Bhagavadgita 5
with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
            
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS 
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
            
description             character  =ASCII
            
long a                  Ã             195
long A                  ù             249
long i                  Å             197
long I                  ý             253
long u                  Æ             198
long U                  ô             244
vocalic r               ­             173
vocalic R               ã             227
long vocalic r          Ì             204
vocalic l               Ê             202
long vocalic l          Ë             203
velar n                 Ç             199
velar N                 §             167
palatal n               ¤             164
palatal N               ¥             165
retroflex t             Â             194
retroflex T             è             232
retroflex d             ¬             172
retroflex D             Ö             214
retroflex n             ï             239
retroflex N             ×             215
palatal s               Ó             211
palatal S               Á             193
retroflex s             «             171
retroflex S             å             229
anusvara                æ             230
capital anusvara        õ             245
visarga                 ÷             247
capital visarga         ê             234

Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





BhG 5.1

arjuna uvÃca
saænyÃsaæ karmaïÃæ k­«ïa punar yogaæ ca Óaæsasi |
yac chreya etayor ekaæ tan me brÆhi suniÓcitam ||1||

ÓrÅdhara÷ : 
nivÃrya saæÓayaæ ji«ïo÷ karma-saænyÃsa-yogayo÷ |
jitendriyasya ca yate÷ pa¤came muktim abravÅt ||

aj¤Ãna-sambhÆtaæ saæÓayaæ j¤ÃnÃsinÃ chittvÃ karma-yogam Ãti«Âha ity uktam | tatra pÆrvÃpara-virodhaæ manvÃno 'rjuna uvÃca saænyÃsam iti | yas tv Ãtma-ratir eva syÃd ity ÃdinÃ sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha ity ÃdinÃ ca karma-saænyÃsaæ kathayasi | j¤ÃnÃsinÃ saæÓayaæ chittvÃ yogam Ãti«Âha iti punar yogaæ ca kathayasi | na ca karma-saænyÃsa÷ karma-yogaÓ ca ekasyaiva ekadaiva sambhavata÷ viruddha-svarÆpatvÃt | tasmÃd etayor madhya ekasminn anu«ÂhÃtavye sati mama yac chreya÷ suniÓcitam tad ekaæ brÆhi ||1||

madhusÆdana÷ :
adhyÃyÃbhyÃæ k­to dvÃbhyÃæ nirïaya÷ karma-bodhayo÷ |
karma-tat-tyÃgayor dvÃbhyÃæ nirïaya÷ kriyate 'dhunÃ ||

t­tÅye 'dhyÃye jyÃyasÅ cet karmaïas te ity ÃdinÃrjunena p­«Âo bhagavÃn j¤Ãna-karmaïor vikalpa-samuccayÃsambhavenÃdhikÃri-bheda-vyavasthayÃ loke 'smin dvividhÃ ni«ÂhÃ purÃ proktÃ mayÃnagha ity ÃdinÃ nirïayaæ k­tavÃn | tathÃ cÃj¤ÃdhikÃrikaæ karma na j¤Ãnena saha samuccÅyate tejas-timirayor iva yugapad asambhavÃt karmÃdhikÃra-hetu-bheda-buddhy-apanodakatvena j¤Ãnasya tad-virodhitvÃt | nÃpi vikalpyate ekÃrthatvÃbhÃvÃt | j¤Ãna-kÃryasyÃj¤Ãna-nÃÓasya karmaïÃ kartum aÓakyatvÃt tam eva viditvÃpi m­tyum eti nÃnya÷ panthÃ vidyate 'nÃyanÃya iti Órute÷ |

j¤Ãne jÃte tu karma-kÃryaæ nÃpek«yata evety uktaæ yÃvÃn artha udapÃne ity atra | tathÃ ca j¤Ãnina÷ karmÃnadhikÃre niÓcite prÃrabdha-karma-vaÓÃd v­thÃ-ce«ÂÃ-rÆpeïa tad-anu«ÂhÃnaæ vÃ sarva-karma-saænyÃso veti nirvivÃdaæ caturthe nirïÅtam | aj¤ena tv anta÷-karaïa-Óuddhi-dvÃrÃ j¤Ãnotpattaye karmÃïy anu«ÂheyÃni tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena iti Órute÷ | sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha j¤Ãne parisamÃpyate iti bhagavad-vacanÃc ca | evaæ sarva-karmÃïi j¤ÃnÃrthÃni | tathÃ sarva-karma-saænyÃso 'pi j¤ÃnÃrtha÷ ÓrÆyate etam eva pravrÃjino lokam icchanta÷ pravrajanti, ÓÃnto dÃnta uparatas titik«u÷ samÃhito bhÆtvÃtmany evÃtmÃnaæ paÓyet, tyajataiva hi taj j¤eyaæ tyuktu÷ pratyak paraæ padam, satyÃn­te sukha-du÷khe vedÃn imaæ lokam amuæ ca parityajyÃtmÃnam anvicchet ity Ãdau |

tatra karma tat-tyÃgayor ÃrÃd upakÃraka-saænipatyopakÃrakayo÷ prayÃjÃvaghÃtayor iva na samuccaya÷ sambhavati viruddhatvena yaugapadyÃbhÃvÃt | nÃpi karma-tat-tyÃgayor Ãtma-j¤Ãna-mÃtra-phalatvenaikÃrthatvÃd atirÃtrayo÷ «o¬aÓi-grahaïÃgrahaïayor iva vikalpa÷ syÃt | dvÃra-bhedenaikÃrthatvÃbhÃvÃt | karmaïo hi pÃpa-k«aya-rÆpam ad­«Âam eva dvÃraæ, saænyÃsasya tu sarva-vik«epÃbhÃvena vicÃrÃvasara-dÃna-rÆpaæ d­«Âam eva dvÃram | niyamÃpÆrvaæ tu d­«Âa-samavÃyitvÃd avaghÃtÃdÃv iva na prayojakam | tathÃ cÃd­«ÂÃrtha-d­«ÂÃrthayor ÃrÃd upakÃraka-saænipÃtyopakÃrakayor eka-pradhÃnÃrthatve 'pi vikalpo nÃsty eva | prayÃjÃvaghÃtÃdÅnÃm api tat-prasaÇgÃt | tasmÃt krameïobhayam apy an«Âheyam | tatrÃpi saænyÃsÃnantaraæ karmÃnu«ÂhÃnaæ cet tadÃ parityakta-pÆrvÃÓrama-svÅkÃreïÃrÆ¬ha-patitatvÃt karmÃnadhikÃritvaæ prÃktana-saænyÃsa-vaiyarthyaæ ca tasyÃd­«ÂÃrthatvÃbhÃvÃt | prathama-k­ta-saænyÃsenaiva j¤ÃnÃdhikÃra-lÃbhe tad-uttara-kÃle karmÃnu«ÂhÃna-vaiyarthyaæ ca | tasmÃd Ãdau bhagavad-arpaïa-buddhyÃ ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃnÃd anta÷-karaïa-Óuddhau tÅvreïa vairÃgyeïa vividi«ÃyÃæ d­¬hÃyÃæ sarva-karma-saænyÃsa÷ Óravaïa-mananÃdi-rÆpa-vedÃnta-vÃkya-vicÃrÃya kartavya iti bhagavato matam | tathÃ coktam - na karmaïÃm anÃrambhÃn nai«karmyaæ puru«o 'Ónute iti | vak«yate ca -

Ãruruk«or muner yogaæ karma kÃraïam ucyate |
yogÃrÆ¬hasya tasyaiva Óama÷ kÃraïam ucyate || [GÅtÃ 6.3] iti |

yogo 'tra tÅvra-vairÃgya-pÆrvikÃ vividi«Ã | tad uktaæ vÃrtika-kÃrai÷ -

     pratyag vividi«Ãsiddhyai vedÃnuvacanÃdaya÷ |
     brahmÃvÃptyai tu tat-tyÃga ÅpsantÅti Óruter balÃt || iti |
 
sm­tiÓ ca -
     ka«Ãya-paÇkti÷ karmÃïi j¤Ãnaæ tu paramÃ gati÷ |
     ka«Ãye karmabhi÷ pakve tato j¤Ãnaæ pravartate || iti |

mok«a-dharme -
     ka«Ãyaæ pÃcayitvÃ ca ÓreïÅ-sthÃne«u ca tri«u |
     pravrajec ca paraæ sthÃnaæ pÃrivrÃjyam anuttamam ||
     bhÃvina÷ karaïaiÓ cÃyaæ bahu-saæsÃra-yoni«u |
     ÃsÃdayati ÓuddhÃtmÃ mok«aæ vai prathamÃÓrame ||
     tam ÃsÃdya tu muktasya d­«ÂÃrthasya vipaÓcita÷ |
     tri«v ÃÓrame«u ko nv artho bhavet paramÃbhÅpsita÷ || iti |

mok«aæ vairÃgyam | etena kramÃkrama-saænyÃso dvÃv api darÓinau | tathÃ ca Óruti÷ - brahmacaryaæ samÃpya g­hÅ bhaved g­hÃd vanÅ bhÆtvÃ pravrajed yadi vetarathÃ brahmacaryÃd eva pravrajed g­hÃd vÃ vanÃd vÃ yad ahar eva virajet tad ahar eva pravrajet iti |

tasmÃd aj¤asyÃviraktatÃ-daÓÃyÃæ karmÃnu«ÂhÃnam eva | tasyaiva viraktatÃ-daÓÃyÃæ saænyÃsa÷ ÓravaïÃdy-avasara-dÃnena j¤ÃnÃrthaæ iti daÓÃ-bhedenÃj¤am adhik­tyaiva karma-tat-tyÃgau vyÃkhyÃtuæ pa¤cama-«a«ÂhÃv adhyÃyÃv Ãrabhyete | vidvat-saænyÃsas tu j¤Ãna-balÃd artha-siddha eveti sandehÃbhÃvÃn na vicÃryate |

tatraikam eva jij¤Ãsum aj¤aæ prati j¤ÃnÃrthatvena karma-tat-tyÃgayor vigdhÃnÃt tayoÓ ca viruddhayor yugapad anu«ÂhÃnÃsambhavÃn mayÃ jij¤ÃsunÃ kim idÃnÅm anu«Âheyam iti sandihÃno 'rjuna uvÃca saænyÃsam iti |

he k­«ïa ! sadÃnanda-rÆpa bhakta-du÷kha-kar«aïeti vÃ | karmaïÃæ yÃvaj-jÅvÃdi-Óruti-vihitÃnÃæ nityÃnÃæ naimittikÃnÃæ ca saænyÃsaæ tyÃgaæ jij¤Ãsum aj¤aæ prati kathayasi veda-mukhena punas tad-viruddhaæ yogaæ ca karmÃnu«ÂhÃna-rÆpaæ Óaæsasi | etam eva pravrÃjino lokam icchanta÷ pravrajanti, tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïÃ vividi«anti yaj¤ena ity Ãdi-vÃkya-dvayena -

nirÃÓÅr yata-cittÃtmÃ tyakta-sarva-parigraha÷ |
ÓÃrÅraæ kevalaæ karma kurvann Ãpnoti kilbi«am || [GÅtÃ 4.21] 

chittvainaæ saæÓayaæ yogam Ãti«Âhotti«Âha bhÃrata iti gÅtÃ-vÃkya-dvayena vÃ | tatraikam aj¤aæ prati karma-tat-tyÃgayor vidhÃnÃd yugapad ubhayÃnu«ÂhÃnasambhavÃd etayo÷ karma-tat-tyÃgayor madhye yad ekaæ Óreya÷ praÓasyataraæ manyase karma vÃ tat-tyÃgaæ vÃ tan me brÆhi suniÓcitaæ tava matam anu«ÂhÃnÃya ||1||

viÓvanÃtha÷ :
proktaæ j¤ÃnÃd api Óre«Âhaæ karma tad-dÃ­¬hya-siddhaye |
tat-padÃrthasya ca j¤Ãnaæ sÃmyÃd yÃ api pa¤came ||

pÆrvÃdhyÃyÃnte Órutena vÃkya-dvÃreïa virodham ÃÓaÇkamÃna÷ p­cchati sannyÃsam iti |

yoga-saænyasta-karmÃïaæ j¤Ãna-saæchinna-saæÓayam |
Ãtmavantaæ na karmÃïi nibadhnanti dhanaæjaya || [GÅtÃ 4.41]

iti vÃkyena tvaæ karma-yogenotpanna-j¤Ãnasya karma-saænyÃsaæ brÆ«e |

tasmÃd aj¤Ãna-saæbhÆtaæ h­t-sthaæ j¤ÃnÃsinÃtmana÷ |
chittvainaæ saæÓayaæ yogam Ãti«Âhotti«Âha bhÃrata || [GÅtÃ 4.42]

ity anena punas tasyaiva karma-yogaæ ca brÆ«e | na ca karma-saænyÃsa÷ karma-yogaÓ ca ekasyaiva ekadaiva sambhavata÷, sthiti-gativat viruddha-svarÆpatvÃt | tasmÃj j¤ÃnÅ karma-saænyÃsaæ kuryÃt, karma-yogaæ vÃ kuryÃd iti tvad-abhiprÃyam anavagato |haæ p­cchÃmi etayor madhye yad ekaæ Óreyas tvayÃ suniÓcitam tan me brÆhi ||1||

baladeva÷ : 
j¤Ãnata÷ karmaïa÷ Órai«Âhyaæ sukaratvÃdinÃ hari÷ |
Óuddhasya tad-akart­tvaæ tvety Ãdi prÃha pa¤came ||

dvitÅye mumuk«uæ praty Ãtma-vij¤Ãnaæ mocakam abhidhÃya tad-upÃyayÃ ni«kÃmaæ karma kartavyam abhyadhÃt | labdha-vij¤Ãnasya na kiæcit karmÃstÅti yas tv Ãtma-ratir eva syÃt iti t­tÅye, sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha iti caturthe cÃvÃdÅt | ante tu tasmÃd aj¤Ãna-saæbhÆtaæ [GÅtÃ 4.42] ity ÃdinÃ tasyaiva puna÷ karma-yogaæ prÃvocat | tatrÃrjuna÷ p­cchati saænyÃsam iti | he k­«ïa ! karmaïÃæ sannyÃsaæ sarvendriya-vyÃpÃra-virati-rÆpaæ j¤Ãna-yogam ity artha÷ | punar yogaæ karmÃnu«ÂhÃnaæ ca sarvendriya-vyÃpÃra-rÆpaæ Óaæsasi | na caikasya yugapat tau sambhavetÃæ, sthiti-gativat tamas-tejovac ca viruddha-svarÆpatvÃt | tasmÃl labdha-j¤Ãna÷ karma sannyased anuti«Âhed veti bhavad-abhimataæ vettum aÓakto 'haæ p­cchÃmi | etayo÷ karma-sannyÃsa-karmÃnu«ÂhÃnayor yad ekaæ Óreyas tvayÃ suniÓcitaæ tattvaæ me brÆhÅti ||1||

__________________________________________________________

BhG 5.2

ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca 
saænyÃsa÷ karma-yogaÓ ca ni÷Óreyasa-karÃv ubhau |
tayos tu karma-saænyÃsÃt karma-yogo viÓi«yate ||2||

ÓrÅdhara÷ : atrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca saænyÃsa iti | ayaæ bhÃva÷ - na hi vedÃnta-vedyÃtma-tattvaj¤aæ prati karma-yogam ahaæ bravÅmi | yata÷ pÆrvoktena saænyÃsena virodha÷ syÃt | api tu dehÃtmÃbhimÃninaæ tvÃæ bandhu-vadhÃdi-nimitta-Óoka-mohÃdi-k­tam enaæ saæÓayaæ dehÃtma-viveka-j¤ÃnÃsinÃ chittvÃ paramÃtma-j¤ÃnopÃya-bhÆtaæ karma-yogam Ãti«Âheti bravÅmi | karma-yogena Óuddha-cittasyÃtma-tattva-j¤Ãne jÃte sati tat-paripÃkÃrthaæ j¤Ãna-ni«ÂhÃÇgatvena saænyÃsa÷ pÆrvam ukta÷ | evaæ saty aÇga-pradhÃnayor vikalpa-yogÃt saænyÃsa÷ karma-yogaÓ cety etÃv ubhÃv api bhÆmikÃ-bhedena samuccitÃv eva ni÷Óreyasaæ sÃdhayata÷ | tathÃpi tu tayor madhye tu karma-saænyÃsÃt sakÃÓÃt karma-yogo viÓi«Âo bhavatÅti ||2||

madhusÆdana÷ : evam arjunasya praÓne tad-uttaram ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca saænyÃsa iti | ni÷Óreyasa-karau j¤Ãnotpatti-hetutvena mok«opayoginau | tayos tu karma-saænyÃsÃd anadhikÃri-k­tÃt karma-yogo viÓi«yate ÓreyÃn adhikÃra-sampÃdakatvena ||2||

viÓvanÃtha÷ : karma-yogo viÓi«yata iti j¤Ãnina÷ karma-karaïe na ko 'pi do«a÷ | pratyuta ni«kÃma-karmaïÃ citta-Óuddhi-dÃr¬hyÃj j¤Ãna-dÃr¬hyam eva syÃt | saænyÃsinas tu kadÃcit citta-vaiguïye sati tad-upaÓamanÃrthaæ kiæ karma ni«iddham ? j¤ÃnÃbhyÃsa-pratibandhakaæ tu citta-vaiguïyam eva | vi«aya-grahaïe tu vÃntÃÓitvam eva syÃd iti bhÃva÷ ||2||

baladeva÷ : evaæ p­«Âo ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca saænyÃsa iti | ni÷Óreyasa-karau mukti-hetÆ | karma-saænyÃsÃj j¤Ãna-yogÃd viÓi«yate Óre«Âho bhavati | ayaæ bhÃva÷ - na khalu labdha-j¤ÃnasyÃpi karma-yogo do«Ãvaha÷ | kintu j¤Ãna-garbhatvÃj j¤Ãna-dÃr¬hya-k­d eva | j¤Ãna-ni«ÂhatayÃ karma-sannyÃsinas tu citta-do«e sati tad-do«a-vinÃÓÃya karmÃnu«Âheyaæ prati«edhaka-ÓÃstrÃt | karma-tyÃga-vÃkyÃni tv Ãtmani ratau satyÃæ karmÃïi taæ svayaæ tjayantÅty Ãhu÷ | tasmÃt sukaratvÃd apramÃdatvÃj j¤Ãna-garbhatvÃc ca karma-yoga÷ ÓreyÃn iti ||2||

__________________________________________________________

BhG 5.3

j¤eya÷ sa nitya-saænyÃsÅ yo na dve«Âi na kÃÇk«ati |
nirdvandvo hi mahÃ-bÃho sukhaæ bandhÃt pramucyate ||3||

ÓrÅdhara÷ : kuta ity apek«ÃyÃæ saænyÃsitvena karma-yoginaæ stuvaæs tasya Óre«Âhatvaæ darÓayati j¤eya iti | rÃga-dve«Ãdi-rÃhityena parameÓvarÃrthaæ karmÃïi yo 'nuti«Âhati sa nityaæ karmÃnu«ÂhÃna-kÃle 'pi saænyÃsÅty evaæ j¤eya÷ | tatra hetu÷ nirdvandvo rÃga-dve«Ãdi-dvandva-ÓÆnyo hi Óuddha-citto j¤Ãna-dvÃrÃ sukham anÃyÃsenaiva bandhÃt saæsÃrÃt pramucyate ||3||

madhusÆdana÷ : tam eva karma-yogaæ stauti j¤eya iti tribhi÷ | sa karmaïi prav­tto 'pi nityaæ saænyÃsÅti j¤eya÷ | ko 'sau ? yo na dve«Âi bhagavad-arpaïa-buddhyÃ kriyamÃïaæ karma ni«phalatva-ÓaÇkayÃ | na kÃÇk«ati svargÃdikam | nirdvandvo rÃga-dve«a-rahito hi yasmÃt sukham anÃyÃsena he mahÃbÃho bandhÃd anta÷karaïÃÓuddhi-rÆpÃj j¤Ãna-pratibandhÃt pramucyate nityÃnitya-vastu-vivekÃdi-prakar«eïa mukto bhavati ||3||

viÓvanÃtha÷ : na ca sannyÃsa-prÃpyo mok«o 'k­ta-saænyÃsenaiva tena na prÃpya iti vÃcyam ity Ãha j¤eya iti | sa tu Óuddha-citta÷ karmÅ nitya-saænyÃsÅ eva j¤eya÷ | he mahÃbÃho iti mukti-nagarÅæ jetuæ sa eva mahÃvÅra iti bhÃva÷ ||3||

baladeva÷ : kuto viÓi«yate tatrÃha j¤eya iti | sa viÓuddha-citta÷ karma-yogÅ nitya-saænyÃsÅ | sa sarvadÃ j¤Ãna-yoga-ni«Âho j¤eya÷ | ya÷ karmÃntargatÃtmÃnubhavÃnanda-parit­ptas tato 'nyat kiæcit na kÃÇk«ati na ca dve«Âi | nirdvandvo dvandva-sahi«ïu÷ sukham anÃyÃsena sukara-karma-ni«Âhayety artha÷ ||3||

__________________________________________________________

BhG 5.4

sÃækhya-yogau p­thag bÃlÃ÷ pravadanti na paï¬itÃ÷ |
ekam apy Ãsthita÷ samyag ubhayor vindate phalam ||4||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evam aÇga-pradhÃnatvenobhayor avasthÃ-bhedena krama-samuccaya÷ | ato vikalpam aÇgÅk­tyobhayo÷ ka÷ Óre«Âha iti praÓno 'j¤ÃninÃm evocita÷ | na vivekinÃm ity Ãha sÃÇkhya-yogÃv iti | sÃÇkhya-Óabdena j¤Ãna-ni«ÂhÃ-vÃcinÃ tad-aÇgaæ saænyÃsaæ lak«ayati | saænyÃsa-karma-yogau eka-phalau santau p­thak svatantrÃv iti bÃlÃ aj¤Ã eva pravadanti na tu paï¬itÃ÷ | tatra hetu÷ - anayor ekam apy samyag Ãsthita ÃÓritavÃn ubhayor api phalam Ãpnoti | tathÃ hi karma-yogaæ samyag anuti«Âhan Óuddha-citta÷ san j¤Ãna-dvÃrÃ yad ubhayo÷ phalaæ kaivalyaæ tad vindati | saænyÃsaæ samyag Ãsthito 'pi pÆrvam anu«Âhitasya karma-yogasyÃpi paramparayÃ j¤Ãna-dvÃrÃ yad ubhayo÷ phalaæ kaivalyaæ tad vindatÅti na p­thak phalatvam anayor ity artha÷ ||4||

madhusÆdana÷ : nanu ya÷ karmaïi prav­tta÷ sa kathaæ saænyÃsÅti j¤Ãtavya÷ karma-tat-tyÃgayo÷ svarÆpa-virodhÃt phalaikyÃt tatheti cet, na | svarÆpato viruddhayo÷ phale 'pi virodhasyaucityÃt | tathÃ ca ni÷Óreyasa-karÃv ubhÃv ity anupapannam ity ÃÓaÇkyÃha sÃækhya-yogÃv iti | saækhyÃ samyag Ãtma-buddhis tÃæ vahatÅti j¤ÃnÃntaraÇga-sÃdhanatayÃ sÃÇkhya÷ saænyÃsa÷ | yoga÷ pÆrvokta-karma-yoga÷ | tau p­thag viruddha-phalau bÃlÃ÷ ÓÃstrÃrtha-viveka-j¤Ãna-ÓÆnyÃ÷ pravadanti, na paï¬itÃ÷ | kiæ tarhi paï¬itÃnÃæ matam ? ucyate - ekam apy saænyÃsa-karmaïor madhye samyag Ãsthita÷ svÃdhikÃrÃnurÆpeïa samyag yathÃ-ÓÃstraæ k­tavÃn sann ubhayor vindate phalam j¤Ãnotpatti-dvÃreïa ni÷Óreyasam ekam eva ||4||

viÓvanÃtha÷ : tasmÃd yac chreya evaitayor iti tvad-uktam api vastuto na ghaÂate | vivekibhir ubhayo÷ pÃrthakyÃbhÃvasya d­«ÂatvÃd ity Ãha sÃækhya-yogÃv iti | sÃækhya-Óabdena j¤Ãna-ni«ÂhÃ-vÃcinÃ tad-aÇga÷ saænyÃso lak«yate | saænyÃsa-karma-yogau p­thak svatantrÃv iti bÃlÃ÷ vadanti, na tu vij¤Ã÷ j¤eya÷ sa nitya-saænyÃsÅ iti pÆrvokte÷ | ata ekam apÅty Ãdi ||4||

baladeva÷ : ya÷ Óreya etayor ekam iti tvad-vÃkyaæ ca na ghaÂata ity Ãha sÃækhyeti | j¤Ãna-yoga-karma-yogau phala-bhedÃt p­thag-bhÆtÃv iti bÃlÃ÷ pravadanti, na tu paï¬itÃ÷ | ataeva ekam ity Ãdi phalam ÃtmÃvaloka-lak«aïam ||4||

__________________________________________________________

BhG 5.5

yat sÃækhyai÷ prÃpyate sthÃnaæ tad yogair api gamyate |
ekaæ sÃækhyaæ ca yogaæ ca ya÷ paÓyati sa paÓyati ||5||

ÓrÅdhara÷ : etad eva sphuÂayati yat sÃækhyair iti | sÃækhyair j¤Ãna-ni«Âhai÷ saænyÃsibhir yat sthÃnaæ mok«Ãkhyaæ prakar«eïa sÃk«Ãd avÃpyate, yogair ity ÃrÓa ÃditvÃn matv-arthÅyo 'c-pratyayo dra«Âavya÷ | tena karma-yogibhir api tad eva j¤Ãna-dvÃreïa gamyate 'vÃpyate | ata÷ sÃækhyaæ ca yogaæ ca ekaphalatvena ekaæ ya÷ paÓyati sa eva samyak paÓyati ||5||

madhusÆdana÷ : ekasyÃnu«ÂhÃnÃt katham ubhayo÷ phalaæ vindate tathÃha yat sÃækhyair iti | sÃÇkhyair j¤Ãna-ni«Âhai÷ saænyÃsibhir aihika-karmÃnu«ÂhÃna-ÓÆnyatve 'pi prÃg-bhavÅya-karmabhir eva saæsk­tÃnta÷-karaïai÷ ÓravaïÃdi-pÆrvikayÃ j¤Ãna-ni«ÂhayÃ yat prasiddhaæ sthÃnaæ ti«Âhaty evÃsmin na tu kadÃpi cyavata iti vyutpattyÃ mok«Ãkhyaæ prÃpyata ÃvaraïÃbhÃva-mÃtreïa labhyata iva nitya-prÃptatvÃt, yogair api bhagavad-arpaïa-buddhyÃ phalÃbhisandhi-rÃhityena k­tÃni karmÃïi ÓÃstrÅyÃïi yogÃs te ye«Ãæ santi te 'pi yogÃ÷ | arÓa-ÃditvÃn matv-arthÅyo 'c-pratyaya÷ | tair yogibhir api sattva-ÓuddhyÃ saæhyÃsa-pÆrvaka-ÓravaïÃdi-pura÷-sarayÃ j¤Ãna-ni«ÂhayÃ vartamÃne bhavi«yati vÃ janmani sampatsyamÃnayÃ tat sthÃnaæ gamyate | ata eka-phalatvÃd ekaæ sÃækhyaæ ca yogaæ ca ya÷ paÓyati sa eva samyak paÓyati nÃnya÷ |

ayaæ bhÃva÷ ye«Ãæ saænyÃsa-pÆrvikÃ j¤Ãna-ni«ÂhÃ d­Óyate te«Ãæ tayaiva liÇgena prÃg-janmasu bhagavad-arpita-karma-ni«ÂhÃnumÅyate | kÃraïam antareïa kÃryotpatty-ayogÃt | tad uktam -

     yÃny ato 'nyÃni janmÃni te«u nÆnaæ k­taæ bhavet |
     yat k­tyaæ puru«eïeha nÃnyathÃ brahmaïi sthiti÷ || iti |

evaæ ye«Ãæ bhagavad-arpita-karma-ni«ÂhÃ d­Óyate te«Ãæ tayaiva liÇgena bhÃvinÅ saænyÃsa-pÆrvaj¤Ãna-ni«ÂhÃnumÅyate sÃmagryÃ÷ kÃryÃvyabhicÃritvÃt | tasmÃd aj¤ena mumuk«uïÃnta÷karaïa-Óuddhaye prathamaæ karma-yogo 'nu«Âheyo na tu saænyÃsa÷ | sa tu vairÃgya-tÅvratÃyÃæ svayam eva bhavi«yatÅti ||5||

viÓvanÃtha÷ : etad eva spa«Âayati yad iti | sÃækhyai÷ sannyÃsena yogair ni«kÃma-karmaïÃ | bahu-vacanaæ gauraveïa | ataeva tad dvayaæ p­thag-bhÆtam api yo vivekenaikam eva paÓyati sa paÓyati, cak«u«mÃn paï¬ita ity artha÷ ||5||

baladeva÷ : etad viÓadayati yad iti | sÃækhyair j¤Ãna-yogibhir yogai÷ ni«kÃma-karmabhi÷ | arÓa Ãdy ac | sthÃnaæ ÃtmÃvaloka-lak«aïam | ataeva tad dvayaæ niv­tti-prav­tti-rÆpatayÃ bhinna-rÆpam api phalaikyÃd ekaæ ya÷ paÓyati vetti, sa paÓyati sa cak«u«mÃn paï¬ita ity artha÷ ||5||

__________________________________________________________

BhG 5.6

saænyÃsas tu mahÃbÃho du÷kham Ãptum ayogata÷ |
yoga-yukto munir brahma nacireïÃdhigacchati ||6||

ÓrÅdhara÷ : yadi karma-yogino 'py antata÷ saænyÃsenaiva j¤Ãna-nisÂhÃ tarhy Ãdita eva saænyÃsa÷ kartuæ yukta iti manvÃnaæ praty Ãha saænyÃsa iti | ayogata÷ karma-yogaæ vinÃ saænyÃso du÷kham Ãptum du÷kha-hetu÷ | aÓakya ity artha÷ | citta-Óuddhy-abhÃvena j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃ asambhavÃt | yoga-yuktas tu Óuddha-cittatayÃ muni÷ saænyÃsÅ bhÆtvÃcireïaiva brahmÃdhigacchati | aparok«aæ jÃnÃti | ataÓ citta-Óuddhe÷ prÃk karma-yoga eva saænyÃsÃd viÓi«yata iti pÆrvoktaæ siddham | tad uktaæ vÃrttika-k­dbhi÷ -

pramÃdino bahiÓ cittÃ÷ piÓunÃ÷ kalahotsukÃ÷ |
sannyÃsino 'pi d­Óyante daiva-sandÆ«itÃÓrayÃ÷ || iti ||6||

madhusÆdana÷ : aÓuddhÃnta÷karaïenÃpi saænyÃsa eva prathamaæ kuto na kriyate j¤Ãna-ni«ÂhÃ-hetutvena tasyÃvaÓakatvÃd iti cet tatrÃha saænyÃsa iti | ayogato yogam anta÷-karaïa-Óodhakaæ ÓÃstrÅyaæ karmÃntareïa haÂhÃd eva ya÷ k­ta÷ saænyÃsa÷ sa tu du÷kham Ãptum eva bhavati, aÓuddhÃnta÷karaïatvena tat-phalasya j¤Ãna-nisÂhÃyÃ asambhavÃt | Óodhake ca karmaïy anadhikÃrÃt karma-brahmobhaya-bhra«Âatvena parama-saÇkaÂÃpatte÷ | karma-yoga-yuktas tu ÓuddhÃnta÷karaïatvÃn munir manana-ÓÅla÷ saænyÃsÅ bhÆtvÃ brahma satya-j¤ÃnÃdi-lak«aïam ÃtmÃnaæ na cireïa ÓÅghram evÃdhigacchati sÃk«Ãtkaroti pratibandhakÃbhÃvÃt | etac coktaæ prÃg eva -

na karmaïÃm anÃrambhÃn nai«karmyaæ puru«o 'Ónute |
na ca saænyasanÃd eva siddhiæ samadhigacchati || [GÅtÃ 3.4] iti |

ata eka-phalatve 'pi karma-saænyÃsÃt karma-yogo viÓi«yata iti yat prÃg uktaæ tad upapannam ||6||

viÓvanÃtha÷ : kintu samyak-citta-Óuddhim anirdhÃrayato j¤Ãnina÷ saænyÃso du÷khada÷ karma-yogas tu sukhada eveti pÆrva-vya¤jitam arthaæ spa«Âam evÃha saænyÃsas tv iti | citta-vaiguïye satÅti Óe«a÷ | ayogata÷ karma-yogÃbhÃvÃc citta-vaiguïya-praÓÃmaka-karma-yogasya saænyÃsiny abhÃvÃt tatra anadhikÃrÃd ity artha÷ | saænyÃso du÷kham eva prÃptuæ bhavati | tad uktaæ vÃrttika-k­dbhi÷ -

pramÃdino bahiÓ cittÃ÷ piÓunÃ÷ kalahotsukÃ÷ |
sannyÃsino 'pi d­Óyante daiva-sandÆ«itÃÓrayÃ÷ || iti |

Órutir api -yadi na samuddharanti yatayo h­di kÃma-jaÂÃ iti | bhagavatÃpi yas tva saæyata-«a¬-varga÷ [BhP 11.18.40] ity Ãdy uktam | tasmÃd yoga-yukta÷ ni«kÃma-karmavÃn munir j¤ÃnÅ san brahma ÓÅghraæ prÃpnoti ||6||

baladeva÷ : j¤Ãna-yogasya du«karatvÃt sukara-karma-yoga÷ ÓreyÃn ity Ãha saænyÃsas tv iti | saænyÃsa÷ sarvendriya-vyÃpÃra-viniv­tti-rÆpo j¤Ãna-yoga÷ | ayogata÷ karma-yogaæ vinÃ du÷khaæ prÃptum bhavati | du«karatvÃt sapramÃdatvÃc ca du÷kha-hetur eva syÃd ity artha÷ | yoga-yukta-ni«kÃma-karmÅ tu munir Ãtma-manana-ÓÅla÷ sann acireïa ÓÅghram eva brahmÃdhigacchati ||6||

__________________________________________________________

BhG 5.7

yoga-yukto viÓuddhÃtmÃ vijitÃtmÃ jitendriya÷ |
sarva-bhÆtÃtma-bhÆtÃtmÃ kurvann api na lipyate ||7||

ÓrÅdhara÷ : karma-yogÃdi-krameïa brahmÃdhigame saty api tad-uparitanena karmaïÃ bandha÷ syÃd evety ÃÓaÇkyÃha yoga-yukta iti | yogena yukta÷ | ataeva viÓuddha ÃtmÃ cittaæ yasya sa÷ | ataeva vijita ÃtmÃ ÓarÅraæ yena | ataeva jitÃnÅndriyÃïi yena | tataÓ ca sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm Ãtma-bhÆta ÃtmÃ yasya sa loka-saÇgrahÃrthaæ svÃbhÃvikaæ vÃ karma kurvann api na lipyate ||7||

madhusÆdana÷ : nanu karmaïo bandha-hetutvÃd yoga-yukto munir brahmÃdhigacchatÅty anupapannam ity ata Ãha yoga-yukta iti | bhagavad-arpaïa-phalÃbhisandhi-rÃhityÃdi-guïa-yuktaæ ÓÃstrÅyaæ karma yoga ity ucyate | tena yogena yukta÷ puru«a÷ prathamaæ viÓuddhÃtmÃ viÓuddho rajas-tamo-bhyÃm akalu«ita ÃtmÃnta÷karaïa-rÆpaæ sattvaæ yasya sa tathÃ | nirmalÃnta÷-karaïa÷ san vijitÃtmÃ sva-vaÓÅk­ta-deha÷ | tato jitendriya÷ sva-vaÓÅk­ta-sarva-bÃhyendriya÷ | etena manÆktas tridaï¬Å kathita÷ -

vÃg-daï¬o 'tha mano-daï¬a÷ kÃya-daï¬as tathaiva ca |
yasyaite nityatÃ daï¬Ã÷ sa tridaï¬Åti kathyata || iti |

vÃg iti bÃhyendriyopalak«aïam | etÃd­Óasya tattva-j¤Ãnam avaÓyaæ bhavatÅty Ãha sarva-bhÆtÃtma-bhÆtÃtmÃ sarva-bhÆta Ãtma-bhÆtaÓ cÃtmÃ svarÆpaæ yasya sa tathÃ | ja¬Ãja¬Ãtmakaæ sarva Ãtma-mÃtraæ paÓyann ity artha÷ | sarve«Ãæ bhÆtÃnÃm Ãtma-bhÆta ÃtmÃ yasyeti vyÃkhyÃne tu sarva-bhÆtÃtmety etÃvataivÃrtah-lÃbhÃd Ãtma-bhÆtety adhikaæ syÃt | sarvÃtma-padayor ja¬Ãja¬a-paratve tu sama¤jasam | etÃd­Óa÷ paramÃrtha-darÓÅ kurvann api karmÃïi para-d­«ÂyÃ na lipyate tai÷ karmabhi÷ sva-d­«ÂyÃ tad-abhÃvÃd ity artha÷ ||7||

viÓvanÃtha÷ : k­tenÃpi karmaïÃ j¤Ãninas tasya na lepa ity Ãha yogeti | yoga-yukto j¤ÃnÅ trividha÷ - viÓuddhÃtmÃ vijita-buddhir eka÷ | vijitÃtmÃ viÓuddha-citto dvitÅya÷ | jitendriyas t­tÅya iti | pÆrva-pÆrve«Ãæ sÃdhana-tÃratamyÃd utkar«a÷ | etÃd­Óe g­hasthe tu sarve 'pi jÅvÃ anurajyantÅty Ãha sarve«Ãm api bhÆtÃnÃm Ãtma-bhÆta÷ premÃspadÅbhÆta ÃtmÃ deho yasya sa÷ ||7||

baladeva÷ : Åd­ÓÅ mumuk«u÷ sarve«Ãæ preyÃn ity Ãha yogeti | yoge ni«kÃme karmaïi yukto nirata÷ | ataeva viÓuddhÃtmÃ nirmala-buddhi÷ | ataeva vijitÃtmÃ vaÓÅk­ta-manÃ÷ | ataeva jitendriya÷ ÓabdÃdi-vi«aya-rÃga-ÓÆnya÷ | ataeva sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ jÅvÃnÃm Ãtma-bhÆta÷ premÃspadatÃm gata ÃtmÃ deho yasya sa÷ | na cÃtra pÃrtha-sÃrathinÃ sarvÃtmaikyam abhimatam - na tv evÃham ity ÃdinÃ sarvÃtmanÃæ mitho bhedasya tenÃbhidhÃnÃt | tad-vÃdinÃpi vij¤Ãj¤Ãbhedasya vaktum aÓaktyatvÃc ca | evambhÆta÷ kurvann api viviktÃtmÃnusandhÃnÃd anÃtmany ÃtmÃbhimÃnena na lipyate acireïÃtmÃnam adhigacchati | ata÷ karma-yoga÷ ÓreyÃn ||7||

__________________________________________________________

BhG 5.8

naiva kiæ cit karomÅti yukto manyeta tattva-vit |
paÓya¤ Ó­ïvan sp­Óa¤ jighrann aÓnan gacchan svapa¤ Óvasan ||8||
pralapan vis­jan g­hïann unmi«an nimi«ann api |
indriyÃïÅndriyÃrthe«u vartanta iti dhÃrayan ||9||

ÓrÅdhara÷ : karma kurvann api na lipyata ity etad viruddham ity ÃÓaÇkya kart­tvÃbhimÃnÃbhÃvÃn na viruddham ity Ãha naiveti dvÃbhyÃm | karma-yogena yukta÷ krameïa tattvavid bhÆtvÃ darÓana-ÓravaïÃdÅni kurvann apÅndriyÃïÅndriyÃrthe«u vartanta iti dhÃrayan buddhyÃ niÓcinvan kiæcid apy ahaæ na karomÅti manyeta manyate | tatra darÓana-Óravaïa-sparÓanÃghrÃnÃÓanÃni cak«ur-Ãdi-j¤Ãnendriya-vyÃpÃrÃ÷ | gati÷ pÃdayo÷ | svÃpo buddhe÷ | ÓvÃsa÷ prÃïasya | pralapanaæ vÃg-indriyasya | visarga÷ pÃyÆpasthayo÷ | grahaïaæ hastayo÷ | unme«aïa-nime«aïe kÆrmÃkhya-prÃïasyeti viveka÷ | etÃni karmÃïi kurvann api abhimÃnÃbhÃvÃd brahma-vin na lipyate | tathÃ ca parÃmar«aæ sÆtram - tad-adhigama uttara-pÆrvÃghayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃd iti ||8-9||

madhusÆdana÷ : etad eva viv­ïoti naiveti dvÃbhyÃm | cak«ur-Ãdi-j¤Ãnendriyair vÃg-Ãdi-karmendriyai÷ prÃï¨di-vÃyu-bhedair anta÷-karaïa-catu«Âayena ca tat-tac-ce«ÂÃsu kriyamÃïÃsu indriyÃïÅndriyÃdÅny evendriyÃrthe«u sva-sva-vi«aye«u vartante pravartante na tv aham iti dhÃrayann avadhÃrayann naiva kiæcit karomÅti manyeta manyate tattvavit paramÃrtha-darÓÅ yukta÷ samÃhita-citta÷ | athavÃdau yukta÷ karma-yogena paÓcÃd anta÷karaïa-Óuddhi-dvÃreïa tattvavid bhÆtvÃ naiva kiæcit karomÅti manyata iti sambandha÷ |

tatra darÓana-Óravaïa-sparÓana-ghrÃïÃÓanÃni cak«u÷-Órotra-tvag-ghrÃïa-rasanÃnÃæ pa¤ca-j¤ÃnendriyÃïÃæ vyÃpÃrÃ÷ paÓyan Ó­ïvan sp­Óa¤ jighrann aÓnann ity uktÃ÷ | gati÷ pÃdayo÷ | pralÃpo vÃca÷ | visarga÷ pÃyÆpasthayo÷ | grahaïaæ hastayor iti pa¤ca karmendriya-vyÃpÃrÃ gacchan pralapan vis­jan g­hïann ity uktÃ÷ | Óvasann iti prÃïÃdi-pa¤cakasya vyÃpÃropalak«aïam | unmi«an nimi«ann iti nÃga-kÆrmÃdi-pa¤cakasya | svapann ity anta÷-karaïa-catu«Âayasya | artha-krama-vaÓÃt pÃÂha-kramaæ bhaÇktvÃ vyÃkhyÃtÃv imau Ólokau | yasmÃt sarva-vyÃpÃre«v apy Ãtmano 'kart­tvam eva paÓyati | ata÷ kurvann api na lipyata iti yuktam evoktam iti bhÃva÷ ||8-9||

viÓvanÃtha÷ : yena karmaïÃlepas taæ prakÃraæ Óik«ayati naiveti | yukta÷ karma-yogÅ darÓanÃdÅni kurvann apÅndriyÃïÅndriyÃrthe«u vartanta iti dhÃrayan buddhyÃ niÓcinvan nirabhimÃna÷ kiæcid apy ahaæ naiva karomÅti manyate ||8-9||

baladeva÷ : ÓuddhasyÃtmano 'dhi«ÂhÃnÃdi-pa¤cÃpek«ita-karma-kart­tvaæ nÃstÅty upadiÓati naiveti | yukto ni«kÃma-karmÅ prÃdhÃnika-dehendriyÃdi-saæsargÃd darÓanÃdÅni karmÃïi kurvann api tattva-vit viviktam Ãtma-tattvam anubhavan indriyÃrthe«u rÆpÃdi«u indriyÃïi cak«ur-ÃdÅni mad-vÃsanÃnuguïa-paramÃtma-preritÃni vartanta iti dhÃrayan niÓcinvann ahaæ kiæcid api na karomÅti manyate | paÓya¤ Ó­ïvan sp­Óa¤ jighrann aÓnann iti cak«u÷-Órotra-tvag-ghrÃïa-rasanÃnÃæ j¤ÃnendriyÃïÃæ darÓana-Óravaïa-sparÓanÃghrÃnÃÓanÃni vyÃpÃrÃ÷ | tatra gamanaæ pÃdayo÷ | pralÃpo vÃca÷ | visargÃnanda÷ pÃyÆpasthayo÷ | grahaïaæ hastayor iti bodhyam | Óvasann iti prÃïÃdÅnÃm unmi«an nimi«ann iti nÃgÃdÅnÃæ prÃïa-bhedÃnÃm | svapann ity anta÷karaïÃnÃm ity artha÷ kramÃd vyÃkhyeyam | vij¤Ãna-sukhaika-rasasya mamÃnÃdi-vÃsanÃ-hetuka-prÃdhÃnika-dehÃdi-sambandha-nimittaæ tadÅd­Óa-karma-kart­tvam, na tu svarÆpaika-nimittam iti manyata ity artha÷ | na svarÆpa-prayuktam Ãtmana÷ kart­tvaæ kiæcid api nÃstÅti Óakyam abhidhÃtuæ nirdhÃraïe manane ca tasyÃbhidhÃnÃt | tat tac ca j¤Ãnam eva tac cÃtmano nityam | na hi vij¤Ãtur vij¤Ãter viparilÃpo vidyate iti Órute÷ | tat-siddhiÓ ca hariïÃ dharma-bhÆtena j¤Ãnena ca ity Ãhu÷ ||8-9||

__________________________________________________________

BhG 5.10

brahmaïy ÃdhÃya karmÃïi saÇgaæ tyaktvÃ karoti ya÷ |
lipyate na sa pÃpena padma-patram ivÃmbhasÃ ||10||

ÓrÅdhara÷ : tarhi yasya karomÅti abhimÃno 'sti tasya karma-lepo durvÃra÷ | tathÃviÓuddha-cittatvÃt saænyÃso 'pi nÃsti iti mahat saÇkaÂam Ãpannam ity ÃÓaÇkyÃha brahmaïÅti | brahmaïy ÃdhÃya parameÓvare samarpya | tat-phale ca saÇgaæ tyaktvÃ | ya÷ karmÃïi karoti asau pÃpena bandhu-hetutayÃ pÃpi«Âhena puïya-pÃpÃtmakena karmaïÃ na lipyate yathÃ padma-patram ambhasi sthitam api tenÃmbhasÃ na lipyate tadvat ||10||

madhusÆdana÷ : tarhy avidvÃn kart­tvÃbhimÃnÃl lipyetaiva tathÃ ca karthaæ tasya saænyÃsa-pÆrvikÃ j¤Ãna-ni«ÂhÃ syÃd iti tatrÃha brahmaïÅti | brahmaïi parameÓvara ÃdhÃya samarpya saÇgaæ phalÃbhilÃ«aæ tyaktveÓvarÃrthaæ bh­tya iva svÃmy-arthaæ sva-phala-nirapek«atayÃ karomÅty abhiprÃyeïa karmÃïi laukikÃni vaidikÃni ca karoti yo lipyate na sa pÃpena pÃpa-puïyÃtmakena karmaïeti yÃvat | yathÃ padma-patram upari prak«iptenÃmbhasÃ na lipyate tadvat | bhagavad-arpaïa-buddhyÃnu«Âhitaæ karma buddhi-Óuddhi-phalam eva syÃt ||10||

viÓvanÃtha÷ : kiæ ca brahmaïi parameÓvare mayi samarpya saÇgaæ tyaktvÃ sÃbhimÃno 'pi karmÃsaktiæ vihÃya ya÷ karmÃïi karoti | pÃpenety upalak«aïam | so 'pi karma-mÃtreïaiva na lipyate ||10||

baladeva÷ : uktaæ viÓadayann Ãha brahmaïÅti | brahma-ÓabdenÃtra triguïÃvasthaæ pradhÃnam uktam | tasmÃd etad brahma-nÃma-rÆpam annaæ ca j¤Ãyata iti ÓravaïÃt | mama yonir mahad brahma iti vak«yamÃïÃc ca | dehendriyÃdÅni pradhÃna-pariïÃma-viÓe«Ãïi bhavanti tad-rÆpatayÃ pariïate pradhÃne darÓanÃdÅni karmÃïy ÃdhÃya tasyaivaitÃni | na tu tad-viviktasya Óuddhasya mameti nirdhÃryety artha÷ | saÇgaæ tat-phalÃbhilÃ«aæ tat-kart­tvÃbhiniveÓaæ ca tyaktvÃ | yas tÃni karoti sa tÃd­g dehÃdimattayÃ sann api dehÃdy-ÃtmÃbhimÃnena pÃpena na lipyate | tathoparinik«iptenÃmbhasÃ sp­«Âam api padma-patraæ tadvat | na ca mayi saænyasya karmÃïi iti pÆrva-svÃrasyÃd brahmaïi paramÃtmanÅti vyÃkhyeyam | prÃdhÃnika-dehÃdi-saæs­«Âasyaiva jÅvasya darÓanÃdi-karma-kart­tvaæ, na tu tad-viviktasyety arthasya prak­tatvÃt ||10||

__________________________________________________________

BhG 5.11

kÃyena manasÃ buddhyÃ kevalair indriyair api |
yogina÷ karma kurvanti saÇgaæ tyaktvÃtma-Óuddhaye ||11||

ÓrÅdhara÷ : kevalaæ sattva-Óuddhi-mÃtra-phalam eva tasya karmaïa÷ syÃt yasmÃt kÃyeneti | kÃyena dehena manasÃ buddhyÃ ca | yogina÷ saÇgaæ tyaktvÃ kÃyena manasÃ buddhyÃ kevalair indriyair api | kevala-Óabda÷ kÃyÃdibhir api pratyekaæ sambadhyate | sarva-vyÃpÃre«u mamatÃ-varjanÃya yogina÷ karmiïa÷ karma kurvanti | saÇgaæ tyaktvÃ phala-vi«ayam | Ãtma-Óuddhaye sattva-Óuddhaya ity artha÷ | tasmÃt tatraiva tavÃdhikÃra iti ||11||

madhusÆdana÷ : tad eva viv­ïoti kÃyeneti | kÃyena manasÃ buddhyendriyair api yogina÷ karmiïa÷ phala-saÇgaæ tyaktvÃ karma kurvanti kÃyÃdÅnÃæ sarve«Ãæ viÓe«aïaæ kevalair iti | ÅÓvarÃyaiva karomi na mama phalÃyeti mamatÃ-ÓÆnyair ity artha÷ | Ãtma-Óuddhaye citta-Óuddhy-artham ||11||

viÓvanÃtha÷ : kevalair indriyair iti | indrÃya svÃhÃ ity ÃdinÃ havir-Ãdy-arpaïa-kÃle yadyapi mana÷ kvÃpy anyatra tad apÅty artha÷ | Ãtma-viÓuddhaye mana÷-Óuddhy-artham ||11||

baladeva÷ : sad-ÃcÃraæ pramÃïayann etad viv­ïoti kÃyeneti | kÃyÃdibhi÷ sÃdhyaæ karma kÃyÃdy-ahaæbhÃva-ÓÆnyÃ yogina÷ kurvanti | kevalair viÓuddhai÷ | saÇgaæ tyaktveti prÃgvad Ãtma-Óuddhaye anÃdi-dehÃtmÃbhimÃna-niv­ttaye ||11||

__________________________________________________________

BhG 5.12

yukta÷ karma-phalaæ tyaktvÃ ÓÃntim Ãpnoti nai«ÂhikÅm |
ayukta÷ kÃma-kÃreïa phale sakto nibadhyate ||12||

ÓrÅdhara÷ : nanu kathaæ tenaiva karmaïÃ kaÓcin mucyate kaÓcid badhyate iti vyavasthÃ ? ata Ãha yukta iti | yukta÷ parameÓvaraika-ni«Âha÷ san karmaïa÷ phalaæ tyaktvÃ karmaïi kurvann ÃtyantikÅæ ÓÃntiæ mok«aæ prÃpnoti | ayuktas tu bahirmukha÷ kÃma-kÃreïa kÃmata÷ prav­ttyÃ phala Ãsakto nitarÃæ bandhaæ prÃpnoti ||12|| 

madhusÆdana÷ : kart­tvÃbhimÃna-sÃmye 'pi tenaiva karmaïÃ kaÓcin mucyate kaÓcit tu badhyata iti vai«amye ko hetur iti tatrÃha yukta iti | yukta ÅÓvarÃyaivaitÃni karmÃïi na mama phalÃyety evam abhiprÃyavÃn karma-phalaæ tyaktvÃ karmÃïi kurvan ÓÃntim mok«ÃkhyÃm Ãpnoti nai«ÂhikÅæ sattva-Óuddhi-nitya-vastu-viveka-saænyÃsa-j¤Ãna-ni«ÂhÃ-krameïa jÃtÃm iti yÃvat | yas tu punar ayukta ÅÓvarÃyaivaitÃni karmÃïi na mama phalÃyety abhiprÃya-ÓÆnya÷ sa kÃma-kÃreïa kÃmata÷ prav­ttyÃ mama phalÃyaivedaæ karma karomÅti phale sakto nibadhyate karmabhir nitarÃæ saæsÃra-bandhaæ prÃpnoti | yasmÃd evaæ tasmÃt tvam api yukta÷ san karmÃïi kurv iti vÃkya-Óe«a÷ ||12||

viÓvanÃtha÷ : karma-karaïe anÃsakty-ÃsaktÅ eva mok«a-bandha-hetÆ ity Ãha yukto yogÅ ni«kÃma-karmÅtity artha÷ | nai«ÂhikÅm ni«ÂhÃ-prÃptÃæ ÓÃntiæ mok«am ity artha÷ | ayukta÷ sa-kÃma-karmÅty artha÷ | kÃma-kÃreïa kÃma-prav­ttyÃ ||12||

baladeva÷ : yukta ÃtmÃrpita-manÃ÷ karma-phalaæ tyaktvÃ kurvann nai«ÂhikÅm sthirÃæ ÓÃntim ÃtmÃvaloka-lak«aïÃm Ãpnoti | ayukta ÃtmÃnarpita-manÃ÷ karma-phale sakta÷ kÃma-kÃreïa kÃmata÷ karmaïi prav­ttyÃ nibadhyate saæsarati ||12|| 

__________________________________________________________

BhG 5.13

sarva-karmÃïi manasÃ saænyasyÃste sukhaæ vaÓÅ |
nava-dvÃre pure dehÅ naiva kurvan na kÃrayan ||13||

ÓrÅdhara÷ : evaæ tÃvac citta-Óuddhi-ÓÆnyasya saænyÃsÃt karma-yogo viÓi«yate ity etat prapa¤citam | idÃnÅæ Óuddha-cittasya saænyÃsa÷ Óre«Âha ity Ãha sarva-karmÃïÅti | vaÓÅ yata-citta÷ | sarvÃïi karmÃïi vik«epakÃni manasÃ viveka-yuktena saænyasya sukhaæ yathÃ bhavaty evaæ j¤Ãna-ni«Âha÷ sann Ãste | kvÃsta iti ? ata Ãha nava-dvÃra iti | netre nÃsike karïau mukhaæ ceti sapta Óiro-gatÃni | adhogate dve pÃyÆpastha-rÆpe iti | evaæ nava-dvÃrÃïi yasmiæs tasmin pure puravad ahaÇkÃra-ÓÆnye dehe dehy avati«Âhate | ahaÇkÃrÃbhÃvÃd eva svyaæ tena dehena naiva kurvan mama-kÃrÃbhÃvÃc ca na kÃrayan ity aviÓuddha-cittÃd vyav­ttir uktÃ | aÓuddha-citto hi saænyasya puna÷ karoti kÃrayati ca | na tv ayaæ tathÃ | anta÷ sukhaæ Ãsta ity artha÷ ||13||

madhusÆdana÷ : aÓuddha-cittasya kevalÃt saænyÃsÃt karma-yoga÷ ÓreyÃn iti pÆrvoktaæ prapa¤cyÃdhunÃ Óuddha-cittasya sarva-karma-saænyÃsa eva ÓreyÃn ity Ãha sarva-karmÃïÅti | nityaæ naimittikaæ kÃmyaæ prati«iddhaæ ceti sarvÃïi karmÃïi manasÃ karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity atroktenÃkartrÃtma-svarÆpa-samyag-darÓanena saænyasya parityajya prÃrabdha-karma-vaÓÃd Ãste ti«Âhaty eva | kiæ du÷khena nety Ãha sukham anÃyÃsena | ÃyÃsa-hetu-kÃya-vÃÇ-mano-vyÃpÃra-ÓÆnyatvÃt | kÃya-vÃÇ-manÃæsi svacchandÃni kuto na vyÃpriyante tatrÃha vaÓÅ sva-vaÓÅk­ta-kÃrya-karaïa-saÇghÃta÷ | kvÃste ? nava-dvÃre pure dve Órotre dve cak«u«Å dve nÃsike vÃg eketi Óirasi sapta | dve pÃyÆpasthÃkhye adha iti nava-dvÃra-viÓi«Âe dehe | dehÅ deha-bhinnÃtma-darÓÅ pravÃsÅva para-gehe tat-pÆjÃ-paribhavÃdibhir aprah­«yann avi«Ådann ahaÇkÃra-mamakÃra-ÓÆnyas ti«Âhati | aj¤o hi dehatÃdÃtmyÃbhimÃnÃd deha eva na tu dehÅ | sa ca dehÃdhikaraïam evÃtmano 'dhikaraïaæ manyamÃno g­he bhÆmÃvasÃne vÃham Ãsa ity abhimanyate na tu dehe 'ham Ãsa iti bheda-darÓanÃbhÃvÃt | saæghÃta-vyatiriktÃtma-darÓÅ tu sarva-karma-saænyÃsÅ bheda-darÓanÃd dehe 'ham Ãsa iti pratipadyate | ataeva dehÃdi-vyÃpÃrÃïÃm avidyayÃtmany akriye samÃropitÃnÃæ vidyayÃ bÃdha eva sarva-karma-saænyÃsa ity ucyate | etasmÃd evÃj¤a-vailak«aïyÃdy-uktaæ viÓe«aïaæ nava-dvÃre pure Ãsta iti |

nanu dehÃdi-vyÃpÃrÃïÃm Ãtmany ÃropitÃnÃæ nau-vyÃpÃrÃïÃæ tÅrastha-v­k«a iva vidyayÃ bÃdhe 'pi sva-vyÃpÃreïÃtmana÷ kart­tvaæ dehÃdi-vyÃpÃre«u kÃrayit­tvaæ ca syÃd iti nety Ãha naiva kurvan na kÃrayan | Ãsta iti sambandha÷ ||13||

viÓvanÃtha÷ : ato 'nÃsakta÷ karmÃïi kurvann api j¤eya÷ sa nitya-saænyÃsÅ iti pÆrvoktavad vastuta÷ saænyÃsÅ evocyate tatrÃha sarva-karmÃïi manasÃ saænyasya kÃyÃdi-vyÃpÃreïa bahi÷ kurvann api vaÓÅ jitendriya÷ sukham Ãste | kutra ? nava-dvÃre pure ahaæ-bhÃva-ÓÆnye dehe dehy utpanna-j¤Ãno jÅvo naiva kurvann iti karma-sukhasya vastuta÷ kart­tvaæ naivÃstÅti jÃnan, na kÃrayann iti nÃpi te«u prayojana-kart­tvam ity api jÃnann ity artha÷ ||13||

baladeva÷ : sarveti | vivekatÃ manasÃ tÃd­Ói pradhÃne sarva-karmÃïi saænyasyÃrpayitvÃ dehÃdinÃ bahis tÃni kurvann api vaÓÅ jitendriya÷ sukhaæ Ãste | nava-dvÃre pure puravad ahaæ-bhÃva-varjite dehe dve netre dve nÃsike dve Órotre mukhaæ ceti Óirasi sapta dvÃrÃïi adhastÃt tu pÃyÆpasthÃkhye dve iti nava-dvÃrÃïi dehÅ labdha-j¤ÃnojÅva÷ | naiveti dehÃdi-viviktasyÃtmana÷ karmasu kart­tvaæ kÃrayit­tvaæ ca nÃstÅti vijÃnann ity artha÷ ||13||

__________________________________________________________

BhG 5.14

na kart­tvaæ na karmÃïi lokasya s­jati prabhu÷ |
na karma-phala-saæyogaæ svabhÃvas tu pravartate ||14||

ÓrÅdhara÷ : nanu e«a hy evainaæ sÃdhu karma kÃrayati taæ yam ebhyo lokebhya unninÅ«ate | e«a asÃdhu karma kÃrayati taæ yam adho ninÅ«ate ity-Ãdi-Órute÷ parameÓvareïaiva ÓubhÃÓubha-phale«u karmasu kart­tvena prayujyamÃno 'svatantra÷ puru«a÷ kathaæ tÃni karmÃïi tyajet ? ÅÓvareïaiva j¤Ãna-mÃrge prayujyamÃïa÷ ÓubhÃÓubhani ca tyak«yatÅti cet ? evaæ sati vai«amya-nairgh­ïyÃbhyÃm ÅÓvarasyÃpi prayojaka-kart­tvÃt puïya-pÃpa-sambandha÷ syÃd ity ÃÓaÇkyÃha na kart­tvam iti dvÃbhyÃm | prabhur ÅÓvaro jÅva-lokasya kart­tvÃdikaæ na s­jati, kintu jÅvasya svabhÃvo 'vidyaiva kart­tvÃdi-rÆpeïa pravartate | anÃdy-avidyÃ-kÃma-vaÓÃt prav­tti-svabhÃvaæ jÅva-lokam ÅÓvara÷ karmasu niyuÇkte | na tu svayam eva kart­tvÃdikam utpÃdayatÅty artha÷ ||14||

madhusÆdana÷ : devadattasya svagataiva gatir yathÃ sthitau satyÃæ na bhavati evam Ãtmano 'pi kart­tvaæ kÃrayit­tvam na svagatam eva sat-saænyÃse sati na bhavati, athavÃ nabhasi tala-malinatÃdivad vastu-v­ttyÃ tatra nÃsty eveti sandehÃpohÃyÃha na kart­tvam iti | lokasya dehÃde÷ kart­tvaæ prabhur ÃtmÃ svÃmÅ na s­jati tvaæ kurv iti niyogena tasya kÃrayitÃ na bhavatÅty artha÷ | nÃpi lokasya karmÃïÅpsitatamÃni ghaÂÃdÅni svayaæ s­jati kartÃpi na bhavatÅty artha÷ | nÃpi lokasya karma k­tavatas tat-phala-sambandhaæ s­jati bhojayitÃpi bhoktÃpi na bhavatÅty artha÷ | na samÃna÷ sann ubhau lokÃv anusaæcarati dhyÃyatÅva lelÃyatÅva sadhÅ÷ ity Ãdi Órute÷ | atrÃpi ÓarÅrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate [GÅtÃ 13.31] ity ukte÷ |

yadi kiæcid api svato na kÃrayati na karoti cÃtmÃ kas tarhi kÃrayan kurvaæÓ ca pravartata iti tatrÃha svabhÃvas tv iti | aj¤ÃnÃtmikÃ daivÅ mÃyÃ prak­ti÷ pravartate ||14||

viÓvanÃtha÷ : nanu ca yadi jÅvasya vastuta÷ kart­tvÃdikaæ naivÃsti, tarhi parameÓvara-s­«Âe jagati sarvatra jÅvasya kart­tva-bhok­tvÃdi-darÓanÃn manye parameÓareïaiva balÃt tasya kart­tvÃdikaæ s­«Âam | tathÃ sati tasmin vai«amya-nairgh­ïye prasakte, tatra na hi nahÅty Ãha na kart­tvam iti | nÃpi tat-kart­tvena karmÃïy api, na ca karma-phalair bhogai÷ saæyogam api, kintu jÅvasya svabhÃvo 'nÃdy-avidyaiva pravartate | taæ jÅvaæ kart­tvÃdy-abhimÃnam Ãrohayitum iti bhÃva÷ ||14||

baladeva÷ : etad dvayaæ Óuddhasya nÃstÅti viÓadayati neti | prabhur dehendriyÃdÅnÃæ svÃmÅ jÅvo lokasya janasya kart­tvaæ na s­jatÅti tvaæ kurv iti kÃrayitÃ na bhavati | nÃpi tasyepsitatamÃni karmÃïi mÃlyÃmbarÃdÅni s­jatÅti svayaæ kartÃpi na bhavati | na ca karma-phalena sukhena du÷khena ca saæyogaæ sambandhaæ s­jatÅti bhojayitÃ bhoktÃ ca na bhavatÅty artha÷ | yady evaæ, tarhi ka÷ kÃrayan kurvaæÓ ca pratÅyate ? tatrÃha svabhÃvas tv iti | anÃdi-prav­ttÃ pradhÃna-vÃsanÃtra svabhÃva-Óabdenokta-prÃdhÃnika-dehÃdimÃn jÅva÷ kÃrayitÃ kartÃ ceti na viviktasya tattvam iti | Óuddhe 'pi kiæcit kart­tvam asty eva pÆrvatra sukhÃsane tattvasyokte÷ bhÃnÃdÃv ivaitad bodhyaæ, dhÃtv-artha÷ khalu kriyÃ, tan-mukhyatvaæ hi kart­tvam uktam ||14||

__________________________________________________________

BhG 5.15

nÃdatte kasya cit pÃpaæ na caiva suk­taæ vibhu÷ |
aj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnaæ tena muhyanti jantava÷ ||15||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt nÃdatta iti | prayojako 'pi san prabhu÷ kasyacit pÃpaæ suk­taæ ca naivÃdatte na bhajate | tatra hetu÷ - vibhu÷ paripÆrïa÷ | Ãpta-kÃma ity artha÷ | yadi hi svÃrtha-kÃmanayÃ kÃrayet tarhi tathÃ syÃt | na tv etad asti | Ãpta-kÃmasyaivÃcintya-nija-mÃyayÃ tat-tat-pÆrva-karmÃnusÃreïa pravartakatvÃt | 

nanu bhaktÃn anug­hïato 'bhaktÃn nig­hïataÓ ca vai«amyopalambhÃt katham Ãpta-kÃmatvam iti ? ata Ãha aj¤Ãneneti | nigraho 'pi daï¬a-rÆpo 'nugraha eveti | evam aj¤Ãnena sarvatra sama÷ parameÓvara ity evaæbhÆtaæ j¤Ãnam Ãv­tam | tena hetunÃ jantavo jÅvÃ muhyanti | bhagavati vai«amyaæ manyanta ity artha÷ ||15||

madhusÆdana÷ : nanv ÅÓvara÷ kÃrayitÃ jÅva÷ kartÃ, tathÃ ca Óruti÷ - e«a u hy eva sÃdhu karma kÃrayati taæ yam unninÅyate | e«a u evÃsÃdhu karma kÃrayati taæ yam adho ninÅ«ate ity Ãdi÷ | sm­tiÓ ca -

aj¤o jantur anÅÓo 'yam Ãtmana÷ sukha-du÷khayo÷ |
ÅÓvara-prerito gacchet svargaæ vÃÓvabhram eva ca || iti |

tathÃ ca jÅveÓvarayo÷ kart­tva-kÃrayit­tvÃbhyÃæ bhokt­tva-bhojayit­tvÃbhyÃæ ca pÃpa-puïya-lepa-sambhavÃt katham uktaæ svabhÃvas tu pravartata iti tatrÃha nÃdatta iti | paramÃrthata÷ vibhu÷ parameÓvara÷ kasyacit jÅvasya pÃpaæ suk­taæ ca naivÃdatte paramÃrthato jÅvasya kart­tvÃbhÃvÃt parameÓvarasya ca kÃrayit­tvÃbhÃvÃt | kathaæ tarhi Óruti÷ sm­tir loka-vyavahÃraÓ ca tatrÃha aj¤ÃnenÃvaraïa-vik«epÃ-ÓaktimatÃ mÃyÃkhyenÃn­tena tamasÃv­tam ÃcchÃditaæ j¤Ãnaæ jÅveÓvara-jagad-bheda-bhramÃdhi«ÂhÃna-bhÆtaæ nityaæ sva-prakÃÓaæ sac-cid-Ãnanda-rÆpam advitÅyaæ paramÃrtha-satyaæ, tena svarÆpÃvaraïena muhyanti pramÃt­-prameya-pramÃïa-kart­-karma-karaïa-bhokt­-bhogya-bhogÃkhya-nava-vidha-saæsÃra-rÆpaæ moham atasmiæs tad-avabhÃsa-rÆpaæ vik«epaæ gacchanti jantavo janana-ÓÅlÃ÷ saæsÃriïo vastu-svarÆpÃdarÓina÷ | akartr-abhokt­-paramÃnandÃdvitÅyÃtma-svarÆpÃdarÓana-nibandhano 'yaæ jÅveÓvara-jagad-bheda-bhrama÷ pratÅyamÃno vartate mÆ¬hÃnÃm | tasyÃæ cÃvasthÃyÃæ mÆ¬ha-pratyayÃnuvÃdinyÃv ete Óruti-sm­tÅ vÃstavÃdvaita-bodhi-vÃkya-Óe«a-bhÆte iti na do«a÷ ||15||

viÓvanÃtha÷ : yasmÃd asÃdhu-sÃdhu-karmaïÃm ÅÓvaro na kÃrayitÃ, tasmÃd eva na tasya pÃpa-puïya-bhÃgitvam ity Ãha nÃdatta iti | nÃdatte na g­hïÃti | kintu tadÅyÃ khalu yÃ Óaktir avidyÃ saiva jÅva-j¤Ãnam Ãv­ïoti ity Ãha aj¤ÃnenÃvidyayÃ | j¤Ãnaæ jÅvasya svÃbhÃvikam | tena hetunÃ ||15||

baladeva÷ : nanu yadi viÓuddhasya jÅvasya tÃd­Óa-karma-kart­tvÃdi nÃstÅti brÆ«e, tarhi kautukÃkrÃnta÷ paramÃtmÃ pradhÃnaæ tad-gale nipÃtya tat-pariïÃma-dehendriyÃdi-matas tasya tad-racitavÃn ity Ãpadyate | yuktaæ caitat | anyathÃ e«a u hy eva sÃdhu karma kÃrayati taæ yam ebhyo lokebhya unninÅ«ate | e«a u evÃsÃdhu karma kÃrayati taæ yam adho ninÅ«ate iti Óruti÷ | 

aj¤o jantur anÅÓo 'yam Ãtmana÷ sukha-du÷khayo÷ |
ÅÓvara-prerito gacchet svargaæ vÃÓv abhram eva ca ||

iti sm­tiÓ ca vyÃkupyet | tathÃ ca pÃpa-puïya-mayÅm avasthÃæ nayati | prayojake tasmin vai«amyÃdikaæ pÃpÃdi-bhÃgitvaæ ca syÃd iti cet tatrÃha nÃdatta iti |

vibhur aparimita-vij¤ÃnÃnando 'nanta-Óakti-pÆrïa÷ svÃnandaika-rasikas tato 'nyatrodÃsÅna÷ paramÃtmÃnÃdi-pradhÃna-vÃsanÃ-nibandhaæ bubhuk«uæ sva-sannidhi-mÃtra-pariïata-pradhÃna-maya-dehÃdimantaæ jÅvaæ tad-vÃsanÃnusÃreïa karmÃïi kÃrayan kasyacij jÅvasya pÃpaæ suk­taæ ca nÃdatte na g­hïÃti | evam uktaæ ÓrÅ-vai«ïave -

yathÃ sannidhi-mÃtreïa gandha÷ k«obhÃya jÃyate |
manaso nopakart­tvÃt tathÃsau parameÓvara÷ || 
sannidhÃnÃd yathÃkÃÓa-kÃlÃdyÃ÷ kÃraïaæ taro÷ |
tathaivÃpariïÃmena viÓvasya bhagavÃn hari÷ || [ViP 1.2.30-1] iti |

audÃsÅnya-mÃtre 'yaæ gandhÃdi-d­«ÂÃnto na tv icchÃyÃ abhÃve tasyÃ÷ | so 'kÃmayata iti ÓrutatvÃt | tarhi jÅvÃs taæ vi«amaæ kuto vadanti, tatrÃha aj¤Ãneneti | anÃdi-tad-vaimukhyenÃj¤Ãnena jÅvÃnÃæ nityam api j¤Ãnam Ãv­taæ tirohitam | tena hetunÃ jantavo jÅvÃ muhyanti | samam api taæ vimÆ¬hÃ vi«amaæ vadanti na vij¤Ã ity artha÷ | Ãha caivaæ sÆtrakÃra÷ - vai«amya-nairgh­ïye na sÃpek«atvÃt tathÃ hi darÓayati [Vs 2.1.35], na karmÃvibhÃgÃd iti cen nÃnÃditvÃt [Vs 2.1.36] iti ||15||

__________________________________________________________

BhG 5.16

j¤Ãnena tu tad aj¤Ãnaæ ye«Ãæ nÃÓitam Ãtmana÷ |
te«Ãm Ãdityavaj j¤Ãnaæ prakÃÓayati tatparam ||16||

ÓrÅdhara÷ : j¤Ãninas tu na muhyantÅty Ãha j¤Ãneneti | bhagavato j¤Ãnena ye«Ãæ tad-vai«amyopalambhakam aj¤Ãnaæ nÃÓitam taj j¤Ãnaæ te«Ãm aj¤Ãnaæ nÃÓayitvÃ tat paraæ paripÆrïam ÅÓvara-svarÆpaæ prakÃÓayati | yathÃdityas tamo nirasya samastaæ vastu-jÃtaæ prakÃÓayati tadvat ||16||

madhusÆdana÷ : tarhi sarve«Ãm andÃdy-aj¤ÃnÃv­tatvÃt kathaæ saæsÃra-niv­tti÷ syÃd ? ata Ãha j¤Ãneneti | tad-Ãvaraïa-vik«epa-Óakti-madanÃdy-anirvÃcyam an­tam anarthavÃta-mÆlam aj¤Ãnam ÃtmÃÓraya-vi«ayam avidyÃ-mÃyÃdi-Óabda-vÃcyam Ãtmano j¤Ãnena gurÆpadi«Âa-vedÃnta-mahÃ-vÃkya-janyena Óravana-manana-nididhyÃsana-paripÃka-nirmalÃnta÷karaïa-v­tti-rÆpeïa nirvikalpaka-sÃk«ÃtkÃreïa Óodhita-tat-tvaæ-padÃrthÃbheda-rÆpa-Óuddha-sac-cid-ÃnandÃkhaï¬aika-rasa-vastu-mÃtra-vi«ayeïa nÃÓitaæ bÃdhitaæ kÃla-traye 'py asad evÃsattayÃ j¤Ãtam adhi«ÂhÃna-caitanya-mÃtratÃæ prÃpitaæ ÓuktÃv iva rajataæ Óukti-j¤Ãnena Óravana-manana-nididhyÃsanÃdi-sÃdhana-sampannÃnÃæ bhagavad-anug­hÅtÃnÃæ mumuk«ÆïÃæ te«Ãæ taj j¤Ãnaæ kart­ | Ãdityavad yathÃditya÷ svodaya-mÃtreïaiva tamo niravaÓe«aæ nivartayati na tu kaæcit sahÃyam apek«ate tathÃ brahma-j¤Ãnam api Óuddha-sattva-pariïÃmatvÃd vyÃpaka-prakÃÓa-rÆpaæ svotpatti-mÃtreïaiva sahakÃryantara-nirapek«atayÃ sa-kÃryam aj¤Ãnaæ nivartayat param satya-j¤ÃnaÃnantÃnanda-rÆpam ekam evÃdvitÅyaæ paramÃtma-tattvaæ prakÃÓayati praticchÃyÃ-grahaïa-mÃtreïaiva karmatÃm antareïÃbhivyanakti |

atrÃj¤ÃnenÃv­taæ j¤Ãnena nÃÓitam ity aj¤ÃnansyÃvaraïatva-j¤Ãna-nÃÓyatvÃbhyÃæ j¤ÃnÃbhÃva-rÆpatvaæ vyÃvartitam | nahy abhÃva÷ kiæcid Ãv­ïoti na vÃ j¤ÃnÃbhÃvo j¤Ãnena nÃÓyate svabhÃvato nÃÓa-rÆpatvÃt tasya | tasmÃd aham aj¤o mÃm anyaæ ca na jÃnÃmÅty Ãdi-sÃk«i-pratyak«a-siddhaæ bhÃva-rÆpam evÃj¤Ãnam iti bhagavato matam | vistaras tv advaita-siddhau dra«Âavya÷ |

ye«Ãm iti bahu-vacanenÃniyamo darÓita÷ | tathÃ ca Óruti÷ - tad yo yo devÃnÃæ pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha r«ÅïÃæ tathÃ manu«yÃïÃæ tad idam apy etarhi ya evaæ vedÃhaæ brahmÃsmÅti sa idaæ sarvaæ bhavati ity Ãdir yad vi«ayaæ yad-ÃÓrayam aj¤Ãnaæ tad-vi«aya-tad-ÃÓraya-pramÃïa-j¤ÃnÃt tan-niv­ttir iti nyÃya-prÃptam aniyamaæ darÓayati | tatrÃj¤Ãna-gatam Ãvaraïaæ dvividham - ekaæ sato 'py asattvÃpÃdakam anyat tu bhÃto 'py abhÃnÃpÃdakam | tatrÃdyaæ parok«Ãparok«a-sÃdhÃraïa-pramÃïa-j¤Ãna-mÃtrÃn nivartate | anumite 'pi vahny-Ãdau parvate vahnir nÃstÅty Ãdi-bhramÃdarÓanÃt | tathÃ satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahmÃsti iti vÃkyÃt parok«a-niÓcaye 'pi brahma nÃstÅti bhramo nivartata eva | asty eva brahma kintu mama na bhÃtÅty ekaæ bhrama-janakaæ dvitÅyam abhÃnÃvaraïaæ sÃk«ÃtkÃrÃd eva nivartate | sa ca sÃk«ÃtkÃro vedÃnta-vÃkyenaiva janyate nirvikalpaka ity Ãdy advaita-siddhÃv anusandheyam ||16||

viÓvanÃtha÷ : yathÃvidyÃ tasya j¤Ãnam Ãv­ïoti, tathaivÃparÃ tasya vidyÃ-Óaktir avidyÃæ vinÃÓya j¤Ãnaæ prakÃÓayatÅty artha÷ | j¤Ãnena vidyÃ-ÓaktyÃ | aj¤Ãnam avidyÃm | te«Ãæ jÅvÃnÃæ j¤Ãnam eva kart­ Ãdityavad ity-Ãditya-prabhÃ yathÃndhakÃraæ vinÃÓya ghaÂa-paÂÃdikaæ prakÃÓayati, tathaiva vidyayaivÃvidyÃæ vinÃÓya taj-jÅva-ni«Âhaæ j¤Ãnaæ param aprÃk­taæ prakÃÓayati | tena parameÓvaro na kam api badhnÃti, nÃpi kam api mocayati | kintv aj¤Ãna-j¤Ãne prak­ter eva dharma÷ krameïa badhnÃti mocayati ca | kart­tva-bhokt­tva-tat-prayojakatvÃdayor bandhakÃ÷ | anÃsakti-ÓÃntyÃdayo mocakÃÓ ca prak­ter eva dharmÃ÷ | kintu parameÓvarasyÃntaryÃmitva eva prak­tes te te dharmÃ udbudhyanta ity etad-aæÓenaiva tasya prayojakatvam iti na tasya vai«amya-nairgh­ïye ||16||

baladeva÷ : vij¤Ã na muhyantÅty etad Ãha j¤Ãneneti | sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva [GÅtÃ 4.36] iti | j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi [GÅtÃ 4.37], na hi j¤Ãnena sad­Óaæ [GÅtÃ 4.38] iti cokta-mahimnÃ sad-guru-prasÃda-labdhena sva-parÃtma-vi«ayakena j¤Ãnena ye«Ãæ sat-prasaÇginÃæ tad-vaimukhyam aj¤Ãnaæ nÃÓitaæ pradhvaæsitaæ te«Ãæ taj-j¤Ãnaæ kart­ paraæ prakÃÓayati | dehÃde÷ paraæ jÅvaæ vai«amyÃdi-do«Ãt param ÅÓvaraæ ca bodhayati | Ãdityavat yathÃ ravir udita eva tamo nirasyan yathÃvad vastu pradarÓayati, tathÃ sad-gurÆpadeÓa-labdham Ãtma-j¤Ãnaæ yathÃvad Ãtma-vastv iti | atra vina«ÂÃj¤ÃnÃnÃæ jÅvÃnÃæ bahutvaæ nigadatÃ pÃrtha-sÃrathinÃ mok«e te«Ãæ tad-darÓitaæ aupÃdhikatvaæ tasya praty uktaæ neme janÃdhipÃ÷ ity upakramoktaæ ca tat sopapattikam abhÆt ||16||

__________________________________________________________

BhG 5.17

tad-buddhayas tad-ÃtmÃnas tan-ni«ÂhÃs tat-parÃyaïÃ÷ |
gacchanty apunar-Ãv­ttiæ j¤Ãna-nirdhÆta-kalma«Ã÷ ||17||

ÓrÅdhara÷ : evaæbhÆteÓvaropÃsakÃnÃæ phalam Ãha tad-buddhaya iti | tasminn eva buddhir niÓcayÃtmikÃ ye«Ãm | tasminn etÃtmÃ mano ye«Ãm | tasminn eva ni«ÂhÃ tÃtparyaæ ye«Ãm | tad eva param ayamam ÃÓrayo ye«Ãm | tataÓ ca tat-prasÃda-labdhenÃtma-j¤Ãnena nirdhÆtaæ nirastaæ kalma«aæ ye«Ãm | te 'punar-Ãv­ttiæ muktiæ yÃnti ||17||

madhusÆdana÷ : j¤Ãnena paramÃtma-tattva-prakÃÓe sati tad-buddhaya iti | tasmin j¤Ãna-prakÃÓite paramÃtma-tattve sac-cid-Ãnanda-ghana eva bÃhya-sarva-vi«aya-parityÃgena sÃdhana-paripÃkÃt paryavasitÃ buddhir anta÷karaïa-v­tti÷ sÃk«ÃtkÃra-lak«aïÃ ye«Ãæ te tad-buddhaya÷ sarvadÃ nirbÅja-samÃdhi-bhÃja ity artha÷ | tat kiæ boddhÃro jÅvÃ boddhavyaæ brahma-tattvam iti boddh­-boddhavya-bhÃvo hi mÃyÃ-vij­mbhito na vÃstavÃbheda-virodhÅti bhÃva÷ |

nanu tad-ÃtmÃna iti viÓe«aïaæ vyartham | avidvad-vyavartakaæ hi vidvad-viÓe«aïam | aj¤Ã api hi vastu-gatyÃ tad-ÃtmÃna iti kathaæ tad-vyÃv­ttir iti cet, na | itarÃtmatva-vyÃv­ttau tÃtparyÃt | aj¤Ã hi anÃtma-bhÆte dehÃdÃv ÃtmÃbhimÃnina iti na tad-ÃtmÃna iti vyapadiÓyante | vij¤Ãs tu niv­tta-dehÃdy-abhimÃnÃ iti virodhi-niv­ttyÃ tad-ÃtmÃna iti vyapadiÓyanta iti yuktaæ viÓe«aïam |

nanu karmÃnu«ÂhÃna-vik«epe sati kathaæ dehÃdy-abhimÃna-niv­ttir iti tatrÃha tan-ni«ÂhÃ iti | tasminn eva brahmaïi sarva-karmÃnu«ÂhÃna-vik«epa-niv­ttyÃ ni«ÂhÃ sthitir ye«Ãæ te tan-ni«ÂhÃ÷ | sarva-karma-saænyÃsena tad-eka-vicÃra-parÃ ity artha÷ | phala-rÃge sati kathaæ tat-sÃdhana-bhÆta-karma-tyÃga iti tatrÃha tat-parÃyaïÃ÷ | tad eva param ayanaæ prÃptavyaæ ye«Ãæ te tat-parÃyaïÃ÷ | sarvato viraktÃ ity artha÷ |

atra tad-buddhaya ity anena sÃk«ÃtkÃra ukta÷ | tad-ÃtmÃna ity anÃtmÃbhimÃ-rÆpa-viparÅta-bhÃva-niv­tti-phalako vedÃnta-vicÃra÷ Óravaïa-manana-paripÃka-rÆpa÷ | tat-parÃyaïÃ ity anena vairÃgya-prakar«aæ ity uttarottarasya pÆrva-pÆrva-hetutvaæ dra«Âavyam | ukta-viÓe«aïÃ yatayo gacchanty apunar-Ãv­ttiæ punar-deha-sambandhÃbhÃva-rÆpÃæ muktiæ prÃpnuvanti | sak­n muktÃnÃm api punar deha-sambandha÷ kuto na syÃd iti tatrÃha j¤Ãna-nirdhÆta-kalma«Ã÷ j¤Ãnena nirdhÆtaæ samÆlam unmÆlitaæ punar-deha-sambandha-kÃraïaæ kalma«aæ puïya-pÃpÃtmakaæ karma ye«Ãæ te tathÃ | j¤ÃnenÃnÃdy-aj¤Ãna-niv­ttyÃ tat-kÃrya-karma-k«aye tan-mÆlakaæ punar deha-grahaïaæ kathaæ bhaved iti bhÃva÷ ||17||

viÓvanÃtha÷ : kintu vidyÃ jÅvÃtma-j¤Ãnam eva prakÃÓayati, na tu paramÃtma-j¤Ãnaæ bhaktyÃham ekayÃ grÃhya÷ iti bhagavad-ukte÷ | tasmÃt paramÃtma-j¤ÃnÃrthaæ j¤Ãnibhir api punar viÓe«ato bhakti÷ kÃryÃ ity ata Ãha tad-buddhaya iti | tat-padena pÆrvam upakrÃnto vibhu÷ parÃm­Óyate | tasmin parameÓvara eva buddhir ye«Ãm te tam-manana-parÃ ity artha÷ | tad-ÃtmÃnas tan-manaskÃs tam eva dhyÃyanta ity artha÷ | tan-ni«ÂhÃ÷ j¤Ãnaæ mayi saænyaset iti bhagavad-ukte÷ | dehÃdy-atiriktÃtmma-j¤Ãne 'pi sÃttvike ni«ÂhÃæ parityajya tad-eka-ni«ÂhÃ÷ | tat-parÃyaïÃs tadÅya-Óravaïa-kÅrtana-parÃ÷ | yad vak«yate -

bhaktyÃ mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃsmi tattvata÷ |
tato mÃæ tattvato j¤ÃtvÃ viÓate tad-anantaram || [GÅtÃ 18.55] iti |

j¤Ãna-nirdhÆta-kalma«Ã j¤Ãnena vidyÃyaiva pÆrvam eva dhvasta-samastÃvidyÃ÷ ||17||

baladeva÷ : paramÃtmany avai«amyÃdi-dhyÃyatÃæ phalam Ãha tad iti | tasmiæs tad-avai«amyÃdike guïa-gaïe buddhir niÓcayÃtmikÃ ye«Ãæ te | tad-ÃtmÃnas tasmin nivi«Âa-manasa÷ tan-ni«ÂhÃs tat-tÃtparyavantas tat-parÃyaïÃs tat-samÃÓrayÃ÷ | evam abhyastena tad-vai«amyÃdi-guïa-j¤Ãnena nirdhÆta-kalma«Ã vina«Âa-tad-vaimukhyÃ÷ santa apunar-Ãv­ttiæ muktiæ gacchantÅti ||17||

__________________________________________________________

BhG 5.18

vidyÃ-vinaya-saæpanne brÃhmaïe gavi hastini |
Óuni caiva ÓvapÃke ca paï¬itÃ÷ sama-darÓina÷ ||18||

ÓrÅdhara÷ : kÅd­ÓÃs te j¤Ãnino ye 'punar-Ãv­ttiæ gacchantÅty apek«ÃyÃm Ãha vidyÃ-vinaya-saæpanna iti | vi«ame«v api samaæ brahmaiva dra«Âuæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te paï¬itÃ÷ | j¤Ãnina ity artha÷ | atra vidyÃ-vinayÃbhyÃæ yukte brÃhmaïe ca | Óuno ya÷ pacati tasmin ÓvapÃke ca iti karmaïÃ vai«amyam | gavi hastini Óuni ceti jÃtito vai«amyaæ darÓitam ||18|| 

madhusÆdana÷ : deha-pÃtÃd Ærdhvaæ videha-kaivalya-rÆpaæ j¤Ãna-phalam uktvÃ prÃrabdha-karma-vaÓÃt saty api dehe jÅvan-mukti-rÆpaæ tat-phalam Ãha vidyeti | vidyÃ vedÃrtha-parij¤Ãnaæ brahma-vidyÃ vÃ | vinayo nirahaÇkÃratvam anauddhatyam iti yÃvat | tÃbhyÃæ saæpanne brahma-vidi vinÅte ca brÃhmaïe sÃttvike sarvottame | tathÃ gavi saæskÃra-hÅnÃyÃæ rÃjasyÃæ madhyamÃyÃæ | tathÃ hastini Óuni ÓvapÃke cÃtyanta tÃmase sarvÃdhame 'pi | sattvÃdi-guïais taj-jaiÓ ca saæskÃrair asp­«Âam eva samaæ brahma dra«Âuæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te sama-darÓina÷ | paï¬itÃ j¤Ãnina÷ | yathÃ gaÇgÃ-toye ta¬Ãge surÃyÃæ mÆtre vÃ pratibimbitasyÃdityasya na tad-guïa-do«a-sambandhas tathÃ brahmaïo 'pi cid-ÃbhÃsa-dvÃrÃ pratibimbitasya nopÃdhi-gata-guïa-do«a-sambandha iti pratisandadhÃnÃ÷ sarvatra sama-d­«Âyaiva rÃga-dve«a-rÃhityena paramÃnanda-sphÆrtyÃ jÅvan-muktim anubhavantÅty artha÷ ||18|| 

viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca guïÃtÅtÃnÃæ te«Ãæ guïa-maye vastu-mÃtra eva tÃratamya-mayaæ viÓe«am ajigh­k«ÆïÃæ sama-buddhir eva syÃd ity Ãha vidyeti | brÃhmaïe gavÅti sÃttvika-jÃtitvÃt | hastini madhyame | Óuni ca ÓvapÃke ceti tÃmas-jÃtitvÃd adhame 'pi tat-tad-viÓe«ÃgrahaïÃt sama-darÓina÷ paï¬itÃ guïÃtÅtÃ÷ | viÓe«Ãgrahaïam eva samaæ guïÃtÅtaæ brahma | tad dra«Âuæ ÓÅlaæ ye«Ãæ te ||18|| 

baladeva÷ : tÃn stauti vidyeti | tÃd­Óe brÃhmaïe ÓvapÃke ceti karmaïaitau vi«amau gavi hastini Óuni ceti jÃtyaite vi«amÃ÷ | evaæ vi«amatayÃ s­«Âe«u brÃhmaïÃdi«u ye paramÃtmÃnaæ samaæ paÓyanti, ta eva paï¬itÃ÷ | tat-karmÃnusÃriïÅ tena te«Ãæ tathÃ tathÃ s­«Âi÷, na tu rÃga-dve«ÃnusÃriïÅti parjanyavat sarvatra sama÷ paramÃtmeti ||18|| 

__________________________________________________________

BhG 5.19

ihaiva tair jita÷ sargo ye«Ãæ sÃmye sthitaæ mana÷ |
nirdo«aæ hi samaæ brahma tasmÃd brahmaïi te sthitÃ÷ ||19||

ÓrÅdhara÷ : nanu vi«amesu sama-darÓanaæ ni«iddhaæ kurvanto 'pi kathaæ te paï¬itÃ÷ ? yathÃha gautama÷ samÃsam ÃbhyÃæ vi«ama-same pÆjÃta÷ iti | asyÃrtha÷ samÃya pÆjayÃ vi«ame prakÃre k­te sati vi«amÃya ca same prakÃre k­te sati sa pÆjaka iha lokÃt para-lokÃc ca hÅyata iti | tatrÃha ihaiveti | ihaiva jÅvadbhir eva tai÷ | s­jyate iti sarga÷ saæsÃra÷ | jito nirasta÷ | kai÷ ? ye«Ãæ mana÷ sÃmye samatve sthitaæ | tatra hetu÷ -- hi yasmÃd brahma samaæ nirdo«aæ ca tasmÃt te sama-darÓino brahmaïy eva sthitÃ÷ | brahma-bhÃvaæ prÃptÃ ity artha÷ | gautamoktas tu do«o brahma-bhÃva-prÃpte÷ pÆrvam eva | pÆjÃta iti pÆjakÃvasthÃÓravaïÃt ||19|| 

madhusÆdana÷ : nanu sÃttvika-rÃjasa-tÃmase«u svabhÃva-vi«ame«u prÃïi«u samatva-darÓanaæ dharma-ÓÃstra-ni«iddham | tathÃ ca tasyÃnnam abhojyam ity upakramya gautama÷ smarati samÃsam ÃbhyÃæ vi«ama-same pÆjÃta iti | samÃsam ÃbhyÃm iti caturthÅ-dvi-vacanam | vi«ama-sama iti dvandvaikavad bhÃvena saptamy-eka-vacanam | catur-veda-pÃragÃïÃm atyanta-sadÃcÃrÃïÃæ yÃd­Óo vastrÃlaÇkÃrÃnnÃdi-dÃna-pura÷sara÷ pÆjÃ-viÓesa÷ kriyate tat-samÃyaivÃnyasmai caturveda-pÃragÃya sad-ÃcÃrÃya vi«ame tad-apek«ayÃ nyÆne pÆjÃ-prakÃre k­te | tathÃlpa-vedÃnÃæ hÅnÃcÃrÃïÃæ yÃd­Óo hÅna-sÃdhana÷ pÆjÃ-prakÃra÷ kriyate tÃd­ÓÃyaivÃsamÃya pÆrvokta-veda-pÃraga-sad-ÃcÃra-brÃhmaïÃpek«ayÃ hÅnÃya tÃd­Óa-hÅna-pÆjÃdhike mukhya-pÆjÃ-same pÆjÃ-prakÃre k­te, uttamasya hÅnatayÃ hÅnasyottamatayÃ pÆjÃto hetos tasya pÆjayitur annam abhojyaæ bhavatÅty artha÷ | pÆjayitÃ pratipatti-viÓesam akurvan dhanÃd dharmÃc ca hÅyata iti ca do«Ãntaram | yadyapi yatÅnÃæ ni«parigrahÃïÃæ pÃkÃbhÃvÃd dhanÃbhÃvÃc cÃbhojyÃnnatvaæ dhana-hÅnatvaæ ca svata eva vidyate tathÃpi dharma-hÃnir doso bhavaty eva | abhojyÃnnatvaæ cÃÓucitvena pÃptpatty-upalak«aïam | tapo-dhanÃnÃæ ca tapa eva dhanam iti tad-dhÃnir api dÆ«aïaæ bhavaty eveti kathaæ sama-darÓina÷ paï¬itÃ jÅvan-muktÃ iti prÃpte pariharati ihaiveti | 

tai÷ sama-darÓibhi÷ paï¬itair ihaiva jÅvana-daÓÃyÃm eva jito 'tikrÃnta÷ sarga÷ s­jyata iti vyutpattyÃ dvaita-prapa¤ca÷ | deha-pÃtÃd Ærdhvam atikramitavya iti kim u vaktavyam ? kai÷ ? ye«Ãæ sÃmye sarva-bhÆte«u vi«ame«v api vartamÃnasya brahmaïa÷ sama-bhÃve sthitaæ niÓcalaæ mana÷ | hi yasmÃn nirdo«aæ samaæ sarva-vikÃra-ÓÆnyaæ kÆÂastha-nityam ekaæ ca brahma tasmÃt te brahmaïy eva sthitÃ÷ | 

ayaæ bhÃva÷ | du«Âatvam hi dvedhÃ bhavati adu«ÂasyÃpi du«Âa-sambandhÃt svato du«ÂatvÃd vÃ | yathÃ gaÇgodakasya mÆtra-garta-pÃtÃt | svata eva vÃ yathÃ mÆtrÃde÷ | tatra do«avatsu ÓvapÃkÃdi«u sthitaæ do«air du«yati brahmeti mÆ¬hair vibhÃvyamÃnam api sarva-do«Ãsaæs­«Âam eva brahma vyomavad asaÇgatvÃt | asaÇgo hy ayaæ puru«a÷ |

     sÆryo yathÃ sarva-lokasya cak«ur 
na lipyate cÃk«u«air bÃhya-do«ai÷ |
ekas tathÃ sarva-bhÆtÃntarÃtmÃ
na lipyate loka-du÷khena bÃhya÷ || iti Órute÷ |

nÃpi kÃmÃdi-dharmavattayÃ svata eva kalu«itaæ kÃmÃder anta÷karaïa-dharmatvasya Óruti-sm­ti-siddhatvÃt | tasmÃn nirdo«a-brahma-rÆpÃ yatayo jÅvan-muktÃ abhojyÃnnÃdi-do«a-du«ÂÃÓ ceti vyÃh­tam | sm­tis tv avidvad-g­hastha-vi«ayaiva | tasyÃnna-bhojyam ity upakramÃt | pÆjÃta iti madhye nirdeÓÃt | dhanÃd dharmÃc ca hÅyata ity upasaæhÃrÃc ceti dra«Âavyam ||19||

viÓvanÃtha÷ : sama-d­«Âitvaæ stauti | ihaiva iha loka eva s­jyata iti sarga÷ saæsÃro jita÷ parÃbhÆta÷ ||19||

baladeva÷ : iheti | iha sÃdhana-daÓÃyÃm eva tai÷ sarga÷ saæsÃro jita÷ parÃbhÆta÷ | kai÷ ? ye«Ãæ mana÷ sÃmye 'vai«amyÃkhye brahma-dharme sthitaæ nivi«Âam | kuto brahmÃvi«amam ? tatrÃha nirdo«aæ hÅti | hi yato brahmaïy avai«amyÃdikaæ niÓcikyus tasmÃt prapa¤ce ti«Âhanto 'pi te brahmaïy eva sthitÃ÷ muktis te«Ãæ sulabhety artha÷ ||19||

__________________________________________________________

BhG 5.20

na prah­«yet priyaæ prÃpya nodvijet prÃpya cÃpriyam |
sthira-buddhir asaæmÆ¬ho brahmavid brahmaïi sthita÷ ||20||

ÓrÅdhara÷ : brahma-prÃptasya lak«aïam Ãha na prah­«yed iti | brahma-vid bhÆtvÃ brahmaïy eva ya÷ sthita÷ sa priyaæ prÃpya na prah­«yet prak­«Âa-har«avÃn syÃt | apriyam prÃpya ca nodvijet na vi«ÅdatÅty artha÷ | yata÷ sthira-buddhir sthirÃ niÓcalÃ buddhir yasya | tat kuta÷ ? yato 'saæmÆ¬ho niv­tta-moha÷ ||20||

madhusÆdana÷ : yasmÃn nirdo«aæ samaæ brahma tasmÃt tad-rÆpam ÃtmÃnaæ sÃk«Ãtkurvann Ãha na prah­«yed iti | du÷khe«v anudvigna-manÃ÷ sukhe«u vigata-sp­ha÷ ity atra vyÃkhyÃtaæ pÆrvÃrdham | jÅvan-muktÃnÃæ svÃbhÃvikaæ caritam eva mumuk«ubhi÷ prayatna-pÆrvakam anu«Âheyam iti vadituæ liÇga-pratyayau | advitÅyÃtma-darÓana-ÓÅlasya vyatirikta-priyÃpriya-prÃpty-ayogyÃc ca tan-nimittau har«a-vi«ÃdÃv ity artha÷ | 

advitÅyÃtma-darÓanam eva viv­ïoti - sthira-buddhi÷ sthirÃ niÓcalÃ saænyÃsa-pÆrvaka-vedÃnta-vÃkya-vicÃra-paripÃkeïa sarva-saæÓaya-ÓÆnyatvena nirvicikitsÃ niÓcitÃ brahmaïi buddhir yasya sa tathÃ labdha-Óravaïa-manana-phala iti yÃvat | etÃd­Óasya sarvÃsaæbhÃvanÃ-ÓÆnyatve 'pi viparÅta-bhÃva-pratibandhÃt sÃk«ÃtkÃro nodetÅti nididhyÃsanam Ãha - asaæmÆ¬ha÷ | nididhyÃsanasya vijÃtÅya-pratyayÃnantarita-sajÃtÅya-pratyaya-pravÃhasya paripÃkeïa viparÅta-bhÃvanÃkhya-saæmoha-rahita÷ | tata÷ sarva-pratibandhÃpagamÃd brahmavid brahma-sÃk«ÃtkÃravÃn | tataÓ ca samÃdhi-paripÃkeïa nirdo«e same brahmaïy eva sthito nÃnyatreti brahmaïi sthito jÅvan-mukta÷ sthita-praj¤a ity artha÷ | etÃd­Óasya dvaita-darÓanÃbhÃvÃt prahar«odvegau na bhavata ity ucitam eva | sÃdhakena tu dvaita-darÓane vidyamÃne 'pi vi«aya-do«a-darÓanÃdinÃ prahar«a-vi«Ãdau tyÃjyÃv ity abhiprÃya÷ ||20||

viÓvanÃtha÷ : evaæ laukika-priyÃpriyÃdi«v api te«Ãæ sÃmyam Ãha na prah­«yed iti | na prah­«yet na prah­«yati | nodvijet nodvijate | sÃdhana-daÓÃyÃm evam abhyased iti vivak«ayÃ vÃ liÇ | asaæmÆ¬ho har«a-ÓokÃdÅnÃm abhimÃna-nibandhanatvena saæmoha-mÃtratvÃt ||20||

baladeva÷ : brahmaïi sthitasya lak«aïam Ãha neti | vartamÃne dehe sthita÷ prÃrabdhÃk­«Âaæ priyam apriyaæ ca prÃpya na prah­«yen na codvijet | kuta÷ ? sthirÃ svÃtmani buddhir yasya sa÷ | asaæmÆ¬ho 'nityena dehena nityam ÃtmÃnam ekÅk­tya mohaæ na labdha÷ | brahmavit tÃd­Óaæ brahmÃnubhavan | evaælak«aïo brahmaïi sthito bodhya÷ ||20||

__________________________________________________________

BhG 5.21

bÃhya-sparÓe«v asaktÃtmÃ vindaty Ãtmani yat sukham |
sa brahma-yoga-yuktÃtmÃ sukham ak«ayam aÓnute ||21||

ÓrÅdhara÷ : moha-niv­ttyÃ buddhi-sthairye hetum Ãha bÃhya-sparÓe«v iti | indriyai÷ sp­Óyanta iti sparÓÃ vi«ayÃ÷ | bÃhyendriya-vi«aye«v asaktÃtmÃnÃsakta-citta÷ | Ãtmani anta÷-karaïe yad upaÓamÃtmakaæ sÃttvikaæ sukham tad vindati labhate | sa copaÓamaæ sukhaæ labdhvÃ brahmaïi yogena samÃdhinÃ yuktas tadaikyaæ prÃpta ÃtmÃ yasya so 'k«ayaæ sukham aÓnute prÃpnoti ||21||

madhusÆdana÷ : nanu bÃhya-vi«aya-prÅter aneka-janmÃnubhÆtatvenÃtipracalatvÃt tad-Ãsakta-cittasya katham alaukike brahmaïi d­«Âa-sarva-sukha-rahite sthiti÷ syÃt | paramÃnanda-rÆpatvÃd iti cet, na | tad-ÃnandasyÃnanubhÆta-caratvena citta-sthiti-hetutvÃbhÃvÃt | tad uktaæ vÃrttike -

     apy Ãnanda÷ Óruta÷ sÃk«Ãn mÃnenÃvi«ayÅk­ta÷ |
     d­«ÂÃnandÃbhilÃ«aæ sa na mandÅkartum apy alam || iti |

tatrÃha bÃhyeti | indriyai÷ sp­Óyanta iti sparÓÃ÷ ÓabdÃdaya÷ | te ca bÃhyÃ anÃtma-dharmatvÃt | te«v asaktÃtmÃnÃsakta-cittas t­«ïÃ-ÓÆnyatayÃ virakta÷ sann Ãtmani anta÷-karaïa eva bÃhya-vi«aya-nirapek«aæ yad upaÓamÃtmakaæ sukhaæ tad vindati labhate nirmala-sattva-v­ttyÃ | tad uktaæ bhÃrate -

     yac ca kÃma-sukhaæ loke yac ca divyaæ mahat sukham |
     t­«ïÃk«aya-sukhasyaite nÃrhata÷ «o¬aÓÅæ kalÃm || iti |

athavÃ pratyag-Ãtmani tvaæ-padÃrthe yat sukhaæ svarÆpa-bhÆtaæ su«uptÃv anubhÆyamÃnaæ bÃhya-vi«ayÃsakti-pratibandhÃd alambhamÃnaæ tad eva tad-abhÃvÃl labhate |

na kevalaæ tvaæ-padÃrtha-sukham eva labhate kintu tat-padÃrthaikyÃnubhavena pÆrïa-sukham apÅty Ãha sa t­«ïÃ-ÓÆnyo brahmaïi paramÃtmani yoga÷ samÃdhis tena yuktas tasmin vyÃp­ta ÃtmÃnta÷-karaïaæ yasya sa brahma-yoga-yuktÃtmÃ | athavÃ brahmaïi tat-padÃrthe yogena vÃkyÃrthÃnubhava-rÆpeïa samÃdhinÃ yukta aikyaæ prÃpta ÃtmÃ tvaæ-padÃrtha-svarÆpaæ yasya sa tathÃ | sukham ak«ayam anantaæ sva-svarÆpa-bhÆtam aÓnute vyÃpnoti sukhÃnubhava-rÆpa eva sarvadÃ bhavatÅty artha÷ | nitye 'pi vastuny avidyÃniv­tty-abhiprÃyeïa dhÃtv-artha-yoga aupacÃrika÷ | tasmÃd Ãtmany ak«aya-sukhÃnubhavÃrthÅ san bÃhya-vi«aya-prÅte÷ k«aïikÃyÃ mahÃ-narakÃnubandhinyÃ÷ sakÃÓÃd indriyÃïi nivartayet tÃvataiva ca brahmaïi sthitir bhavatÅty abhiprÃya÷ ||21||

viÓvanÃtha÷ : sa ca bÃhya-sparÓe«u vi«aya-sukhe«v asaktÃtmÃ anÃsakta-manÃ÷ | tatra hetur Ãtmani jÅvÃtmani paramÃtmÃnaæ vindati sati prÃpte yat sukhaæ tad ak«ayaæ sukham | sa evÃÓnute prÃpnoti, na hi nirantaram am­tÃsvÃdine m­ttikÃ rocata iti bhÃva÷ ||21||

baladeva÷ : paurvauttaryeïa sva-parÃtmÃnÃv anubhavatÅty Ãha bÃhyeti | bÃhya-sparÓe«u ÓabdÃdi-vi«ayÃnubhave«u asaktÃtmÃ san yadÃtmani sva-svarÆpe 'nubhÆyamÃne sukham tadÃdau vindati, tad uttaraæ brahmaïi paramÃtmani yoga÷ samÃdhis tad-yuktÃtmÃ san yad ak«ayaæ mahad-anubhava-lak«aïaæ sukham tad aÓnute labhate ||21||

__________________________________________________________

BhG 5.22

ye hi saæsparÓajÃ bhogÃ du÷kha-yonaya eva te |
Ãdy-anta-vanta÷ kaunteya na te«u ramate budha÷ ||22||

ÓrÅdhara÷ : nanu priya-vi«aya-bhogÃnÃm api niv­tte÷ kathaæ mok«a÷ puru«Ãrtha÷ syÃt | tatrÃha ye hÅti | saæsparÓÃ vi«ayÃs tebhyo jÃtÃ ye bhogÃ÷ sukhÃni | te hi vartamÃna-kÃle 'pi spardhÃsÆyÃdi-vyÃptatvÃd du÷khasyaiva yonaya÷ kÃraïa-bhÆtÃ÷ | tathÃdimanto 'ntavantaÓ ca | ato vivekÅ te«u na ramate ||22||

madhusÆdana÷ : nanu bÃhya-vi«aya-prÅti-niv­ttÃv Ãtmany ak«aya-sukhÃnubhavas tasmiæÓ ca sati tat-prasÃdÃd eva bÃhya-vi«aya-prÅti-niv­ttir itÅtaretarÃÓraya-vaÓÃn naikam api sidhyed ity ÃÓaÇkya vi«aya-do«a-darÓanÃbhyÃsenaiva tat-prÅti-niv­ttir bhavatÅti parihÃram Ãha ye hÅti | hi yasmÃd ye saæsparÓajÃ vi«ayendriya-sambandha-jÃ bhogÃ÷ k«udra-sukha-lavÃnubhavÃ iha vÃ paratra vÃ rÃga-dve«Ãdi-vyÃptatvena du÷kha-yonaya eva te | te sarve 'pi brahma-loka-paryantaæ du÷kha-hetava eva | tad uktaæ vi«ïu-purÃïe -

     yÃvata÷ kurute jantu÷ saæbandhÃn manasa÷ priyÃn |
     tÃvanto 'sya nisvanyante h­daye Óoka-ÓaÇkava÷ || iti |

etÃd­ÓÃ aî na sthirÃ÷ kintu Ãdy-anta-vanta÷ | Ãdir vi«ayendriya-saæyogo 'ntaÓ ca tad-viyoga evaæ tau vidyete ye«Ãæ te pÆrvÃparayor asattvÃn madhye svapnavad ÃvirbhÆtÃ÷ k«aïikÃ mithyÃ-bhÆtÃ÷ | tad uktaæ gau¬apÃdÃcÃryai÷ - ÃdÃv ante ca yat tv asti vartamÃne 'pi tat tathÃ iti |

yasmÃd evaæ tasmÃt te«u budho vivekÅ na ramate pratikÆla-vedanÅyatvÃc ca prÅtim anubhavati | tad uktaæ bhagavatÃ pata¤jalinÃ pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khair guïa-v­tti-virodhÃc ca du÷kham eva sarvaæ vivekina÷ [YogS 2.15] iti | sarvam api vi«aya-sukhaæ d­«Âam ÃnuÓravikaæ ca du÷kham eva pratikÆla-vedanÅyatvÃt | vivekina÷ parij¤Ãta-kleÓÃdi-svarÆpasya na tv avivekina÷ | ak«i-pÃtra-kalpo hi vidvÃn atyalpa-du÷kha-leÓenÃpy udvijate yathorïa-tantur atisukumÃro 'py ak«i-pÃtre nyasta÷ sparÓena du÷khayati netare«v aÇge«u tadvad vivekina eva madhu-vi«a-saæp­ktÃnna-bhojanavat sarvam api bhoga-sÃdhanaæ kÃla-traye 'pi kleÓÃnubiddhatvÃd du÷khaæ na mÆ¬hasya bahuvidha-du÷kha-sahi«ïor ity artha÷ | tatra pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khair iti bhÆta-vartamÃna-bhavi«yt-kÃle 'pi du÷khÃnubiddhatvÃd aupÃdhikaæ du÷khatvaæ vi«aya-sukhasyoktaæ, guïa-v­tti-virodhÃc cety anena svarÆpato 'pi du÷khatvam | tatra pariïÃmaÓ ca tÃpaÓ ca saæskÃraÓ ca ta eva du÷khÃni tair ity artha÷ | itthaæ-bhÆta-lak«aïe t­tÅyÃ | tathÃ hi - rÃgÃnubiddha eva sarvo 'pi sukhÃnubhava÷ | na hi tatra na rajyati tena sukhÅ ceti sambhavati | rÃga eva ca pÆrvam udbhÆta÷ san vi«aya-prÃptyÃ sukha-rÆpeïa pariïamate | tasya ca pratik«aïaæ vardhamÃnatvena sva-vi«ayÃprÃpti-nibandhana-du÷khasyÃparihÃryatvÃd du÷kha-rÆpataiva | yÃ hi bhoge«v indriyÃïÃm upaÓÃnti÷ parit­ptatvÃt tat sukham | yÃ laulyÃd anupaÓÃntis tad du÷kham | na cendriyÃïÃæ bhogÃbhyÃsena vait­«ïyaæ kartuæ Óakyam | yato bhogÃbhyÃsam anu vivardhante rÃgÃ÷ kauÓalÃni cendriyÃïÃæ | sm­tiÓ ca -

     na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃm upabhogena ÓÃmyati |
     havi«Ã k­«ïa-vartmaiva bhÆya evÃbhivardhate || iti |

tasmÃd du÷khÃtmaka-rÃga-pariïÃmatvÃd vi«aya-sukham api du÷kham eva kÃrya-kÃraïayor abhedÃd iti pariïÃma-du÷khatvam |

tathÃ sukhÃnubhava-kÃle tat-pratikÆlÃni du÷kha-sÃdhanÃni dve«Âi | nÃnupahatya bhÆtÃny upabhoga÷ sambhavatÅti bhÆtÃni ca hinasti | dve«aÓ ca sarvÃïi du÷kha-sÃdhanÃni me mÃ bhÆvann iti saÇkalpa-viÓe«a÷ | na ca tÃni sarvÃïi kaÓcid api parihartuæ Óaknoti | ata÷ sukhÃnubhava-kÃle 'pi tat-paripanthinaæ prati dve«asya sarvadaivÃvasthitatvÃt tÃpa-du÷khaæ du«parihÃram eva | tÃpo hi dve«a÷ | evaæ du÷kha-sÃdhanÃni parihartum aÓakto muhyati ceti moha-du÷khatÃpi vyÃkhyeyÃ | tathÃ coktaæ yoga-bhÃ«ya-kÃrai÷ - sarvasya dve«ÃnubiddhaÓ cetanÃcetana-sÃdhanÃdhÅnas tÃpÃnubhava iti | tatrÃsti dve«aja÷ karmÃÓaya÷ | sukha-sÃdhanÃni ca prÃrthayamÃna÷ kÃyena vÃcÃ manasÃ ca parispandate | tata÷ param anug­ïÃty upahanti ceti parÃnuraha-pÅ¬ÃbhyÃæ dharmÃdharmÃv upacinoti | na karmÃÓayo lobhÃn mohÃc ca bhavati ity e«Ã tÃpa-du÷khatocyate | tathÃ vartamÃna÷ sukhÃnubhava÷ sva-vinÃÓa-kÃle saæskÃram Ãdhatte | sa ca sukha-smaraïaæ, tac ca rÃgaæ, sa ca mana÷-kÃya-vacana-ce«ÂÃæ, sÃ ca puïyÃpuïya-karmÃÓayau, tau ca janmÃdÅti saæskÃra-du÷khatÃ | evaæ tÃpa-mohayor api saæskÃrau vyÃkhyeyau |

evaæ kÃla-traye 'pi du÷khÃnuvedhÃd vi«aya-sukhaæ du÷kham evety uktvÃ svarÆpato 'pi du÷khatÃm Ãha guïa-v­tti-virodhÃc ca | guïÃ÷ sattva-rajas-tamÃæsi sukha-du÷kha-mohÃtmakÃ÷ paraspara-viruddha-svabhÃvÃ api taila-varty-agnaya iva dÅpaæ puru«a-bhogopayuktatvena try-Ãtmakam ekaæ kÃryam Ãrabhante tatraikasya prÃdhÃnye dvayor guïa-bhÃvÃt pradhÃna-mÃtra-vyapadeÓena sÃttvikaæ rÃjasaæ tÃmasam iti triguïam api kÃryam ekena guïena vyapadiÓyate | tatra sukhopabhoga-rÆpo 'pi pratyaya udbhÆta-sattva-kÃryatve 'py anudbhÆta-rajas-tama÷-kÃryatvÃt triguïÃtmaka eva | tathÃ ca sukhÃtmakatvavad du÷khÃtmakatvaæ vi«ÃdÃtmakatvaæ ca tasya dhruvam iti du÷kham eva sarvaæ vivekina÷ | na caitÃd­Óo 'pi pratyaya÷ sthira÷ | yasmÃc calaæ ca guïa-v­ttam iti k«ipra-pariïÃmi cittam uktam |

nanv eka÷ pratyaya÷ kathaæ paraspara-viruddha-sukha-du÷kha-mohatvÃny ekadÃ pratipadyata iti cet, na | udbhÆtÃnudbhÆtayor virodhÃbhÃvÃt | sama-v­ttikÃnÃm eva hi guïÃnÃæ yugapad virodho na vi«ama-v­ttikÃnÃm | yathÃ dharma-j¤Ãna-vairÃgyaiÓvaryÃïi labdha-v­ttikÃni labdha-v­ttikair evÃdharmÃj¤ÃnÃvairÃgyÃnaiÓvaryai÷ saha virudhyante na tu svarÆpa-sadbhi÷ | pradhÃnasya pradhÃnena saha virodho na tu durbaleneti hi nyÃya÷ | evaæ sattva-rajas-tamÃæsy api parasparaæ prÃdhÃnya-mÃtraæ yugapan na sahante na tu sad-bhÃvam api |

etena pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khe«v api rÃga-dve«a-mohÃnÃæ yugapat sad-bhÃvo vyÃkhyÃta÷ prasupta-tanu-vicchinnodÃra-rÆpeïa kleÓÃnÃæ catur-avasthatvÃt | tathÃ hi - avidyÃsmitÃ-rÃga-dve«ÃbhiniveÓÃ÷ pa¤ca-kleÓÃ÷ | avidyÃ k«etram uttare«Ãæ prasupta-tanu-vicchinnodÃrÃïÃm | anityÃÓuci-du÷khÃnÃtmasu nitya-Óuci-sukhÃtma-khyÃtir avidyÃ | d­g-darÓana-Óaktyor ekÃtmataivÃsmitÃ | sukhanuÓayÅ rÃga÷ | du÷khÃnuÓayÅ dve«a÷ | svarasa-vÃhÅ vidu«o 'pi tathÃrÆ¬ho 'bhiniveÓa÷ | te pratiprasava-heyÃ÷ sÆk«mÃ÷ | dhyÃna-heyÃs tad-v­ttaya÷ | kleÓa-mÆla÷ karmÃÓayo d­«ÂÃd­«Âa-janma-vedanÅya÷ | sati mÆle tad-vipÃko jÃtyÃyur bhogÃ÷ [YogS 2.3-13] iti pÃta¤jalÃni sÆtrÃïi | tatrÃtasmiæs tad-buddhir viparyayo mithyÃ-j¤Ãnam avidyeti paryÃyÃ÷ | tasyÃ viÓe«a÷ saæsÃra-nidÃnam | tatrÃnitye nitya-buddhir yathÃ - dhruvÃ p­thivÅ dhruvÃ sa-candra-tÃrakÃ dyaur am­tÃ divaukasa iti | aÓucau parama-bÅbhatse kÃye Óuci-buddhir yathÃ naveva ÓaÓÃÇkalekhÃ kamanÅyeyaæ kanyÃ madhv-am­tÃvayava-nirmiteva candraæ bhittvÃ ni÷s­teva j¤Ãyate nÅlotpala-patrÃyatÃk«Å hÃvagarbhÃbhyÃæ locanÃbhyÃæ jÅva-lokam ÃÓvÃsayatÅveti kasya kena sambandha÷ |

     sthÃnÃd bÅjÃd upa«ÂambhÃn 
ni«yandÃn nidhanÃd api |
     kÃyam Ãdheya-ÓaucatvÃt 
paï¬itÃ hy aÓuciæ vidu÷ || iti ca vaiyÃsaki-Óloka÷ |

etenÃpuïye puïya-pratyayo 'narthe cÃrtha-pratyayo vyÃkhyÃta÷ | du÷khe sukha-khyÃtir udÃh­tÃ pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khair guïa-v­tti-virodhÃc ca du÷kham eva sarvaæ vivekina iti | anÃtmany Ãtma-khyÃtir yathÃ ÓarÅre manu«yo 'ham ity Ãdi÷ | iyaæ cÃvidyÃ sarva-kleÓa-mÆla-bhÆtÃ tama ity ucyate | buddhi-puru«ayor abhedÃbhimÃno 'smitÃ moha÷ | sÃdhana-rahitasyÃpi sarvaæ sukha-jÃtÅyaæ me bhÆyÃd iti viparyaya-viÓe«o rÃga÷ | sa eva mahÃ-moha÷ | du÷kha-sÃdhane vidyamÃne 'pi kim api du÷kham me mÃ bhÆd iti viparyaya-viÓe«o dve«a÷ | sa tÃmisra÷ | Ãyur-abhÃve 'py etai÷ ÓarÅrendriyÃdibhir anityair api viyogo me mÃ bhÆd ity Ãvidvad-aÇganÃ-bÃlaæ svÃbhÃvika÷ sarva-prÃïi-sÃdhÃraïo maraïa-trÃsa-rÆpo viparyaya-viÓe«o 'bhiniveÓa÷ | so 'ndha-tÃmisra÷ | tad uktaæ purÃïe-

     tamo moho mahÃ-mohas tÃmisro hy andha-saæj¤ita÷ |
     avidyÃ pa¤ca-parvai«Ã prÃdurbhÆtÃ mahÃtmana÷ || iti |

ete ca kleÓÃÓ catur avasthÃ bhavanti | tatrÃsato 'nutpatter anabhivyakta-rÆpeïÃvasthÃnaæ suptÃvasthÃ | abhivyaktasyÃpi saha-kÃrya-lÃbhÃt kÃryÃjanakatvaæ tanv-avasthÃ | abhivyaktasya janita-kÃryasyÃpi kenacid balavatÃbhibhavo vicchedÃvasthÃ | abhivyaktasya prÃpta-sahakÃri-sampatter apratibandhena sva-kÃrya-karatvam udÃrÃvasthÃ | etÃd­g avasthÃ-catu«Âaya-viÓi«ÂÃnÃm asmitÃdÅnÃæ caturïÃæ viparyaya-rÆpÃïÃæ kleÓÃnÃm avidyaiva sÃmÃnya-rÆpÃ k«etraæ prasava-bhÆmi÷ | sarve«Ãm api viparyaya-rÆpatvasya darÓitatvÃt | tenÃvidyÃ-niv­ttyaiva kleÓÃnÃæ niv­ttir ity artha÷ | te ca kleÓÃ÷ prasuptÃ yathÃ prak­ti-lÅnÃnÃæ, tanava÷ pratipak«a-bhÃvanayÃ tanÆk­tÃ yathÃ yoginÃm | ta ubhaye 'pi sÆk«mÃ÷ pratiprasavena mano-nirodhenaiva nirbÅja-samÃdhinÃ heyÃ÷ | ye tu sÆk«ma-v­ttayas tat-kÃrya-bhÆtÃ÷ sthÆlÃ vicchinnÃ udÃhÃrÃÓ ca vicchidya vicchidya tena tenÃtmanÃ puna÷ prÃdurbhavantÅti vicchinnÃ÷ | yathÃ rÃga-kÃle krodho vidyamÃno 'pi na prÃdurbhÆta iti vicchinna ucyate | evam ekasyÃæ striyÃæ caitro rakta iti nÃnyÃsu virakta÷ kintv ekasyÃæ rÃgo labdha-v­ttir anyÃsu ca bhavi«yad-v­ttir iti sa tadÃ vicchinna ucyate, ye yadÃ vi«aye«u labdha-v­ttayas te tadÃ sarvÃtmanÃ prÃdurbhÆtÃ udÃrÃ ucyante, ta ubhaye 'py atisthÆlatvÃc chuddha-sattva-bhavena bhagavad-dhyÃnena heyÃ na mano-niodham apek«ante | nirodha-heyÃs tu sÆk«mÃ eva | tathÃ ca pariïÃma-tÃpa-saæskÃra-du÷khe«u prasupta-tanu-vicchinna-rÆpeïa sarve kleÓÃ÷ sarvadÃ santi | udÃratÃ tu kadÃcit kasyacid iti viÓe«a÷ | ete ca bÃdhanÃ-lak«aïaæ du÷kham upajanayanta÷ kleÓa-Óabda-vÃcyÃ bhavanti | yata÷ karmÃÓayo dharmÃdharmÃkhya÷ kleÓa-mÆlaka eva | sati ca mÆla-bhÆte kleÓe tasya karmÃÓayasya vipÃka÷ phalaæ janmÃyur bhogaÓ ceti | sa ca karmÃÓaya iha paratra ca sva-vipÃkÃrambhakatvena d­«ÂÃd­«Âa-janma-vedanÅya÷ | evaæ kleÓa-santatir ghaÂÅ-yantravad aniÓam Ãvartate | ata÷ samÅcÅnam uktaæ ye hi saæsparÓajÃ bhogÃ du÷kha-yonaya eva te Ãdyantavanta iti | du÷kha-yonitvaæ pariïÃmÃdibhir guïa-v­tti-virodhÃc ca Ãdyantavattvaæ guïa-v­ttasya calatvÃd iti yoga-mate vyÃkhyÃ |

aupani«adÃnÃæ tu anÃdi bhÃva-rÆpam aj¤Ãnam avidyÃ | ahaækÃra-dharmy-adhyÃso 'smitÃ | rÃga-dve«ÃbhiniveÓÃs tad-v­tti-viÓe«Ã ity avidyÃ-mÆlatvÃt sarve 'py avidyÃtmakatvena mithyÃ-bhÆtÃ rajju-bhujaÇgÃdhyÃsavan mithyÃtve 'pi du÷kha-yonaya÷ svapnÃdivad d­«Âi-s­«Âi-mÃtratvenÃdyantavantaÓ ceti budho 'dhi«ÂhÃna-sÃk«ÃtkÃreïa niv­tta-bhramas te«u na ramate, m­ga-t­«ïikÃ-svarÆpa-j¤ÃnavÃn iva tatrodakÃrthÅ na pravartate | na saæsÃre sukhasya gandha-mÃtram apy astÅti buddhvÃ tata÷ sarvÃïÅndriyÃïi nivartayed ity artha÷ ||22||

viÓvanÃtha÷ : vivekavÃn eva vastuto vi«aya-sukhenaiva sajjatÅty Ãha ye hÅti ||22||

baladeva÷ : ad­«ÂÃk­«Âe«u vi«aya-bhoge«v anityatva-viniÓcayÃn na sajjatÅty Ãha ye hÅti | saæsparÓajÃ vi«aya-janyÃ bhogÃ÷ sukhÃni | sphuÂam anyat ||22||

__________________________________________________________

BhG 5.23

ÓaknotÅhaiva ya÷ so¬huæ prÃk ÓarÅra-vimok«aïÃt |
kÃma-krodhodbhavaæ vegaæ sa yukta÷ sa sukhÅ nara÷ ||23||

ÓrÅdhara÷ : yasmÃn mok«a eva parama÷ puru«Ãrtha÷ | tasya ca kÃma-krodha-vego 'tipratipak«a÷ | atas tat-sahana-samartha eva mok«a-bhÃg ity Ãha ÓaknotÅti | kÃmÃt kordhÃc codbhavati yo vego mano-netrÃdi-k«obhÃdi-lak«aïa÷ | tam ihaiva tad-uttara-samaya eva yo nara÷ so¬huæ pratiroddhuæ Óaknoti, tad api na k«aïa-mÃtram | kintu ÓarÅra-vimok«aïÃt prÃk, yÃvad-deha-pÃtam ity artha÷ | ya evaæbhÆta÷ sa eva yukta÷ samÃhita÷ sukhÅ ca bhavati | nÃnya÷ | yad vÃ maraïÃd Ærdhvaæ vilapantÅbhir yuvatÅbhir ÃliÇgyamÃno 'pi putrÃdibhir dahyamÃno 'pi yathÃ prÃïa-ÓÆnya÷ kÃma-krodha-vegaæ sahate tathÃ maraïÃt prÃg api jÅvann eva ya÷ sahate sa eva yukta÷ sukhÅ cety artha÷ | tad uktaæ vaÓi«Âhena -

     prÃïe gate yathÃ deha÷ sukhaæ du÷khaæ na vindati |
     tathÃ cet prÃïa-yukto 'pi sa kaivalyÃÓrayo bhavet || iti ||23||

madhusÆdana÷ : sarvÃnartha-prÃpti-hetur durnivÃro 'yaæ Óreyo-mÃrga-pratipak«a÷ ka«Âatamo do«o mahatÃ yatnena mumuk«uïÃ nivÃraïÅya iti yatnÃdhikya-vidhÃnÃya punar Ãha ÓaknotÅti | Ãtmano 'nukÆle«u sukha-hetu«u d­ÓyamÃne«u smaryamÃïe«u vÃ tad-guïÃnusandhÃnÃbhyÃsena yo raty-Ãtmako gardho 'bhilÃ«as t­«ïÃ lobha÷ sa kÃma÷ | strÅ-puæsayo÷ paraspara-vyatikarÃbhilÃ«e tv atyanta-nirÆ¬ha÷ kÃma-Óabda÷ | etad-abhilÃ«eïa kÃma÷ krodhas tathÃ lobha ity atra dhana-t­«ïÃ lobha÷ strÅ-vyatikara-t­«ïÃ kÃma iti kÃma-lobhau p­thag uktau | iha tu t­«ïÃ-sÃmÃnyÃbhiprÃyeïa kÃma-Óabda÷ prayukta iti lobha÷ p­thaÇ nokta÷ | evam Ãtmana÷ pratikÆle«u du÷kha-hetu«u d­ÓyamÃne«u ÓrÆyamÃïe«u vÃ tad-do«ÃnusandhÃnÃbhyÃsena ya÷prajvalanÃtmako dve«o manyu÷ sa krodha÷ | tayor utkaÂÃvasthÃ loka-veda-virodha-pratisandhÃna-pratibandhakatayÃ loka-veda-viruddha-prav­tty-unmukhatva-rÆpÃ nadÅ-vega-sÃmyena vega ity ucyate | yathÃ hi nadyÃ vego var«Ãsv atiprabalatayÃ loka-veda-virodha-pratisandhÃnenÃnicchantam api garte pÃtayitvÃ majjayati cÃdho nayati ca, tathÃ kÃma-krodhayor vego vi«ayÃbhidhyÃnÃbhyÃsena var«Ã-kÃla-sthÃnÅyenÃtiprabalo loka-veda-virodha-pratisandhÃnenÃnicchantam api vi«aya-garte pÃtayitvÃ saæsÃra-samudre majjayati cÃdho mahÃ-narakÃn nayati ceti vega-pada-prayogeïa sÆcitam | etac cÃtha kena prayukto 'yam ity atra niv­ttam |

tam etÃd­Óaæ kÃma-krodhodbhavaæ vegam anta÷karaïa-prak«obha-rÆpaæ stambha-svedÃdy-aneka-bÃhya-vikÃra-liÇgam Ã-ÓarÅra-vimok«aïÃc charÅra-vimok«aïa-paryantam aneka-nimitta-vaÓÃt sarvadÃ sambhÃvyamÃnatvenÃvisrambhaïÅyam antar utpanna-do«a-darÓanÃbhyÃsajena vaÓÅkÃra-saæj¤aka-vairÃgyeïa so¬huæ tad-anurÆpa-kÃryÃsampÃdanenÃnarthakaæ kartuæ Óaknoti samartho bhavati, sa eva yukto yogÅ, sa eva sukhÅ, sa eva nara÷ pumÃn puru«Ãrtha-sampÃdanÃt | tad-itaras tv ÃhÃra-nidrÃ-bhaya-maithunÃdi-paÓu-dharma-mÃtra-ratatvena manu«yÃkÃra÷ paÓur eveti bhÃva÷ |

Ã-ÓarÅra-vimok«aïÃd ity atrÃnyad vyÃkhyÃnam - yathÃ maraïÃd Ærdhvaæ vilapantÅbhir yuvatÅbhir ÃliÇgyamÃno 'pi putrÃdibhir dahyamÃno 'pi prÃïa-ÓÆnyatvÃt kÃma-krodha-vegaæ sahate, tathÃ maraïÃt prÃg api jÅvann eva ya÷ sahate sa yukta ity Ãdi | atra yadi maraïavaj jÅvane 'pi kÃma-krodhÃnutpatti-mÃtraæ brÆyÃt tadaitad yujyate | yathoktaæ vaÓi«Âhena -

     prÃïe gate yathÃ deha÷ sukhaæ du÷khaæ na vindati |
     tathÃ cet prÃïa-yukto 'pi sa kaivalyÃÓrame vaset || iti |

iha tÆpannayo÷ kÃma-krodhayor vega-sahane prastute tayor anutpatti-mÃtraæ na dÃr«ÂÃnta iti kim atinirbandhena ||23||

viÓvanÃtha÷ : saæsÃra-sindhau patito 'py e«a eva yogÅ e«a eva sukhÅty Ãha ÓaknotÅti ||23||

baladeva÷ : ÓaknotÅhaiva ya÷ so¬huæ prÃk ÓarÅra-vimok«aïÃt | kÃma-krodhodbhavaæ vegaæ sa yukta÷ sa sukhÅ nara÷ ||23||


__________________________________________________________

BhG 5.24

yo 'nta÷-sukho 'ntarÃrÃmas tathÃntar-jyotir eva ya÷ |
sa yogÅ brahma-nirvÃïaæ brahma-bhÆto 'dhigacchati ||24||

ÓrÅdhara : na kevalaæ kÃma-krodha-vega-saæharaïa-mÃtreïa mok«aæ prÃpnoti | api tu yo 'nta÷-sukha iti | antarÃtmany eva sukhaæ yasya | na vi«aye«u | antar evÃrÃma ÃkrÅ¬Ã yasya na bahi÷ | antar eva jyotir d­«Âir yasya | na gÅta-n­tyÃdi«u | sa evaæ brahmaïi bhÆta÷ sthita÷ san brahmaïi nirvÃïaæ layam adhigacchati prÃpnoti ||24||

madhusÆdana÷ : kÃma-krodha-vega-sahana-mÃtreïaiva mucyante iti na, kintu yo 'ntar iti | 
antar-bÃhya-vi«aya-nirapek«am eva svarÆpa-bhÆtaæ sukhaæ yasya so 'nta÷-sukho bÃhya-vi«aya-janita-sukha-ÓÆnya ity artha÷ | kuto bÃhya-sukhÃbhÃvas tatrÃha antar Ãtmany eva na tu stry-Ãdi-vi«aye bÃhya-sukha-sÃdhana ÃrÃma Ãramaïaæ krÅ¬Ã yasya so 'ntar-ÃrÃmas tyakta-sarva-parigrahatvena bÃhya-sukha-sÃdhana-ÓÆnya ity artha÷ | 

nanu tyakta-sarva-parigrahasyÃpi yater yad­cchopanatai÷ kokilÃdi-madhura-Óabda-Óravaïa-manda-pavana-sparÓana-candrodaya-mayÆra-n­tyÃdi-darÓanÃti-madhura-ÓÅtala-gaÇgodaka-pÃna-ketakÅ-kusuma-saurabhÃdy-avaghrÃïÃdibhir grÃmyai÷ sukhotpatti-sambhavÃt kathaæ bÃhya-sukha-tat-sÃdhana-ÓÆnyatvam iti tatrÃha tathÃntar-jyotir eva ya÷ | yathÃntar eva sukhaæ na bÃhyair vi«ayais tathÃntar evÃtmani jyotir vij¤Ãnaæ na bÃhyair indriyair yasya so 'ntar-jyoti÷ ÓrotrÃdi-janya-ÓabdÃdi-vi«aya-vij¤Ãna-rahita÷ | eva-kÃro viÓe«aïa-traye 'pi sambadhyate | samÃdhi-kÃle ÓabdÃdi-pratibhÃsÃbhÃvÃd vyutthÃna-kÃle tat-pratibhÃse 'pi mithyÃtva-niÓcayÃn na bÃhya-vi«ayais tasya sukhotpatti-sambhava ity artha÷ |

ya evaæ yathokta-viÓe«aïa-sampanna÷ sa yogÅ samÃhito brahma-nirvÃïaæ brahma paramÃnanda-rÆpaæ kalpita-dvaitopaÓama-rÆpatvena nirvÃïaæ tad eva, kalpita-bhÃvasyÃdhi«ÂhÃnÃtmakatvÃt | avidyÃvaraïa-niv­ttyÃdhigacchati nitya-prÃptam eva prÃpnoti | yata÷ sarvadaiva brahma-bhÆto nÃnya÷ | brahmaiva san brahmÃpy eti iti Órute÷ | avasthiter iti kÃÓa-k­tsna÷ iti nyÃyÃc ca ||24||

viÓvanÃtha - yas tu saæsÃrÃtÅtas tasya tu brahmÃnubhava eva sukham ity Ãha ya iti | antarÃtmany eva sukhaæ yasya sa÷ | yato 'ntarÃtmany eva ramate, ato 'ntarÃtmany eva jyotir d­«Âir yasya sa÷ ||24||

baladeva - yat prÅtyÃ taæ so¬huæ Óaktas tad Ãha yo 'ntar iti | antarvartinÃnubhÆtenÃtmanÃ sukhaæ yasya sa÷, tenaivÃrÃma÷ krÅ¬Ã yasya sa÷ | tasminn eva jyotir d­«Âir yasya sa÷ | Åd­Óo yogÅ ni«kÃma-karmÅ brahma-bhÆto labdha-Óuddha-jaiva-svarÆpo brahmÃdhigacchati paramÃtmÃnaæ labhate | nirvÃïaæ mok«a-rÆpaæ tenaiva tal-lÃbhÃt ||24||

__________________________________________________________

BhG 5.25

labhante brahma-nirvÃïam ­«aya÷ k«Åïa-kalma«Ã÷ |
chinna-dvaidhÃ yatÃtmÃna÷ sarva-bhÆta-hite ratÃ÷ ||25||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca labhanta iti | ­«aya÷ samyag-darÓina÷ | k«Åïaæ kalma«aæ ye«Ãm | sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ hite ratÃ÷ k­palava÷ | te brahma-nirvÃïaæ mok«aæ labhante ||25||

madhusÆdana÷ : mukti-hetor j¤Ãnasya sÃdhanÃntarÃïi viv­ïvann Ãha labhanta iti | prathamaæ yaj¤Ãdibhi÷ k«Åïa-kalma«Ã÷ | tato 'nta÷karaïa-ÓuddhayÃ ­«aya÷ sÆk«ma-vastu-vivecana-samarthÃ÷ saænyÃsina÷ | tata÷ ÓravaïÃdi-paripÃkeïa cchinna-dvaidhÃ niv­tta-sarva-saæÓayÃ÷ | tato nididhyÃsana-paripÃkeïa saæyatÃtmÃna÷ paramÃtmany evaikÃgra-cittÃ÷ | etÃd­ÓÃÓ ca dvaitÃdarÓitvena sarva-bhÆta-hite ratÃ hiæsÃ-ÓÆnyÃ brahma-vido brahma-nirvÃïaæ labhante |

     yasmin sarvÃïi bhÆtÃni ÃtmaivÃbhÆd vijÃnata÷ |
     tatra ko moha÷ ka÷ Óoka ekatvam anupaÓyata÷ || iti Órute÷ |

bahu-vacanam, tad yo devÃnÃæ ity Ãdi-Óruty-uktÃniyama-pradarÓanÃrtham ||25||

viÓvanÃtha÷ : evaæ bahava eva sÃdhana-siddhÃ bhavantÅty Ãha labhanta iti ||25||

baladeva÷ : evaæ sÃdhana-siddhÃ bahava bhavantÅty Ãha labhanta iti | ­«ayas tattva-dra«ÂÃra÷ | chinna-dvaidhÃ vina«Â-saæÓayÃ÷ | sphuÂam anyat ||25||


__________________________________________________________

BhG 5.26

kÃma-krodha-viyuktÃnÃæ yatÅnÃæ yata-cetasÃm |
abhito brahma-nirvÃïaæ vartate viditÃtmanÃm ||26||

ÓrÅdhara÷ : kiæ ca kÃmety Ãdi | kÃma-krodhÃbhyÃæ viyuktÃnÃm | yatÅnÃæ saænyÃsinÃm | saæyata-cittÃnÃæ j¤ÃtÃtma-tattvÃnÃm abhita ubhayato jÅvatÃæ m­tÃnÃæ ca | na dehÃnta eva te«Ãæ brahmaïi laya÷, api tu jÅvatÃm api vartata ity artha÷ ||26||

madhusÆdana÷ : pÆrvaæ kÃma-krodhayor utpannayor api vega÷ so¬havya ity uktam adhunÃ tu tayor utpatti-pratibandha eva kartavya ity Ãha kÃmeti | kÃma-krodhayor viyogas tad-anutpattir eva tad-yuktÃnÃæ kÃma-krodha-viyuktÃnÃm | ataeva yata-cetasÃæ saæyata-cittÃnÃæ yatÅnÃæ yatna-ÓÅlÃnÃæ saænyÃsinÃæ viditÃtmanÃæ sÃk«Ãt-k­ta-paramÃtmanÃm abhita ubhayato jÅvatÃæ m­tÃnÃæ ca te«Ãæ brahma-nirvÃïaæ mok«o vartate nityatvÃt, na tu bhavi«yati sÃdhyatvÃbhÃvÃt ||26||

viÓvanÃtha÷ : j¤Ãtas tvaæ-padÃrtha-nÃma-prÃpta-paramÃtma-j¤ÃnÃnÃæ kiyatÃ kÃlena brahma-nirvÃïa-sukhaæ syÃd ity apek«ÃyÃm Ãha kÃmeti | yata-cetasÃm uparata-manasÃæ k«Åïa-liÇga-ÓarÅrÃïÃm iti yÃvat, abhita÷ sarvato-bhÃvenaiva vartata eveti brahma-nirvÃïe tasya naivÃtivilambam iti bhÃva÷ ||26||

baladeva÷ : Åd­ÓÃn paramÃtmÃpy anuvartata ity Ãha kÃmeti | yatÅnÃæ prayatnavatÃæ tÃn abhito brahma vartata ity artha÷ | yad uktaæ -

     darÓana-dhyÃna-saæsparÓair matsya-kÆrma-vihaÇgamÃ÷ |
     svÃny apatyÃni pu«ïanti tathÃham api padmaja || iti ||26||

__________________________________________________________

BhG 5.27-28

sparÓÃn k­tvÃ bahir bÃhyÃæÓ cak«uÓ caivÃntare bhruvo÷ |
prÃïÃpÃnau samau k­tvÃ nÃsÃbhyantara-cÃriïau ||27||
yatendriya-mano-buddhir munir mok«a-parÃyaïa÷ |
vigatecchÃ-bhaya-krodho ya÷ sadÃ mukta eva sa÷ ||28||

ÓrÅdhara÷ : sa yogÅ brahma-nirvÃïam ity Ãdi«u yogÅ mok«am avÃpnotÅty uktam | tam eva yogaæ saÇk«epeïÃha sparÓÃn iti dvÃbhyÃm | bÃhyÃ eva sparÓÃ rÆpa-rasÃdayo vi«ayÃÓ cintitÃ÷ santo 'nta÷ praviÓanti | tÃæs tac-cintÃ-tyÃgena bahir eva k­tvÃ | cak«ur bhruvor antare bhrÆ-madhya eva k­tvÃtyantaæ netrayor nimÅlane hi nidrayÃ mano lÅyate | unmÅlane ca bahi÷ prasarati | tad-ubhaya-do«a-parihÃrÃrtham ardha-nimÅlanena bhrÆ-madhye d­«Âiæ nidhÃyety artha÷ | ucchvÃsa-ni÷ÓvÃsa-rÆpeïa nÃsikayor abhyantare carantau prÃïÃpÃnÃv ÆrdhvÃdho-gati-rodhena samau k­tvÃ, kumbhakaæ k­tvety artha÷ | yad vÃ prÃïo 'yaæ yathÃ na bhair niryÃti yathÃ cÃpÃno 'ntar na praviÓati, kintu nÃsÃ-madhya eva dvÃv api yathÃ caratas tathÃ mandÃbhyÃm ucchvÃsa-ni÷ÓvÃsÃbhyÃæ samau k­tveti ||27||

yateti | anenopÃyena yatÃ÷ saæyatÃ indriya-mano-buddhayo yasya | mok«a eva param ayanaæ prÃpyaæ yasya | ataeva vigatÃ icchÃ-bhaya-krodhÃ yasya | evaæbhÆto yo muni÷ sa sadÃ jÅvann api mukta evety artha÷ ||27-28||

madhusÆdana÷ : pÆrvam ÅÓvarÃrpita-sarva-bhÃvasya karma-yogenÃnta÷-karaïa-Óuddhis tata÷ sarva-karma-saænyÃsas tata÷ ÓravaïÃdi-parasya tattva-j¤Ãnaæ mok«a-sÃdhanam udetÅty uktam | adhunÃ sa yogÅ brahma-nirvÃïam ity atra sÆcitaæ dhyÃna-yogaæ samyag-darÓana-syÃntaraÇga-sÃdhanaæ vistareïa vaktuæ sÆtra-sthÃnÅyÃæs trÅn ÓlokÃn Ãha bhagavÃn | ete«Ãm eva v­tti-sthÃnÅya÷ k­tsna÷ «a«Âho 'dhyÃyo bhavi«yati | tatrÃpi dvÃbhyÃæ saÇk«epeïa yoga ucyate | t­tÅyena tu tat-phalaæ paramÃtma-j¤Ãnam iti viveka÷ |

sparÓÃn ÓabdÃdÅn bÃhyÃn bahir bhavÃn api ÓrotrÃdi-dvÃrÃ tat-tad-ÃkÃrÃnta÷-karaïa-v­ttibhir anta÷-pravi«ÂÃn punar bahir eva k­tvÃ para-vairÃgya-vaÓena tat-tad-ÃkÃrÃæ v­ttim anutpÃdyety artha÷ | yady eta ÃntarÃ bhaveyus tadopÃya-sahasreïÃpi bahir na syu÷ svabhÃva-bhaÇga-prasaÇgÃt | bÃhyÃnÃæ tu rÃga-vaÓÃd anta÷-pravi«ÂÃnÃæ vairÃgyeïa bahir gamanaæ sambhavatÅti vadituæ bÃhyÃn iti viÓe«aïam | tad anena vairÃgyam uktvÃbhyÃsam Ãha cak«uÓ caivÃntare bhruvo÷ k­tvety anu«ajyate | atyanta-nimÅlane hi nidrÃkhyÃ layÃtmikÃ v­ttir ekÃ bhavet | prasÃreïa tu pramÃïa-viparyaya-viveka-vikalpa-sm­tayaÓ catasro vik«epÃtmikÃ v­ttayo bhaveyu÷ | pa¤cÃpi tu v­ttayo niroddhavyÃ iti ardha-nimÅlanena bhrÆ-madhye cak«u«o nidhÃnam | tathÃ prÃïÃpÃnau samau tulyÃv ÆrdhvÃdho-gati-vicchedena nÃsÃbhyantara-cÃriïau kumbhakeïa k­tvÃ, anenopÃyena yatÃ÷ saæyatÃ indriya-mano-buddhayo yasya sa tathÃ | mok«a-parÃyaïa÷ sarva-vi«aya-virakto munir manana-ÓÅlo bhavet | vigatecchÃ-bhaya-krodha iti vÅrta-rÃga-bhaya-krodha ity atra vyÃkhyÃtam | etÃd­Óo ya÷ saænyÃsÅ sadÃ bhavati mukta eva sa÷ | na tu tasya mok«a÷ kartavyo 'sti | athavÃ ya etÃd­Óa÷ sa sadÃ jÅvann api mukta eva ||27-28||

viÓvanÃtha÷ : tad evam ÅÓvarÃrpita-ni«kÃma-karma-yogenÃnta÷-karaïa-Óuddhi÷ | tato j¤Ãnaæ tvaæ-padÃrtha-vi«ayakam | tatas tat-padÃrtha-j¤ÃnÃrthaæ bhakti÷ | tad-uttha-j¤Ãnena guïÃtÅtena brahmÃnubhava ity uktam | idÃnÅæ ni«kÃma-karma-yogena ÓuddhÃnta÷karaïasyÃ«ÂÃÇga-yogaæ brahmÃnubhava-sÃdhanaæ j¤Ãna-yogÃd apy utk­«Âatvena «a«ÂhÃdhyÃye vaktuæ tat-sÆtra-rÆpaæ Óloka-trayam Ãha sparÓÃn iti | bÃhyÃ eva Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandhÃ÷ sparÓa-Óabda-vÃcyÃ÷ | manasi praviÓya ye vartante tÃn, tasmÃn manasa÷ sakÃÓÃd bahi«k­tya vi«ayebhyo mana÷ pratyÃh­tyety artha÷ | cak«u«Å ca bhruvor antare madhye kÂvÃ netrayo÷ sampÆrïa-nimÅlane nidrayÃ mano lÅyata unmÅlanena bahi÷ prasarati | tad-ubhaya-do«a-parihÃrÃrtham ardha-nimÅlanena bhrÆ-madhye d­«Âiæ nidhÃyocchvÃsa-niÓvÃsa-rÆpeïa nÃsikayor abhyantare carantau prÃïÃpÃnÃv ÆrdhvÃdho-gati-nirodhena samau k­tvÃ | yatÃ vaÓÅk­tÃ indriyÃdayo yena sa÷ ||27-28||

baladeva÷ : atha karmaïÃ ni«kÃmeïa viÓuddha-manÃ÷ samuditÃtma-j¤Ãnas tad-darÓanÃya samÃdhiæ kuryÃd iti sÃÇgaæ yogaæ sÆcayann Ãha sparÓÃn iti | sparÓÃ ÓabdÃdayo vi«ayÃs te bÃhyÃ eva sm­tÃ÷ santo manasi praviÓanti | tÃæs tat-sm­ti-parityÃgena bahi«k­tya vi«ayebhyo mana÷ pratyÃh­tyety artha÷ | bhruvor antare madhye cak«uÓ ca kÂvÃ netrayo÷ saænimÅlane nidrayÃ manaso laya÷ | pronmÅlane ca bahis tasya prasÃra÷ syÃt | tad-ubhaya-viniv­ttaye 'rdha-nimÅlanena bhrÆ-madhye d­«Âiæ nidhÃyety artha÷ | tathÃ nÃsÃbhyantara-cÃriïau prÃïÃpÃnÃv ÆrdhvÃdho-gati-nirodhena samau tulyau k­tvÃ kumbhayitvety artha÷ | etenopÃyena yatÃ ÃtmÃvalokanÃya sthÃpitÃ indriyÃdayo yena sa÷ | munir Ãtma-manana-ÓÅla÷ | mok«a-parÃyaïo mok«aika-prayojana÷ | ato vigatecchÃdi÷ | Åd­Óo ya÷ sarvadÃ phala-kÃlavat sÃdhana-kÃle 'pi mukta eva ||27-28||

__________________________________________________________

BhG 5.29

bhoktÃraæ yaj¤a-tapasÃæ sarva-loka-maheÓvaram |
suh­daæ sarva-bhÆtÃnÃæ j¤ÃtvÃ mÃæ ÓÃntim ­cchati ||29||

ÓrÅdhara÷ : nanv evam indriyÃdi-saæyamana-mÃtreïa kathaæ mukti÷ syÃt ? na tan-mÃtreïa, kintu j¤Ãna-dvÃreïety Ãha bhoktÃram iti | yaj¤ÃnÃæ tapasÃæ caiva mama bhaktai÷ samarpitÃnÃæ yad­cchayÃ bhoktÃraæ pÃlakam iti vÃ | sarve«Ãæ lokÃnÃæ mahÃntam ÅÓvaram | sarva-bhÆtÃnÃæ suh­daæ nirapek«opakÃriïam | antaryÃmiïaæ mÃæ j¤ÃtvÃ mat-prasÃdena ÓÃntiæ mok«am ­cchati prÃpnoti ||29||

vikalpa-ÓaÇkÃpohena yenaivaæ sÃÇkhya-yogayo÷ |
samuccaya÷ krameïokta÷ sarvaj¤aæ naumi taæ harim ||

iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ 
saænyÃsa-yogo nÃma pa¤camo 'dhyÃya÷ 
||5||

madhusÆdana÷ : evaæ yoga-yukta÷ kiæ j¤ÃtvÃ mucyata iti tadÃha bhoktÃram iti | sarve«Ãæ yaj¤ÃnÃæ tapasÃæ ca kart­-rÆpeïa devatÃ-rÆpeïa ca bhoktÃraæ bhoga-kartÃraæ pÃlakam iti vÃ | bhuja pÃlanÃbhyavahÃrayo÷ iti dhÃtu÷ | sarve«Ãæ lokÃnÃæ mahÃntam ÅÓvaraæ hiraïyagarbhÃdÅnÃm api niyantÃram | sarve«Ãæ prÃïinÃæ suh­daæ pratyupakÃra-nirapek«atayopakÃriïaæ sarvÃntgaryÃmiïaæ sarva-bhÃsakaæ paripÆrïa-sac-cid-Ãnanadaika-rasaæ paramÃrtha-satyaæ sarvÃtmÃnaæ nÃrÃyaïaæ mÃæ j¤ÃtvÃtmatvena sÃk«Ãtk­tya ÓÃntiæ sarva-saæsÃroparatiæ muktim ­cchati prÃpnotÅty artha÷ | tvÃæ paÓyann api kathaæ nÃhaæ mukta ity ÃÓaÇkyÃnirÃkaraïÃya viÓe«aïÃni | ukta-rÆpeïaiva mama j¤Ãnaæ mukti-kÃraïam iti bhÃva÷ ||29||

aneka-sÃdhanÃbhyÃsa-ni«pannaæ hariïeritam |
sva-svarÆpa-parij¤Ãnaæ sarve«Ãæ mukti-sÃdhanam ||5||

iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gÆ¬hÃrtha-dÅpikÃyÃm sva-svarÆpa-parij¤Ãnaæ nÃma 
pa¤camo 'dhyÃya÷ ||5||

viÓvanÃtha÷ : evambhÆtasya yogino 'pi j¤Ãnina iva bhakty-utthena paramÃtma-j¤Ãnenaiva mok«a ity Ãha bhoktÃram iti | yaj¤ÃnÃæ karmi-k­tÃnÃæ tapasÃæ ca j¤Ãni-k­tÃnÃæ bhoktÃraæ pÃlayitÃram iti karmiïÃæ j¤ÃninÃæ copÃsyam | sarva-lokÃnÃæ maheÓvaraæ mahÃ-niyantÃram antaryÃminaæ yoginÃm upÃsyam | sarva-bhÆtÃnÃæ suh­daæ k­payÃ sva-bhakta-dvÃrÃ sva-bhakty-upadeÓena hita-kÃriïam iti bhaktÃnÃm upÃsyaæ mÃæ j¤Ãtveti sattva-guïa-maya-j¤Ãnena nirguïasya mamÃnubhavÃsambhavÃt bhaktyÃham ekayÃ grÃhya÷ iti mad-ukte÷ | nirguïayÃ bhaktyaiva yogÅ svopÃsyaæ paramÃtmÃnaæ mÃm aparok«Ãnubhava-gocarÅk­tya ÓÃntiæ mok«am ­cchati prÃpnoti ||29||

ni«kÃma-karmaïÃ j¤ÃnÅ yogÅ cÃtra vimucyate |
j¤ÃtvÃtma-paramÃtmÃnÃv ity adhyÃyÃrtha Årita÷ ||
iti sÃrÃrtha-darÓinyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm |
gÅtÃsu pa¤camo 'dhyÃya÷ saægata÷ saÇgata÷ satÃm ||5||

baladeva÷ : evaæ samÃdhi-stha÷ k­ta-svÃtmÃvalokana÷ paramÃtmÃnam upÃsyam ucyata ity Ãha bhoktÃram iti | yaj¤ÃnÃæ tapasÃæ ca bhoktÃraæ pÃlakam | sarve«Ãæ lokÃnÃæ vidhi-rudrÃdÅnÃm api maheÓvaram | tam ÅÓvarÃïÃæ paramaæ maheÓvaraæ [ÁvetU 6.7] ity Ãdi ÓravaïÃt | sarva-bhÆtÃnÃæ suh­daæ nirapek«opakÃrakam | Åd­Óaæ mÃæ j¤ÃtvÃ svÃrÃdhyatayÃnubhÆya ÓÃntiæ saæsÃra-niv­ttim ­cchati labhate | sarveÓvarasya suh­daÓ ca samÃrÃdhanaæ khalu sukhÃvahaæ sukha-sÃdhanam iti ||29||

ni«kÃma-karmaïÃ yoga-Óiraskena vimucyate |
sa-ni«Âho j¤Ãna-garbheïety e«a pa¤cama-nirïaya÷ ||

iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhÃ«ye pa¤camo 'dhyÃya÷ 
||5||


pa¤camo 'dhyÃya÷ sannyÃsa-yoga÷ 
