃtmany eva sthiraæ kuryÃt ||26|| madhusÆdana÷ : evaæ nirodha-samÃdhiæ kurvan yogÅ ÓabdÃdÅnÃæ citta-vik«epa-hetÆnÃæ madhye yato yato yasmÃd yasmÃn nimittÃc chabdÃder vi«ayÃd rÃga-dve«ÃdeÓ ca ca¤calaæ vik«epÃbhimukhaæ san mano niÓcarati vik«iptaæ sad vi«ayÃbhimukhÅæ pramÃïa-viparyaya-vikalpa-sm­tÅnÃm anyatamÃm api samÃdhi-virodhinÅæ v­ttim utpÃdayati, tathà laya-hetÆnÃæ nidrÃÓe«a-bahv-aÓana-ÓramÃdÅnÃæ madhye yato yato nimittÃd asthiraæ layÃbhimukhaæ san mano niÓcarati lÅnaæ sat samÃdhi-virodhinÅæ nidrÃkhyÃæ v­ttim utpÃdayati, tatas tato vik«epa-nimittÃl laya-nimittÃc ca niyamyaitan mano nirv­ttikaæ k­tvÃtmany eva sva-prakÃÓa-paramÃnanda-ghane vaÓaæ nayen nirundhyÃt | yathà na vik«ipyeta na và lÅyeteti | eva-kÃro 'nÃtma-gocaratvaæ samÃdher vÃrayati | etac ca viv­taæ gau¬ÃcÃrya-pÃdai÷- upÃyena nig­hïÅyÃd vik«iptaæ kÃma-bhogayo÷ | suprasannaæ laye caiva yathà kÃmo layas tathà || du÷khaæ sarvam anusm­tya kÃma-bhogÃn nivartayet | ajaæ sarvam anusm­tya jÃtaæ naiva tu paÓyati || laye sambodhayec cittaæ vik«iptaæ Óamayet puna÷ | saka«Ãyaæ vijÃnÅyÃt sama-prÃptaæ na cÃlayet || nÃsvÃdayet sukhaæ tatra ni÷saÇga÷ praj¤ayà bhavet | niÓcalaæ nicÓarac cittam ekÅkuryÃt prayatnata÷ || yadà na lÅyate cittaæ na ca vik«ipyate puna÷ | aniÇganam anÃbhÃsaæ ni«pannaæ brahma tat tadà || iti pa¤cabhi÷ Ólokai÷ | upÃyena vak«yamÃïena vairÃgyÃbhyÃsena kÃma-bhogayor vik«iptaæ pramÃïa-viparyaya-vikalpa-sm­tÅnÃm anyatamayÃpi v­ttyà pariïataæ mano nig­hïÅyÃn nirundhyÃd Ãtmany evety artha÷ | kÃma-bhogayor iti cintyamÃnÃvasthÃ-bhujyamÃnÃvasthÃ-bhedena dvi-vacanam | tathà lÅyate 'sminn iti laya÷ su«uptaæ tasmin suprasannam ÃyÃsa-varjitam api mano nig­hïÅyÃd eva | suprasannaæ cet kuto nig­hyate ? tatrÃha - yathà kÃmo vi«aya-gocara-pramÃïÃdi-v­tty-utpÃdanena samÃdhi-virodhÅ tathà layo 'pi nidrÃkhya-v­tty-utpÃdanena samÃdhi-virodhÅ | sarva-v­tti-nirodho hi samÃdhi÷ | ata÷ kÃmÃdi-k­ta-vik«epÃd iva ÓramÃdi-k­ta-layÃd api mano niroddhavyam ity artha÷ | upÃyena nig­hïÅyÃt kena ? ity ucyate sarvaæ dvaitam avidyÃ-vij­mbhitam alpaæ du÷kham evety anusm­tya -- yo vai bhÆmà tat sukhaæ, nÃlpe sukham asti | [ChÃU 7.23.1] atha yad alpaæ tan martyaæ [ChÃU 7.23.1] tad du÷kham iti Óruty-arthaæ gurÆpadeÓÃd anu paÓcÃt paryÃlocya kÃmÃæÓ cintyamÃnÃvasthÃn vi«ayÃn bhogÃn bhujyamÃnÃvasthÃæÓ ca vi«ayÃn nivartayet | manasa÷ sakÃÓÃd iti Óe«a÷ | kÃmaÓ ca bhogaÓ ca kÃma-bhogaæ tasmÃn mano nivartayed iti và | evaæ dvaita-smaraïa-kÃle vairÃgya-bhÃvanopÃya ity artha÷ | dvaita-vismaraïaæ tu paramopÃya ity Ãha ajaæ brahma sarvaæ na tato 'tiriktaæ kiæcid astÅti ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃd anantaram anusm­tya tad-viparÅtaæ dvaita-jÃtaæ na paÓyaty eva | adhi«ÂhÃne j¤Ãne kalpitasyÃbhÃvÃt | pÆrvopÃyÃpek«ayà vailak«aïya-sÆcanÃrthas tu-Óabda÷ | evaæ vairÃgya-bhÃvanÃ-tattva-darÓanÃbhyÃæ vi«ayebhyo nivartyamÃnaæ cittaæ yadi dainandina-layÃbhyÃsa-vaÓÃl layÃbhimukhaæ bhavet tadà nidrÃ-Óe«ÃjÅrïa-bahv-aÓana-ÓramÃïÃæ laya-kÃraïÃnÃæ nirodhena cittaæ samyak prabodhayed utthÃna-prayatnena | yadi punar evaæ prabodhyamÃnaæ dainandina-prabodhÃbhyÃsa-vaÓÃt kÃma-bhogayor vik«iptaæ syÃt tadà vairÃgya-bhÃvanayà tattva-sÃk«ÃtkÃreïa ca puna÷ Óamayet | evaæ puna÷ punar abhyasyato layÃt sambodhitaæ vi«ayebhyaÓ ca vyÃvartitam | nÃpi samaprÃptam antarÃlÃvasthaæ cittaæ stabdhÅbhÆtaæ, sa-ka«Ãyaæ rÃga-dve«Ãdi-prabala-vÃsanÃ-vaÓena stabdhÅbhÃvÃkhyena ka«Ãyeïa do«eïa yuktaæ vijÃnÅyÃt samÃhitÃc cittÃd vivekena jÃnÅyÃt | tataÓ ca nedaæ samÃhitam ity avagamya laya-vik«epÃbhyÃm iva ka«ÃyÃd api cittaæ nirundhyÃt | tataÓ ca laya-vik«epa-ka«Ãye«u parih­te«u pariÓe«Ãc cittena samaæ brahma prÃpyate | tac ca samaprÃptaæ cittaæ ka«Ãya-laya-bhrÃntyà na cÃlayet, vi«ayÃbhimukhaæ na kuryÃt | kintu dh­ti-g­hÅtayà buddhyà laya-ka«Ãya-prÃpter vivicya tasyÃm eva sama-prÃptÃv atiyatnena sthÃpayet | tatra samÃdhau parama-sukha-vya¤jake 'pi sukhaæ nÃsvÃdayet | etÃvantaæ kÃlam ahaæ sukhÅti sukhÃsvÃda-rÆpÃæ v­ttiæ na kuryÃt samÃdhi-bhaÇga-prasaÇgÃt iti prÃg eva k­ta-vyÃkhyÃnam | praj¤ayà yad upalabhyate sukhaæ tad apy avidyÃ-parikalpitaæ m­«aivety evaæ-bhÃvanayà ni÷saÇgo nisp­ha÷ sarva-sukhe«u bhavet | athavà praj¤ayà sa-vikalpa-sukhÃkÃra-v­tti-rÆpayà saha saÇgaæ parityajet | na tu svarÆpa-sukham api nirv­ttikena cittena nÃnubhavet svabhÃva-prÃptasya tasya vÃrayitum aÓakyatvÃt | evaæ sarvato nivartya niÓcalaæ prayatna-vaÓena k­taæ cittaæ svabhÃva-cäcalyÃd vi«ayÃbhimukhatayà niÓcarad bahir nirgacchad ekÅkuryÃt prayatnata÷, nirodha-prayatnena same brahmaïy ekatÃæ nayet | sama-prÃptaæ cittaæ kÅd­Óam ? ity ucyate yadà na lÅyate nÃpi stabdhÅbhavati tÃmasatva-sÃmyena laya-Óabdenaiva stabdhÅbhÃvasyopalak«aïÃt | na ca vik«ipyate puna÷, na ÓabdÃdy-ÃkÃra-v­ttim anubhavati | nÃpi sukham ÃsvÃdayati, rÃjasatva-sÃmyena sukhÃsvÃdasyÃpi vik«epa-Óabdenopalak«aïÃt | pÆrvaæ bheda-nirdeÓas tu p­thak-prayatna-karaïÃya | evaæ laya-ka«ÃyÃbhyÃæ vik«epa-sukhÃsvÃdÃbhyÃæ ca rahitam aniÇganam iÇganaæ calanaæ sa-vÃta-pradÅpaval layÃbhimukhya-rÆpaæ tad-rahitaæ nivÃta-pradÅpa-kalpam | anÃbhÃsaæ na kenacid vi«ayÃkÃreïÃbhÃsata ity etat | ka«Ãya-sukhÃsvÃdayor ubhayÃntarbhÃva ukta eva | yadaivaæ do«a-catu«Âaya-rahitaæ cittaæ bhavati tadà tac cittaæ brahma ni«pannaæ samaæ brahma prÃptaæ bhavatÅty artha÷ | etÃd­ÓaÓ ca yoga÷ Órutyà pratipÃdita÷ - yadà pa¤cÃvati«Âhante j¤ÃnÃni manasà saha | buddhiÓ ca na vice«Âeta tÃm Ãhu÷ paramÃæ gatim || tÃæ yogam iti manyante sthirÃm indriya-dhÃraïÃm | apramattas tadà bhavati yogo hi prabhavÃpyayau || [KaÂhU 2.3.11-2] iti | etan-mÆlakam eva ca yogaÓ citta-v­tti-nirodha÷ [YogaS 1.2] iti sÆtram | tasmÃd yuktaæ tatas tato niyamyaitad Ãtmany evaæ vaÓaæ nayed iti ||27|| viÓvanÃtha÷ : yadi ca prÃktana-do«odgama-vaÓÃd rajo-guïa-sp­«Âaæ manaÓ ca¤calaæ syÃt, tadà punar yogam abhyased ity Ãha yato yata iti ||26|| baladeva÷ : yadi kadÃcit prÃktana-sÆk«ma-do«Ãn mana÷ pracalet tadà tat pratyÃhared ity Ãha yata iti | yaæ yaæ vi«ayaæ prati mano nirgacchati, tatas tata etan mano niyamya pratyÃh­tyÃtmany eva niratiÓaya-sukhatva-bhÃvanayà vaÓaæ kuryÃt ||26|| __________________________________________________________ BhG 6.27 praÓÃnta-manasaæ hy enaæ yoginaæ sukham uttamam | upaiti ÓÃnta-rajasaæ brahma-bhÆtam akalma«am ||27|| ÓrÅdhara÷ : evaæ pratyÃhÃrÃdibhi÷ puna÷ punar mano vaÓÅkurvan rajo-guïa-k«aye sati yoga-sukhaæ prÃpnotÅty Ãha praÓÃnteti | evam ukta-prakÃreïa ÓÃntaæ rajo yasya tam | ataeva praÓÃntaæ mano yasya tam enaæ ni«kalma«am brahmatvaæ prÃptaæ yoginaæ uttamam sukhaæ samÃdhi-sukhaæ svayam evopaiti prÃpnoti ||27|| madhusÆdana÷ : evaæ yogÃbhyÃsa-balÃd Ãtmany eva yogina÷ praÓÃmyati mana÷ | tataÓ ca praÓÃnteti | prakar«eïa ÓÃntaæ nirv­ttikatayà niruddhaæ saæskÃra-mÃtra-Óe«aæ mano yasya taæ praÓÃnta-manasaæ v­tti-ÓÆnyatayà nirmanaskam | nirmanaskatve hetu-garbhaæ viÓe«aïa-dvayaæ ÓÃnta-rajasaæ akalma«am iti | ÓÃntaæ vik«epakaæ rajo yasya taæ vik«epa-ÓÆnyam | tathà na vidyate kalma«am laya-hetus tamo yasya tam akalma«am laya-ÓÆnyam | ÓÃnta-rajasam ity anenaiva tamo-guïopalak«aïe ' kalma«am saæsÃra-hetu-dharmÃdharmÃdi-varjitam iti và | brahma-bhÆtaæ brahmaiva sarvam iti niÓcayena samaæ brahma prÃptaæ jÅvan-muktam enaæ yoginam | evam uktena prakÃreïeti ÓrÅdhara÷ | uttamaæ niratiÓayaæ sukham upaity upagacchati | manas tad-v­ttyor abhÃve su«uptau svarÆpa-sukhÃvirbhÃva-prasiddhiæ dyotayati hi-Óabda÷ | tathà ca prÃg-vyÃkhyÃtaæ sukham Ãtyantikaæ yat tad ity atra ||27|| viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca pÆrvavad eva tasya samÃdhisukhaæ syÃd ity Ãha praÓÃnteti | sukhaæ kart­ yoginam upaiti prÃpnoti | baladeva÷ : evaæ prayatamÃnasya pÆrvavad eva samÃdhi-sukhaæ syÃd ity Ãha praÓÃnteti | praÓÃntam Ãtmany acalaæ mano yasya tam | ataevÃkalma«aæ dagdha-prÃktana-sÆk«ma-do«am | ataeva ÓÃnta-rajasam | brahma-bhÆtaæ sÃk«Ãt-k­ta-viviktÃvirbhÃvitëÂa-guïakÃtma-svarÆpaæ yoginaæ praty uttamam ÃtmÃnubhava-rÆpaæ mahat sukhaæ kartà svayam evopaiti ||27|| __________________________________________________________ BhG 6.28 yu¤jann evaæ sadÃtmÃnaæ yogÅ vigata-kalma«a÷ | sukhena brahma-saæsparÓam atyantaæ sukham aÓnute ||28|| ÓrÅdhara÷ : tataÓ ca k­tÃrtho bhavatÅty Ãha yu¤jann iti | evam anena prakÃreïa sarvadÃtmÃnaæ mano yu¤jan vaÓÅkurvan | viÓe«eïa sarvÃtmanà | vigataæ kalma«aæ yasya sa÷ | yogÅ sukhenÃnÃyÃsena brahmaïa÷ saæsparÓo 'vidyÃ-nivartaka÷ sÃk«ÃtkÃras tad evÃtyantaæ sukham aÓnute | jÅvanmukto bhavatÅty artha÷ ||28|| madhusÆdana÷ : uktaæ sukhaæ yogina÷ sphuÂÅkaroti yu¤jann iti | evam manasaivendriya-grÃmam ity Ãdy-ukta-krameïÃtmÃnaæ mana÷ sadà yu¤jan samÃdadhad yogÅ yogena nitya-sambandhÅ vigata-kalma«o vigata-mala÷ saæsÃra-hetu-dharmÃdharma-rahita÷ sukhenÃnÃyÃseneÓvara-praïidhÃnÃt sarvÃntarÃya-niv­ttyà brahma-saæsparÓaæ samyaktvena vi«ayÃsparÓena saha brahmaïa÷ sparÓas tÃdÃtmyaæ yasmiæs tad-vi«ayÃsaæsparÓi brahma-svarÆpam ity etat | atyantaæ sarvÃnantÃn paricchedÃn atikrÃntaæ niratiÓayaæ sukham Ãnandam aÓnute vyÃpnoti, sarvato-nirv­ttikena cittena laya-vik«epa-vilak«aïam anubhavati, vik«epe v­tti-sattvÃt, laye ca manaso 'pi svarÆpeïÃsattvÃt | sarva-v­tti-ÓÆnyena sÆk«meïa manasà sukhÃnubhava÷ samÃdhÃv evety artha÷ | atra cÃnÃyÃsenety antarÃya-niv­ttir uktà | te cÃntarÃyà darÓità yoga-sÆtreïa - vyÃdhi-styÃna-saæÓaya-pramÃdÃlasyÃvirati-bhrÃnti-darÓanÃlabdha-bhÆmikatvÃnavasthitatvÃni citta-vik«epÃs te 'ntarÃyÃ÷ [YogaS 1.30] | cittaæ vik«ipanti yogÃd apanayantÅti citta-vik«epà yoga-pratipak«Ã÷ | saæÓaya-bhrÃnti-darÓane tÃvad v­tti-rÆpatayà v­tti-nirodhasya sÃk«Ãt-pratipak«au | vyÃdhy-Ãdayas tu sapta v­tti-sahacaritatayà tat-pratipak«Ã ity artha÷ | vyÃdhir dhÃtu-vai«amya-nimitto vikÃro jvarÃdi÷ | styÃnam akarmaïyatà guruïà Óik«yamÃïasyÃpy ÃsanÃdi-karmÃnarhateti yÃvat | yoga÷ sÃdhanÅyo na vety ubhaya-koÂi-sp­g-vij¤Ãnaæ saæÓaya÷ | sa cÃtad-rÆpa-prati«Âhatvena viparyayÃntargato 'pi sann ubhaya-koÂi-sparÓitvaika-koÂi-sparÓitva-rÆpÃvÃntara-viÓe«a-vivak«ayÃtra viparyayÃd bhedenokta÷ | pramÃda÷ samÃdhi-sÃdhanÃnÃm anu«ÂhÃna-sÃmarthye 'py ananu«ÂhÃna-ÓÅlatà vi«ayÃntara vyÃpratatayà yoga-sÃdhane«v audÃsÅnyam iti yÃvat | Ãlasyaæ satyÃm apy audÃsÅnya-pracyutau kaphÃdinà tamasà ca kÃya-cittayor gurutvam | tac ca vyÃdhitvenÃprasiddham api yoga-vi«aye prav­tti-virodhi | aviratiÓ cittasya vi«aya-viÓe«a aikÃntiko 'bhilëa÷ | bhrÃnti-darÓanaæ yogÃsÃdhane 'pi tat-sÃdhanatva-buddhis tathà tat-sÃdhane 'piy asÃdhanatva-buddhi÷ | alabdha-bhÆmikatvaæ samÃdhi-bhÆmer ekÃgratÃyà alÃbha÷ | k«ipta-mƬha-vik«ipta-rÆpatvam iti yÃvat | anavasthitatvaæ labdhÃyÃm api samÃdhi-bhÆmau prayatna-ÓaithilyÃc cittasya tatrÃprati«Âhitatvam | ta ete citta-vik«epà nava yogamalà yoga-pratipak«Ã yogÃntarÃyà iti cÃbhidhÅyante | du÷kha-daurmanasyÃÇgam ejayatva-ÓvÃsa-praÓvÃsà vik«epa-saha-bhuva÷ [YogaS 1.31] du÷khaæ cittasya rÃjasa÷ pariïÃmo bÃdhanÃlak«aïa÷ | tac cÃdhyÃtmikaæ ÓÃrÅraæ mÃnasaæ ca vyÃdhi-vaÓÃt kÃmÃdi-vaÓÃc ca bhavati | Ãdhibhautikaæ graha-pŬÃdi-janitaæ dve«Ãkhya-viparyaya-hetutvÃt samÃdhi-virodhi | daurmanasyam icchÃ-vighÃtÃdi-balavad du÷khÃnubhava-janitaÓ cittasya tÃmasa÷ pariïÃma-viÓe«a÷ k«obhÃ-para-paryÃya÷ stabdhÅbhÃva÷ | sa tu ka«ÃyatvÃl laya-vat samÃdhi-virodhÅ | aÇgam ejayatvam aÇga-kampanam Ãsana-sthairya-virodhi | prÃïena bÃhyasya vÃyor anta÷-praveÓanaæ ÓvÃsa÷ samÃdhy-aÇga-recaka-virodhÅ | prÃïana ko«Âhyasya vÃyor bahir ni÷saraïaæ praÓvÃsa÷ samÃdhy-aÇga-pÆraka-virodhÅ | samÃhita-cittasyaite na bhavanti vik«ipta-cittasyaiva bhavantÅti vik«epa-sahabhuvo 'ntarÃyà eva | ete 'bhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ niroddhavyÃ÷ | ÅÓvara-praïidhÃnena và | tÅvra-saævegÃnÃm Ãsanne [YogaS 1.21] samÃdhi-lÃbhe prastuta ÅÓvara-praïidhÃnÃd và [YogaS 1.23] iti pak«Ãntaram uktvà praïidheyam ÅÓvaraæ kleÓa-karma-vipÃkÃÓayair aparÃm­«Âa÷ puru«a-viÓe«a ÅÓvara÷ | tatra niratiÓayaæ sarvaj¤atva-bÅjam | sa pÆrve«Ãm api guru÷ kÃlenÃnavacchedÃt [YogaS 1.24-6] iti tribhi÷ sÆtrai÷ pratipÃdya tat-praïidhÃnaæ dvÃbhyÃm asÆtrayat -- tasya vÃcaka÷ praïava÷ | taj-japas tad-artha-bhÃvanam [YogaS 1.27-8] iti | tata÷ pratyak-cetanÃdhigamo 'py antarÃyÃbhÃvaÓ ca [YogaS 1.29] tata÷ praïava-japa-rÆpÃt tad-artha-dhyÃna-rÆpÃc ceÓvara-praïidhÃnÃt pratyak-cetanasya puru«asya prak­ti-vivekenÃdhigama÷ sÃk«ÃtkÃro bhavati | uktÃnÃm antarÃyÃïÃm abhÃvo 'pi bhavatÅty artha÷ | abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃm antarÃya-niv­ttau kartavyÃyÃm abhyÃsa-dÃr¬hyÃrtham Ãha -- tat-prati«edhÃrtham eka-tattvÃbhyÃsa÷ [YogaS 1.32] | te«Ãm antarÃyÃïÃæ prati«edhÃrtahm ekasmin kasmiæÓcid abhimate tattve 'bhyÃsaÓ cetasa÷ puna÷ punar niveÓanaæ kÃryam | tathà -- maitrÅ-karuïÃ-muditopek«aïÃæ sukha-du÷kha-puïyÃpuïya-vi«ayÃïÃæ bhÃvanÃtaÓ citta-prasÃdanam [YogaS 1.33] | maitrÅ sauhÃrdaæ, karuïà k­pÃ, mudità har«a÷, upek«audÃsÅnyam, sukhÃdi-Óabdais tadvanta÷ pratipÃdyante | sarva-prÃïi«u sukha-sambhogÃpanne«u sÃdhv etan mama mitrÃïÃæ sukhitvam iti maitrÅæ bhÃvayet | na tv År«yÃm | du÷khite«u kathaæ nu nÃmai«Ã du÷kha-niv­tti÷ syÃd iti k­pÃm eva bhÃvayet | nopek«Ãæ na và har«am | puïyavatsu puïyÃnumodanena har«aæ kuryÃn na tu vidve«aæ na copek«Ãm | apuïyavatsu caudÃsÅnyam eva bhÃvayen nÃnumodanaæ na và dve«am | evam asya bhÃvayata÷ Óuklo dharma upajÃyate | tataÓ ca vigata-rÃga-dve«Ãdi-malaæ cittaæ prasannaæ sad ekÃgratÃ-yogyaæ bhavati | maitry-Ãdi-catu«Âayaæ copalak«aïam abhayaæ sattva-saæÓuddhir ity ÃdÅnÃm amÃnitvam adambhitvam ity ÃdÅnÃæ ca dharmÃïÃm, sarve«Ãm ete«Ãæ Óubha-vÃsanÃ-rÆpatvena malina-vÃsanÃ-nivartakatvÃt | rÃga-dve«au mahÃ-ÓatrÆ sarva-puru«Ãrtha-pratibandhakau mahatà prayatnena parihartavyÃv ity etat-sÆtrÃrtha÷ | evam anye 'pi prÃïÃyÃmÃdaya upÃyÃÓ citta-prasÃdanÃya darÓitÃ÷ | tad etac citta-prasÃdanaæ bhagavad-anugraheïa yasya jÃtaæ taæ praty evaitad vacanam - sukheneti | anyathà mana÷-praÓamÃnupapatte÷ ||28|| viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca k­tÃrtha eva bhavatÅty Ãha yu¤jann iti | sukham aÓnute jÅvan-mukta eva bhavatÅty artha÷ ||28|| baladeva÷ : evaæ svÃtma-sÃk«ÃtkÃrÃnantaraæ paramÃtma-sÃk«ÃtkÃraÓ ca labhata ity Ãha yu¤jann iti | evam ukta-prakÃreïa ÃtmÃnaæ svaæ yu¤jan yogenÃnubhavata tenaiva vigata-kalma«o dagdha-sarva-do«o yogÅ sukhenÃnÃyÃsena brahma-saæsparÓaæ paramÃtmÃnubhavam atyantam aparimitaæ sukham aÓnute prÃpnoti ||28|| __________________________________________________________ BhG 6.29 sarva-bhÆta-stham ÃtmÃnaæ sarva-bhÆtÃni cÃtmani | Åk«ate yoga-yuktÃtmà sarvatra sama-darÓana÷ ||29|| ÓrÅdhara÷ : brahma-sÃk«ÃtkÃram eva darÓayati sarva-bhÆta-stham iti | yogenÃbhyasyamÃnena yuktÃtmà samÃhita-citta÷ | sarvatra samaæ brahmaiva paÓyatÅti sama-darÓana÷ | tathà sa svam ÃtmÃnam avidyÃk­ta-dehÃdi-pariccheda-ÓÆnyaæ sarva-bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃnte«v avasthitaæ paÓyati | tÃni cÃtmany abhedena paÓyati ||29|| madhusÆdana÷ : tad evaæ nirodha-samÃdhinà tvaæ-pada-lak«ye tat-pada-lak«ye ca Óuddhe sÃk«Ãtk­te tadaikya-gocarà tattvam asÅti vedÃnta-vÃkya-janyà nirvikalpaka-sÃk«ÃtkÃra-rÆpà v­ttir brahma-vidyÃbhidhÃnà jÃyate | tataÓ ca k­tsnÃvidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttyà brahma-sukham atyantam aÓnuta ity upapÃdayati tribhi÷ Ólokai÷ | tatra prathamaæ tva-pada-lak«yopasthitim Ãha sarveti | sarve«u bhÆte«u sthÃvara-jaÇgame«u ÓarÅre«u bhokt­tayà sthitam ekam eva vibhum ÃtmÃnaæ pratyak-cetanaæ sÃk«iïaæ paramÃrtha-satyam Ãnanda-ghanaæ sÃk«yebhyo 'n­ta-ja¬a-paricchinna-du÷kha-rÆpebhyo vivekenek«ate sÃk«Ãtkaroti | tasmiæÓ cÃtmani sÃk«iïi sarvÃïi bhÆtÃni sÃk«yÃïy ÃdhyÃsikena sambandhena bhogyatayà kalpitÃni sÃk«i-sÃk«yayo÷ sambandhÃntarÃnupapatter mithyÃ-bhÆtÃni paricchinnÃni ja¬Ãni du÷khÃtmakÃni sÃk«iïo vivekenek«ate | ka÷ ? yoga-yuktÃtmà yogena nirvikcÃra-vaiÓÃradya-rÆpeïa yuktaæ prasÃdaæ prÃpta ÃtmÃnta÷karaïaæ yasya sa tathà | tathà ca prÃg evoktaæ - nirvicÃra-vaiÓÃradye 'dhyÃtma-prasÃda÷ [YogaS 1.47] ­taæbharà tatra praj¤Ã [YogaS 1.48] ÓrutÃnumÃna-praj¤ÃbhyÃm anya-vi«ayà viÓe«ÃrthatvÃt [YogaS 1.49] iti | tathà ca ÓabdÃnumÃnÃgocara-yathÃrtha-viÓe«a-vastu-gocara-yoga-pratyak«eïa ­taæbhara-saæj¤ena yugapat sÆk«maæ vyavahitaæ viprak­«Âaæ ca sarvaæ tulyam eva paÓyatÅti sarvatra samaæ darÓanaæ yasyeti sarvatra sama-darÓana÷ sann ÃtmÃnam anÃtmÃnaæ ca yoga-yuktÃtmà yathÃ-sthitam Åk«ata iti yuktam | athavà yo yoga-yuktÃtmà yo và sarvatra-sama-darÓana÷ sa ÃtmÃnam Åk«ata iti yogi-sama-darÓinÃv Ãtmek«aïÃdhikÃriïÃv uktau | yathà hi citta-v­tti-nirodha÷ sÃk«i-sÃk«ÃtkÃra-hetus tathà ja¬a-vivekena sarvÃnusyÆta-caitanya-p­thak-karaïam api | nÃvaÓyaæ yoga evÃpek«ita÷ | ata evÃha vasi«Âha÷ - dvau kramau citta-nÃÓasya yogo j¤Ãnaæ ca rÃghava | yogo v­tti-nirodho hi j¤Ãnaæ samyag-avek«aïam || asÃdhya÷ kasyacid yoga÷ kasyacit tattva-niÓcaya÷ | prakÃrau dvau tato devo jagÃda parama÷ Óiva÷ || iti | citta-nÃÓasya sÃk«iïa÷ sakÃÓÃt tad-upÃdhi-bhÆta-cittasya p­thak-karaïÃt tad-adarÓanasya | tasyopÃya-dvayam - eko 'sampraj¤Ãta-samÃdhi÷ | sampraj¤Ãta-samÃdhau hi ÃtmaikÃkÃra-v­tti-pravÃha-yuktam anta÷-karaïa-sattvaæ sÃk«iïÃnubhÆyate niruddha-sarva-v­ttikaæ tÆpaÓÃntatvÃn nÃnubhÆyata iti viÓe«a÷ | dvitÅyas tu sÃk«iïi kalpitaæ sÃk«yam an­tatvÃn nÃsty eva sÃk«y eva tu paramÃrtha-satya÷ kevalo vidyata iti vicÃra÷ | tatra pratamam upÃyaæ prapa¤ca-paramÃrthatÃ-vÃdino hairaïyagarbhÃdaya÷ prapedire | te«Ãæ paramÃrthasya cittasyÃdarÓanena sÃk«i-darÓane nirodhÃtiriktopÃya-sambhavÃt | ÓrÅmac-chaÇkara-bhagavat-pÆjya-pÃda-matopajÅvinas tv aupani«adÃ÷ prapa¤cÃn­tatva-vÃdino dvitÅyam evopÃyam upeyu÷ | te«Ãæ hy adhi«ÂhÃna-j¤Ãna-dÃr¬hye sati tatra kalpitasya bÃdhitasya cittasya tad-d­Óyasya cÃdarÓanam anÃyÃsenaivopapadyate | ataeva bhagavat-pÆjya-pÃdÃ÷ kutrÃpi brahma-vidÃæ yogÃpek«Ãæ na vyutpÃdayÃæ babhÆva | ataeva caupani«adÃ÷ paramahaæsÃ÷ Óraute vedÃnta-vÃkya-vicÃra eva gurum upas­tya pravartante brahma-sÃk«ÃtkÃrÃya na tu yoge | vicÃreïaiva citta-do«a-nirÃkaraïena tasyÃnyathÃ-siddhatvÃd iti k­tam adhikena ||29|| viÓvanÃtha÷ : jÅvan-muktasya tasya brahma-sÃk«ÃtkÃraæ darÓayati sarva-bhÆta-stham ÃtmÃnam iti | paramÃtmana÷ sarva-bhÆtÃdhi«ÂhÃt­tvam ÃtmanÅti paramÃtmana÷ sarva-bhÆtÃdhi«ÂhÃnaæ ca | Åk«ate aparok«atayÃnubhavati | yoga-yuktÃtmà brahmÃkÃrÃnta÷karaïa÷ | samaæ brahmaiva paÓyatÅti sama-darÓana÷ ||29|| baladeva÷ : evaæ ni«païïa-samÃdhi÷ pratyak«ita-sva-parÃtma-yogÅ parÃtmana÷ sarvagatatvaæ tad anyÃtmanÃæ druhiïÃdÅnÃæ sarve«Ãæ tad-ÃÓrayatvaæ tasyÃvi«ayamatvaæ cÃnubhavatÅty Ãha sarveti | yoga-yuktÃtmà siddha-samÃdhis tad ÃtmÃnaæ ÃtatatvÃc ca mÃt­tvÃd Ãtmà hi paramo hari÷ iti sm­te÷ | yo mÃm iti vivaraïÃc ca paramÃtmÃnaæ sarva-bhÆta-stham nikhilaæ jÅvÃntaryÃmiïam Åk«ate | Ãtmani tasminn ÃÓraya-bhÆte sarva-bhÆtÃni ca tam eva sarva-jÅvÃÓrayaæ cek«ate | sa ity Ãha sarvatreti | tat tat-karmÃnuguïyenoccÃvacatayà s­«Âe«u sarve«u jÅve«u samam vai«amya-ÓÆnyaæ parÃtmÃnaæ paÓyatÅti tathà ||29|| __________________________________________________________ BhG 6.30 yo mÃæ paÓyati sarvatra sarvaæ ca mayi paÓyati | tasyÃhaæ na praïaÓyÃmi sa ca me na praïaÓyati ||30|| ÓrÅdhara÷ : evambhÆtÃtma-j¤Ãne ca sarva-bhÆtÃtmayà mad-upÃsanaæ mukhyaæ kÃraïam ity Ãha yo mÃm iti | mÃæ parameÓvaraæ sarvatra bhÆta-mÃtre ya÷ paÓyati | sarvaæ ca prÃïi-mÃtraæ mayi ya÷ paÓyati | tasyÃhaæ na praïaÓyÃmy ad­Óyo na bhavÃmi | sa ca mamÃd­Óyo na bhavati | pratyak«o bhÆtvà k­pÃ-d­«Âyà taæ vilokyÃnug­hïÃmÅty artha÷ ||30|| madhusÆdana÷ : evaæ Óuddhaæ tva-padÃrthaæ nirÆpya Óuddhaæ tat-padÃrthaæ nirÆpayati yo mÃm iti | yo yogÅ mÃm ÅÓvaraæ tat-padÃrtham aÓe«a-prapa¤ca-kÃraïa-mÃyopÃdhikam upÃdhi-vivekena sarvatra prapa¤ce sad-rÆpeïa sphuraïa-rÆpeïa cÃnusyÆtaæ sarvopÃdhi-vinirmuktaæ paramÃrtha-satyaam Ãnanda-ghanam anantaæ paÓyati yoga-jena pratyak«eïÃparok«Åkaroti | tathà sarvaæ ca prapa¤ca-jÃtaæ mÃyayà mayy Ãropitaæ mad-bhinnatayà m­«Ãtvenaiva paÓyati | tasyaivaæ-viveka-darÓino 'haæ tat-padÃrtho bhagavÃn na praïaÓyÃmi | ÅÓvara÷ kaÓcin mad-bhinno 'stÅti parok«a-j¤Ãna-vi«ayo na bhavÃmi, kintu yogajÃparok«a-j¤Ãna-vi«ayo bhavÃmi | yadyappi vÃkyajÃparok«a-j¤Ãna-vi«ayatvaæ tvaæ-padÃrthÃbhedenaiva tathÃpi kevalasyÃpi tat-padÃrthasya yogajÃparok«a-j¤Ãna-vi«ayatvam upapadyata eva | evaæ yogajena pratyak«eïa mÃm aparok«Åkurvan sa ca me na praïaÓyati parok«o na bhavati | svÃtmà hi mama sa vidvÃn atipriyatvÃt sarvadà mad-aparok«a-j¤Ãna-gocaro bhavati | ye yathà mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham [GÅtà 4.11] ity ukte÷ | tathiava Óara-ÓayyÃ-stha-bhÅ«ma-dhyÃnasya yudhi«Âhiraæ prati bhagavatokte÷ | avidvÃæs tu svÃtmÃnam api santaæ bhagavantaæ na parÓyati | ato bhagavÃn paÓyann api taæ na paÓyati | sa enam avidito na bhunakti [BAU 1.4.15] iti Órute÷ | vidvÃæs tu sadaiva saænihito bhagavato 'nugraha-bhÃjanam ity artha÷ ||30|| viÓvanÃtha÷ : evam aparok«Ãnubhavina÷ phalam Ãha yo mÃm iti | tasyÃhaæ brahma na praïaÓyÃmi nÃpratyak«ÅbhavÃmi | tathà mat-pratyak«atÃyÃæ ÓÃÓvatikyÃæ satyÃæ sa yogÅ me mad-upÃsako na praïaÓyati na kadÃcid api bhraÓyati ||30|| baladeva÷ : etad viv­ïvan tathÃtva-darÓina÷ phalam Ãha yo mÃm iti | tasya tÃd­Óasya yogino 'haæ paramÃtmà na praïaÓyÃmi nÃd­Óyo bhavÃmi | sa ca yogÅ me na praïaÓyati nÃd­Óyo bhavati | Ãvayor mitha÷-sÃk«Ãtk­ti÷ sarvadà bhavatÅty artha÷ ||30|| __________________________________________________________ BhG 6.31 sarva-bhÆta-sthitaæ yo mÃæ bhajaty ekatvam Ãsthita÷ | sarvathà vartamÃno 'pi sa yogÅ mayi vartate ||31|| ÓrÅdhara÷ : na caivaæ-bhÆto vidhi-kiÇkara÷ syÃd ity Ãha sarva-bhÆta-sthitam iti | sarva-bhÆte«u sthitaæ mÃm abhedam Ãsthita ÃÓrito yo bhajati sa yogÅ j¤ÃnÅ sarvathà karma-parityÃgenÃpi vartamÃno mayy eva vartate mucyate | na tu bhraÓyatÅty artha÷ ||31|| madhusÆdana÷ : evaæ tvaæ-padÃrthaæ tat-padÃrthaæ ca Óuddhaæ nirÆpya tattvam asÅti vÃkyÃrthaæ nirÆpayati sarva-bhÆtam iti | sarve«u bhÆte«v adhi«ÂhÃnatayà sthitaæ sarvÃnusyÆta-san-mÃtraæ mÃm ÅÓvaraæ tat-pada-lak«yaæ svena tvaæ-pada-lak«yeïa sahaikatvam atyantÃbhedam Ãsthito ghaÂÃkÃÓo mahÃkÃÓa ity atrevopÃdhi-bheda-nirÃkaraïena niÓcinvan yo bhajati ahaæ brahmÃsmÅti vedÃnta-vÃkyajena sÃk«ÃtkÃreïÃparok«Åkaroti so 'vidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttyà jÅvanmukta÷ k­ta-k­tya eva bhavati | yÃvat tu tasya bÃdhitÃnuv­ttyà ÓarÅrÃdi-darÓanam anuvartate tÃvat prÃrabhda-karma-prÃbalyÃt sarva-karma-tyÃgena và yÃj¤avalkyÃdivat | vihitena karmaïà và janakÃdivat, prati«iddhena karmaïà và dattÃtreyÃdivat | sarvathà yena kenÃpi rÆpeïa vartamÃno 'pi vyavaharann aî sa yogÅ brahmÃham asamÅti vidvÃn mayi paramÃtmany evÃbhedena vartate | sarvathà tasya mok«aæ prati nÃsti pratibandha-ÓaÇkà tasya ha na devÃÓ canÃbhÆtyà ÅÓata Ãtmà hy e«Ãæ sa bhavati [BAU 1.4.10] iti Órute÷ | devà mahÃ-prabhÃvà api tasya mok«ÃbhavanÃya neÓate kim utÃnye k«udrà ity artha÷ | brahma-vido ni«iddha-karmaïi pravartakayo rÃga-dve«ayor asambhavena ni«iddha-karmÃsambhave 'pi tad aÇgÅk­tya j¤Ãna-stuty-artham idam uktaæ sarvathà vartamÃno 'pÅti hatvÃpi sa imÃn lokÃn na hanti na nibadhyate [GÅtà 18.17] itivat ||31|| viÓvanÃtha÷ : evaæ mad-aparok«ÃnubhavÃt pÆrva-daÓÃyÃm api sarvatra parÃtma-bhÃvanayà bhajato yogino na vidhi-kaiÇkaryam ity Ãha sarveti | paramÃtmaiva sarva-karaïatvÃd eko 'stÅty ekatvam Ãsthita÷ san yo bhajati, Óravaïa-smaraïÃdi-bhajana-yukto bhavati, sa sarvathà ÓÃstroktaæ karma kurvann akurvan và vartamÃno mayi vartate, na tu saæsÃre ||31|| baladeva÷ : sa yogÅ mamÃcintya-svarÆpa-Óaktim anubhavann atipriyo bhavatÅty ÃÓayavÃn Ãha sarveti | sarve«Ãæ jÅvÃnÃæ h­daye«u prÃdeÓa-mÃtraÓ caturbÃhur atasÅ-pu«pa-prabhaÓ cakrÃdidharo 'haæ p­thak p­thaÇ nivasÃmi | te«u bahÆnÃæ mad-vigrahÃïÃm ekatvam abhedam ÃÓrito yo mÃæ bhajati dhyÃyati, so yogÅ sarvathà vartamÃno vyutthÃna-kÃle sva-vihitaæ karma kurvann akurvan và mayi vartate mamÃcintya-Óaktikatva-dharmÃnubhava-mahimnà nirdagdha-kÃma-cÃra-do«o mat-sÃmÅpya-lak«aïaæ mok«aæ vindati, na tu saæsÃram ity artha÷ | ÓrutiÓ ca harer acintya-ÓatkikatÃm Ãha eko 'pi san bahudhà yo 'vabhÃti iti | sm­tiÓ ca - eka eva paro vi«ïu÷ sarva-vyÃpÅ na saæÓaya÷ | aiÓvaryÃd rÆpam ekaæ ca sÆryavad bahudheyate || iti ||31|| __________________________________________________________ BhG 6.32 Ãtmaupamyena sarvatra samaæ paÓyati yo 'rjuna | sukhaæ và yadi và du÷khaæ sa yogÅ paramo mata÷ ||32|| ÓrÅdhara÷ : evaæ ca mÃæ bhajatÃæ yoginÃæ madhye sarva-bhÆtÃnukampÅ Óre«Âha ity Ãha Ãtmaupamyeneti | Ãtmaupamyena sva-sÃd­Óyena | yathà mama sukhaæ priyaæ du÷khaæ cÃpriyaæ tathÃnye«Ãæ apÅti sarvatra samaæ paÓyan sukham eva sarve«Ãæ yo vächati | na tu kasyÃpi du÷kham | sa yogÅ Óre«Âho mamÃbhimata ity artha÷ ||32|| madhusÆdana÷ : evam utpanne 'pi tatva-bodhe kaÓcin mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayayor abhÃvÃj jÅvanmukti-sukhaæ nÃnubhavati citta-vik«epeïa ca d­«Âa-du÷kham anubhavati so 'paramo yogÅ deha-pÃte kaivalya-bhÃgitvÃt | deha-sad-bhÃva-paryantaæ ca d­«Âa-du÷khÃnubhavÃt | tattva-j¤Ãna-mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayÃïÃæ tu yugapad abhyÃsÃd d­«Âa-du÷kha-niv­tti-pÆrvakaæ jÅvanmukti-sukham anubhavan prÃrabdha-karma-vaÓÃt samÃdher vyutthÃna-kÃle kiæ syÃt ? ity ucyata Ãtmaupamyeneti | Ãtmaivaupamyam upamà tenÃtma-d­«ÂÃntena sarvatra prÃïi-jÃte sukhaæ và yadi và du÷khaæ samaæ tulyaæ ya÷ paÓyati svasyÃni«Âaæ yathà na sampÃdayati evaæ parasyÃpy ani«Âaæ yo na sampÃdayati pradve«a-ÓÆnyatvÃt, sa nirvÃsanatayopaÓÃnta-manà yogÅ brahmavit parama÷ Óre«Âho mata÷ pÆrvasmÃt, he arjuna | atas tattva-j¤Ãna-mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayÃïÃm akramam abhyÃsÃya mahÃn prayatna Ãstheya ity artha÷ | tatredaæ sarvaæ dvaita-jÃtam advitÅye cid-ÃnandÃtmani mÃyayà kalpitatvÃn m­«aivÃtmaivaika÷ paramÃrtha-satya÷ sac-cid-ÃnandÃdvayo 'ham asmÅti j¤Ãnaæ tattva-j¤Ãnaæ pradÅpa-jvÃlÃ-santÃnavad v­tti-santÃna-rÆpeïa pariïamamÃnam anta÷-karaïa-dravyaæ mananÃtmakatvÃn mana ity ucyate | tasya nÃÓe nÃma v­tti-rÆpa-pariïÃmaæ parityajya sarva-v­tti-nirodhinà nirodhÃkÃreïa pariïÃma÷ | pÆrvÃpara-parÃmarÓam antareïa sahasotpadyamÃnasya krodhÃdi-v­tti-viÓe«asya hetuÓ citta-gata÷ saæskÃra-viÓe«o vÃsanà pÆrva-pÆrvÃbhyÃsena citte vÃsyamÃnatvÃt | tasyÃ÷ k«ayo nÃma viveka-janyÃyÃæ citta-praÓama-vÃsanÃyÃæ d­¬hÃyÃæ saty api bÃhye nimitte krodhÃdy-anutpatti÷ | tatra tattva-j¤Ãne sati mithyÃ-bhÆte jagati nara-vi«ÃïÃdÃv iva dhÅ-v­tty-anudayÃd ÃtmanaÓ ca d­«Âatvena punar-v­tty-anupayogÃn nirandhanÃgnivan mano naÓyati | na«Âe ca manasi saæskÃrodbodhakasya bÃhyasya nimittasyÃpratÅtau vÃsanà k«Åyate | k«ÅïÃyÃæ vÃsanÃyÃæ hetv-abhÃvena krodhÃdi-v­tty-anudayÃn mano naÓyati | na«Âe ca manasi Óama-damÃdi-sampattyà tattva-j¤Ãnam udeti | evam utpanne tattva-j¤Ãne rÃga-dve«Ãdi-rÆpà vÃsanà k«Åyate | k«ÅïÃyÃæ ca vÃsanÃyÃæ pratibandhÃbhÃvÃt tattva-j¤Ãnodaya iti paraspara-kÃraïatvaæ darÓanÅyam | ataeva bhagavÃn vasi«Âha Ãha - tattva-j¤Ãnaæ mano-nÃÓo vÃsanÃ-k«aya eva ca | mitha÷ kÃraïatÃæ gatvà du÷sÃdhyÃni sthitÃni hi || tasmÃd rÃghava yatnena pauru«eïa vivekinà | bhogecchÃæ dÆratas tyaktvà trayam etat samÃÓraya || iti | pauru«o yatna÷ kenÃpy upÃyenÃvaÓyaæ sampÃdayi«yÃmÅty evaæ-vidhotsÃha-rÆpo nirbandha÷ | viveko nÃma vivicya niÓcaya÷ | tattva-j¤Ãnasya ÓravaïÃdikaæ sÃdhanaæ mano-nÃÓasya yoga÷ vÃsanÃ-k«ayasya pratikÆla-vÃsanotpÃdanam iti | etÃd­Óa-viveka-yuktena pauru«eïa prayatnena bhogecchÃyÃ÷ svalpÃyà api havi«Ã k­«ïa-vartmeveti nyÃyena vÃsanÃ-v­ddhi-hetutvÃd dÆrata ity uktam | dvividho hi vidyÃdhikÃrÅ k­topÃstir ak­topÃstiÓ ca | tatra ya upÃsya-sÃk«ÃtkÃra-paryantÃm upÃstiæ k­tvà tattva-j¤ÃnÃya prav­ttas tasya vÃsanÃ-k«aya-mano-nÃÓaayor d­¬hataratvena j¤ÃnÃd Ærdhvaæ jÅvan-mukti÷ svata eva sidhyati | idÃnÅætanas tu prÃyeïÃk­topÃstir eva mumuk«ur autsukya-mÃtrÃt sahasà vidyÃyÃæ pravartate | yogaæ vinà cij-ja¬a-viveka-mÃtreïaiva ca mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayau tÃtkÃlikau sampÃdya Óama-damÃdi-sampattyà Óravana-manana-nididhyÃsanÃni sampÃdayati | taiÓ ca d­¬hÃbhyastai÷ sarva-bandha-vicchedi tattva-j¤Ãnam udeti | avidyÃ-granthi-brahmatvaæ h­daya-granthi÷ saæÓayÃ÷ karmÃïy asarva-kÃmatvaæ m­tyu÷ punar janma cety aneka-vidho bandho j¤ÃnÃn nivartate | tathà ca ÓrÆyate - yo veda nihitaæ guhÃyÃæ so 'vidyÃ-granthiæ vikiratÅha somya [] brahma veda brahmaiva bhavati [] bhidyate h­daya-granthiÓ chidyante sarva-saæÓayÃ÷ | k«Åyante cÃsya karmÃïi tasmin d­«Âe parÃvare || [Muï¬U 2.2.8] satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma | yo veda nihitaæ guhÃyÃæ parame vyoman | so 'Ónute sarvÃn kÃmÃn saha [TaittU 1.1] tam eva viditvÃtim­tyum eti [ÁvetU 3.8] yas tu vij¤ÃnavÃn bhavati sa-manaska÷ sadà Óuci÷ | sa tu tat-padam Ãpnoti yasmÃd bhÆyo na jÃyate || [KaÂhU 1.3.8] ya evaæ vedÃhaæ brahmÃsmÅti sa idaæ sarvaæ bhavati [BAU 1.4.10] ity asarvatva-niv­tti-phalam udÃhÃryam | seyaæ videha-mukti÷ saty api dehe j¤Ãnotpatti-sama-kÃlÅnà j¤eyà | brahmaïy avidyÃdhyÃropitÃnÃm ete«Ãæ bandhÃnÃm avidyÃ-nÃÓe sati niv­ttau punar utpatty-asambhavÃt | ata÷ Óaithilya-hetv-abhÃvÃt tattva-j¤Ãnaæ tasyÃnuvartate | mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayautu d­¬hÃbhyÃsÃbhÃvÃd bhoga-pradena prÃrabdhena karmaïà bÃdhyamÃnatvÃc ca savÃta-pradeÓa-pradÅpavat sahasà nivartete | ata idÃnÅætanasya tattva-j¤Ãnina÷ prÃk-siddhe tattva-j¤Ãne na prayatnÃpek«Ã | kiæ tu mano-nÃÓa-vÃsanÃ-k«ayau prayatna-sÃdhyÃv iti | tatra mano-nÃÓao 'sampraj¤Ãta-samÃdhi-nirÆpaïena nirÆpita÷ prÃk | vÃsanÃ-k«ayas tv idÃnÅæ nirÆpyate | tatra vÃsanÃ-svarÆpaæ vasi«Âha Ãha - d­¬ha-bhÃvanayà tyakta-pÆrvÃpara-vicÃraïam | yad ÃdÃnaæ padÃrthasya vÃsanà sà prakÅrtità || atra ca sva-sva-deÓÃcÃra-kula-dharma-svabhÃva-bheda-tad-gatÃpaÓabda-su-ÓabdÃdi«u prÃïinÃm abhiniveÓa÷ sÃmÃnyenodÃharaïam | sà ca vÃsanà dvividhà malinà Óuddhà ca | Óuddhà daivÅ sampat | ÓÃstra-saæskÃra-prÃbalyÃt tattva-j¤Ãna-sÃdhanatvenaika-rÆpaiva | malinà tu trividhà loka-vÃsanà ÓÃstra-vÃsanà deha-vÃsanà ceti | sarve janà yathà na nindanti tathaivÃcari«yÃmÅty aÓakyÃrthÃbhiniveÓo loka-vÃsanà | tasyÃÓ ca ko lokam ÃrÃdhayituæ samartha iti nyÃyena sampÃdayitum aÓakyatvÃt puru«ÃrthÃnupayogitvÃc ca malinatvam | ÓÃstra-vÃsanà tu trividhà pÃÂha-vyasanaæ bahu-ÓÃstra-vyasanam anu«ÂhÃna-vyasanaæ ceti krameïa bharadvÃjasya durvÃsaso nidÃghasya ca prasiddhà | malinatvaæ cÃsyÃ÷ kleÓÃvahatvÃt puru«ÃrthÃnupayogitvÃd darpa-hetutvÃj janma-hetutvÃc ca | deha-vÃsanÃpi trividhà Ãtmatva-bhrÃntir guïÃdhÃna-bhrÃntir guïÃdhÃna-bhrÃntir do«Ãpanayana-bhrÃntiÓ ceti | tatrÃtmatva-bhrÃntir virocanÃdi«u prasiddhà sÃrvalaukikÅ | guïÃdhÃnaæ dvividhaæ laukikaæ ÓÃstrÅyaæ ca | samÅcÅna-ÓabdÃdi-vi«aya-sampÃdanaæ laukikaæ, gaÇgÃ-snÃna-ÓÃlagrÃma-tÅrthÃdi-sampÃdanaæ ÓÃstrÅyam | do«Ãpanayanam api dvividhaæ laukikaæ ÓÃstrÅyaæ ca | cikitsakoktair au«adhair vyÃdhy-Ãdy-apanayanaæ laukikaæ, vaidika-snÃnÃcamanÃdibhir aÓaucÃdy-apanayanaæ vaidikam | etasyÃÓ ca sarva-prakÃrÃyà malinatvam aprÃmÃïikatvÃd aÓakyatvÃt puru«ÃrthÃnupayogitvÃt punar-janma-hetutvÃc ca | tad etal-loka-ÓÃstra-deha-vÃsanÃ-trayam avivekanÃm upÃdeyatvena pratibhÃsamÃnam api vividi«or vedanotpatti-virodhitvÃd vidu«o j¤Ãna-ni«ÂhÃ-virodhitvÃc ca vivekibhir heyam | tad evaæ bÃhya-vi«aya-vÃsanà trividhà nirÆpità | Ãbhyantara-vÃsanà tu kÃma-krodha-dambha-darpÃdy-Ãsura-sampad-rÆpà sarvÃnartha-mÆlaæ mÃnasÅ vÃsanety ucyate | tad evaæ bÃhyÃbhyantara-vÃsanÃ-catu«Âayasya Óuddha-vÃsanayà k«aya÷ sampÃdanÅya÷ | tad uktaæ vasi«Âhena - mÃnasÅr vÃsanÃ÷ pÆrvaæ tyaktvà vi«aya-vÃsanÃ÷ | maitryÃdi-vÃsanà rÃma g­hÃïÃmala-vÃsanÃ÷ || iti | tatra vi«aya-vÃsanÃ-Óabdena pÆrvoktÃs tisro loka-ÓÃstra-veda-vÃsanà vivak«itÃ÷ | mÃnasa-vÃsanÃ-Óabdena kÃma-krodha-dambha-darpÃdy-Ãsura-sampad-vivak«ità | yad và Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandhà vi«ayÃ÷ | te«Ãæ bhujyamÃnatva-daÓÃ-janya÷ saæskÃro vi«aya-vÃsanà | kÃmyamÃnatva-daÓÃ-janya÷ saæskÃro mÃnasa-vÃsanà | asmin pak«e pÆrvoktÃnÃæ catas­ïÃm anayor evÃntarbhÃva÷ | bÃhyÃbhyanara-vyatirekeïa vÃsanÃntarÃsambhavÃt | tÃsÃæ vÃsanÃnÃæ parityÃgo nÃma tad-viruddha-maitry-Ãdi-vÃsanotpÃdanam | tÃÓ ca maitry-Ãdi-vÃsanà bhagavatà pata¤jalinà sÆtritÃ÷ prÃk saæk«epeïa vyÃkhyÃtà api punar vyÃkhyÃyante | cittaæ hi rÃga-dve«a-puïya-pÃpai÷ kalu«Åkriyate | tatra sukhÃnuÓayÅ rÃga÷ [YogaS 2.7] | mohÃd anubhÆyamÃnaæ sukham anuÓete kaÓcid dhÅ-v­tti-viÓe«o rÃjasa÷ sarvaæ sukha-jÃtÅyaæ me bhÆyÃd iti | tac ca d­«ÂÃd­«Âa-sÃmagry-abhÃvÃt sampÃdayitum aÓakyam | ata÷ sa rÃgaÓ cittaæ kalu«Åkaroti | yadà tu sukhiu prÃïi«v ayaæ maitrÅæ bhÃvayet sarve 'py ete sukhino madÅyà iti tadà tat sukhaæ svakÅyam eva sampannam iti bhÃvayatas tatra rÃgo nivartate | yathà svasya rÃjya-niv­ttÃv api putrÃdi-rÃjyam eva svakÅyaæ rÃjyaæ tadvat | niv­tte ca rÃge var«ÃvyapÃye jalam iva cittaæ prasÅdati | tathà du÷khÃnuÓayÅ dve«a÷ [YogaS 2.8] du÷kham anuÓete kaÓcd dhÅ-v­tti-viÓe«as tamo 'nugata-raja÷-pariïÃma Åd­Óaæ sarvaæ du÷khaæ sarvadà me mà bhÆd iti | tac ca Óatru-vyÃghrÃdi«u satsya na nivÃrayituæ Óakyam | na ca sarve te du÷kha-hetavo hantuæ Óakyante | ata÷ sa dve«a÷ sadà h­dayaæ dahati | yadà tu svasyeva pare«Ãæ sarve«Ãm api du÷kham mà bhÆd iti karuïÃæ du÷khi«u bhÃvayet tadà vairyÃdi-dve«a-niv­ttau cittaæ prasÅdati | tathà ca smaryate - prÃïà yathÃtmano 'bhÅ«Âà bhÆtÃnÃm api te tathà | Ãtmaupamyena bhÆte«u dayÃæ kurvanti sÃdhava÷ || iti | etad evehÃpy uktam - Ãtmaupamyena sarvatrety Ãdi | tathà prÃïina÷ svabhÃvata eva puïyaæ nÃnuti«Âhanti pÃpaæ tv anuti«Âhanti | tad Ãhu÷ - puïyasya phalam icchanti puïyaæ necchanti mÃnavÃ÷ | na pÃpa-phalam icchanti pÃpaæ kurvanti yatnata÷ || iti | te ca puïya-pÃpe akriyamÃïa-kriyamÃïe paÓcÃt-tÃpaæ janayata÷ | sa ca ÓrutyÃnÆdita÷ - kim ahaæ sÃdhu nÃkaravaæ kim ahaæ pÃpam akaravam iti | yady asau puïya-puru«e«u muditÃæ bhÃvayet tadà tad-vÃsanÃvÃn svayam evÃpramatto 'Óukla-k­«ïe puïye pravartate | tad uktaæ karmÃÓukla-k­«ïaæ yoginas trividham itare«Ãm ayoginÃæ trividhaæ Óuklaæ Óubhaæ k­«ïam aÓubhaæ Óukla-k­«ïaæ ÓubhÃÓubham iti | tathà pÃpa-puru«e«Æpek«Ãæ bhÃvayan svayam api tad-vÃsanÃvÃn pÃpÃn nivartate | tataÓ ca puïyÃkaraïa-pÃpa-karaïa-nimittasya paÓcÃt-tÃpasyÃbhÃve cittaæ prasÅdati | evaæ sukhi«u maitrÅæ bhÃvayato na kevalaæ rÃgo nivartate kiætv asÆyer«yÃdayo 'pi nivartante | para-guïe«u do«Ãvi«karaïam asÆyà | para-guïÃnÃm asahanam År«yà | yadà maitrÅ-vaÓÃt para-sukhaæ svÅyam eva sampannaæ tadà para-guïe«u katham asÆyÃdikaæ sambhavet | tathà du÷khi«u karuïÃæ bhÃvayata÷ Óatru-vadhÃdikaro dve«o yadà nivartate tadà du÷khitva-pratiyogika-svasukhitva-prayukta-darpo 'pi nivartate | evaæ do«Ãntara-niv­ttir apy ÆhanÅyà vÃsi«Âha-rÃmÃyaïÃdi«u | tad evaæ tattva-j¤Ãnaæ mano-nÃÓo vÃsanÃ-k«ayaÓ ceti trayam abhyasanÅyam | tatra kenÃpi dvÃreïa puna÷ punas tattvÃnusmaraïaæ tattva-j¤ÃnÃbhyÃsa÷ | tad uktam - tac-cintanaæ tat-kathanam anyonyaæ tat-prabodhanam | etad eka-paratvaæ ca brahmÃbhyÃsaæ vidur budhÃ÷ || sargÃdÃv eva notpannaæ d­Óyaæ nÃsty eva tat sadà | idaæ jagad ahaæ ceti bodhÃbhyÃsaæ vidu÷ param || iti | d­ÓyÃvabhÃsa-virodhi-yogÃbhyÃso mano-nirodhÃbhyÃsa÷ | tad uktam - atyantÃbhÃva-sampattau j¤Ãtur j¤eyasya vastuna÷ | yuktyà ÓÃstrair yatante ye te 'py atrÃbhyÃsina÷ sthitÃ÷ || iti | j¤Ãt­-j¤eyor mithyÃtva-dhÅra-bhÃva-sampatti÷ | svarÆpeïÃpy apratÅtir atyantÃbhÃva-sampattis tad-artham | yuktyà yogena | d­ÓyÃsambhava-bodhena rÃga-dve«Ãdi-tÃnave | ratir ghanodità yÃsau brahmÃbhyÃsa÷ sa ucyate || iti rÃga-dve«Ãdi-k«ÅïatÃ-rÆpa-vÃsanÃ-k«ayÃbhyÃsa ukta÷ | tasmÃd upapannam etat tattva-j¤ÃnÃbhyÃsena mano-nÃÓÃbhyÃsena vÃsanÃ-k«ayÃbhyÃsena ca rÃga-dve«a-ÓÆnyatayà ya÷ sva-para-sukha-du÷khÃdi«u sama-d­«Âi÷ sa paramo yogÅ mato yas tu vi«ama-d­«Âi÷ sa tattva-j¤ÃnavÃn apy aparamo yogÅti ||32|| viÓvanÃtha÷ : kiæ ca, sÃdhana-daÓÃyÃæ yogÅ sarvatra sama÷ syÃd ity uktam | tatra mukhyaæ sÃmyaæ vyaca«Âe Ãtmaupamyeneti | sukhaæ và du÷khaæ veti yathà mama sukhaæ priyaæ du÷kham apriyaæ, tathaivÃnye«Ãm apÅti sarvatra samaæ paÓyan sukham eva sarve«Ãæ yo vächati, na tu kasyÃpi du÷kham, sa yogÅ Óre«Âho mamÃbhimata÷ ||32|| baladeva÷ : sarva-bhÆta-hite rata÷ iti yat prÃg uktaæ, tad viÓadayati Ãtmaupamyeneti | vyutthÃna-daÓÃyÃm Ãtmaupamyena sva-sÃd­Óyena sukhaæ du÷khaæ ca ya÷ sarvatra samaæ paÓyati | svasyeva parasya sukham evecchati, na tu du÷kham, sa sva-para-sukha-du÷kha-sama-d­«Âi÷ sarvÃnukampÅ yogÅ mama parama÷ Óre«Âho 'bhimata÷ | tad-vi«ama-d­«Âis tu tattva-j¤o 'py aparama-yogÅti bhÃva÷ ||32|| __________________________________________________________ BhG 6.33 arjuna uvÃca yo 'yaæ yogas tvayà prokta÷ sÃmyena madhusÆdana | etasyÃhaæ na paÓyÃmi ca¤calatvÃt sthitiæ sthirÃm ||33|| ÓrÅdhara÷ : ukta-lak«aïasya yogasyÃsambhavaæ manvÃno 'rjuna uvÃca yo 'yam iti | sÃmyena manaso laya-vik«epa-ÓÆnyatayà kevalÃtmÃkÃrÃvasthÃnena | yo 'yaæ yogas tvayà prokta÷ | etasya sthirÃæ dÅrgha-kÃlÃæ sthitiæ na paÓyÃmi | manasaÓ ca¤calatvÃt ||33|| madhusÆdana÷ : uktam artham Ãk«ipan arjuna uvÃca yo 'yam iti | yo 'yaæ sarvatra sama«Âi-lak«aïa÷ paramo yoga÷ sÃmyena samatvena citta-gatÃnÃæ rÃga-dve«ÃdÅnÃæ vi«ama-d­«Âi-hetÆnÃæ nirÃkaraïena tvayà sarvaj¤eneÓvareïokta÷ | he madhusÆdana ! sarva-vaidika-sampradÃya-pravartaka ! etasya tvad-uktasya sarva-mano-v­tti-nirodha-lak«aïasya yogasya sthitiæ vidyamÃnatÃæ sthirÃæ dÅrgha-kÃlÃnuvartinÅæ na paÓyÃmi na sambhÃvayÃmi aham asmad-vidho 'nyo và yogÃbhyÃsa-nipuïa÷ | kasmÃn na sambhÃvayasi tatrÃha ca¤calatvÃt, manasa iti Óe«a÷ ||33|| viÓvanÃtha÷ : bhagavad-ukta-lak«aïasya sÃmyasya du«karatvam Ãlak«yovÃca yo 'yam iti | etasya sÃmyena prÃptasya yogasya sthirÃæ sÃrvadikÅæ sthitiæ na paÓyÃmi | e«a yoga÷ sarvadà na ti«Âhati kintu tri-catura-dinÃny evety artha÷ | kuta÷ ? ca¤calatvÃt | tathà hy Ãtma-du÷kha-sukha-samam eva sarva-jagad-varti-janÃnÃæ sukha-du÷khaæ paÓyed iti sÃmyam uktam | tatra ye bandhavas taÂasthÃÓ ca te«u sÃmyaæ bhaved api, ye ripavo ghÃtakà dve«ÂÃro nindakÃÓ ca te«u na sambhaved eva | na hi mayà svasya yudhi«Âhirasya duryodhanasya ca sukha-du÷khe sarvathà tulye dra«Âuæ Óakyete | yadi ca svasya sva-ripÆïÃæ ca jÅvÃtma-paramÃtma-prÃïendriya-daihika-bhÆtÃni samÃny eveti vivekena prabalasyÃtica¤calasya manaso nigrahaïÃÓakyatvÃt | pratyuta vi«ayÃsaktena tena manasaiva vivekasya grasyamÃnatva-darÓanÃd iti ||33|| baladeva÷ : uktam Ãk«ipann arjuna uvÃca yo 'yam iti | sÃmyena sva-para-sukha-du÷kha-taulyena yo 'yaæ yogas tvayà sarvaj¤ena proktas tasya sthirÃæ sÃrvadikÅæ sthitiæ ni«ÂhÃm apy ahaæ na paÓyÃmi, kintu dvi-trÃïy eva dinÃnÅty artha÷ | kuta÷ ? ca¤calatvÃt | ayam artha÷ - bandhu«u udÃsÅne«u ca tat sÃmyaæ kadÃcit syÃt | na ca Óatru«u nindake«u ca kadÃcid api | yadi paramÃtmÃdhi«ÂhÃnatvaæ sarvatrÃviÓe«am iti vivekena tad grÃhyaæ, tarhi na tat sÃrvadikaæ aticapalasya bali«Âhasya ca manasas tena vivekena nigrahÅtum aÓakyatvÃd iti ||33|| __________________________________________________________ BhG 6.34 ca¤calaæ hi mana÷ k­«ïa pramÃthi balavad d­¬ham | tasyÃhaæ nigrahaæ manye vÃyor iva sudu«karam ||34|| ÓrÅdhara÷ : etaæ sphuÂayati ca¤calam iti | ca¤calaæ svabhÃvenaiva capalam | kiæ ca pramÃthi pramathana-ÓÅlam | dehendriya-k«obha-karam ity artha÷ | kiæ ca balavad vicÃreïÃpi jetum aÓakyam | kiæ ca d­¬haæ vi«aya-vÃsanÃnubaddhatayà durbhedam | ato yathÃkÃÓe dodhÆyamÃnasya vÃyo÷ kumbhÃdi«u nirodhanam aÓakyaæ tathÃhaæ tasya manaso nigrahaæ nirodhaæ sudu«karaæ sarvathà kartum aÓakyaæ manye ||34|| madhusÆdana÷ : sarva-loka-prasiddhatvena tad eva ca¤calatvam upapÃdayati ca¤calaæ hÅti | ca¤calam atyarthaæ calaæ sadà calana-svabhÃvaæ mana÷ | hi prasiddham evaitat | bhaktÃnÃæ pÃpÃdi-do«Ãn sarvathà nivÃrayitum aÓakyÃn api k­«ati nivÃrayati te«Ãm eva sarvathà prÃptum aÓayÃn api puru«ÃrthÃn Ãkar«ati prÃpayatÅti và k­«ïa÷ | tena rÆpeïa sambodhayan durnivÃram api citta-cäcalyaæ nivÃrya du«prÃpam api samÃdhi-sukhaæ tvam eva prÃpayituæ Óakno«Åti sÆcayati | na kevalam atyarthaæ ca¤calaæ kintu pramÃthi ÓarÅram indriyÃïi ca pramathituæ k«obhayituæ ÓÅlaæ yasya tat | k«obhakatayà ÓarÅrendriya-saæghÃtasya vivaÓatÃ-hetur ity artha÷ | kiæ ca balavat, abhipretÃd vi«ayÃt kenÃpy upÃyena nivÃrayitum aÓakyam | kiæ ca, d­¬haæ vi«aya-vÃsanÃ-sahasrÃnusyÆtatayà bhettum aÓakyam, tantu-nÃga-vad acchedyam iti bhëye | tantu-nÃgo nÃga-pÃÓa÷ | tÃntanÅti gurjarÃdau prasiddho mahÃ-hrada-nivÃsÅ jantu-viÓe«o và | tasyÃtid­¬hatayà balavato balavattayà pramÃthina÷ pramÃthitayÃtica¤calasya mahÃ-matta-vana-gajasya nigrahaæ nirodhaæ nirv­ttikatayÃvasthÃnaæ sudu«karaæ sarvathà kartum aÓakyam ahaæ manye | vÃyor iva | yathÃkÃÓe dodhÆyamÃnasya vÃyor niÓcalatvaæ sampÃdya nirodhanam aÓakyaæ tadvad ity artha÷ | ayaæ bhÃva÷ |jÃte 'pi tattva-j¤Ãne prÃrabdha-karma-bhogÃya jÅvata÷ puru«asya kart­tva-bhokt­tva-sukha-du÷kha-rÃga-dve«Ãdi-lak«aïaÓ citta-dharma÷ kleÓa-hetutvÃd bÃdhitÃnuv­ttyÃpi bandho bhavati | citta-v­tti-nirodha-rÆpeïa tu yogena tasya nivÃraïaæ jÅvanmuktir ity ucyate | yasyÃ÷ sampÃdanena sa yogÅ paramo mata ity uktam | tatredam ucyate | bandha÷ kiæ sÃk«iïo nivÃryate kiæ và cittÃt | nÃdyas tattva-j¤Ãnenaiva sÃk«iïo bandhasya nivÃritatvÃt | na dvitÅya÷ svabhÃva-viparyayÃyogÃt | virodhi-sad-bhÃvÃc ca | na hi jalÃd Ãrdratvam agner vo«ïatvaæ nivÃrayituæ Óakyate pratik«aïa-pariïamino hi bhÃvà ­te citi-Óakte÷ iti nyÃyena pratik«aïa-pariïama-svabhÃvatvÃc cittasya prÃrabdha-bhogena ca karmaïà k­tsnÃvidyÃ-tat-kÃrya-nÃÓane prav­ttasya tattva-j¤ÃnasyÃpi pratibandhaæ k­tvà sva-phala-dÃnÃya dehendriyÃdikam avasthÃpitam | na ca karmaïà sva-phala-sukha-du÷khÃdi-bhogaÓ citta-v­ttibhir vinà sampÃdayituæ Óakyate | tasmÃd yadyapi svÃbhÃvikÃnÃm api citta-pariïÃmÃnÃæ kathaæcid yogenÃbhibhava÷ Óakyeta kartuæ tathÃpi tattva-j¤ÃnÃd iva yogÃd api prÃrabdha-phalasya karmaïa÷ prÃbalyÃd avaÓyambhÃvini cittasya cäcalye yogena tan-nivÃraïam aÓakyam ahaæ sva-bodhÃd eva manye | tasmÃd anupapannam etad Ãtmaupamyena sarvatra sama-darÓÅ paramo yogÅ mata ity arjunasyÃk«epa÷ |34|| viÓvanÃtha÷ : etad evÃha ca¤calam iti | nanu ÃtmÃnaæ rathinaæ viddhi ÓarÅraæ ratham eva ca [KaÂhU 1.3.3] ity Ãdi Órute÷, Ãhu÷ ÓarÅraæ ratham indriyÃïi hayÃn abhÅ«Æn mana indriyeÓam | vartmÃni mÃtrà dhi«aïaæ ca sÆtam [BhP 7.15.41] iti sm­teÓ ca buddher mano niyant­tva-darÓanÃd vivekavatyà buddhyà mano vaÓÅkartuæ Óaktyam eveti ced ata Ãha balavat | sva-praÓamakam au«udham api balavÃn rogo yathà na gaïayati, tathaiva svabhÃvÃd eva bali«Âhaæ mano vivekavatÅm api buddhim | kiæ ca d­¬ham atisÆk«ma-buddhi-sÆcyÃpi loham iva sahasà bhettum aÓakyam | vÃyor ity ÃkÃÓe dodhÆyamÃnasya vÃyor nigrahaæ kumbhakÃdinà nirodham iva yogenëÂÃÇgena manaso 'pi nirodhaæ du«karaæ manye ||34|| baladeva÷ : tad evÃha ca¤calaæ hÅti | mana÷ svabhÃvena ca¤calam | nanu ÃtmÃnaæ rathinaæ viddhi ÓarÅraæ ratham eva ca | buddhiæ tu sÃrathiæ viddhi mana÷ pragraham eva ca || indriyÃïi hayÃn Ãhur vi«ayÃæs te«u gocarÃn | Ãtmendriya-mano-yukto bhoktety Ãhur manÅ«iïa÷ || [KaÂhU 1.3.3] iti Óruter buddhi-niyamyaæ mana÷ ÓrÆyate tato vivekinyÃæ buddhyÃæ Óakyaæ tad vaÓÅkartum iti cet tatrÃha pramÃthÅti | tÃd­ÓÅm api buddhiæ pramathati | kuta÷ ? balavat sva-praÓamakam apy au«adhaæ yathà balavÃn rogo na gaïayati, tadvat | kiæ ca d­¬ham sÆcyà lauham iva tÃd­ÓyÃpi buddhyà bhettum aÓakyam ato yogenÃpi tasya nigraham ahaæ vÃyor iva sudu«karaæ manye | na hi vÃyor mu«Âinà dhartuæ Óakyate atas tatropÃyaæ brÆhÅti ||34|| __________________________________________________________ BhG 6.35 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca asaæÓayaæ mahÃbÃho mano durïigrahaæ calam | abhyÃsena tu kaunteya vairÃgyeïa ca g­hyate ||35|| ÓrÅdhara÷ : tad uktaæ ca¤calatvÃdikam aÇgÅk­tyaiva mano-nigrahopÃyaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca asaæÓayam iti | ca¤calatvÃdinà mano niroddhum aÓakyam iti yad vadasi etan ni÷saæÓayam eva | tathÃpi tv abhyÃsena paramÃtmÃkÃra-pratyayà v­ttyà vi«aya-vait­«ïyena ca g­hyate | abhyÃsena laya-pratibandhÃd vairÃgyeïa ca vik«epa-pratibandhÃd uparata-v­ttikaæ sat paramÃtmÃkÃreïa ti«ÂhatÅty artha÷ | tad uktaæ yoga-ÓÃstre - manaso v­tti-ÓÆnyasya brahmÃkÃratayà sthiti÷ | yÃsampraj¤Ãta-nÃmÃsau samÃdhir abhidhÅyate || iti ||35|| madhusÆdana÷ : tam imam Ãk«epaæ pariharan ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca asaæÓayam iti | samyag viditaæ te citta-ce«Âitaæ mano nigrahÅtuæ Óak«yasÅti santo«eïa sambodhayati he mahÃbÃho mahÃntau sÃk«Ãn mahÃdevenÃpi saha k­ta-praharaïau bÃhÆ yasyeti niratiÓayam utkar«aæ sÆcayati | prÃrabdha-karma-prÃbalyÃd asaæyatÃtmanà durnigrahaæ du÷khenÃpi nigrahÅtum aÓakyam | pramÃthi balavad d­¬ham iti viÓe«aïa-trayaæ piï¬Åk­tyaitad uktam | calaæ svabhÃva-ca¤calaæ mana ity asaæÓayaæ nÃsty eva saæÓayo 'tra satyam evaitad bravÅ«Åty artha÷ | evaæ saty api saæyatÃtmanà samÃdhi-mÃtropÃyena yoginÃbhyÃsena vairÃgyeïa ca g­hyate nig­hyate sarva-v­tti-ÓÆnyaæ kriyate tan mana ity artha÷ | anigrahÅtur asaæyatÃtmana÷ sakÃÓÃt saæyatÃtmano nigrahÅtur viÓe«a-dyotanÃya tu-Óabda÷ | mano-nigrahe 'bhyÃsa-vairÃgyayo÷ samuccaya-bodhanÃya ca-Óabda÷ | he kaunteyeti pit­-«vas­-putras tvam avaÓyaæ mayà sukhÅ kartavya iti sneha-sambandha-sÆcanenÃÓvÃsayati | atra prathamÃrdhena cittasya haÂha-nigraho na sambhavatÅti dvitÅyÃrdhena tu krama-nigraha÷ sambhavatÅty uktam | dvividho hi manaso nigraha÷ | haÂhena krameïa ca | tatra cak«u÷-ÓrotrÃdÅni j¤ÃnendriyÃïi vÃk-pÃïy-ÃdÅni karmendriyÃïi ca tad-golaka-mÃtroparodhena haÂhÃn nig­hyante | tad-d­«ÂÃntena mano 'pi haÂhena nigrahÅ«yÃmÅti mƬhasya bhrÃntir bhavati | na ca tathà nigrahÅtuæ Óakyate tad-golakasya h­daya-kamalasya niroddhum aÓakyatvÃt | ataeva ca krama-nigraha eva yuktas tad etad bhagavÃn vasi«Âha Ãha - upaviÓyopaviÓyaiva cittaj¤ena muhur muhu÷ | na Óakyate mano jetuæ vinà yuktim aninditÃm || aÇkuÓena vinà matto yathà du«Âa-mataÇgaja÷ | adhyÃtma-vidyÃdhigama÷ sÃdhu-saÇgama eva ca || vÃsanÃ-samparityÃga÷ prÃïa-spanda-nirodhanam | etÃs tà yuktaya÷ pu«ÂÃ÷ santi citta-jaye kila || satÅ«u yukti«v etÃsu haÂhÃn niyamayanti ye | cetas te dÅpam uts­jya vinighnanti tamo '¤janai÷ || iti | krama-nigrahe cÃdhyÃtma-vidyÃdhigama eka upÃya÷ | sà hi d­Óyasya mithyÃtvaæ d­g-vastunaÓ ca paramÃrtha-satya-paramÃnanda-svaprakÃÓatavaæ bodhayati | tathà ca saty etan mana÷ sva-gocare«u buddhvà nirindhanÃgnivat svayam evopaÓÃmyati | yas tu bodhitam api tattvaæ na samyag budhyate yo và vismarati tayo÷ sÃdhu-saÇgama evopÃya÷ | sÃdhavo hi puna÷ punar bodhayanti smÃrayanti ca | yas tu vidyÃ-madÃdi-durvÃsanayà pŬyamÃno na sÃdhÆn anuvartitum utsahate tasya pÆrvokta-vivekena vÃsanÃ-parityÃga evopÃya÷ | yas tu vÃsanÃnÃm atiprÃbalyÃt tÃs tyaktuæ na Óaknoti tasya prÃïa-spanda-nirodha eva upÃya÷ | prÃïa-spanda-vÃsanayoÓ citta-prerakatvÃt tayor nirodhe citta-ÓÃntir upapadyate | tad etad Ãha sa eva - dve bÅje citta-v­k«asya prÃïa-spandana-vÃsane | ekasmiæÓ ca tayo÷ k«Åïe k«ipraæ dve api naÓyata÷ || prÃïÃyÃma-d­¬hÃbhyÃsair yuktyà ca guru-dattayà | ÃsanÃÓana-yogena prÃïa-spando nirudhyate || asaÇga-vyavahÃritvÃd bhava-bhÃvana-varjanÃt | ÓarÅra-nÃÓa-darÓitvÃd vÃsanà na pravartate || vÃsanÃ-samparityÃgÃc cittaæ gacchaty acittatÃm | prÃïa-spanda-nirodhÃc ca yathecchasi tathà kuru || etÃvan mÃtrakaæ manye rÆpaæ cittasya rÃghava | yad bhÃvanaæ vastuno 'ntarvastutvena rasena ca || yadà na bhÃvyate kiæcid dheyopÃdeya-rÆpi yat | sthÅyate sakalaæ tyaktvà tadà cittaæ na jÃyate || avÃsanatvÃt satataæ yadà na manute mana÷ | amanastà tadodeti paramÃtma-pada-pradà || iti | atra dvÃv evopÃyau paryavasitau prÃïa-spanda-nirodhÃrtham abhyÃsa÷ | vÃsanÃ-parityÃgÃrthaæ ca vairÃgyam iti | sÃdhu-saÇgamÃdhyÃtma-vidyÃdhigamau tv abhyÃsa-vairÃgyopapÃdakatayÃnyathÃ-siddhau tayor evÃntarbhavata÷ | ata eva bhagavatÃbhyÃsena vairÃgyeïa ceti dvayam evoktam | ataeva bhagavÃn pata¤jalir asÆtrayat abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ tan-nirodha÷ [YogaS 1.12] iti | tÃsÃæ prÃg-uktÃnÃæ pramÃïa-viparyaya-vikalpa-nidrÃ-sm­ti-rÆpeïa pa¤ca-vidhÃnÃm anantÃnÃm Ãsuratvena kli«ÂÃnÃæ daivatvenÃkli«ÂÃnÃm api v­ttÅnÃæ sarvÃssÃm api nirodho nirindhanÃgnivad upaÓamÃkhya÷ pariïÃmo 'bhyÃsena vairÃgyeïa ca samuccitena bhavati | tad uktaæ yoga-bhëye - citta-nadÅ nÃmobhayato-vÃhinÅ vahati kalyÃïÃya vahati pÃpÃya ca | tatra yà kaivalya-prÃg-bhÃrà viveka-nimnà sà kalyÃïa-vahà | yà tv aviveka-nimnà saæsÃra-prÃg-bhÃrà sà pÃpa-vahà | tatra vairÃgyeïa vi«aya-srota÷ khilÅkriyate | viveka-darÓanÃbhyÃsena ca kalyÃïa-srota udghÃÂyate ity ubhayÃdhÅnaÓ citta-v­tti-nirodha iti | prÃg-bhÃra-nimna-pade tadà viveka-nimnaæ kaivalya-prÃg-bhÃraæ cittam ity atra vyÃkhyÃyate | yathà tÅvra-vegopetaæ nadÅ-pravÃhaæ setu-bandhanena nivÃrya kulyÃ-praïayena k«etrÃbhimukhaæ tiryak-pravÃhÃntaram utpÃdyate tathà vairÃgyeïa citta-nadyà vi«aya-pravÃhaæ nivÃrya samÃdhy-abhyÃsena praÓÃnta-vÃhità sampÃdyata iti dvÃra-bhedÃt samuccaya eva | eka-dvÃratve hi brÅhi-yava-dvi-kalpa÷ syÃd iti | mantra-japa-devatÃ-dhyÃnÃdÅnÃæ kriyÃ-rÆpÃïÃm Ãv­tti-lak«aïo 'bhyÃsa÷ sambhavÃt | sarva-vyÃpÃroparamasya tu samÃdhe÷ ko nÃmÃbhyÃsa iti ÓaÇkÃæ nivÃrayitum abhyÃsaæ sÆtrayati sma tatra sthitau yatno 'bhyÃsa÷ [YogaS 1.13] iti | tatra svarÆpÃvasthite dra«Âari Óuddhe cid-Ãtmani cittasyÃv­ttikasya praÓÃnta-vÃhitÃ-rÆpà niÓcalatÃsthitis tad-arthaæ yatno mÃnasa utsÃha÷ svabhÃva-cäcalyÃd bahi«pravÃha-ÓÅlaæ cittaæ sarvathà nirotsyÃmÅty evaæ vidha÷ | sa ÃvartyamÃno 'bhyÃsa ucyate | sa tu dÅrgha-kÃla-nairantarya-satkÃrÃsevito d­¬ha-bhÆmi÷ [YogaS 1.14] anirvedena dÅrgha-kÃla-sevito vicchedÃbhÃvena nirantarÃsevita÷ sat-kÃreïa ÓraddhÃtiÓayena cÃsevita÷ | so 'bhyÃso d­¬ha-bhÆmir vi«aya-sukha-vÃsanayà cÃlayitum aÓakyo bhavati | adÅrgha-kÃlatve dÅrghakÃlatve 'pi vicchidya vicchidya sevane ÓraddhÃtiÓayÃbhÃve ca laya-vik«epa-ka«Ãya-sukhÃsvÃdÃnÃm aparihÃre vyutthÃna-saæskÃra-prÃbalyÃd ad­¬ha-bhÆmir abhyÃsa÷ phalÃya na syÃd iti trayam upÃttam | vairÃgyaæ tu dvividham aparaæ paraæ ca | yatmÃna-saæj¤Ã-vyatireka-saæj¤aikendriya-saæj¤Ã-vaÓÅkÃra-saæj¤Ã-bhedair aparaæ caturdhà | tatra pÆrva-bhÆmi-jayenottara-bhÆmi-sampÃdana-vivak«ayà caturtham evÃsÆtrayat -- d­«ÂÃnuÓravika-vi«aya-vit­«ïasya vaÓÅkÃra-saæj¤Ã vairÃgyam [YogaS 1.15] iti | striyo 'nnaæ pÃnam aiÓvaryam ity Ãdayo d­«Âà vi«ayÃ÷ | svargo videhatà prak­ti-laya ity Ãdayo vaidikatvenÃnuÓravikà vi«ayÃs te«Æbhaya-vidhe«v api satyÃm eva t­«ïÃyÃæ viveka-tÃratamyena yatamÃnÃdi-trayaæ bhavati | atra jagati kiæ sÃraæ kim asÃram iti guru-ÓÃstrÃbhyÃæ j¤ÃsÃmÅty udyogo yatamÃnam | sva-citte pÆrva-vidyamÃna-do«ÃïÃæ madhye 'bhyasyamÃna-vivekenaite pakvà ete 'vaÓi«Âà iti cikitsakavad vivecanaæ vyatireka÷ | d­«ÂÃnuÓravika-vi«aya-prav­tter du÷khÃtmatva-bodhena bhair indriya-prav­ttim ajanayantyà api t­«ïÃyà autsukya-mÃtreïa manasy avasthÃnam ekendriyam | manasy api t­«ïÃ-ÓÆnyatvena sarvathà vait­«ïyaæ t­«ïÃ-virodhinÅ citta-v­ttir j¤Ãna-prasÃda-rÆpà vaÓÅkÃra-saæj¤Ã vairÃgyaæ sampraj¤Ãtasya samÃdher antaraÇgaæ sÃdhanam asaæpraj¤Ãtasya tu bahiraÇgam | tasya tv antaraÇga-sÃdhanaæ param evaæ vairÃgyam | tac cÃsÆtrayat -- tat-paraæ puru«a-khyÃter guïa-vait­«ïyam [YogaS 1.16] iti | sampraj¤Ãta-samÃdhi-pÃÂavena guïa-trayÃtmakÃt pradhÃnÃd viviktasya puru«asya khyÃti÷ sÃk«ÃtkÃra utpadyate | tataÓ cÃÓe«a-guïa-traya-vyavahÃre«u vait­«ïyaæ yad bhavati tat-paraæ Óre«Âhaæ phala-bhÆtaæ vairÃgyam | tat-paripÃka-nimittÃc ca cittopaÓama-paripÃkÃd avilambena kaivalyam iti ||35|| viÓvanÃtha÷ : uktam artham aÇgÅk­tya samadadhÃti aÓaæÓayam iti | tvayoktaæ satyam eva, kintu balavÃn api rogas tat-praÓamakau«adha-sevayà sad-vaidya-prayukta-prakÃrayà muhur abhyastayà yathà cira-kÃlena ÓÃmyaty eva, tathà durnigraham api mano 'bhyÃsena sad-gurÆpadi«Âa-prakÃreïa parameÓvara-dhyÃna-yogasya muhur anuÓÅlanena vairÃgyeïa vi«aye«v anÃsaÇgena ca g­hyate sva-hasta-vaÓÅkartuæ Óakyata ity artha÷ | tathà ca pÃta¤jala-sÆtram - abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ tan-nirodha÷ [YogaS 1.12] iti | mahÃbÃho iti saÇgrÃme tvayà yan mahÃvÅrà api vijÅyante, sa ca pinÃka-pÃïir api vaÓÅk­tas tenÃpi kim ? yadi mahÃ-vÅra-Óiro-maïir mano nÃmà prÃdhÃniko bhaÂo mahÃ-yogÃstra-prayogeïa jetuæ Óakyate, tadaiva mahÃ-bÃhuteti bhÃva÷ | he kaunteyeti tatra tvaæ mà bhai«Å÷ | mat-pitu÷ svasu÷ kuntyÃ÷ putre tvayi mayà sÃhÃyyaæ vidheyam iti bhÃva÷ ||35|| baladeva÷ : uktam artham svÅk­tya bhagavÃn uvÃca aÓaæÓayam iti | tathÃpi sva-prakÃÓa-sukhaikatÃnatvÃtma-guïÃbhimukhyÃbhyÃsenÃtma-vyatirikte«u vi«aye«u do«a-d­«Âi-janitena vairÃgyeïa ca mano nigrahÅtuæ Óakyate | tathà cÃtmÃnandÃsvÃdhÃbhyÃsena laya-pratibandhÃd vi«aya-vait­«ïyena ca vik«epa-pratibandhÃn niv­tta-cÃpalyaæ mana÷ sugrahaæ yathà sad-au«adha-sevayà sad-vaidya-prayukta-prakÃrayà muhur abhyastayà yathà cira-kÃlena ÓÃmyaty eva, tathà durnigraham api mano 'bhyÃsena sad-gurÆpadi«Âa-prakÃreïa parameÓvara-dhyÃna-yogasya muhur anuÓÅlanena vairÃgyeïa vi«aye«v anÃsaÇgena ca g­hyate sva-hasta-vaÓÅkartuæ Óakyata ity artha÷ | tathà ca pÃta¤jala-sÆtram - abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ tan-nirodha÷ [YogaS 1.12] iti | mahÃbÃho iti saÇgrÃme tvayà yan mahÃvÅrà api vijÅyante, sa ca pinÃka-pÃïir api vaÓÅk­tas tenÃpi kim ? yadi mahÃ-vÅra-Óiro-maïir mano nÃmà prÃdhÃniko bhaÂo mahÃ-yogÃstra-prayogeïa jetuæ Óakyate, tadaiva mahÃ-bÃhuteti bhÃva÷ | he kaunteyeti tatra tvaæ mà bhai«Å÷ | mat-pitu÷ svasu÷ kuntyÃ÷ putre tvayi mayà sÃhÃyyaæ vidheyam iti bhÃva÷ ||35|| __________________________________________________________ BhG 6.36 asaæyatÃtmanà yogo du«prÃpa iti me mati÷ | vaÓyÃtmanà tu yatatà Óakyo 'vÃptum upÃyata÷ ||36|| ÓrÅdhara÷ : etÃvÃæs tv iha niÓcaya ity Ãha asaæyateti | ukta-prakÃreïÃbhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃm asaæyata Ãtmà cittaæ yasya tena yogo du«prÃpa prÃptum aÓakya÷ | abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ vaÓyo vaÓavartÅ Ãtmà cittaæ yasya tena puru«eïa punaÓ cÃnenaivopÃyena prayatnaæ kurvatà yoga÷ prÃptuæ Óakya÷ ||36|| madhusÆdana÷ : yat tu tvam avoca÷ prÃrabdha-bhogena karmaïà tattva-j¤ÃnÃd api prabalena sva-phala-dÃnÃya manaso v­tti«ÆtpÃdyamÃnÃsu kathaæ tÃsÃæ nirodha÷ kartuæ Óakyaæ iti tatrocyate asaæÓayÃtmaneti | HERE tathà cÃha bhagavÃn vasi«Âha÷ - sarvam eveha hi sadà saæsÃre raghunandana | samyak prayuktÃt sarveïa pauru«Ãt samavÃpyate || ucchÃstraæ ÓÃstritaæ ceti pauru«aæ dvividhaæ sm­tam | tatrocchÃstram anarthÃya paramÃrthÃya ÓÃstritam || ucchÃstraæ ÓÃstra-prati«iddham anarthÃya narakÃya | ÓÃstritaæ ÓÃstra-vihitam anta÷-karaïa-Óuddhi-dvÃrà paramÃrthÃya catur«v arthe«u paramÃya mok«Ãya | ÓubhÃÓubhÃbhyÃæ mÃrgÃbhyÃæ vahantÅ vÃsanà sarit | pauru«eïa prayatnena yojanÅyà Óubhe pathi || aÓubhe«u samÃvi«Âaæ Óubhe«v evÃvatÃraya | sva-mana÷ puru«Ãrthena balena balinÃæ vara || drÃg-abhyÃsa-vaÓÃd yÃti yadà te vÃsanodayam | tadÃbhyÃsasya sÃphalyaæ viddhi tvam ari-mardana || vÃsanà Óubhedti Óe«a÷ | sandigdhÃyÃm api bh­Óaæ ÓubhÃm eva samÃhara | ÓubhÃyÃæ vÃsanÃ-v­ddhau tÃta do«o na kaÓcana || avyutpanna-manà yÃvad bhavÃn aj¤Ãta-tatpada÷ | guru-ÓÃstra-pramÃïais tvaæ nirïÅtaæ tÃvad Ãcara || tata÷ pakva-ka«Ãyeïa nÆnaæ vij¤Ãta-vastunà | Óubho 'py asau tvayà tyÃjyo vÃsanaugho nirodhinà || iti | tasmÃt sÃk«i-gatasya saæsÃrasyÃviveka-nibandhanasya viveka-sÃk«ÃtkÃrÃd apanaye 'pi prÃrabdha-karma-paryavasthÃpitasya cittasya svÃbhÃvikÅnÃm api v­ttÅnÃæ yogÃbhyÃsa-prayatnenÃpanaye sati jÅvanmukta÷ paramo yogÅ | citta-v­tti-nirodhÃbhÃve tu tattva-j¤ÃnavÃn apy aparamo yogÅti siddham | avaÓi«Âaæ jÅvanmukti-viveke sa-vistaram anusandheyam ||36|| viÓvanÃtha÷ : atrÃyaæ parÃmarÓa ity ata Ãha saæyatÃtmanÃbhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ na saæyataæ mano yasya tena | tÃbhyÃæ tu vaÓyÃtmanà vaÓÅbhÆta-manasÃpi puæsà yatatà ciraæ yatnavataiva yogo mano-nirodha-lak«aïa÷ samÃdhir upÃyata÷ sÃdhana-bhÆyastvÃt prÃptuæ Óakya÷ ||36|| baladeva÷ : asaæyateti | uktÃbhyÃm abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ na saæyata Ãtmà mano yasya tena vij¤enÃpi puæsà citta-v­tti-nirodha-lak«aïo yogo du«prÃpa÷ prÃptum aÓakya÷ | tÃbhyÃæ vaÓyo 'dhÅna Ãtmà mano yasya tena puæsÃ, tathÃpi yatatà tÃd­Óa-prayatnavatà sa yoga÷ prÃptuæ Óakya÷ | upÃyato mad-ÃrÃdhana-lak«aïÃj j¤ÃnÃkÃrÃn ni«kÃma-karma-yogÃc ceti me mati÷ ||36|| __________________________________________________________ BhG 6.37 arjuna uvÃca ayati÷ Óraddhayopeto yogÃc calita-mÃnasa÷ | aprÃpya yoga-saæsiddhiæ kÃæ gatiæ k­«ïa gacchati ||37|| ÓrÅdhara÷ : abhyÃsa-vairÃgyÃbhÃvena katha¤cid aprÃpta-samyag-j¤Ãna÷ kiæ phalaæ prÃpnotÅty arjuna uvÃca ayatir it | prathamaæ Óraddhayopeta eva yoge prav­tta÷, na tu mithyÃcÃratayà | tata÷ paraæ tv ayati÷ samyaÇ na yatate | ÓithilÃbhyÃsa ity artha÷ | evam abhyÃsa-vairÃgya-ÓaithilyÃd yogasya saæsiddhiæ phalaæ j¤Ãnam aprÃpya kÃæ gatiæ prÃpnoti ? ||37|| madhusÆdana÷ : evaæ prÃktanena granthenotpanna-tattva-j¤Ãno 'nutpanna-jÅvan-mukti-paramo yogÅ mata÷ | utpanna-tattva-j¤Ãna utpanna-jÅvan-muktis tu paramo yogÅ mata ity uktam | tayor ubhayor api j¤ÃnÃd j¤Ãna-nÃÓe 'pi yÃvat prÃrabdha-bhogaæ karma dehendriya-saÇghÃtÃvasthÃnÃt prÃrabdha-bhoga-karmÃpÃye ca vartamÃna-dehendriya-saÇghÃtÃpÃyÃt punar-utpÃdakÃbhÃvÃd videha-kaivalyaæ prati kÃpi nÃsty ÃÓaÇkà | yas tu prÃk-k­ta-karmabhir labdha-vividi«Ã-paryanta-citta-Óuddhi÷ k­ta-kÃryatvÃt sarvÃïi karmÃïi parityajya prÃpta-paramahaæsa-parivrÃjaka-bhÃva÷ paramahaæsa-parivrÃjakam Ãtma-sÃk«ÃtkÃreïa jÅvan-muktaæ para-prabodhana-dak«aæ gurum upas­tya tato vedÃnta-mahÃ-vÃkyopadeÓaæ prÃpya tatrÃsambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃkhya-pratibandha-nirÃsÃya athÃto brahma-jij¤Ãsà [Vs 1.1.1] ity Ãdy anÃv­tti÷ ÓabdÃt [Vs 4.4.23] ity antayà catur-lak«aïa-mÅmÃæsayà Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃni guru-prasÃdÃt kartum Ãrabhate sa ÓraddadhÃno 'pi sann Ãyu«o 'lpatvenÃlpa-prayatnatvÃd alabdha-j¤Ãna-paripÃka÷ Óravaïa-manana-nididhyÃsane«u kriyamÃïe«v eva madhye vyÃpadyate | sa j¤Ãna-paripÃka-ÓÆnyatvenÃna«ÂÃj¤Ãno na mucyate | nÃpy upÃsanÃ-sahita-karma-phalaæ devalokam anubhavaty arcir-Ãdi-mÃrgeïa | nÃpi kevala-karma-phalaæ pit­-lokam anubhavati dhÆmÃdi-mÃrgeïa | karmaïÃm upÃsanÃnÃæ ca tyaktatvÃt | ata etÃd­Óo yoga-bhra«Âa÷ kÅÂÃdi-bhÃvena ka«ÂÃæ gatim iyÃd aj¤atve sati deva-yÃna-pit­-yÃna-mÃrgÃsambandhitvÃd varïÃÓramÃcÃra-bhra«Âavad athavà ka«ÂÃæ gatiæ neyÃt | ÓÃstra-ninidta-karma-ÓÆnyatvÃd vÃmadevavad iti saæÓaya-paryÃkula-manà arjuna uvÃca ayatir iti | yatir yatna-ÓÅla÷ alpÃrthe na¤ alavaïà yavÃgÆr ity-Ãdivat | ayatir alpa-yatna÷ | Óraddhayà guru-vedÃnta-vÃkye«u viÓvÃsa-buddhi-rÆpayopeto yukta÷ | Óraddhà ca sva-sahacaritÃnÃæ ÓamÃdÅnÃm upalak«aïaæ ÓÃnto dÃnta uparatas titik«u÷ ÓraddhÃnvito bhÆtvÃtmany evÃtmÃnaæ paÓyati iti Órute÷ | tena nityÃnitya-vastu-viveka ihÃmutra-bhoga-virÃga÷ Óama-damoparati-titik«Ã-ÓraddhÃdi-sampan-mumuk«utà ceti sÃdhana-catu«Âaya-sampanno gurum upas­tya vedÃnta-vÃkya-ÓravaïÃdi kurvann api paramÃyu«o 'lpatvena maraïa-kÃle cendriyÃïÃæ vyÃkulatvena sÃdhanÃnu«ÂhÃnÃsambhavÃd yogÃc calita-mÃnaso yogÃc chravaïÃdi-paripÃka-labdha-janmanas tattva-sÃk«ÃtkÃrÃc calitaæ tat-phalam aprÃptaæ mÃnasaæ yasya sa yogÃni«pattyaivÃprÃpya yoga-saæsiddhiæ tattva-j¤Ãna-nimittÃm aj¤Ãna-tat-kÃrya-niv­ttim apunar-Ãv­tti-sahitÃm aprÃpyÃtattva-j¤a eva m­ta÷ san kÃæ gatiæ he k­«ïa gacchati sugatiæ durgatiæ và ? karmaïÃæ parityÃgÃj j¤Ãnasya cÃnutpatte÷ ÓÃstrokta-mok«a-sÃdhanÃnu«ÂhÃyitvÃc chÃstra-garhita-karma-ÓÆnyatvÃc ca ||37|| viÓvanÃtha÷ : nanv abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ prayatnavataiva puæsà yogo labhyata iti tvayocyate | yasyaitat tritayam api na d­Óyate, tasya kà gatir iti p­cchati | ayatir alpa-yatna÷ anavarïÃya vÃgur itivad alpÃrthe na¤ | atha ca Óraddhayopeto yoga-ÓÃstrÃstikyena tatra Óraddhayopeto yogÃbhyÃsa prav­tta eva, na tu loka-va¤cakatvena mithyÃcÃra÷ | kintv abhyÃsa-vairÃgyayor abhÃvena yogÃc calitaæ vi«aya-pravaïÅ-bhÆtaæ mÃnasaæ yasya sa÷ | ataeva yogasya saæsiddhiæ samyak siddhim aprÃpyeti yat ki¤cit siddhiæ tu prÃpta eveti yogÃruruk«Ã-bhÆmikÃto 'grimÃæ yogÃroha-bhÆmikÃyÃ÷ prathamÃæ kak«Ãæ gata iti bhÃva÷ ||37|| baladeva÷ : j¤Ãna-garbho ni«kÃma-karma-yogo '«ÂÃÇga-yoga-Óirasko nikhilopasarga-vimardana÷ sva-paramÃtmÃvalokanopÃyo bhavatÅty asak­d uktam | tasya ca tÃd­Óasya nehÃbhikrama-nÃÓo 'stÅti pÆrvokta-mahimnas tan-mahimÃnaæ Órotum arjuna÷ p­cchati ayatir iti | abhyÃsa-vairÃgyÃbhyÃæ prayatnena ca yogaæ pumÃn labhetaiva | yas tu prathamaæ Óraddhayà tÃd­Óa-yoga-nirÆpaka-Óruti-viÓvÃsenopeta÷ | kintv ayatir alpa-svadharmÃnu«ÂhÃna-yatnavÃn anudÃrà yuvati÷ itivad alpÃrthe 'tra na¤ | Óithila-prayatnatvÃd eva yogÃd a«ÂÃÇgÃc calitaæ vi«aya-pravaïaæ mÃnasaæ yasya sa÷ | evaæ ca svadharmÃnu«ÂhÃnÃbhyÃsa-vairÃgya-ÓaithilyÃd vividhasya yogasya samyak siddhiæ h­d-viÓuddh-lak«aïÃm ÃtmÃvalokana-lak«aïÃæ cÃprÃpta÷ kiæcit siddhiæ tu prÃpta eva | ÓraddhÃlu÷ kiæcid anu«Âhita-svadharma÷ prÃrabdha-yogo 'prÃpta-yoga-phalo dehÃnte kÃæ gatiæ gacchati ? he k­«ïa ||37|| __________________________________________________________ BhG 6.38 kaccin nobhaya-vibhra«ÂaÓ chinnÃbhram iva naÓyati | aprati«Âho mahÃbÃho vimƬho brahmaïa÷ pathi ||38|| ÓrÅdhara÷ : praÓnÃbhiprÃyaæ viv­ïoti kaccid iti | karmaïÃm ÅÓvare 'rpitatvÃd ananu«ÂhÃnÃc ca tÃvat karma-phalaæ svargÃdikaæ na prÃpnoti | yogÃni«patteÓ ca mok«aæ na prÃpnoti | evam ubhayasmÃd bhra«Âo 'prati«Âho nirÃÓraya÷ | ataeva brahmaïa÷ prÃpty-upÃye pathi mÃrge vimƬha÷ san kaccit kiæ naÓyati ? kiæ và na naÓyatÅty artha÷ | nÃÓe d­«ÂÃnta÷ - yathà cchinnam abhraæ pÆrvasmÃd abhrÃd viÓli«Âam abhrÃntaraæ cÃprÃptaæ san madhya eva vilÅyate tadvad ity artha÷ ||38|| madhusÆdana÷ : etad eva saæÓaya-bÅjaæ viv­ïoti kaccid iti | kaccid iti sÃbhilëa-praÓne | he mahÃbÃho mahÃnta÷ sarve«Ãæ bhaktÃnÃæ sarvopadrava-nivÃraïa-samarthÃ÷ puru«Ãrtah-catu«Âaya-dÃna-samarthà và catvÃro bÃhavo yasyeti praÓna-nimitta-krodhÃbhÃvas tad-uttara-dÃna-sahi«ïutvaæ ca sÆcitam | brahmaïa÷ pathi brahma-prÃpti-mÃrge j¤Ãne vimƬho vicitta÷, anutpanna-brahmÃtmaikya-sÃk«ÃtkÃra iti yÃvat | aprati«Âho deva-yÃna-pit­-yÃna-mÃrga-gamana-hetubhyÃm upÃsanÃ-karmabhyÃæ prati«ÂhÃbhyÃæ sÃdhanÃbhyÃæ rahita÷ sopÃsanÃnÃæ sarve«Ãæ karmaïÃæ parityÃgÃt | etÃd­Óa ubhaya-vibhra«Âa÷ karma-mÃrgÃj j¤Ãna-mÃrgÃc ca vibhra«ÂaÓ chinnÃbhram iva vÃyunà chinnaæ viÓakalitaæ pÆrvasmÃn meghÃd bhra«Âam uttaraæ megham aprÃptam abhraæ yathà v­«Ây-ayogyaæ sad-antarÃla eva naÓyati tathà yoga-bhra«Âo 'pi pÆrvasmÃt karma-mÃrgÃd vicchinna uttaraæ ca j¤Ãna-mÃrgam aprÃpto 'ntarÃla eva naÓyati karma-phalaæ j¤Ãna-phalaæ ca labdhum ayogyo na kim iti praÓnÃrtha÷ | etena j¤Ãna-karma-samuccayo nirÃk­ta÷ | etasmin hi pak«e j¤Ãna-phala-lÃbhe 'pi karma-phala-lÃbha-sambhavenobhaya-vibhra«ÂatvÃsambhavÃt | na ca tasya karma-sambhave 'pi phala-kÃmanÃ-tyÃgÃt phala-bhraæÓa-vacanam avakalpata iti vÃcyaæ ni«kÃmÃnÃm api karmaïÃæ phala-sad-bhÃvasyÃpastamba-vacanÃndy-udÃharaïena bahuÓa÷ pratipÃditatvÃt | tasmÃt sarva-karma-tyÃginaæ praty evÃyaæ praÓna÷ | anartha-prÃpti-ÓaÇkÃyÃs tatraiva sambhavÃt ||38|| viÓvanÃtha÷ : kaccid iti praÓne | ubhaya-vibhra«Âa÷ karma-mÃrgÃc cyuto yoga-mÃrgaæ ca samyag aprÃpta ity artha÷ | chinnÃbhram iveti yathà chinnam abhraæ megha÷ pÆrvasmÃd abhrÃd viÓli«Âam abhrÃntaraæ cÃprÃptaæ sat madhye vilÅyate tenÃsya iha loke yoga-mÃrge praveÓÃd vi«aya-bhoga-tyÃgecchà samyag-vairÃgyÃbhÃvÃd vi«aya-bhogecchà ceti ka«Âam | para-loke ca svarga-sÃdhanasya karmaïo 'bhÃvÃt | mok«a-sÃdhanasya yogasyÃpy aparipÃkÃn na svarga-mok«Ãv ity ubhaya-loka evÃsya vinÃÓa iti dyotitam | ato brahma-prÃpty-upÃye pathi mÃrge vimƬho 'yam aprati«Âha÷ prati«ÂhÃm Ãspadam aprÃpta÷ san kaccit kiæ naÓyati na naÓyati tvaæ p­cchyase ||38|| baladeva÷ : praÓnÃÓayaæ viÓadayati kaccid iti praÓne | ni«kÃmatayà karmaïo 'nu«ÂhÃnÃn na svargÃdi-phalaæ yogÃsiddher nÃtmÃvalokanaæ ca tasyÃbhÆt | evam ubhayasmÃd vibhra«Âo 'prati«Âho nirÃlamba÷ san kiæ naÓyati kiæ và na naÓyati ? ity artha÷ | chinnÃbhram iveti abhraæ megho yathà pÆrvasmÃd abhrÃd vicchinnaæ param abhraæ cÃprÃptam antarÃle vilÅyate, tadvad eveti nÃÓe d­«ÂÃnta÷ | katham evaæ ÓaÇkà ? tatrÃha - brahmaïa÷ pathi prÃpty-upÃye yad asau vimƬha÷ ||38|| __________________________________________________________ BhG 6.39 etan me saæÓayaæ k­«ïa chettum arhasy aÓe«ata÷ | tvad-anya÷ saæÓayasyÃsya chettà na hy upapadyate ||39|| ÓrÅdhara÷ : tvayaiva sarvaj¤enÃyaæ mama sandeho nirasanÅya÷ | tvatto 'nyas tv etat sandeha-nivartako nÃsti ity Ãha etad iti etad enam | chettvà nivartaka÷ spa«Âam anyat ||39|| madhusÆdana÷ : yathopadarÓita-saæÓayÃpÃkaraïÃya bhagavantam antaryÃmiïam arthayate pÃrtha÷ etan ma iti | etad evaæ pÆrvopadarÓitaæ me mama saæÓayaæ he k­«ïa cchettum apanetum arhasy aÓe«ata÷ saæÓaya-mÆlÃdharmÃdy-ucchedena | mad-anya÷ kaÓcid ­«ir và devo và tvadÅyam imaæ saæÓayam ucchetsyatÅty ÃÓaÇkyÃha tvad-anya iti | tvat parameÓvarÃt sarvaj¤Ãc chÃstra-k­ta÷ parama-guro÷ kÃruïikÃd anyo 'nÅÓvaratvena asarvaj¤a÷ kaÓcid ­«ir và devo vÃsya yoga-bhra«Âa-para-loka-gati-vi«ayasya saæÓayasya cchettà samyag-uttara-dÃnena nÃÓayità hi yasm¨n nopapadyate na sambhavati tasmÃt tvam eva pratyak«a-darÓÅ sarvasya parama-guru÷ saæÓayam etaæ mama cchettum arhasÅty artha÷ ||39|| viÓvanÃtha÷ : etad etam ||39|| baladeva÷ : etad iti klÅbtvam Ãr«am | tvad iti sarveÓvarÃt sarvaj¤atvatto 'nyo 'nÅÓvaro 'lpaj¤a÷ kaÓcid ­«i÷ ||39|| __________________________________________________________ BhG 6.40 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca pÃrtha naiveha nÃmutra vinÃÓas tasya vidyate | na hi kalyÃïa-k­t kaÓcid durgatiæ tÃta gacchati ||40|| ÓrÅdhara÷ : tatrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca pÃrtheti sÃrdhaiÓ caturbhi÷ | iha-loke nÃÓa ubhaya-bhra«ÂÃt pÃtityam | amutra para-loke nÃÓo naraka-prÃpti÷ | tad ubhayaæ tasya nÃsty eva | yata÷ kalyÃïa-k­c cubha-kÃrÅ kaÓcid api durgatiæ na gacchati | ayaæ ca ÓubhakÃrÅ Óraddayà yoge prav­ttatvÃt | tÃteti loka-rÅtyopalÃlayan sambodhayati ||40|| madhusÆdana÷ : evam arjunasya yoginaæ prati nÃÓÃÓaÇkÃæ pariharann uttaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca pÃrtheti | ubhaya-vibhra«Âo yogÅ naÓyatÅti ko 'rtha÷ | kim iha loke Ói«Âa-garhaïÅyo bhavati veda-vihita-karma-tyÃgÃt | yathà kaÓcid ucch­Çkhala÷ | kiæ và paratra nik­«ÂÃæ gatiæ prÃpnoti | yathoktaæ Órutyà - athaitayo÷ pathor na katareïacana te kÅÂÃ÷ pataÇgà yadi dandaÓÆkam iti | tathà coktaæ manunà -- vÃntÃÓy ulkÃ-mukha÷ preto vipro dharmÃt svakÃc cyuta÷ [Manu 12.71] ity Ãdi | tad ubhayam api nety Ãha he pÃrtha pÃrtha naiveha nÃmutra vinÃÓas tasya yathÃ-ÓÃstraæ k­ta-sarva-karma-saænyÃsasya sarvato viraktasya gurum upas­tya vedÃnta-ÓravaïÃdi kurvato 'ntarÃle m­tasya yoga-bhra«Âasya vidyate | ubhayatrÃpi tasya vinÃÓo nÃstÅty atra hetum Ãha hi yasmÃt kalyÃïa-k­c chÃstra-vihita-kÃrÅ kaÓcid api durgatim ihÃkÅrtiæ paratra ca kÅÂÃdi-rÆpatÃæ na gacchati | ayaæ tu sarvotk­«Âa eva san durgatiæ na gacchatÅti kim u vaktavyam ity artha÷ | tanoty ÃtmÃnaæ putra-rÆpeïeti pità tata ucyate | svÃrthike 'ïi tata eva tÃto rÃk«asa-vÃyasÃdivat | pitaiva ca putra-rÆpeïa bhajatÅti putra-sthÃnÅyasya Ói«yasya tÃteti sambodhanaæ k­pÃtiÓaya-sÆcanÃrtham | yad uktaæ yoga-bhra«Âa÷ ka«ÂÃæ gatiæ gacchati aj¤atve sati deva-yÃna-pit­-yÃna-mÃrgÃnyatarÃsambandhitvÃt svadharma-bhra«Âavad iti | tad ayuktam | etasya devayÃna-mÃrga-sambandhitvena hetor asiddhatvÃt | pa¤cÃgni-vidyÃyÃæ ya itthaæ vidur ye cÃmÅ araïye ÓraddhÃæ satyam upÃsate te 'rcir abhisambhavantÅty aviÓe«eïa pa¤cÃgni-vidÃm ivÃtaskratÆnÃæ ÓraddhÃ-satyavatÃæ mumuk«ÆïÃm api deva-yÃna-mÃrgeïa brahma-loka-prÃpti-kathanÃt | ÓravaïÃdi-parÃyaïasya ca yoga-bhra«Âasya ÓraddhÃnvito bhÆtvety anena ÓraddhÃyÃ÷ prÃptatvÃt | ÓÃnto dÃnta ity anena cÃn­ta-bhëaïa-rÆpa-vÃg-vyÃpÃra-nirodha-rÆpasya satyasya labdhatvÃt | bahir indiryÃïÃm ucch­Çkhala-vyÃpÃra-nirodho hi dama÷ | yoga-ÓÃstre ca ahiæsÃ-satyÃsteya-brahmacaryÃparigrahà yamÃ÷ [YogaS 2.30] iti yogÃÇga-svenoktatvÃt | yadi tu satya-Óabdena brahmaivocyate tadÃpi na k«ati÷ | vedÃnta-ÓravaïÃder api satya-brahma-cintana-rÆpatvÃt | atat-kratutve 'pi ca pa¤cÃgni-vidÃm iva brahma-loka-prÃpti-sambhavÃt | tathà ca sm­ti÷ saænyÃsÃd brahmaïa÷ sthÃnam iti | tathà prÃtyahika-vedÃnta-vÃkya-vicÃrasyÃpi brahma-loka-prÃpti-sÃdhanatvÃt samuditÃnÃæ te«Ãæ tat-sÃdhanatvaæ kiæ citram | ataeva sarva-suk­ta-rÆpatvaæ yogi-caritasya taittirÅyà Ãmananti tasyaivaæ vidu«o yaj¤asya ity Ãdinà | smaryate ca - snÃtaæ tena samasta-tÅrtha-salile sarvà 'pi dattÃvanir yaj¤ÃnÃæ ca k­taæ sahasram akhilà devÃÓ ca sampÆjitÃ÷ | saæsÃrÃc ca samuddh­tÃ÷ sva-pitaras trailokya-pÆjyo 'py asau yasya brahma-vicÃraïe k«aïam api sthairyaæ mana÷ prÃpnuyÃt || iti ||40|| viÓvanÃtha÷ : iha loke amutra para-loke 'pi kalyÃïaæ kalyÃïa-prÃpakaæ yogaæ karotÅti sa÷ ||40|| baladeva÷ : evaæ p­«Âo bhagavÃn uvÃca pÃrtheti | tasyokta-lak«aïasya yogina iha prÃk­tike loke 'mutrÃprÃk­tike ca loke vinÃÓa÷ svargÃdi-sukha-vibhraæÓa-lak«aïa÷ paramÃtmÃvalokana-vibhraæÓa-lak«aïaÓ ca na vidyate na bhavati | kiæ cottaratra tat-prÃptir bhaved eve | hi yata÷ | kalyÃïa-k­t ni÷ÓreyasopÃya-bhÆta-sad-dharma-yogÃrambhÅ durgatiæ tad-ubhayÃbhÃva-rÆpÃæ daridratÃæ na gacchati | he tÃtety ativÃtsalyÃt saæbodhanam | tenÃtyÃtmÃnaæ putra-rÆpeïa iti vyutpattes | tata÷ pità svÃrthike 'ïi | tata eva tÃta÷ putraæ Ói«yaæ cÃtik­payà jye«Âas tathà sambodhayati ||40|| __________________________________________________________ BhG 6.41 prÃpya puïya-k­tÃæ lokÃn u«itvà ÓÃÓvatÅ÷ samÃ÷ | ÓucÅnÃæ ÓrÅmatÃæ gehe yoga-bhra«Âo 'bhijÃyate ||41|| ÓrÅdhara÷ : tarhi kim asau prÃpnotÅty apek«ÃyÃm Ãha prÃpyeti | puïya-k­tÃæ puïya-kÃriïÃm aÓvamedhÃdi-yÃjinÃæ lokÃn prÃpya tatra ÓÃÓvatÅ÷ samÃ÷ bahÆn saævatsarÃn u«itvà vÃsa-sukham anubhÆya ÓucÅnÃæ sad-ÃcÃrÃïÃæ ÓrÅmatÃæ dhaninÃm | gehe sa yoga-bhra«Âo 'bhijÃyate janma prÃpnoti ||41|| madhusÆdana÷ : tad evaæ yoga-bhra«Âasya Óubha-k­ttvena loka-dvaye 'pi nÃÓÃbhÃve kiæ bhavatÅty ucyate prÃpyeti | yoga-mÃrga-prav­tta÷ sarva-karma-saænyÃsÅ vedÃnta-ÓravaïÃdi kurvann antarÃle mriyamÃïa÷ kaÓcit pÆrvopacita-bhoga-vÃsanÃ-prÃdurbhÃvÃd vi«ayebhya÷ sp­hayati | kaÓcit tu vairÃgya-bhÃvanÃ-dìhyÃn na sp­hayati | tayo÷ prathama÷ prÃpya puïya-k­tÃm aÓvamedha-yÃjinÃæ lokÃn arcir-Ãdi-mÃrgeïa brahma-lokÃn | ekasminn api bhoga-bhÆmi-bhedÃpek«ayà bahu-vacanam | tatra co«itvà vÃsam anubhÆya ÓÃÓvatÅr brahma-parimÃïenÃk«ÃyÃ÷ samÃ÷ saævatsarÃn, tad-ante ÓucÅnÃæ ÓuddhÃnÃæ ÓrÅmatÃæ vibhÆtimatÃæ mahÃrÃja-cakravartinÃæ gehe kule bhoga-vÃsanÃÓo«a-sad-bhÃvÃd ajÃtaÓatru-janakÃdivad yoga-bhra«Âo 'bhijÃyate | bhoga-vÃsanÃ-prÃbalyÃd brahma-lokÃnte sarva-karma-saænyÃsÃyogyo mahÃrÃjo bhavatÅty artha÷ ||41|| viÓvanÃtha÷ : tarhi kÃæ gatim asau prÃpnotÅty ata Ãha prÃpyeti | puïya-k­tÃm aÓvamedhÃdi-yÃjinÃæ lokÃn iti yogasya phalaæ mok«o bhogaÓ ca bhavati | tatrÃpakva-yogino bhogecchÃyÃæ satyÃæ yoga-bhraæÓe sati bhoga eva | paripakva-yoginas tu bhogecchÃyà asambhavÃn mok«a eva | kecit tu paripakva-yogino 'pi daivÃd bhogecchÃyÃæ satyÃæ kardama-saubharyÃdi-d­«Âyà bhoagam apy Ãhur iti | ÓucÅnÃæ sad-ÃcÃrÃïÃæ ÓrÅmatÃæ dhanika-vaïig-ÃdÅnÃæ rÃj¤Ãæ và ||41|| baladeva÷ : aihikÅæ sukha-sampattiæ tÃvad Ãha prÃpyeti | yÃd­Óa-vi«aya-sp­hayà sva-dharme Óithilo yogÃc ca vicyuto 'yaæ tÃd­ÓÃn vi«ayÃn ÃtmoddeÓyaka-ni«kÃma-svadharma-yogÃrambha-mÃhÃtmyena puïya-k­tÃm aÓvamedhÃdi-yÃjinÃæ lokÃn pÃpya bhuÇkte tÃn bhu¤jÃno yÃvatÅbhis tad-bhoga-t­«ïÃ-viniv­ttis tÃvatÅ÷ ÓÃÓvatÅ÷ bahvÅ÷ samÃ÷ saævatsarÃæs te«u loke«Æ«itvà sthitvà tad-bhoga-vit­«ïas tebhyo lokebhya÷ ÓucÅnÃæ sad-dharma-niratÃnÃæ yogÃrhÃïÃæ ÓrÅmatÃæ dhaninÃæ gehe pÆrvÃrabdha-yoga-mÃhÃtmyÃt sa yoga-Óre«Âho 'bhijÃyata ity alpa-kÃlÃrabdha-yogÃd bhra«Âasya gatir iyaæ darÓità ||41|| __________________________________________________________ BhG 6.42 atha và yoginÃm eva kule bhavati dhÅmatÃm | etad dhi durlabhataraæ loke janma yad Åd­Óam ||42|| ÓrÅdhara÷ : alpa-kÃlÃbhyasta-yoga-bhraæÓe gatir iyam uktà | cirÃbhyasta-yoga-bhraæÓe tu pak«Ãntaram Ãha athaveti | yoga-ni«ÂhÃnÃæ dhÅmatÃæ j¤ÃninÃm eva kule jÃyate | na tu pÆrvoktÃnÃm ÃrƬha-yogÃnÃæ kule | etaj janma stauti Åd­Óaæ yaj janma etad dhi loke durlabhataraæ mok«a-hetutvÃt ||42|| madhusÆdana÷ : dvitÅyaæ prati pak«Ãntaram Ãha athaveti | ÓraddhÃ-vairÃgyÃdi-kalyÃïa-guïÃdhikye tu bhoga-vÃsanÃ-virahÃt puïya-k­tÃæ lokÃn aprÃpyaiva yoginÃm eva daridrÃïÃæ brÃhmaïÃnÃæ na tu ÓrÅmatÃæ rÃj¤Ãæ g­he yoga-bhra«Âa-janma tad api durlabham aneka-suk­ta-sÃdhyatvÃn mok«a-paryavasÃyitvÃc ca | yat tu ÓucÅnÃæ daridrÃïÃæ brÃhmaïÃnÃæ brahma-vidyÃvatÃæ kule janma | etad dhi prasiddhaæ ÓukÃdivat | durlabhataraæ durlabhÃd api durlabhaæ loke yad Åd­Óaæ sarva-pramÃda-kÃraïa-ÓÆnyaæ janmeti dvitÅya÷ stÆyate bhoga-vÃsanÃ-ÓÆnyatvena sarva-karma-saænyÃsÃrhatvÃt ||42|| viÓvanÃtha÷ : alpa-kÃlÃbhyasta-yoga-bhraæÓe gatir iyam uktà | cira-kÃlÃbhyasta-yoga-bhraæÓe tu pak«Ãntaram Ãha athaveti | yoginÃæ nimi-prabh­tÅnÃm ity artha÷ ||42|| baladeva÷ : cirÃrÃbdhÃd yogÃd bhra«Âasya gatim Ãha athaveti | yoginÃæ yogam abhyasatÃæ dhÅmatÃæ yoga-deÓikÃnÃæ kule bhavaty utpadyate | dvividhaæ janma stauti etad iti | yogÃrhÃïÃæ yogam abhyasatÃæ ca kule pÆrva-yoga-saæskÃra-bala-k­tam etaj janma prÃk­tÃnÃm atidurlabham ||42|| __________________________________________________________ BhG 6.43 tatra taæ buddhi-saæyogaæ labhate paurvadehikam yatate ca tato bhÆya÷ saæsiddhau kurunandana ||43|| ÓrÅdhara÷ : tata÷ kiæ ? ata Ãha tatreti sÃrdhena | sa tatra dvi-prakÃre 'pi janmani pÆrva-dehe bhavaæ paurvadehikam | tam eva brahma-vi«ayayà buddhyà saæyogaæ labhate | tataÓ ca bhÆyo 'dhikaæ saæsiddhau mok«e prayatnaæ karoti ||43|| madhusÆdana÷ : etÃd­Óa-janma-dvayasya durlabhatvaæ kasmÃt ? yasmÃt tatra tam iti | tatra dvi-prakÃre 'pi janmani pÆrva-dehe bhavaæ paurvadehikam sarva-karma-saænyÃsa-gurÆpasadana-Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃnÃæ madhye yÃvat-paryantam anu«Âhitaæ tÃvat paryantam eva taæ brahmÃtmaikya-vi«ayayà buddhyà saæyogaæ tat-sÃdhana-kalÃpam iti yÃvat | labhate prÃpnoti | na kevalaæ labhata eva kintu tatas tal-lÃbhÃnantaraæ bhÆyo 'dhikaæ labdhÃyà bhÆmer agrimÃæ bhÆmiæ sampÃdayituæ saæsiddhau saæsiddhir mok«as tan-nimittaæ yatate ca prayatnaæ karoti ca | yÃvan mok«aæ bhÆmikÃ÷ sampÃdayatÅty artha÷ | he kuru-nandana tavÃpi ÓucÅnÃæ ÓrÅmatÃæ kule yoga-bhra«Âa-janama jÃtam iti pÆrva-vÃsanÃ-vaÓÃd anÃyÃsenaiva j¤Ãna-lÃbho bhavi«yatÅti sÆcayituæ mahÃ-prabhÃvasya kuro÷ kÅrtanam | ayam artho bhagavad-vaÓi«Âha-vacane vyakta÷ | yathà ÓrÅ-rÃma÷ - ekÃm atha dvitÅyÃæ và t­tÅyÃæ bhÆmikÃm uta | ÃrƬhasya m­takasyÃtha kÅd­ÓÅ bhagavan gati÷ || pÆrvaæ hi sapta bhÆmayo vyÃkhyÃtÃ÷ | tatra nityÃnitya-vastu-viveka-pÆrvakÃd ihÃmutrÃrtha-bhoga-vairÃgyÃc chama-dama-ÓraddhÃ-titik«Ã-sarva-karma-saænyÃsÃdi-pura÷sarà mumuk«Ã ÓubhecchÃkhyà prathamà bhÆmikà | sÃdhana-catu«Âaya-sampad iti tÃvat | tata÷ Óravaïa-manana-parini«pannasya tattva-j¤Ãnasya nirvicikitsanÃ-rÆpà tanu-mÃnasà nÃma t­tÅyà bhÆmikà | nididhyÃsana-sampad iti yÃvat | caturthÅ bhÆmikà tu tattva-sÃk«ÃtkÃra eva | pa¤cama-«a«Âha-saptama-bhÆmayas tu jÅvanmukter avÃntara-bhedà iti t­tÅye prÃg-vyÃkhyÃtam | tatra caturthÅæ bhÆmiæ prÃptasya m­tasya jÅvan-mukty-abhÃve 'pi videha-kaivalyaæ prati nÃsty eva saæÓaya÷ | tad-uttara-bhÆmi-trayaæ prÃptas tu jÅvann api mukta÷ kim u videha iti nÃsty eva bhÆmikÃ-catu«Âaye ÓaÇkà | sÃdhana-bhÆta-bhÆmikÃ-traye tu karma-tyÃgÃj j¤ÃnÃlÃbhÃc ca bhavati ÓaÇketi tatraiva praÓna÷ | ÓrÅ-vaÓi«Âha÷ - yoga-bhÆmikayotkrÃnta-jÅvitasya ÓarÅriïa÷ | bhÆmikÃæÓÃnusÃreïa k«Åyate pÆrva-du«k­tam || tata÷ sura-vimÃne«u loka-pÃla-pure«u ca | merÆpavana-ku¤je«u ramate ramaïÅ-sakha÷ || tata÷ suk­ta-saæbhÃre du«k­te ca purÃk­te | bhoga-k«ayÃt parik«Åïe jÃyante yogino bhuvi || ÓucÅnÃæ ÓrÅmatÃæ gehe gupte guïavatÃæ satÃm | janitvà yogam evaite sevante yoga-vÃsitÃ÷ || tatra pÃg-bhavanÃbhyastaæ yoga-bhÆmi-kramaæ budhÃ÷ | d­«Âvà paripatanty uccair uttaraæ bhÆmikÃ-kramam || iti | atra prÃg-upacita-bhoga-vÃsanÃ-prÃbalyÃd alpa-kÃlÃbhyasta-vairÃgya-vÃsanÃ-daurbalyena prÃïotkrÃnti-samaye prÃdurbhÆta-bhoga-sp­ha÷ sarva-karma-saænyÃsÅ ya÷ sa evokta÷ | yas tu vairÃgya-vÃsanÃ-prÃbalyÃt prak­«Âa-puïya-prakaÂita-parameÓvara-prasÃda-vaÓena prÃïotkrÃnti-samaye 'nudbhÆta-bhoga-sp­ha÷ saænyÃsÅ bhoga-vyavadhÃnaæ vinaiva brÃhmaïÃnÃm eva brahma-vidÃæ sarva-pramÃda-kÃraïa-ÓÆnye kule samutpannas tasya prÃktana-saæskÃrÃbhivyaktenÃyÃsenaiva sambhavÃn nÃsti pÆrvasyaiva mok«aæ praty ÃÓaÇketi sa vasi«Âhena nokto bhagavatà tu parama-kÃruïikenÃthaveti pak«Ãntaraæ k­tvokta eva | spa«Âam anyat ||43|| viÓvanÃtha÷ : tatra dvividhe 'pi janmani buddhyà paramÃtma-ni«Âhayà saha saæyogaæ paurvadaihikaæ pÆrva-janma-bhavam ||43|| baladeva÷ : ÃmutrikÅæ sukha-sampattiæ vaktuæ pÆrva-saæskÃra-hetukaæ sÃdhanam Ãha tatreti | tatra dvividhe janmani paurvadaihikaæ pÆrva-dehe bhavam | buddhyà svadharma-svÃtma-paramÃtma-vi«ayà saæyogaæ sambandhaæ labhate | tataÓ ca h­d-viÓuddhi-sva-paramÃtmÃvaloka-rÆpÃyÃæ saæsiddhau nimitte svÃpotthitavad bhÆyo bahutaraæ yatate | yathà punar vighna-hato na syÃt ||43|| __________________________________________________________ BhG 6.44 pÆrvÃbhyÃsena tenaiva hriyate hy avaÓo 'pi sa÷ | jij¤Ãsur api yogasya Óabda-brahmÃtivartate ||44|| ÓrÅdhara÷ : tatra hetu÷ pÆrveti | tenaiva pÆrva-deha-k­tÃbhyÃsenÃvaÓo 'pi kutaÓcid ambharÃyÃd anicchann api saæhriyate vi«ayebhya÷ purÃv­tya brahma-ni«Âha÷ kriyate | tad evaæ pÆrvÃbhyÃsa-balena prayatnaæ kurvan Óanair mucyata itÅmam arthaæ kaimutya-nyÃyena sphuÂayati jij¤Ãsur iti sÃrdhena | yogasya svarÆpaæ jij¤Ãsur eva kevalaæ na tu prÃpta-yoga÷ | evambhÆto yoge pravi«Âa-mÃtro 'pi pÃpa-vaÓÃd yoga-bhra«Âo 'pi Óabda-brahma vedam ativartate | vedokta-karma-phalÃny atikrÃmati | tebhyo 'dhikaæ phalaæ prÃpya mucyata ity artha÷ ||44|| madhusÆdana÷ : nanu yo brahma-vidÃæ brÃhmaïÃnÃæ sarva-pramÃda-kÃraïa-ÓÆnye kule samutpannas tasya madhye vi«aya-bhoga-vyavadhÃnÃbhÃvÃd avyavahita-prÃg-bhavÅya-saæskÃrodbodhÃt punar api sarva-karma-saænyÃsa-pÆrvako j¤Ãna-sÃdhana-lÃbho bhavatu nÃma | yas tu ÓrÅmatÃæ mahÃrÃja-cakravartinÃæ kule bahuvidha-vi«aya-bhoga-vyavadhÃnenotpannas tasya vi«aya-bhoga-vÃsanÃ-prÃbalyÃt pramÃda-kÃraïa-sambhavÃc ca katham ativyavahita-j¤Ãna-saæskÃrodbodha÷ k«atriyatvena sarva-karma-saænyÃsÃnarhasya kathaæ và j¤Ãna-sÃdhana-lÃbha iti | tathocyate pÆrvÃbhyÃseneti | aticira-vyavahita-janmopacitenÃpi tenaiva pÆrvÃbhyÃsena prÃg-arjita-j¤Ãna-saæskÃreïÃvaÓo 'pi mok«a-sÃdhanÃyÃprayatamÃno 'pi hriyate svavaÓÅkriyate | akasmÃd eva bhoga-vÃsanÃbhyo vyutthÃpya mok«a-sÃdhanonmukha÷ kriyate, j¤Ãna-vÃsanÃyà evÃlpa-kÃlÃbhyastÃyà api vastu-vi«ayatvenÃvastu-vi«ayÃbhyo bhoga-vÃsanÃbhya÷ prÃbalyÃt | paÓya yathà tvam eva yuddhe prav­tto j¤ÃnÃyÃpratayamÃno 'pi pÆrva-saæskÃra-prÃbalyÃd akasmÃd eva raïa-bhÆmau j¤Ãnonmukho 'bhÆr iti | ataeva prÃg uktaæ nehÃbhikrama-nÃÓo 'sti [GÅtà 2.40] iti | aneka-janma-sahasra-vyavahito 'pi j¤Ãna-saæskÃra÷ sva-kÃryaæ karoty eva sarva-virodhy-upamardenety abhiprÃya÷ | sarva-karma-saænyÃsÃbhÃve 'pi hi k«atriyasya j¤ÃnÃdhikÃra÷ sthita eva | yathà pÃÂac-careïa bahÆnÃæ rak«iïÃæ madhye vidyamÃnam api aÓvÃdi-dravyaæ svayam anicchad api tÃn sarvÃn abhibhÆya sva-sÃmarthya-viÓe«Ãd evÃpahriyate | paÓcÃt tu kadÃpah­tam iti vimarÓo bhavati | evaæ bahÆnÃæ j¤Ãna-pratibandhakÃnÃæ madhye vidyamÃno 'pi yoga-bhra«Âa÷ svayam anicchann api j¤Ãna-saæskÃreïa balavatà svasÃmarthaya-viÓe«Ãd eva sarvÃn pratibandhakÃn abhibhÆyÃtma-vaÓÅ kriyata iti h­¤a÷ prayogena sÆcitam | ataeva saæskÃra-prÃbalyÃj jij¤Ãsur j¤Ãtum icchur api yogasya mok«a-sÃdhana-j¤Ãnasya vi«ayaæ brahma, prathama-bhÆmikÃyÃæ sthita÷ saænyÃsÅti yÃvat | so 'pi tasyÃm eva bhÆmikÃyÃæ m­to 'ntarÃle bahÆn vi«ayÃn bhuktvà mahÃrÃja-cakravartinÃæ kule samutpanno 'pi yoga-bhra«Âa÷ prÃg-upacita-j¤Ãna-saæskÃra-prÃbalyÃt tasmin janmani Óabda-brahma vedaæ karma-pratipÃdakam ativartate 'tikramya ti«Âhati karmÃdhikÃrÃtikrameïa j¤ÃnÃdhikÃrÅ bhavatÅty artha÷ | etenÃpi j¤Ãna-karma-samuccayo nirÃk­ta iti dra«Âavyam | samuccaye hi j¤Ãnino 'pi karma-kÃï¬ÃtikramÃbhÃvÃt ||44|| viÓvanÃtha÷ : hriyata Ãk­«yate | yogasya yogaæ jij¤Ãsur api bhavati | ata÷ Óabda-brahma veda-ÓÃstram ativartate vedokta-karma-mÃrgam atikramya vartate | kintu yoga-mÃrga eva ti«ÂhatÅty artha÷ ||44|| baladeva÷ : tatra hetu÷ | tenaiva yoga-vi«ayakeïa pÆrvÃbhyÃsena sa yogÅ hriyate Ãk­«yate avaÓo 'pi kenacid vighnenÃnicchann apÅty artha÷ | hÅti prasiddho 'yaæ yoga-mahimà | yogasya jij¤Ãsur api tu yogam abhyasituæ prav­tta÷ Óabda-brahma sa-kÃma-karma-nirÆpakaæ vedam ativartate | taæ na Óabda-ghÃtÅty artha÷ ||44|| __________________________________________________________ BhG 6.45 prayatnÃd yat tu yogÅ saæÓuddha-kilbi«a÷ | aneka-janma-saæsiddhas tato yÃti parÃæ gatim ||45|| ÓrÅdhara÷ : prayatnÃd iti | yadaivaæ manda-prayatno 'pi yogÅ parÃæ gaitæ yÃti tadà yas tu yogÅ prayatnÃd uttarottaram adhikaæ yoge yatamÃno yatnaæ kurvan yogenaiva saæÓuddha-kilbi«o vidhÆta-pÃpa÷ so 'neke«u janmasÆcitena yogena saæsiddha÷ samyag j¤ÃnÅ bhÆtvà tata÷ Óre«ÂhÃæ gatiæ yÃtÅti kiæ vaktavyam ity artha÷ ||45|| madhusÆdana÷ : yadà caivaæ prathama-bhÆmikÃyÃæ m­to 'pi aneka-bhoga-vÃsanÃ-vyavahitam api vividha-pramÃda-kÃraïavati mahÃrÃja-kule 'pi janma labdhvÃpi yoga-bhra«Âa÷ pÆrvopacita-j¤Ãna-saæskÃra-prÃbalyena karmÃdhikÃram atikramya j¤ÃnÃdhikÃrÅ bhavati tadà kim u vaktavyaæ dvitÅyÃyÃæ t­tÅyÃyÃæ và bhÆmikÃyÃæ m­to vi«aya-bhogÃnte labdha-mahÃrÃja-kula-janmà yadi và bhogam ak­tvaiva labdha-brahma-vid brÃhmaïa-kula-janmà yoga-bhra«Âa÷ karmÃdhikÃrÃtikrameïa j¤ÃnÃdhikÃrÅ bhÆtvà tat-sÃdhanÃni sampÃdya tat-phala-lÃbhena saæsÃra-bandhanÃn mucyata iti | tad etad Ãh prayatnÃd iti | prayatnÃt pÆrva-k­tÃd apy adhikam adhikaæ yatamÃna÷ prayatnÃtirekaæ kurvan yogÅ pÆrvopacita-saæskÃravÃæs tenaiva yoga-prayatna-puïyena saæÓuddha-kilbi«o dhauta-j¤Ãna-pratibandhaka-pÃpa-mala÷ | ataeva saæskÃropacayÃt puïyopacayÃc cÃnekair janmabhi÷ saæsiddha÷ saæskÃrÃtirekeïa puïyÃtirekeïa ca prÃpta-carama-janmà tata÷ sÃdhana-paripÃkÃd yÃti parÃæ prak­«ÂÃæ gatiæ muktim | nÃsty evÃtra kaÓcit saæÓaya ity artha÷ ||45|| viÓvanÃtha÷ : evaæ yoga-bhraæÓe kÃraïaæ yatna-Óaithilyam eva ayati÷ Óraddhayopeta÷ ity ukta÷ | tasya ca yatna-Óaithilyavato yoga-bhra«Âasya janmÃntare punar yoga-prÃptir evoktÃ, na tu saæsiddhi÷ | saæsiddhis tu yÃvadbhir janmabhis tasya yogasya paripÃka÷ syÃt | tÃvadbhir evety avasÅyate | yas tu na kadÃcid api yoge Óaithilya-prayatna÷ | sa na yoga-bhra«Âa-Óabda-vÃcya÷ | kintu - bahu-janma-vipakvena samyag-yoga-samÃdhinà | dra«Âuæ yatante yataya÷ ÓÆnyÃgÃre«u yat-padam || [BhP 3.24.28] iti kardamokte÷ so 'pi naikena janmanà sidhyatÅty Ãha prayatnÃd yatamÃna÷ prak­«Âa-yatnÃd api yatnavÃn ity artha÷ | tu-kÃra÷ pÆrvoktÃd yoga-bhra«ÂÃd asya bhedaæ bodhayati | saæÓuddha-kilbi«a÷ samyag-paripakva-ka«Ãya÷ | so 'pi naikena janmanà sidhyatÅti sa÷ | parÃæ gatiæ mok«am ||45|| baladeva÷ : athÃmutrikÅæ sukha-sampattim Ãha prayatnÃd iti | pÆrva-k­tÃd api prayatnÃd adhikam adhikaæ yatamÃna÷ pÆrva-vighna-bhayÃt prayatnÃdhikyaæ kurvan yogÅ tenopacitena prayatnena saæÓuddha-kilbi«o nidhauta-nikhilÃnya-vÃsana÷ | evam anekair janmabhi÷ saæsiddha÷ paripakva-yogo yoga-paripÃkÃd eva heto÷ parÃæ sva-parÃtmÃvaloka-lak«aïÃæ gatiæ muktiæ yÃti ||45|| __________________________________________________________ BhG 6.46 tapasvibhyo 'dhiko yogÅ j¤Ãnibhyo 'pi mato 'dhika÷ | karmibhyaÓ cÃdhiko yogÅ tasmÃd yogÅ bhavÃrjuna ||46|| ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt tapasvibhya iti | tapasvibhya÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi-tapo-ni«Âhebhya÷ | j¤Ãnibhya÷ ÓÃstra-j¤Ãna-vidbhyo 'pi | karmibhya i«Âa-pÆrtÃdi-karma-kÃribhyo 'pi | yogÅ Óre«Âho mamÃbhimata÷ | tasmÃt tvaæ yogÅ bhava ||46|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ yogÅ stÆyate 'rjunaæ prati ÓraddhÃtiÓayotpÃdana-pÆrvakaæ yogaæ vidhÃtuæ tapasvibhya iti | tapasvibhya÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi-tapa÷-parÃyaïebhyo 'pi adhika utk­«Âo yogÅ tattva-j¤Ãnotpatty-anantaraæ mano-nÃÓa-vÃsanÃk«aya-kÃrÅ | vidyayà ta Ãrohanti yatra kÃmÃ÷ parÃgatÃ÷ | na tatra dak«iïà yÃnti nÃvadvÃæsas tapasvina÷ || iti Órute÷ | ataeva karmibhyo dak«iïÃ-sahita-jyoti«ÂomÃdi-karmÃnu«ÂhÃnebhyaÓ cÃdhiko yogÅ | karmiïÃæ tapasvinÃæ cÃj¤atvena mok«ÃnarhatvÃt | j¤Ãnibhyo 'pi parok«a-j¤Ãnavadbhyo 'pi aparok«a-j¤ÃnavÃn adhiko mato yogÅ | evam aparok«a-j¤Ãnavadbhyo 'pi mano-nÃÓa-vÃsanÃk«ayÃbhÃvÃd ajÅvan-muktebhyo mano-nÃÓa-vÃsanÃk«aya-vattvena jÅvan-mukto yogy adhiko mato mama saæyata÷ | yasmÃd evaæ tasmÃd adhikÃdhika-prayatna-balÃttvaæ yoga-bhra«Âa idÃnÅæ tattva-j¤Ãna-mano-nÃÓa-vÃsanÃk«ayair yugapat-saæpÃditair yogÅ jÅva-mukto ya÷ sa yogÅ paramo mata iti prÃg-ukta÷ sa tÃd­Óo bhava sÃdhana-paripÃkÃt | he 'rjuneti Óuddheti sabodhanÃrtha÷ ||46|| viÓvanÃtha÷ : karma-j¤Ãna-taop-yogavatÃæ madhye ka÷ Óre«Âha ity apek«ÃyÃm Ãha tapasvibhya÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi-tapo-ni«Âhebhya÷ | j¤Ãnibhya÷ brahmopÃsakebhyo 'pi yogÅ paramÃtmopÃsako 'dhiko mata iti mamedam eva matam iti bhÃva÷ | yadi j¤Ãnibhyo 'py adhikas tadà kim uta karmibhya ity Ãha karmibhyaÓ ceti ||46|| baladeva÷ : evaæ j¤Ãna-garbho ni«kÃma-karma-yogo '«ÂÃÇga-yoga-Óirasko mok«a-hetus tÃd­ÓÃd yogÃd vibhra«ÂsyÃntatas tat-phalaæ bhaved ity abhidhÃya yoginaæ stauti tapasvibhya iti | tapasvibhya÷ k­cchrÃdi-tapa÷-parebhya÷ j¤Ãnibhyo 'rtha-ÓÃstra-vidbhya÷ karmibhya÷ sakÃme«ÂÃ-pÆrty-Ãdik­dbhyaÓ ca yogÅ mad-ukta-yogÃnu«ÂhÃtÃdhika÷ Óre«Âho mata÷ | Ãtma-j¤Ãna-vaidhuryeïa mok«Ãnarhebhyas tapasvy-Ãdibhyo mad-ukto yogÅ samuditÃtma-j¤Ãnatvena mok«ÃrhatvÃt Óre«Âha÷ ||46|| __________________________________________________________ BhG 6.47 yoginÃm api sarve«Ãæ mad-gatenÃntarÃtmanà | ÓraddhÃvÃn bhajate yo mÃæ sa me yuktatamo mata÷ ||47|| ÓrÅdhara÷ : yoginÃm api yama-niyamÃdi-parÃïÃæ madhye mad-bhakta÷ Óre«Âha ity Ãha yoginÃm apÅti | mad-gatena mayy Ãsaktena | antarÃtmanà manasà | yo mÃæ parameÓvaraæ vÃsudevam | ÓraddÃ-yukta÷ san bhajate | sa yoga-yukte«u Óre«Âho mama saæmata÷ | ato mad-bhakto bhava iti bhÃva÷ ||47|| Ãtma-yogam avocad yo bhakti-yoga-Óiromaïim | taæ vande paramÃnandaæ mÃdhavaæ bhakta-sevadhim || iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ dhyÃna-yogo nÃma «a«Âho 'dhyÃya÷ ||6|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ sarva-yogi-Óre«Âhaæ yoginaæ vadann adhyÃyam upasaæharati yoginÃm iti | yoginÃæ vasu-rudrÃdityÃdi-k«udra-devatÃ-bhaktÃnÃæ sarve«Ãm api madhye mayi bhagavati vÃsudeve puïya-paripÃka-viÓe«Ãd gatena prÅti-vaÓÃn nivi«Âena mad-gatenÃntarÃtmanÃnta÷-karaïena prÃg-bhavÅya-saæskÃra-pÃÂavÃt sÃdhu-saÇgÃc ca mad-bhajana evaæ ÓraddhÃvÃn atiÓayena ÓraddadhÃna÷ sambhajante sevata satataæ cintayati yo mÃæ nÃrÃyaïam ÅÓvareÓvaraæ sa-guïaæ nirguïaæ và manu«yo 'yam ÅÓvarÃntara-sÃdhÃraïo 'yam ity Ãdi-bhramaæ hitvà sa eva mad-bhakto yogÅ yuktatama÷ sarvebhya÷ samÃhita-cittebhyo yuktebhya÷ Óre«Âho me mama parameÓvarasya sarvaj¤asya mato niÓcita÷ | samÃne 'pi yogÃbhyÃsa-kleÓe samÃne 'pi bhajanÃyÃse mad-bhakti-ÓÆnyebhyo mad-bhaktasyaiva Óre«ÂhatvÃt tvaæ mad-bhakta÷ paramo yuktatamo 'nÃyÃsena bhavituæ Óak«yasÅti bhÃva÷ | tad anenÃdhyÃyena karma-yogasya buddhi-Óuddhi-hetor maryÃdÃæ darÓayatà tataÓ ca k­ta-sarva-karma-saænyÃsasya sÃÇgaæ yogaæ viv­ïvatà mano-nigrahopÃyaæ cÃk«epa-nirÃsa-pÆrvakam upadiÓatà yoga-bhra«Âasya puru«Ãrtha-ÓÆnyatÃÓaÇkÃæ ca Óithilatayà karma-kÃï¬aæ bhajanÅyaæ ca bhagavantaæ vÃsudevaæ tat-padÃrthaæ nirÆpayitum agrima-madhyÃya-«aÂkam Ãrabhyata iti Óivam ||47|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm adhyÃtma-yogo nÃma «a«Âho 'dhyÃya÷ ||6|| viÓvanÃtha÷ : tarhi yogina÷ sakÃÓÃn nÃsty adhika÷ ko 'pÅty avasÅyate | tatra maivaæ vÃcyam ity Ãha yoginÃm api | pa¤camy-arthe «a«ÂhÅ nirdhÃraïa-yogÃt | tapasvibhyo j¤Ãnibhyo 'py adhika iti pa¤camy-artha-kramÃc ca yogibhya÷ sakÃÓÃd apÅty artha÷ | na kevalaæ yogibhya eka-vidhebhya÷ sakÃÓÃt | api tu yogibhya÷ sarvebhyo nÃnÃ-vidhebhyo yogÃrƬhebhya÷ sampraj¤Ãta-samÃdhy-asampraj¤Ãta-samÃdhimadbhyo 'pÅti | yad và yogà upÃyÃ÷ karma-j¤Ãna-tapo-yoga-bhakty-Ãdayas tadvatÃæ madhye yo mÃæ bhajeta | mad-bhakto bhavati sa yuktatama upÃyavattama÷ | karmÅ tapasvÅ j¤ÃnÅ ca yogÅ mata÷ | a«ÂÃÇga-yogÅ yogitara÷ | Óravaïa-kÅrtanÃdi-bhaktimÃæs tu yogitama ity artha÷ | yad uktaæ ÓrÅ-bhÃgavate- muktÃnÃm api siddhÃnÃæ nÃrÃyaïa-parÃyaïa÷ | sudurlabha÷ praÓÃntÃtmà koÂi«v api mahÃmune || iti | agrimÃdhyÃya-«aÂkaæ yad bhakti-yoga-nirÆpakam | tasya sÆtramayaæ Ólokà bhakta-kaïÂha-vibhÆ«aïam || prathamena kathÃ-sÆtraæ gÅtÃ-ÓÃstra-Óiromaïi÷ | dvitÅyena t­tÅyena tÆryeïÃkÃma-karma ca || j¤Ãnaæ ca pa¤camenoktaæ yoga÷ «a«Âhena kÅrtita÷ | prÃdhÃnyena tad apy etaæ «aÂkaæ karma-nirÆpakam || iti sÃrÃrtha-darÓinyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | gÅtÃsu «a«Âho 'dhyÃyo 'yaæ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm || ||6|| baladeva÷ : tad ittham Ãdyena «aÂkena sani«Âhasya sÃdhanÃni j¤Ãna-garbhÃni ni«kÃma-karmÃïi yoga-ÓiraskÃny abhidhÃya madhyena parini«ÂhitÃder bhagavac-charaïÃdÅni sÃdhanÃny abhidhÃsyan tasmÃt tasya Órai«ÂhyÃvedakaæ tat-sÆtram abhidhatte yoginÃm iti | pa¤camy-arthe «a«ÂhÅyaæ tapasvibhya iti pÆrvopakramÃt | na ca nirdhÃraïe «a«ÂhÅyam astu vak«yamÃïasya yoginas tapasvy-Ãdi-vilak«aïa-kriyatvena te«v anantar-bhÃvÃt | yadyapi tapasvy-ÃdÅnÃæ mitho nyÆnÃdhikatÃbhÃvo 'sti | tathÃpy avaratvaæ tasmÃt samÃnam | svarïa-girer iva tad anye«Ãm uccÃvacÃnÃæ girÅïÃm iti | ya÷ ÓraddhÃvÃn mad-bhakti-nirÆpake«u Óruty-Ãdi-vÃkye«u d­¬ha-viÓvÃsa÷ san mÃæ nÅlotpala-ÓyÃmalam ÃjÃnu-pÅvara-bÃhuæ savit­-kara-vikasitÃravindek«aïaæ vidyud-ujjvala-vÃsasaæ kirÅÂa-kuï¬ala-kaÂaka-keyÆra-hÃra-kaustubha-nÆpurai÷ vanamÃlayà ca vibhrÃjamÃnaæ sva-prabhayà diÓo vitamisrÃ÷ kurvÃïaæ nitya-siddha-n­siæha-raghu-varyÃdi-rÆpaæ sarveÓvaraæ svayaæ bhagavantaæ manu«ya-saæniveÓi-vibhu-vij¤Ãnanda-mayaæ yaÓodÃ-stanandhayaæ k­«ïÃdi-Óabdair abhidhÅyamÃnaæ sÃrvaj¤a-sarvaiÓvarya-satya-saÇkalpÃÓrita-vÃtsalyÃdibhi÷ saundarya-mÃdhurya-lÃvaïyÃdibhiÓ ca guïa-ratnai÷ pÆrïaæ bhajate ÓravaïÃdibhi÷ sevate | mad-gatena mad-ekÃsaktenÃntarÃtmanà manasà viÓi«Âas tila-mÃtram api mad-viyogÃsaha÷ sann ity artha÷ | mad-bhakta÷ sarvebhyas tapasvy-Ãdibhyo yogibhyo mad-eka-bhakto yuktatama ity artha÷ | atra vyÃca«Âe - nanu yogina÷ sakÃÓÃn na ko 'py adhiko 'stÅti cet tatrÃha yoginÃm iti | yogÃroha-tÃratamyÃt karma-yogino bahavas tebhya÷ sarvebhyo 'pÅti dhyÃnÃrƬho yukta÷ samÃdhy-ÃrƬho yuktatara÷ ÓravaïÃdi-bhaktimÃæs tu yuktatama iti | bhakti-Óabda÷ sevÃbhidhÃyÅ | bhaja ity e«a vai dhÃtu÷ sevÃyÃæ parikÅrtita÷ | tasmÃt sevà budhai÷ proktà bhakti-Óabdena bhÆyasÅ || iti sm­te÷ | etÃæ bhaktiæ Órutir Ãha ÓraddhÃ-bhakti-dhyÃna-yogÃd avehi iti | yasya deve parà bhaktir yathà deve tathà gurau | tasyaite kathità hy arthÃ÷ prakÃÓante mahÃtmana÷ || [ÁvetU 6.23] iti | bhaktir asya bhajanaæ tad-ihÃmutropÃdhi-nairÃsyenÃmu«min mana÷-kalpanam etad eva nai«karmyam [GTU 1.14] iti | ÃtmÃnam eva lokam upÃsÅta [BAU 1.4.8] iti | Ãtmà và are dra«Âavya÷ Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavyo maitreyi [BAU 2.4.5, 4.5.6] iti caivam ÃdyÃ÷ | sà ca bhaktir bhagavat-svarÆpa-Óakti-v­tti-bhÆtà bodhyÃ- vij¤Ãna-ghanÃnanda-ghanà sac-cid-Ãnandaika-rase bhakti-yoge ti«Âhati [GTU 2.79] iti Órute÷ | tasyÃ÷ ÓravaïÃdi-kriyÃ-rÆpatvaæ tu cit-sukha-mÆrte÷ sarveÓvarasya kuntalÃdi-pratÅkatvavat pratyetavyam | ÓravaïÃdi-rÆpÃyà bhakteÓ cid-Ãnandatvaæ tv anuv­ttyÃnubhÃvyaæ sitÃnusevayà pitta-vinÃÓe tan-mÃdhuryam iveti ||47|| gÅtÃ-kathÃ-sÆtram avocad Ãdye karma dvitÅyÃdi«u kÃma-ÓÆnyam | tat pa¤came vedana-garbham Ãkhyan «a«Âhe tu yogojjvalitaæ mukunda÷ || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye «a«Âho 'dhyÃya÷ ||6|| «a«Âho 'dhyÃya÷ - dhyÃna-yoga÷