Bhagavadgita 5 with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 5.1 arjuna uvàca saünyàsaü karmaõàü kçùõa punar yogaü ca ÷aüsasi | yac chreya etayor ekaü tan me bråhi suni÷citam ||1|| ÷rãdharaþ : nivàrya saü÷ayaü jiùõoþ karma-saünyàsa-yogayoþ | jitendriyasya ca yateþ pa¤came muktim abravãt || aj¤àna-sambhåtaü saü÷ayaü j¤ànàsinà chittvà karma-yogam àtiùñha ity uktam | tatra pårvàpara-virodhaü manvàno 'rjuna uvàca saünyàsam iti | yas tv àtma-ratir eva syàd ity àdinà sarvaü karmàkhilaü pàrtha ity àdinà ca karma-saünyàsaü kathayasi | j¤ànàsinà saü÷ayaü chittvà yogam àtiùñha iti punar yogaü ca kathayasi | na ca karma-saünyàsaþ karma-yoga÷ ca ekasyaiva ekadaiva sambhavataþ viruddha-svaråpatvàt | tasmàd etayor madhya ekasminn anuùñhàtavye sati mama yac chreyaþ suni÷citam tad ekaü bråhi ||1|| madhusådanaþ : adhyàyàbhyàü kçto dvàbhyàü nirõayaþ karma-bodhayoþ | karma-tat-tyàgayor dvàbhyàü nirõayaþ kriyate 'dhunà || tçtãye 'dhyàye jyàyasã cet karmaõas te ity àdinàrjunena pçùño bhagavàn j¤àna-karmaõor vikalpa-samuccayàsambhavenàdhikàri-bheda-vyavasthayà loke 'smin dvividhà niùñhà purà proktà mayànagha ity àdinà nirõayaü kçtavàn | tathà càj¤àdhikàrikaü karma na j¤ànena saha samuccãyate tejas-timirayor iva yugapad asambhavàt karmàdhikàra-hetu-bheda-buddhy-apanodakatvena j¤ànasya tad-virodhitvàt | nàpi vikalpyate ekàrthatvàbhàvàt | j¤àna-kàryasyàj¤àna-nà÷asya karmaõà kartum a÷akyatvàt tam eva viditvàpi mçtyum eti nànyaþ panthà vidyate 'nàyanàya iti ÷ruteþ | j¤àne jàte tu karma-kàryaü nàpekùyata evety uktaü yàvàn artha udapàne ity atra | tathà ca j¤àninaþ karmànadhikàre ni÷cite pràrabdha-karma-va÷àd vçthà-ceùñà-råpeõa tad-anuùñhànaü và sarva-karma-saünyàso veti nirvivàdaü caturthe nirõãtam | aj¤ena tv antaþ-karaõa-÷uddhi-dvàrà j¤ànotpattaye karmàõy anuùñheyàni tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena iti ÷ruteþ | sarvaü karmàkhilaü pàrtha j¤àne parisamàpyate iti bhagavad-vacanàc ca | evaü sarva-karmàõi j¤ànàrthàni | tathà sarva-karma-saünyàso 'pi j¤ànàrthaþ ÷råyate etam eva pravràjino lokam icchantaþ pravrajanti, ÷ànto dànta uparatas titikùuþ samàhito bhåtvàtmany evàtmànaü pa÷yet, tyajataiva hi taj j¤eyaü tyuktuþ pratyak paraü padam, satyànçte sukha-duþkhe vedàn imaü lokam amuü ca parityajyàtmànam anvicchet ity àdau | tatra karma tat-tyàgayor àràd upakàraka-saünipatyopakàrakayoþ prayàjàvaghàtayor iva na samuccayaþ sambhavati viruddhatvena yaugapadyàbhàvàt | nàpi karma-tat-tyàgayor àtma-j¤àna-màtra-phalatvenaikàrthatvàd atiràtrayoþ ùoóa÷i-grahaõàgrahaõayor iva vikalpaþ syàt | dvàra-bhedenaikàrthatvàbhàvàt | karmaõo hi pàpa-kùaya-råpam adçùñam eva dvàraü, saünyàsasya tu sarva-vikùepàbhàvena vicàràvasara-dàna-råpaü dçùñam eva dvàram | niyamàpårvaü tu dçùña-samavàyitvàd avaghàtàdàv iva na prayojakam | tathà càdçùñàrtha-dçùñàrthayor àràd upakàraka-saünipàtyopakàrakayor eka-pradhànàrthatve 'pi vikalpo nàsty eva | prayàjàvaghàtàdãnàm api tat-prasaïgàt | tasmàt krameõobhayam apy anùñheyam | tatràpi saünyàsànantaraü karmànuùñhànaü cet tadà parityakta-pårvà÷rama-svãkàreõàråóha-patitatvàt karmànadhikàritvaü pràktana-saünyàsa-vaiyarthyaü ca tasyàdçùñàrthatvàbhàvàt | prathama-kçta-saünyàsenaiva j¤ànàdhikàra-làbhe tad-uttara-kàle karmànuùñhàna-vaiyarthyaü ca | tasmàd àdau bhagavad-arpaõa-buddhyà niùkàma-karmànuùñhànàd antaþ-karaõa-÷uddhau tãvreõa vairàgyeõa vividiùàyàü dçóhàyàü sarva-karma-saünyàsaþ ÷ravaõa-mananàdi-råpa-vedànta-vàkya-vicàràya kartavya iti bhagavato matam | tathà coktam - na karmaõàm anàrambhàn naiùkarmyaü puruùo '÷nute iti | vakùyate ca - àrurukùor muner yogaü karma kàraõam ucyate | yogàråóhasya tasyaiva ÷amaþ kàraõam ucyate || [Gãtà 6.3] iti | yogo 'tra tãvra-vairàgya-pårvikà vividiùà | tad uktaü vàrtika-kàraiþ - pratyag vividiùàsiddhyai vedànuvacanàdayaþ | brahmàvàptyai tu tat-tyàga ãpsantãti ÷ruter balàt || iti | smçti÷ ca - kaùàya-païktiþ karmàõi j¤ànaü tu paramà gatiþ | kaùàye karmabhiþ pakve tato j¤ànaü pravartate || iti | mokùa-dharme - kaùàyaü pàcayitvà ca ÷reõã-sthàneùu ca triùu | pravrajec ca paraü sthànaü pàrivràjyam anuttamam || bhàvinaþ karaõai÷ càyaü bahu-saüsàra-yoniùu | àsàdayati ÷uddhàtmà mokùaü vai prathamà÷rame || tam àsàdya tu muktasya dçùñàrthasya vipa÷citaþ | triùv à÷rameùu ko nv artho bhavet paramàbhãpsitaþ || iti | mokùaü vairàgyam | etena kramàkrama-saünyàso dvàv api dar÷inau | tathà ca ÷rutiþ - brahmacaryaü samàpya gçhã bhaved gçhàd vanã bhåtvà pravrajed yadi vetarathà brahmacaryàd eva pravrajed gçhàd và vanàd và yad ahar eva virajet tad ahar eva pravrajet iti | tasmàd aj¤asyàviraktatà-da÷àyàü karmànuùñhànam eva | tasyaiva viraktatà-da÷àyàü saünyàsaþ ÷ravaõàdy-avasara-dànena j¤ànàrthaü iti da÷à-bhedenàj¤am adhikçtyaiva karma-tat-tyàgau vyàkhyàtuü pa¤cama-ùaùñhàv adhyàyàv àrabhyete | vidvat-saünyàsas tu j¤àna-balàd artha-siddha eveti sandehàbhàvàn na vicàryate | tatraikam eva jij¤àsum aj¤aü prati j¤ànàrthatvena karma-tat-tyàgayor vigdhànàt tayo÷ ca viruddhayor yugapad anuùñhànàsambhavàn mayà jij¤àsunà kim idànãm anuùñheyam iti sandihàno 'rjuna uvàca saünyàsam iti | he kçùõa ! sadànanda-råpa bhakta-duþkha-karùaõeti và | karmaõàü yàvaj-jãvàdi-÷ruti-vihitànàü nityànàü naimittikànàü ca saünyàsaü tyàgaü jij¤àsum aj¤aü prati kathayasi veda-mukhena punas tad-viruddhaü yogaü ca karmànuùñhàna-råpaü ÷aüsasi | etam eva pravràjino lokam icchantaþ pravrajanti, tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena ity àdi-vàkya-dvayena - nirà÷ãr yata-cittàtmà tyakta-sarva-parigrahaþ | ÷àrãraü kevalaü karma kurvann àpnoti kilbiùam || [Gãtà 4.21] chittvainaü saü÷ayaü yogam àtiùñhottiùñha bhàrata iti gãtà-vàkya-dvayena và | tatraikam aj¤aü prati karma-tat-tyàgayor vidhànàd yugapad ubhayànuùñhànasambhavàd etayoþ karma-tat-tyàgayor madhye yad ekaü ÷reyaþ pra÷asyataraü manyase karma và tat-tyàgaü và tan me bråhi suni÷citaü tava matam anuùñhànàya ||1|| vi÷vanàthaþ : proktaü j¤ànàd api ÷reùñhaü karma tad-dàçóhya-siddhaye | tat-padàrthasya ca j¤ànaü sàmyàd yà api pa¤came || pårvàdhyàyànte ÷rutena vàkya-dvàreõa virodham à÷aïkamànaþ pçcchati sannyàsam iti | yoga-saünyasta-karmàõaü j¤àna-saüchinna-saü÷ayam | àtmavantaü na karmàõi nibadhnanti dhanaüjaya || [Gãtà 4.41] iti vàkyena tvaü karma-yogenotpanna-j¤ànasya karma-saünyàsaü bråùe | tasmàd aj¤àna-saübhåtaü hçt-sthaü j¤ànàsinàtmanaþ | chittvainaü saü÷ayaü yogam àtiùñhottiùñha bhàrata || [Gãtà 4.42] ity anena punas tasyaiva karma-yogaü ca bråùe | na ca karma-saünyàsaþ karma-yoga÷ ca ekasyaiva ekadaiva sambhavataþ, sthiti-gativat viruddha-svaråpatvàt | tasmàj j¤ànã karma-saünyàsaü kuryàt, karma-yogaü và kuryàd iti tvad-abhipràyam anavagato |haü pçcchàmi etayor madhye yad ekaü ÷reyas tvayà suni÷citam tan me bråhi ||1|| baladevaþ : j¤ànataþ karmaõaþ ÷raiùñhyaü sukaratvàdinà hariþ | ÷uddhasya tad-akartçtvaü tvety àdi pràha pa¤came || dvitãye mumukùuü praty àtma-vij¤ànaü mocakam abhidhàya tad-upàyayà niùkàmaü karma kartavyam abhyadhàt | labdha-vij¤ànasya na kiücit karmàstãti yas tv àtma-ratir eva syàt iti tçtãye, sarvaü karmàkhilaü pàrtha iti caturthe càvàdãt | ante tu tasmàd aj¤àna-saübhåtaü [Gãtà 4.42] ity àdinà tasyaiva punaþ karma-yogaü pràvocat | tatràrjunaþ pçcchati saünyàsam iti | he kçùõa ! karmaõàü sannyàsaü sarvendriya-vyàpàra-virati-råpaü j¤àna-yogam ity arthaþ | punar yogaü karmànuùñhànaü ca sarvendriya-vyàpàra-råpaü ÷aüsasi | na caikasya yugapat tau sambhavetàü, sthiti-gativat tamas-tejovac ca viruddha-svaråpatvàt | tasmàl labdha-j¤ànaþ karma sannyased anutiùñhed veti bhavad-abhimataü vettum a÷akto 'haü pçcchàmi | etayoþ karma-sannyàsa-karmànuùñhànayor yad ekaü ÷reyas tvayà suni÷citaü tattvaü me bråhãti ||1|| __________________________________________________________ BhG 5.2 ÷rã-bhagavàn uvàca saünyàsaþ karma-yoga÷ ca niþ÷reyasa-karàv ubhau | tayos tu karma-saünyàsàt karma-yogo vi÷iùyate ||2|| ÷rãdharaþ : atrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca saünyàsa iti | ayaü bhàvaþ - na hi vedànta-vedyàtma-tattvaj¤aü prati karma-yogam ahaü bravãmi | yataþ pårvoktena saünyàsena virodhaþ syàt | api tu dehàtmàbhimàninaü tvàü bandhu-vadhàdi-nimitta-÷oka-mohàdi-kçtam enaü saü÷ayaü dehàtma-viveka-j¤ànàsinà chittvà paramàtma-j¤ànopàya-bhåtaü karma-yogam àtiùñheti bravãmi | karma-yogena ÷uddha-cittasyàtma-tattva-j¤àne jàte sati tat-paripàkàrthaü j¤àna-niùñhàïgatvena saünyàsaþ pårvam uktaþ | evaü saty aïga-pradhànayor vikalpa-yogàt saünyàsaþ karma-yoga÷ cety etàv ubhàv api bhåmikà-bhedena samuccitàv eva niþ÷reyasaü sàdhayataþ | tathàpi tu tayor madhye tu karma-saünyàsàt sakà÷àt karma-yogo vi÷iùño bhavatãti ||2|| madhusådanaþ : evam arjunasya pra÷ne tad-uttaram ÷rã-bhagavàn uvàca saünyàsa iti | niþ÷reyasa-karau j¤ànotpatti-hetutvena mokùopayoginau | tayos tu karma-saünyàsàd anadhikàri-kçtàt karma-yogo vi÷iùyate ÷reyàn adhikàra-sampàdakatvena ||2|| vi÷vanàthaþ : karma-yogo vi÷iùyata iti j¤àninaþ karma-karaõe na ko 'pi doùaþ | pratyuta niùkàma-karmaõà citta-÷uddhi-dàróhyàj j¤àna-dàróhyam eva syàt | saünyàsinas tu kadàcit citta-vaiguõye sati tad-upa÷amanàrthaü kiü karma niùiddham ? j¤ànàbhyàsa-pratibandhakaü tu citta-vaiguõyam eva | viùaya-grahaõe tu vàntà÷itvam eva syàd iti bhàvaþ ||2|| baladevaþ : evaü pçùño ÷rã-bhagavàn uvàca saünyàsa iti | niþ÷reyasa-karau mukti-hetå | karma-saünyàsàj j¤àna-yogàd vi÷iùyate ÷reùñho bhavati | ayaü bhàvaþ - na khalu labdha-j¤ànasyàpi karma-yogo doùàvahaþ | kintu j¤àna-garbhatvàj j¤àna-dàróhya-kçd eva | j¤àna-niùñhatayà karma-sannyàsinas tu citta-doùe sati tad-doùa-vinà÷àya karmànuùñheyaü pratiùedhaka-÷àstràt | karma-tyàga-vàkyàni tv àtmani ratau satyàü karmàõi taü svayaü tjayantãty àhuþ | tasmàt sukaratvàd apramàdatvàj j¤àna-garbhatvàc ca karma-yogaþ ÷reyàn iti ||2|| __________________________________________________________ BhG 5.3 j¤eyaþ sa nitya-saünyàsã yo na dveùñi na kàïkùati | nirdvandvo hi mahà-bàho sukhaü bandhàt pramucyate ||3|| ÷rãdharaþ : kuta ity apekùàyàü saünyàsitvena karma-yoginaü stuvaüs tasya ÷reùñhatvaü dar÷ayati j¤eya iti | ràga-dveùàdi-ràhityena parame÷varàrthaü karmàõi yo 'nutiùñhati sa nityaü karmànuùñhàna-kàle 'pi saünyàsãty evaü j¤eyaþ | tatra hetuþ nirdvandvo ràga-dveùàdi-dvandva-÷ånyo hi ÷uddha-citto j¤àna-dvàrà sukham anàyàsenaiva bandhàt saüsàràt pramucyate ||3|| madhusådanaþ : tam eva karma-yogaü stauti j¤eya iti tribhiþ | sa karmaõi pravçtto 'pi nityaü saünyàsãti j¤eyaþ | ko 'sau ? yo na dveùñi bhagavad-arpaõa-buddhyà kriyamàõaü karma niùphalatva-÷aïkayà | na kàïkùati svargàdikam | nirdvandvo ràga-dveùa-rahito hi yasmàt sukham anàyàsena he mahàbàho bandhàd antaþkaraõà÷uddhi-råpàj j¤àna-pratibandhàt pramucyate nityànitya-vastu-vivekàdi-prakarùeõa mukto bhavati ||3|| vi÷vanàthaþ : na ca sannyàsa-pràpyo mokùo 'kçta-saünyàsenaiva tena na pràpya iti vàcyam ity àha j¤eya iti | sa tu ÷uddha-cittaþ karmã nitya-saünyàsã eva j¤eyaþ | he mahàbàho iti mukti-nagarãü jetuü sa eva mahàvãra iti bhàvaþ ||3|| baladevaþ : kuto vi÷iùyate tatràha j¤eya iti | sa vi÷uddha-cittaþ karma-yogã nitya-saünyàsã | sa sarvadà j¤àna-yoga-niùñho j¤eyaþ | yaþ karmàntargatàtmànubhavànanda-paritçptas tato 'nyat kiücit na kàïkùati na ca dveùñi | nirdvandvo dvandva-sahiùõuþ sukham anàyàsena sukara-karma-niùñhayety arthaþ ||3|| __________________________________________________________ BhG 5.4 sàükhya-yogau pçthag bàlàþ pravadanti na paõóitàþ | ekam apy àsthitaþ samyag ubhayor vindate phalam ||4|| ÷rãdharaþ : yasmàd evam aïga-pradhànatvenobhayor avasthà-bhedena krama-samuccayaþ | ato vikalpam aïgãkçtyobhayoþ kaþ ÷reùñha iti pra÷no 'j¤àninàm evocitaþ | na vivekinàm ity àha sàïkhya-yogàv iti | sàïkhya-÷abdena j¤àna-niùñhà-vàcinà tad-aïgaü saünyàsaü lakùayati | saünyàsa-karma-yogau eka-phalau santau pçthak svatantràv iti bàlà aj¤à eva pravadanti na tu paõóitàþ | tatra hetuþ - anayor ekam apy samyag àsthita à÷ritavàn ubhayor api phalam àpnoti | tathà hi karma-yogaü samyag anutiùñhan ÷uddha-cittaþ san j¤àna-dvàrà yad ubhayoþ phalaü kaivalyaü tad vindati | saünyàsaü samyag àsthito 'pi pårvam anuùñhitasya karma-yogasyàpi paramparayà j¤àna-dvàrà yad ubhayoþ phalaü kaivalyaü tad vindatãti na pçthak phalatvam anayor ity arthaþ ||4|| madhusådanaþ : nanu yaþ karmaõi pravçttaþ sa kathaü saünyàsãti j¤àtavyaþ karma-tat-tyàgayoþ svaråpa-virodhàt phalaikyàt tatheti cet, na | svaråpato viruddhayoþ phale 'pi virodhasyaucityàt | tathà ca niþ÷reyasa-karàv ubhàv ity anupapannam ity à÷aïkyàha sàükhya-yogàv iti | saükhyà samyag àtma-buddhis tàü vahatãti j¤ànàntaraïga-sàdhanatayà sàïkhyaþ saünyàsaþ | yogaþ pårvokta-karma-yogaþ | tau pçthag viruddha-phalau bàlàþ ÷àstràrtha-viveka-j¤àna-÷ånyàþ pravadanti, na paõóitàþ | kiü tarhi paõóitànàü matam ? ucyate - ekam apy saünyàsa-karmaõor madhye samyag àsthitaþ svàdhikàrànuråpeõa samyag yathà-÷àstraü kçtavàn sann ubhayor vindate phalam j¤ànotpatti-dvàreõa niþ÷reyasam ekam eva ||4|| vi÷vanàthaþ : tasmàd yac chreya evaitayor iti tvad-uktam api vastuto na ghañate | vivekibhir ubhayoþ pàrthakyàbhàvasya dçùñatvàd ity àha sàükhya-yogàv iti | sàükhya-÷abdena j¤àna-niùñhà-vàcinà tad-aïgaþ saünyàso lakùyate | saünyàsa-karma-yogau pçthak svatantràv iti bàlàþ vadanti, na tu vij¤àþ j¤eyaþ sa nitya-saünyàsã iti pårvokteþ | ata ekam apãty àdi ||4|| baladevaþ : yaþ ÷reya etayor ekam iti tvad-vàkyaü ca na ghañata ity àha sàükhyeti | j¤àna-yoga-karma-yogau phala-bhedàt pçthag-bhåtàv iti bàlàþ pravadanti, na tu paõóitàþ | ataeva ekam ity àdi phalam àtmàvaloka-lakùaõam ||4|| __________________________________________________________ BhG 5.5 yat sàükhyaiþ pràpyate sthànaü tad yogair api gamyate | ekaü sàükhyaü ca yogaü ca yaþ pa÷yati sa pa÷yati ||5|| ÷rãdharaþ : etad eva sphuñayati yat sàükhyair iti | sàükhyair j¤àna-niùñhaiþ saünyàsibhir yat sthànaü mokùàkhyaü prakarùeõa sàkùàd avàpyate, yogair ity àr÷a àditvàn matv-arthãyo 'c-pratyayo draùñavyaþ | tena karma-yogibhir api tad eva j¤àna-dvàreõa gamyate 'vàpyate | ataþ sàükhyaü ca yogaü ca ekaphalatvena ekaü yaþ pa÷yati sa eva samyak pa÷yati ||5|| madhusådanaþ : ekasyànuùñhànàt katham ubhayoþ phalaü vindate tathàha yat sàükhyair iti | sàïkhyair j¤àna-niùñhaiþ saünyàsibhir aihika-karmànuùñhàna-÷ånyatve 'pi pràg-bhavãya-karmabhir eva saüskçtàntaþ-karaõaiþ ÷ravaõàdi-pårvikayà j¤àna-niùñhayà yat prasiddhaü sthànaü tiùñhaty evàsmin na tu kadàpi cyavata iti vyutpattyà mokùàkhyaü pràpyata àvaraõàbhàva-màtreõa labhyata iva nitya-pràptatvàt, yogair api bhagavad-arpaõa-buddhyà phalàbhisandhi-ràhityena kçtàni karmàõi ÷àstrãyàõi yogàs te yeùàü santi te 'pi yogàþ | ar÷a-àditvàn matv-arthãyo 'c-pratyayaþ | tair yogibhir api sattva-÷uddhyà saühyàsa-pårvaka-÷ravaõàdi-puraþ-sarayà j¤àna-niùñhayà vartamàne bhaviùyati và janmani sampatsyamànayà tat sthànaü gamyate | ata eka-phalatvàd ekaü sàükhyaü ca yogaü ca yaþ pa÷yati sa eva samyak pa÷yati nànyaþ | ayaü bhàvaþ yeùàü saünyàsa-pårvikà j¤àna-niùñhà dç÷yate teùàü tayaiva liïgena pràg-janmasu bhagavad-arpita-karma-niùñhànumãyate | kàraõam antareõa kàryotpatty-ayogàt | tad uktam - yàny ato 'nyàni janmàni teùu nånaü kçtaü bhavet | yat kçtyaü puruùeõeha nànyathà brahmaõi sthitiþ || iti | evaü yeùàü bhagavad-arpita-karma-niùñhà dç÷yate teùàü tayaiva liïgena bhàvinã saünyàsa-pårvaj¤àna-niùñhànumãyate sàmagryàþ kàryàvyabhicàritvàt | tasmàd aj¤ena mumukùuõàntaþkaraõa-÷uddhaye prathamaü karma-yogo 'nuùñheyo na tu saünyàsaþ | sa tu vairàgya-tãvratàyàü svayam eva bhaviùyatãti ||5|| vi÷vanàthaþ : etad eva spaùñayati yad iti | sàükhyaiþ sannyàsena yogair niùkàma-karmaõà | bahu-vacanaü gauraveõa | ataeva tad dvayaü pçthag-bhåtam api yo vivekenaikam eva pa÷yati sa pa÷yati, cakùuùmàn paõóita ity arthaþ ||5|| baladevaþ : etad vi÷adayati yad iti | sàükhyair j¤àna-yogibhir yogaiþ niùkàma-karmabhiþ | ar÷a àdy ac | sthànaü àtmàvaloka-lakùaõam | ataeva tad dvayaü nivçtti-pravçtti-råpatayà bhinna-råpam api phalaikyàd ekaü yaþ pa÷yati vetti, sa pa÷yati sa cakùuùmàn paõóita ity arthaþ ||5|| __________________________________________________________ BhG 5.6 saünyàsas tu mahàbàho duþkham àptum ayogataþ | yoga-yukto munir brahma nacireõàdhigacchati ||6|| ÷rãdharaþ : yadi karma-yogino 'py antataþ saünyàsenaiva j¤àna-nisñhà tarhy àdita eva saünyàsaþ kartuü yukta iti manvànaü praty àha saünyàsa iti | ayogataþ karma-yogaü vinà saünyàso duþkham àptum duþkha-hetuþ | a÷akya ity arthaþ | citta-÷uddhy-abhàvena j¤àna-niùñhàyà asambhavàt | yoga-yuktas tu ÷uddha-cittatayà muniþ saünyàsã bhåtvàcireõaiva brahmàdhigacchati | aparokùaü jànàti | ata÷ citta-÷uddheþ pràk karma-yoga eva saünyàsàd vi÷iùyata iti pårvoktaü siddham | tad uktaü vàrttika-kçdbhiþ - pramàdino bahi÷ cittàþ pi÷unàþ kalahotsukàþ | sannyàsino 'pi dç÷yante daiva-sandåùità÷rayàþ || iti ||6|| madhusådanaþ : a÷uddhàntaþkaraõenàpi saünyàsa eva prathamaü kuto na kriyate j¤àna-niùñhà-hetutvena tasyàva÷akatvàd iti cet tatràha saünyàsa iti | ayogato yogam antaþ-karaõa-÷odhakaü ÷àstrãyaü karmàntareõa hañhàd eva yaþ kçtaþ saünyàsaþ sa tu duþkham àptum eva bhavati, a÷uddhàntaþkaraõatvena tat-phalasya j¤àna-nisñhàyà asambhavàt | ÷odhake ca karmaõy anadhikàràt karma-brahmobhaya-bhraùñatvena parama-saïkañàpatteþ | karma-yoga-yuktas tu ÷uddhàntaþkaraõatvàn munir manana-÷ãlaþ saünyàsã bhåtvà brahma satya-j¤ànàdi-lakùaõam àtmànaü na cireõa ÷ãghram evàdhigacchati sàkùàtkaroti pratibandhakàbhàvàt | etac coktaü pràg eva - na karmaõàm anàrambhàn naiùkarmyaü puruùo '÷nute | na ca saünyasanàd eva siddhiü samadhigacchati || [Gãtà 3.4] iti | ata eka-phalatve 'pi karma-saünyàsàt karma-yogo vi÷iùyata iti yat pràg uktaü tad upapannam ||6|| vi÷vanàthaþ : kintu samyak-citta-÷uddhim anirdhàrayato j¤àninaþ saünyàso duþkhadaþ karma-yogas tu sukhada eveti pårva-vya¤jitam arthaü spaùñam evàha saünyàsas tv iti | citta-vaiguõye satãti ÷eùaþ | ayogataþ karma-yogàbhàvàc citta-vaiguõya-pra÷àmaka-karma-yogasya saünyàsiny abhàvàt tatra anadhikàràd ity arthaþ | saünyàso duþkham eva pràptuü bhavati | tad uktaü vàrttika-kçdbhiþ - pramàdino bahi÷ cittàþ pi÷unàþ kalahotsukàþ | sannyàsino 'pi dç÷yante daiva-sandåùità÷rayàþ || iti | ÷rutir api -yadi na samuddharanti yatayo hçdi kàma-jañà iti | bhagavatàpi yas tva saüyata-ùaó-vargaþ [BhP 11.18.40] ity àdy uktam | tasmàd yoga-yuktaþ niùkàma-karmavàn munir j¤ànã san brahma ÷ãghraü pràpnoti ||6|| baladevaþ : j¤àna-yogasya duùkaratvàt sukara-karma-yogaþ ÷reyàn ity àha saünyàsas tv iti | saünyàsaþ sarvendriya-vyàpàra-vinivçtti-råpo j¤àna-yogaþ | ayogataþ karma-yogaü vinà duþkhaü pràptum bhavati | duùkaratvàt sapramàdatvàc ca duþkha-hetur eva syàd ity arthaþ | yoga-yukta-niùkàma-karmã tu munir àtma-manana-÷ãlaþ sann acireõa ÷ãghram eva brahmàdhigacchati ||6|| __________________________________________________________ BhG 5.7 yoga-yukto vi÷uddhàtmà vijitàtmà jitendriyaþ | sarva-bhåtàtma-bhåtàtmà kurvann api na lipyate ||7|| ÷rãdharaþ : karma-yogàdi-krameõa brahmàdhigame saty api tad-uparitanena karmaõà bandhaþ syàd evety à÷aïkyàha yoga-yukta iti | yogena yuktaþ | ataeva vi÷uddha àtmà cittaü yasya saþ | ataeva vijita àtmà ÷arãraü yena | ataeva jitànãndriyàõi yena | tata÷ ca sarveùàü bhåtànàm àtma-bhåta àtmà yasya sa loka-saïgrahàrthaü svàbhàvikaü và karma kurvann api na lipyate ||7|| madhusådanaþ : nanu karmaõo bandha-hetutvàd yoga-yukto munir brahmàdhigacchatãty anupapannam ity ata àha yoga-yukta iti | bhagavad-arpaõa-phalàbhisandhi-ràhityàdi-guõa-yuktaü ÷àstrãyaü karma yoga ity ucyate | tena yogena yuktaþ puruùaþ prathamaü vi÷uddhàtmà vi÷uddho rajas-tamo-bhyàm akaluùita àtmàntaþkaraõa-råpaü sattvaü yasya sa tathà | nirmalàntaþ-karaõaþ san vijitàtmà sva-va÷ãkçta-dehaþ | tato jitendriyaþ sva-va÷ãkçta-sarva-bàhyendriyaþ | etena manåktas tridaõóã kathitaþ - vàg-daõóo 'tha mano-daõóaþ kàya-daõóas tathaiva ca | yasyaite nityatà daõóàþ sa tridaõóãti kathyata || iti | vàg iti bàhyendriyopalakùaõam | etàdç÷asya tattva-j¤ànam ava÷yaü bhavatãty àha sarva-bhåtàtma-bhåtàtmà sarva-bhåta àtma-bhåta÷ càtmà svaråpaü yasya sa tathà | jaóàjaóàtmakaü sarva àtma-màtraü pa÷yann ity arthaþ | sarveùàü bhåtànàm àtma-bhåta àtmà yasyeti vyàkhyàne tu sarva-bhåtàtmety etàvataivàrtah-làbhàd àtma-bhåtety adhikaü syàt | sarvàtma-padayor jaóàjaóa-paratve tu sama¤jasam | etàdç÷aþ paramàrtha-dar÷ã kurvann api karmàõi para-dçùñyà na lipyate taiþ karmabhiþ sva-dçùñyà tad-abhàvàd ity arthaþ ||7|| vi÷vanàthaþ : kçtenàpi karmaõà j¤àninas tasya na lepa ity àha yogeti | yoga-yukto j¤ànã trividhaþ - vi÷uddhàtmà vijita-buddhir ekaþ | vijitàtmà vi÷uddha-citto dvitãyaþ | jitendriyas tçtãya iti | pårva-pårveùàü sàdhana-tàratamyàd utkarùaþ | etàdç÷e gçhasthe tu sarve 'pi jãvà anurajyantãty àha sarveùàm api bhåtànàm àtma-bhåtaþ premàspadãbhåta àtmà deho yasya saþ ||7|| baladevaþ : ãdç÷ã mumukùuþ sarveùàü preyàn ity àha yogeti | yoge niùkàme karmaõi yukto nirataþ | ataeva vi÷uddhàtmà nirmala-buddhiþ | ataeva vijitàtmà va÷ãkçta-manàþ | ataeva jitendriyaþ ÷abdàdi-viùaya-ràga-÷ånyaþ | ataeva sarveùàü bhåtànàü jãvànàm àtma-bhåtaþ premàspadatàm gata àtmà deho yasya saþ | na càtra pàrtha-sàrathinà sarvàtmaikyam abhimatam - na tv evàham ity àdinà sarvàtmanàü mitho bhedasya tenàbhidhànàt | tad-vàdinàpi vij¤àj¤àbhedasya vaktum a÷aktyatvàc ca | evambhåtaþ kurvann api viviktàtmànusandhànàd anàtmany àtmàbhimànena na lipyate acireõàtmànam adhigacchati | ataþ karma-yogaþ ÷reyàn ||7|| __________________________________________________________ BhG 5.8 naiva kiü cit karomãti yukto manyeta tattva-vit | pa÷ya¤ ÷çõvan spç÷a¤ jighrann a÷nan gacchan svapa¤ ÷vasan ||8|| pralapan visçjan gçhõann unmiùan nimiùann api | indriyàõãndriyàrtheùu vartanta iti dhàrayan ||9|| ÷rãdharaþ : karma kurvann api na lipyata ity etad viruddham ity à÷aïkya kartçtvàbhimànàbhàvàn na viruddham ity àha naiveti dvàbhyàm | karma-yogena yuktaþ krameõa tattvavid bhåtvà dar÷ana-÷ravaõàdãni kurvann apãndriyàõãndriyàrtheùu vartanta iti dhàrayan buddhyà ni÷cinvan kiücid apy ahaü na karomãti manyeta manyate | tatra dar÷ana-÷ravaõa-spar÷anàghrànà÷anàni cakùur-àdi-j¤ànendriya-vyàpàràþ | gatiþ pàdayoþ | svàpo buddheþ | ÷vàsaþ pràõasya | pralapanaü vàg-indriyasya | visargaþ pàyåpasthayoþ | grahaõaü hastayoþ | unmeùaõa-nimeùaõe kårmàkhya-pràõasyeti vivekaþ | etàni karmàõi kurvann api abhimànàbhàvàd brahma-vin na lipyate | tathà ca paràmarùaü såtram - tad-adhigama uttara-pårvàghayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àd iti ||8-9|| madhusådanaþ : etad eva vivçõoti naiveti dvàbhyàm | cakùur-àdi-j¤ànendriyair vàg-àdi-karmendriyaiþ pràõ¨di-vàyu-bhedair antaþ-karaõa-catuùñayena ca tat-tac-ceùñàsu kriyamàõàsu indriyàõãndriyàdãny evendriyàrtheùu sva-sva-viùayeùu vartante pravartante na tv aham iti dhàrayann avadhàrayann naiva kiücit karomãti manyeta manyate tattvavit paramàrtha-dar÷ã yuktaþ samàhita-cittaþ | athavàdau yuktaþ karma-yogena pa÷càd antaþkaraõa-÷uddhi-dvàreõa tattvavid bhåtvà naiva kiücit karomãti manyata iti sambandhaþ | tatra dar÷ana-÷ravaõa-spar÷ana-ghràõà÷anàni cakùuþ-÷rotra-tvag-ghràõa-rasanànàü pa¤ca-j¤ànendriyàõàü vyàpàràþ pa÷yan ÷çõvan spç÷a¤ jighrann a÷nann ity uktàþ | gatiþ pàdayoþ | pralàpo vàcaþ | visargaþ pàyåpasthayoþ | grahaõaü hastayor iti pa¤ca karmendriya-vyàpàrà gacchan pralapan visçjan gçhõann ity uktàþ | ÷vasann iti pràõàdi-pa¤cakasya vyàpàropalakùaõam | unmiùan nimiùann iti nàga-kårmàdi-pa¤cakasya | svapann ity antaþ-karaõa-catuùñayasya | artha-krama-va÷àt pàñha-kramaü bhaïktvà vyàkhyàtàv imau ÷lokau | yasmàt sarva-vyàpàreùv apy àtmano 'kartçtvam eva pa÷yati | ataþ kurvann api na lipyata iti yuktam evoktam iti bhàvaþ ||8-9|| vi÷vanàthaþ : yena karmaõàlepas taü prakàraü ÷ikùayati naiveti | yuktaþ karma-yogã dar÷anàdãni kurvann apãndriyàõãndriyàrtheùu vartanta iti dhàrayan buddhyà ni÷cinvan nirabhimànaþ kiücid apy ahaü naiva karomãti manyate ||8-9|| baladevaþ : ÷uddhasyàtmano 'dhiùñhànàdi-pa¤càpekùita-karma-kartçtvaü nàstãty upadi÷ati naiveti | yukto niùkàma-karmã pràdhànika-dehendriyàdi-saüsargàd dar÷anàdãni karmàõi kurvann api tattva-vit viviktam àtma-tattvam anubhavan indriyàrtheùu råpàdiùu indriyàõi cakùur-àdãni mad-vàsanànuguõa-paramàtma-preritàni vartanta iti dhàrayan ni÷cinvann ahaü kiücid api na karomãti manyate | pa÷ya¤ ÷çõvan spç÷a¤ jighrann a÷nann iti cakùuþ-÷rotra-tvag-ghràõa-rasanànàü j¤ànendriyàõàü dar÷ana-÷ravaõa-spar÷anàghrànà÷anàni vyàpàràþ | tatra gamanaü pàdayoþ | pralàpo vàcaþ | visargànandaþ pàyåpasthayoþ | grahaõaü hastayor iti bodhyam | ÷vasann iti pràõàdãnàm unmiùan nimiùann iti nàgàdãnàü pràõa-bhedànàm | svapann ity antaþkaraõànàm ity arthaþ kramàd vyàkhyeyam | vij¤àna-sukhaika-rasasya mamànàdi-vàsanà-hetuka-pràdhànika-dehàdi-sambandha-nimittaü tadãdç÷a-karma-kartçtvam, na tu svaråpaika-nimittam iti manyata ity arthaþ | na svaråpa-prayuktam àtmanaþ kartçtvaü kiücid api nàstãti ÷akyam abhidhàtuü nirdhàraõe manane ca tasyàbhidhànàt | tat tac ca j¤ànam eva tac càtmano nityam | na hi vij¤àtur vij¤àter viparilàpo vidyate iti ÷ruteþ | tat-siddhi÷ ca hariõà dharma-bhåtena j¤ànena ca ity àhuþ ||8-9|| __________________________________________________________ BhG 5.10 brahmaõy àdhàya karmàõi saïgaü tyaktvà karoti yaþ | lipyate na sa pàpena padma-patram ivàmbhasà ||10|| ÷rãdharaþ : tarhi yasya karomãti abhimàno 'sti tasya karma-lepo durvàraþ | tathàvi÷uddha-cittatvàt saünyàso 'pi nàsti iti mahat saïkañam àpannam ity à÷aïkyàha brahmaõãti | brahmaõy àdhàya parame÷vare samarpya | tat-phale ca saïgaü tyaktvà | yaþ karmàõi karoti asau pàpena bandhu-hetutayà pàpiùñhena puõya-pàpàtmakena karmaõà na lipyate yathà padma-patram ambhasi sthitam api tenàmbhasà na lipyate tadvat ||10|| madhusådanaþ : tarhy avidvàn kartçtvàbhimànàl lipyetaiva tathà ca karthaü tasya saünyàsa-pårvikà j¤àna-niùñhà syàd iti tatràha brahmaõãti | brahmaõi parame÷vara àdhàya samarpya saïgaü phalàbhilàùaü tyaktve÷varàrthaü bhçtya iva svàmy-arthaü sva-phala-nirapekùatayà karomãty abhipràyeõa karmàõi laukikàni vaidikàni ca karoti yo lipyate na sa pàpena pàpa-puõyàtmakena karmaõeti yàvat | yathà padma-patram upari prakùiptenàmbhasà na lipyate tadvat | bhagavad-arpaõa-buddhyànuùñhitaü karma buddhi-÷uddhi-phalam eva syàt ||10|| vi÷vanàthaþ : kiü ca brahmaõi parame÷vare mayi samarpya saïgaü tyaktvà sàbhimàno 'pi karmàsaktiü vihàya yaþ karmàõi karoti | pàpenety upalakùaõam | so 'pi karma-màtreõaiva na lipyate ||10|| baladevaþ : uktaü vi÷adayann àha brahmaõãti | brahma-÷abdenàtra triguõàvasthaü pradhànam uktam | tasmàd etad brahma-nàma-råpam annaü ca j¤àyata iti ÷ravaõàt | mama yonir mahad brahma iti vakùyamàõàc ca | dehendriyàdãni pradhàna-pariõàma-vi÷eùàõi bhavanti tad-råpatayà pariõate pradhàne dar÷anàdãni karmàõy àdhàya tasyaivaitàni | na tu tad-viviktasya ÷uddhasya mameti nirdhàryety arthaþ | saïgaü tat-phalàbhilàùaü tat-kartçtvàbhinive÷aü ca tyaktvà | yas tàni karoti sa tàdçg dehàdimattayà sann api dehàdy-àtmàbhimànena pàpena na lipyate | tathoparinikùiptenàmbhasà spçùñam api padma-patraü tadvat | na ca mayi saünyasya karmàõi iti pårva-svàrasyàd brahmaõi paramàtmanãti vyàkhyeyam | pràdhànika-dehàdi-saüsçùñasyaiva jãvasya dar÷anàdi-karma-kartçtvaü, na tu tad-viviktasyety arthasya prakçtatvàt ||10|| __________________________________________________________ BhG 5.11 kàyena manasà buddhyà kevalair indriyair api | yoginaþ karma kurvanti saïgaü tyaktvàtma-÷uddhaye ||11|| ÷rãdharaþ : kevalaü sattva-÷uddhi-màtra-phalam eva tasya karmaõaþ syàt yasmàt kàyeneti | kàyena dehena manasà buddhyà ca | yoginaþ saïgaü tyaktvà kàyena manasà buddhyà kevalair indriyair api | kevala-÷abdaþ kàyàdibhir api pratyekaü sambadhyate | sarva-vyàpàreùu mamatà-varjanàya yoginaþ karmiõaþ karma kurvanti | saïgaü tyaktvà phala-viùayam | àtma-÷uddhaye sattva-÷uddhaya ity arthaþ | tasmàt tatraiva tavàdhikàra iti ||11|| madhusådanaþ : tad eva vivçõoti kàyeneti | kàyena manasà buddhyendriyair api yoginaþ karmiõaþ phala-saïgaü tyaktvà karma kurvanti kàyàdãnàü sarveùàü vi÷eùaõaü kevalair iti | ã÷varàyaiva karomi na mama phalàyeti mamatà-÷ånyair ity arthaþ | àtma-÷uddhaye citta-÷uddhy-artham ||11|| vi÷vanàthaþ : kevalair indriyair iti | indràya svàhà ity àdinà havir-àdy-arpaõa-kàle yadyapi manaþ kvàpy anyatra tad apãty arthaþ | àtma-vi÷uddhaye manaþ-÷uddhy-artham ||11|| baladevaþ : sad-àcàraü pramàõayann etad vivçõoti kàyeneti | kàyàdibhiþ sàdhyaü karma kàyàdy-ahaübhàva-÷ånyà yoginaþ kurvanti | kevalair vi÷uddhaiþ | saïgaü tyaktveti pràgvad àtma-÷uddhaye anàdi-dehàtmàbhimàna-nivçttaye ||11|| __________________________________________________________ BhG 5.12 yuktaþ karma-phalaü tyaktvà ÷àntim àpnoti naiùñhikãm | ayuktaþ kàma-kàreõa phale sakto nibadhyate ||12|| ÷rãdharaþ : nanu kathaü tenaiva karmaõà ka÷cin mucyate ka÷cid badhyate iti vyavasthà ? ata àha yukta iti | yuktaþ parame÷varaika-niùñhaþ san karmaõaþ phalaü tyaktvà karmaõi kurvann àtyantikãü ÷àntiü mokùaü pràpnoti | ayuktas tu bahirmukhaþ kàma-kàreõa kàmataþ pravçttyà phala àsakto nitaràü bandhaü pràpnoti ||12|| madhusådanaþ : kartçtvàbhimàna-sàmye 'pi tenaiva karmaõà ka÷cin mucyate ka÷cit tu badhyata iti vaiùamye ko hetur iti tatràha yukta iti | yukta ã÷varàyaivaitàni karmàõi na mama phalàyety evam abhipràyavàn karma-phalaü tyaktvà karmàõi kurvan ÷àntim mokùàkhyàm àpnoti naiùñhikãü sattva-÷uddhi-nitya-vastu-viveka-saünyàsa-j¤àna-niùñhà-krameõa jàtàm iti yàvat | yas tu punar ayukta ã÷varàyaivaitàni karmàõi na mama phalàyety abhipràya-÷ånyaþ sa kàma-kàreõa kàmataþ pravçttyà mama phalàyaivedaü karma karomãti phale sakto nibadhyate karmabhir nitaràü saüsàra-bandhaü pràpnoti | yasmàd evaü tasmàt tvam api yuktaþ san karmàõi kurv iti vàkya-÷eùaþ ||12|| vi÷vanàthaþ : karma-karaõe anàsakty-àsaktã eva mokùa-bandha-hetå ity àha yukto yogã niùkàma-karmãtity arthaþ | naiùñhikãm niùñhà-pràptàü ÷àntiü mokùam ity arthaþ | ayuktaþ sa-kàma-karmãty arthaþ | kàma-kàreõa kàma-pravçttyà ||12|| baladevaþ : yukta àtmàrpita-manàþ karma-phalaü tyaktvà kurvann naiùñhikãm sthiràü ÷àntim àtmàvaloka-lakùaõàm àpnoti | ayukta àtmànarpita-manàþ karma-phale saktaþ kàma-kàreõa kàmataþ karmaõi pravçttyà nibadhyate saüsarati ||12|| __________________________________________________________ BhG 5.13 sarva-karmàõi manasà saünyasyàste sukhaü va÷ã | nava-dvàre pure dehã naiva kurvan na kàrayan ||13|| ÷rãdharaþ : evaü tàvac citta-÷uddhi-÷ånyasya saünyàsàt karma-yogo vi÷iùyate ity etat prapa¤citam | idànãü ÷uddha-cittasya saünyàsaþ ÷reùñha ity àha sarva-karmàõãti | va÷ã yata-cittaþ | sarvàõi karmàõi vikùepakàni manasà viveka-yuktena saünyasya sukhaü yathà bhavaty evaü j¤àna-niùñhaþ sann àste | kvàsta iti ? ata àha nava-dvàra iti | netre nàsike karõau mukhaü ceti sapta ÷iro-gatàni | adhogate dve pàyåpastha-råpe iti | evaü nava-dvàràõi yasmiüs tasmin pure puravad ahaïkàra-÷ånye dehe dehy avatiùñhate | ahaïkàràbhàvàd eva svyaü tena dehena naiva kurvan mama-kàràbhàvàc ca na kàrayan ity avi÷uddha-cittàd vyavçttir uktà | a÷uddha-citto hi saünyasya punaþ karoti kàrayati ca | na tv ayaü tathà | antaþ sukhaü àsta ity arthaþ ||13|| madhusådanaþ : a÷uddha-cittasya kevalàt saünyàsàt karma-yogaþ ÷reyàn iti pårvoktaü prapa¤cyàdhunà ÷uddha-cittasya sarva-karma-saünyàsa eva ÷reyàn ity àha sarva-karmàõãti | nityaü naimittikaü kàmyaü pratiùiddhaü ceti sarvàõi karmàõi manasà karmaõy akarma yaþ pa÷yed ity atroktenàkartràtma-svaråpa-samyag-dar÷anena saünyasya parityajya pràrabdha-karma-va÷àd àste tiùñhaty eva | kiü duþkhena nety àha sukham anàyàsena | àyàsa-hetu-kàya-vàï-mano-vyàpàra-÷ånyatvàt | kàya-vàï-manàüsi svacchandàni kuto na vyàpriyante tatràha va÷ã sva-va÷ãkçta-kàrya-karaõa-saïghàtaþ | kvàste ? nava-dvàre pure dve ÷rotre dve cakùuùã dve nàsike vàg eketi ÷irasi sapta | dve pàyåpasthàkhye adha iti nava-dvàra-vi÷iùñe dehe | dehã deha-bhinnàtma-dar÷ã pravàsãva para-gehe tat-påjà-paribhavàdibhir aprahçùyann aviùãdann ahaïkàra-mamakàra-÷ånyas tiùñhati | aj¤o hi dehatàdàtmyàbhimànàd deha eva na tu dehã | sa ca dehàdhikaraõam evàtmano 'dhikaraõaü manyamàno gçhe bhåmàvasàne vàham àsa ity abhimanyate na tu dehe 'ham àsa iti bheda-dar÷anàbhàvàt | saüghàta-vyatiriktàtma-dar÷ã tu sarva-karma-saünyàsã bheda-dar÷anàd dehe 'ham àsa iti pratipadyate | ataeva dehàdi-vyàpàràõàm avidyayàtmany akriye samàropitànàü vidyayà bàdha eva sarva-karma-saünyàsa ity ucyate | etasmàd evàj¤a-vailakùaõyàdy-uktaü vi÷eùaõaü nava-dvàre pure àsta iti | nanu dehàdi-vyàpàràõàm àtmany àropitànàü nau-vyàpàràõàü tãrastha-vçkùa iva vidyayà bàdhe 'pi sva-vyàpàreõàtmanaþ kartçtvaü dehàdi-vyàpàreùu kàrayitçtvaü ca syàd iti nety àha naiva kurvan na kàrayan | àsta iti sambandhaþ ||13|| vi÷vanàthaþ : ato 'nàsaktaþ karmàõi kurvann api j¤eyaþ sa nitya-saünyàsã iti pårvoktavad vastutaþ saünyàsã evocyate tatràha sarva-karmàõi manasà saünyasya kàyàdi-vyàpàreõa bahiþ kurvann api va÷ã jitendriyaþ sukham àste | kutra ? nava-dvàre pure ahaü-bhàva-÷ånye dehe dehy utpanna-j¤àno jãvo naiva kurvann iti karma-sukhasya vastutaþ kartçtvaü naivàstãti jànan, na kàrayann iti nàpi teùu prayojana-kartçtvam ity api jànann ity arthaþ ||13|| baladevaþ : sarveti | vivekatà manasà tàdç÷i pradhàne sarva-karmàõi saünyasyàrpayitvà dehàdinà bahis tàni kurvann api va÷ã jitendriyaþ sukhaü àste | nava-dvàre pure puravad ahaü-bhàva-varjite dehe dve netre dve nàsike dve ÷rotre mukhaü ceti ÷irasi sapta dvàràõi adhastàt tu pàyåpasthàkhye dve iti nava-dvàràõi dehã labdha-j¤ànojãvaþ | naiveti dehàdi-viviktasyàtmanaþ karmasu kartçtvaü kàrayitçtvaü ca nàstãti vijànann ity arthaþ ||13|| __________________________________________________________ BhG 5.14 na kartçtvaü na karmàõi lokasya sçjati prabhuþ | na karma-phala-saüyogaü svabhàvas tu pravartate ||14|| ÷rãdharaþ : nanu eùa hy evainaü sàdhu karma kàrayati taü yam ebhyo lokebhya unninãùate | eùa asàdhu karma kàrayati taü yam adho ninãùate ity-àdi-÷ruteþ parame÷vareõaiva ÷ubhà÷ubha-phaleùu karmasu kartçtvena prayujyamàno 'svatantraþ puruùaþ kathaü tàni karmàõi tyajet ? ã÷vareõaiva j¤àna-màrge prayujyamàõaþ ÷ubhà÷ubhani ca tyakùyatãti cet ? evaü sati vaiùamya-nairghçõyàbhyàm ã÷varasyàpi prayojaka-kartçtvàt puõya-pàpa-sambandhaþ syàd ity à÷aïkyàha na kartçtvam iti dvàbhyàm | prabhur ã÷varo jãva-lokasya kartçtvàdikaü na sçjati, kintu jãvasya svabhàvo 'vidyaiva kartçtvàdi-råpeõa pravartate | anàdy-avidyà-kàma-va÷àt pravçtti-svabhàvaü jãva-lokam ã÷varaþ karmasu niyuïkte | na tu svayam eva kartçtvàdikam utpàdayatãty arthaþ ||14|| madhusådanaþ : devadattasya svagataiva gatir yathà sthitau satyàü na bhavati evam àtmano 'pi kartçtvaü kàrayitçtvam na svagatam eva sat-saünyàse sati na bhavati, athavà nabhasi tala-malinatàdivad vastu-vçttyà tatra nàsty eveti sandehàpohàyàha na kartçtvam iti | lokasya dehàdeþ kartçtvaü prabhur àtmà svàmã na sçjati tvaü kurv iti niyogena tasya kàrayità na bhavatãty arthaþ | nàpi lokasya karmàõãpsitatamàni ghañàdãni svayaü sçjati kartàpi na bhavatãty arthaþ | nàpi lokasya karma kçtavatas tat-phala-sambandhaü sçjati bhojayitàpi bhoktàpi na bhavatãty arthaþ | na samànaþ sann ubhau lokàv anusaücarati dhyàyatãva lelàyatãva sadhãþ ity àdi ÷ruteþ | atràpi ÷arãrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate [Gãtà 13.31] ity ukteþ | yadi kiücid api svato na kàrayati na karoti càtmà kas tarhi kàrayan kurvaü÷ ca pravartata iti tatràha svabhàvas tv iti | aj¤ànàtmikà daivã màyà prakçtiþ pravartate ||14|| vi÷vanàthaþ : nanu ca yadi jãvasya vastutaþ kartçtvàdikaü naivàsti, tarhi parame÷vara-sçùñe jagati sarvatra jãvasya kartçtva-bhokçtvàdi-dar÷anàn manye parame÷areõaiva balàt tasya kartçtvàdikaü sçùñam | tathà sati tasmin vaiùamya-nairghçõye prasakte, tatra na hi nahãty àha na kartçtvam iti | nàpi tat-kartçtvena karmàõy api, na ca karma-phalair bhogaiþ saüyogam api, kintu jãvasya svabhàvo 'nàdy-avidyaiva pravartate | taü jãvaü kartçtvàdy-abhimànam àrohayitum iti bhàvaþ ||14|| baladevaþ : etad dvayaü ÷uddhasya nàstãti vi÷adayati neti | prabhur dehendriyàdãnàü svàmã jãvo lokasya janasya kartçtvaü na sçjatãti tvaü kurv iti kàrayità na bhavati | nàpi tasyepsitatamàni karmàõi màlyàmbaràdãni sçjatãti svayaü kartàpi na bhavati | na ca karma-phalena sukhena duþkhena ca saüyogaü sambandhaü sçjatãti bhojayità bhoktà ca na bhavatãty arthaþ | yady evaü, tarhi kaþ kàrayan kurvaü÷ ca pratãyate ? tatràha svabhàvas tv iti | anàdi-pravçttà pradhàna-vàsanàtra svabhàva-÷abdenokta-pràdhànika-dehàdimàn jãvaþ kàrayità kartà ceti na viviktasya tattvam iti | ÷uddhe 'pi kiücit kartçtvam asty eva pårvatra sukhàsane tattvasyokteþ bhànàdàv ivaitad bodhyaü, dhàtv-arthaþ khalu kriyà, tan-mukhyatvaü hi kartçtvam uktam ||14|| __________________________________________________________ BhG 5.15 nàdatte kasya cit pàpaü na caiva sukçtaü vibhuþ | aj¤ànenàvçtaü j¤ànaü tena muhyanti jantavaþ ||15|| ÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàt nàdatta iti | prayojako 'pi san prabhuþ kasyacit pàpaü sukçtaü ca naivàdatte na bhajate | tatra hetuþ - vibhuþ paripårõaþ | àpta-kàma ity arthaþ | yadi hi svàrtha-kàmanayà kàrayet tarhi tathà syàt | na tv etad asti | àpta-kàmasyaivàcintya-nija-màyayà tat-tat-pårva-karmànusàreõa pravartakatvàt | nanu bhaktàn anugçhõato 'bhaktàn nigçhõata÷ ca vaiùamyopalambhàt katham àpta-kàmatvam iti ? ata àha aj¤àneneti | nigraho 'pi daõóa-råpo 'nugraha eveti | evam aj¤ànena sarvatra samaþ parame÷vara ity evaübhåtaü j¤ànam àvçtam | tena hetunà jantavo jãvà muhyanti | bhagavati vaiùamyaü manyanta ity arthaþ ||15|| madhusådanaþ : nanv ã÷varaþ kàrayità jãvaþ kartà, tathà ca ÷rutiþ - eùa u hy eva sàdhu karma kàrayati taü yam unninãyate | eùa u evàsàdhu karma kàrayati taü yam adho ninãùate ity àdiþ | smçti÷ ca - aj¤o jantur anã÷o 'yam àtmanaþ sukha-duþkhayoþ | ã÷vara-prerito gacchet svargaü và÷vabhram eva ca || iti | tathà ca jãve÷varayoþ kartçtva-kàrayitçtvàbhyàü bhoktçtva-bhojayitçtvàbhyàü ca pàpa-puõya-lepa-sambhavàt katham uktaü svabhàvas tu pravartata iti tatràha nàdatta iti | paramàrthataþ vibhuþ parame÷varaþ kasyacit jãvasya pàpaü sukçtaü ca naivàdatte paramàrthato jãvasya kartçtvàbhàvàt parame÷varasya ca kàrayitçtvàbhàvàt | kathaü tarhi ÷rutiþ smçtir loka-vyavahàra÷ ca tatràha aj¤ànenàvaraõa-vikùepà-÷aktimatà màyàkhyenànçtena tamasàvçtam àcchàditaü j¤ànaü jãve÷vara-jagad-bheda-bhramàdhiùñhàna-bhåtaü nityaü sva-prakà÷aü sac-cid-ànanda-råpam advitãyaü paramàrtha-satyaü, tena svaråpàvaraõena muhyanti pramàtç-prameya-pramàõa-kartç-karma-karaõa-bhoktç-bhogya-bhogàkhya-nava-vidha-saüsàra-råpaü moham atasmiüs tad-avabhàsa-råpaü vikùepaü gacchanti jantavo janana-÷ãlàþ saüsàriõo vastu-svaråpàdar÷inaþ | akartr-abhoktç-paramànandàdvitãyàtma-svaråpàdar÷ana-nibandhano 'yaü jãve÷vara-jagad-bheda-bhramaþ pratãyamàno vartate måóhànàm | tasyàü càvasthàyàü måóha-pratyayànuvàdinyàv ete ÷ruti-smçtã vàstavàdvaita-bodhi-vàkya-÷eùa-bhåte iti na doùaþ ||15|| vi÷vanàthaþ : yasmàd asàdhu-sàdhu-karmaõàm ã÷varo na kàrayità, tasmàd eva na tasya pàpa-puõya-bhàgitvam ity àha nàdatta iti | nàdatte na gçhõàti | kintu tadãyà khalu yà ÷aktir avidyà saiva jãva-j¤ànam àvçõoti ity àha aj¤ànenàvidyayà | j¤ànaü jãvasya svàbhàvikam | tena hetunà ||15|| baladevaþ : nanu yadi vi÷uddhasya jãvasya tàdç÷a-karma-kartçtvàdi nàstãti bråùe, tarhi kautukàkràntaþ paramàtmà pradhànaü tad-gale nipàtya tat-pariõàma-dehendriyàdi-matas tasya tad-racitavàn ity àpadyate | yuktaü caitat | anyathà eùa u hy eva sàdhu karma kàrayati taü yam ebhyo lokebhya unninãùate | eùa u evàsàdhu karma kàrayati taü yam adho ninãùate iti ÷rutiþ | aj¤o jantur anã÷o 'yam àtmanaþ sukha-duþkhayoþ | ã÷vara-prerito gacchet svargaü và÷v abhram eva ca || iti smçti÷ ca vyàkupyet | tathà ca pàpa-puõya-mayãm avasthàü nayati | prayojake tasmin vaiùamyàdikaü pàpàdi-bhàgitvaü ca syàd iti cet tatràha nàdatta iti | vibhur aparimita-vij¤ànànando 'nanta-÷akti-pårõaþ svànandaika-rasikas tato 'nyatrodàsãnaþ paramàtmànàdi-pradhàna-vàsanà-nibandhaü bubhukùuü sva-sannidhi-màtra-pariõata-pradhàna-maya-dehàdimantaü jãvaü tad-vàsanànusàreõa karmàõi kàrayan kasyacij jãvasya pàpaü sukçtaü ca nàdatte na gçhõàti | evam uktaü ÷rã-vaiùõave - yathà sannidhi-màtreõa gandhaþ kùobhàya jàyate | manaso nopakartçtvàt tathàsau parame÷varaþ || sannidhànàd yathàkà÷a-kàlàdyàþ kàraõaü taroþ | tathaivàpariõàmena vi÷vasya bhagavàn hariþ || [ViP 1.2.30-1] iti | audàsãnya-màtre 'yaü gandhàdi-dçùñànto na tv icchàyà abhàve tasyàþ | so 'kàmayata iti ÷rutatvàt | tarhi jãvàs taü viùamaü kuto vadanti, tatràha aj¤àneneti | anàdi-tad-vaimukhyenàj¤ànena jãvànàü nityam api j¤ànam àvçtaü tirohitam | tena hetunà jantavo jãvà muhyanti | samam api taü vimåóhà viùamaü vadanti na vij¤à ity arthaþ | àha caivaü såtrakàraþ - vaiùamya-nairghçõye na sàpekùatvàt tathà hi dar÷ayati [Vs 2.1.35], na karmàvibhàgàd iti cen nànàditvàt [Vs 2.1.36] iti ||15|| __________________________________________________________ BhG 5.16 j¤ànena tu tad aj¤ànaü yeùàü nà÷itam àtmanaþ | teùàm àdityavaj j¤ànaü prakà÷ayati tatparam ||16|| ÷rãdharaþ : j¤àninas tu na muhyantãty àha j¤àneneti | bhagavato j¤ànena yeùàü tad-vaiùamyopalambhakam aj¤ànaü nà÷itam taj j¤ànaü teùàm aj¤ànaü nà÷ayitvà tat paraü paripårõam ã÷vara-svaråpaü prakà÷ayati | yathàdityas tamo nirasya samastaü vastu-jàtaü prakà÷ayati tadvat ||16|| madhusådanaþ : tarhi sarveùàm andàdy-aj¤ànàvçtatvàt kathaü saüsàra-nivçttiþ syàd ? ata àha j¤àneneti | tad-àvaraõa-vikùepa-÷akti-madanàdy-anirvàcyam ançtam anarthavàta-målam aj¤ànam àtmà÷raya-viùayam avidyà-màyàdi-÷abda-vàcyam àtmano j¤ànena guråpadiùña-vedànta-mahà-vàkya-janyena ÷ravana-manana-nididhyàsana-paripàka-nirmalàntaþkaraõa-vçtti-råpeõa nirvikalpaka-sàkùàtkàreõa ÷odhita-tat-tvaü-padàrthàbheda-råpa-÷uddha-sac-cid-ànandàkhaõóaika-rasa-vastu-màtra-viùayeõa nà÷itaü bàdhitaü kàla-traye 'py asad evàsattayà j¤àtam adhiùñhàna-caitanya-màtratàü pràpitaü ÷uktàv iva rajataü ÷ukti-j¤ànena ÷ravana-manana-nididhyàsanàdi-sàdhana-sampannànàü bhagavad-anugçhãtànàü mumukùåõàü teùàü taj j¤ànaü kartç | àdityavad yathàdityaþ svodaya-màtreõaiva tamo nirava÷eùaü nivartayati na tu kaücit sahàyam apekùate tathà brahma-j¤ànam api ÷uddha-sattva-pariõàmatvàd vyàpaka-prakà÷a-råpaü svotpatti-màtreõaiva sahakàryantara-nirapekùatayà sa-kàryam aj¤ànaü nivartayat param satya-j¤ànaànantànanda-råpam ekam evàdvitãyaü paramàtma-tattvaü prakà÷ayati praticchàyà-grahaõa-màtreõaiva karmatàm antareõàbhivyanakti | atràj¤ànenàvçtaü j¤ànena nà÷itam ity aj¤ànansyàvaraõatva-j¤àna-nà÷yatvàbhyàü j¤ànàbhàva-råpatvaü vyàvartitam | nahy abhàvaþ kiücid àvçõoti na và j¤ànàbhàvo j¤ànena nà÷yate svabhàvato nà÷a-råpatvàt tasya | tasmàd aham aj¤o màm anyaü ca na jànàmãty àdi-sàkùi-pratyakùa-siddhaü bhàva-råpam evàj¤ànam iti bhagavato matam | vistaras tv advaita-siddhau draùñavyaþ | yeùàm iti bahu-vacanenàniyamo dar÷itaþ | tathà ca ÷rutiþ - tad yo yo devànàü pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha rùãõàü tathà manuùyàõàü tad idam apy etarhi ya evaü vedàhaü brahmàsmãti sa idaü sarvaü bhavati ity àdir yad viùayaü yad-à÷rayam aj¤ànaü tad-viùaya-tad-à÷raya-pramàõa-j¤ànàt tan-nivçttir iti nyàya-pràptam aniyamaü dar÷ayati | tatràj¤àna-gatam àvaraõaü dvividham - ekaü sato 'py asattvàpàdakam anyat tu bhàto 'py abhànàpàdakam | tatràdyaü parokùàparokùa-sàdhàraõa-pramàõa-j¤àna-màtràn nivartate | anumite 'pi vahny-àdau parvate vahnir nàstãty àdi-bhramàdar÷anàt | tathà satyaü j¤ànam anantaü brahmàsti iti vàkyàt parokùa-ni÷caye 'pi brahma nàstãti bhramo nivartata eva | asty eva brahma kintu mama na bhàtãty ekaü bhrama-janakaü dvitãyam abhànàvaraõaü sàkùàtkàràd eva nivartate | sa ca sàkùàtkàro vedànta-vàkyenaiva janyate nirvikalpaka ity àdy advaita-siddhàv anusandheyam ||16|| vi÷vanàthaþ : yathàvidyà tasya j¤ànam àvçõoti, tathaivàparà tasya vidyà-÷aktir avidyàü vinà÷ya j¤ànaü prakà÷ayatãty arthaþ | j¤ànena vidyà-÷aktyà | aj¤ànam avidyàm | teùàü jãvànàü j¤ànam eva kartç àdityavad ity-àditya-prabhà yathàndhakàraü vinà÷ya ghaña-pañàdikaü prakà÷ayati, tathaiva vidyayaivàvidyàü vinà÷ya taj-jãva-niùñhaü j¤ànaü param apràkçtaü prakà÷ayati | tena parame÷varo na kam api badhnàti, nàpi kam api mocayati | kintv aj¤àna-j¤àne prakçter eva dharmaþ krameõa badhnàti mocayati ca | kartçtva-bhoktçtva-tat-prayojakatvàdayor bandhakàþ | anàsakti-÷àntyàdayo mocakà÷ ca prakçter eva dharmàþ | kintu parame÷varasyàntaryàmitva eva prakçtes te te dharmà udbudhyanta ity etad-aü÷enaiva tasya prayojakatvam iti na tasya vaiùamya-nairghçõye ||16|| baladevaþ : vij¤à na muhyantãty etad àha j¤àneneti | sarvaü j¤àna-plavenaiva [Gãtà 4.36] iti | j¤ànàgniþ sarva-karmàõi [Gãtà 4.37], na hi j¤ànena sadç÷aü [Gãtà 4.38] iti cokta-mahimnà sad-guru-prasàda-labdhena sva-paràtma-viùayakena j¤ànena yeùàü sat-prasaïginàü tad-vaimukhyam aj¤ànaü nà÷itaü pradhvaüsitaü teùàü taj-j¤ànaü kartç paraü prakà÷ayati | dehàdeþ paraü jãvaü vaiùamyàdi-doùàt param ã÷varaü ca bodhayati | àdityavat yathà ravir udita eva tamo nirasyan yathàvad vastu pradar÷ayati, tathà sad-guråpade÷a-labdham àtma-j¤ànaü yathàvad àtma-vastv iti | atra vinaùñàj¤ànànàü jãvànàü bahutvaü nigadatà pàrtha-sàrathinà mokùe teùàü tad-dar÷itaü aupàdhikatvaü tasya praty uktaü neme janàdhipàþ ity upakramoktaü ca tat sopapattikam abhåt ||16|| __________________________________________________________ BhG 5.17 tad-buddhayas tad-àtmànas tan-niùñhàs tat-paràyaõàþ | gacchanty apunar-àvçttiü j¤àna-nirdhåta-kalmaùàþ ||17|| ÷rãdharaþ : evaübhåte÷varopàsakànàü phalam àha tad-buddhaya iti | tasminn eva buddhir ni÷cayàtmikà yeùàm | tasminn etàtmà mano yeùàm | tasminn eva niùñhà tàtparyaü yeùàm | tad eva param ayamam à÷rayo yeùàm | tata÷ ca tat-prasàda-labdhenàtma-j¤ànena nirdhåtaü nirastaü kalmaùaü yeùàm | te 'punar-àvçttiü muktiü yànti ||17|| madhusådanaþ : j¤ànena paramàtma-tattva-prakà÷e sati tad-buddhaya iti | tasmin j¤àna-prakà÷ite paramàtma-tattve sac-cid-ànanda-ghana eva bàhya-sarva-viùaya-parityàgena sàdhana-paripàkàt paryavasità buddhir antaþkaraõa-vçttiþ sàkùàtkàra-lakùaõà yeùàü te tad-buddhayaþ sarvadà nirbãja-samàdhi-bhàja ity arthaþ | tat kiü boddhàro jãvà boddhavyaü brahma-tattvam iti boddhç-boddhavya-bhàvo hi màyà-vijçmbhito na vàstavàbheda-virodhãti bhàvaþ | nanu tad-àtmàna iti vi÷eùaõaü vyartham | avidvad-vyavartakaü hi vidvad-vi÷eùaõam | aj¤à api hi vastu-gatyà tad-àtmàna iti kathaü tad-vyàvçttir iti cet, na | itaràtmatva-vyàvçttau tàtparyàt | aj¤à hi anàtma-bhåte dehàdàv àtmàbhimànina iti na tad-àtmàna iti vyapadi÷yante | vij¤às tu nivçtta-dehàdy-abhimànà iti virodhi-nivçttyà tad-àtmàna iti vyapadi÷yanta iti yuktaü vi÷eùaõam | nanu karmànuùñhàna-vikùepe sati kathaü dehàdy-abhimàna-nivçttir iti tatràha tan-niùñhà iti | tasminn eva brahmaõi sarva-karmànuùñhàna-vikùepa-nivçttyà niùñhà sthitir yeùàü te tan-niùñhàþ | sarva-karma-saünyàsena tad-eka-vicàra-parà ity arthaþ | phala-ràge sati kathaü tat-sàdhana-bhåta-karma-tyàga iti tatràha tat-paràyaõàþ | tad eva param ayanaü pràptavyaü yeùàü te tat-paràyaõàþ | sarvato viraktà ity arthaþ | atra tad-buddhaya ity anena sàkùàtkàra uktaþ | tad-àtmàna ity anàtmàbhimà-råpa-viparãta-bhàva-nivçtti-phalako vedànta-vicàraþ ÷ravaõa-manana-paripàka-råpaþ | tat-paràyaõà ity anena vairàgya-prakarùaü ity uttarottarasya pårva-pårva-hetutvaü draùñavyam | ukta-vi÷eùaõà yatayo gacchanty apunar-àvçttiü punar-deha-sambandhàbhàva-råpàü muktiü pràpnuvanti | sakçn muktànàm api punar deha-sambandhaþ kuto na syàd iti tatràha j¤àna-nirdhåta-kalmaùàþ j¤ànena nirdhåtaü samålam unmålitaü punar-deha-sambandha-kàraõaü kalmaùaü puõya-pàpàtmakaü karma yeùàü te tathà | j¤ànenànàdy-aj¤àna-nivçttyà tat-kàrya-karma-kùaye tan-målakaü punar deha-grahaõaü kathaü bhaved iti bhàvaþ ||17|| vi÷vanàthaþ : kintu vidyà jãvàtma-j¤ànam eva prakà÷ayati, na tu paramàtma-j¤ànaü bhaktyàham ekayà gràhyaþ iti bhagavad-ukteþ | tasmàt paramàtma-j¤ànàrthaü j¤ànibhir api punar vi÷eùato bhaktiþ kàryà ity ata àha tad-buddhaya iti | tat-padena pårvam upakrànto vibhuþ paràmç÷yate | tasmin parame÷vara eva buddhir yeùàm te tam-manana-parà ity arthaþ | tad-àtmànas tan-manaskàs tam eva dhyàyanta ity arthaþ | tan-niùñhàþ j¤ànaü mayi saünyaset iti bhagavad-ukteþ | dehàdy-atiriktàtmma-j¤àne 'pi sàttvike niùñhàü parityajya tad-eka-niùñhàþ | tat-paràyaõàs tadãya-÷ravaõa-kãrtana-paràþ | yad vakùyate - bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ càsmi tattvataþ | tato màü tattvato j¤àtvà vi÷ate tad-anantaram || [Gãtà 18.55] iti | j¤àna-nirdhåta-kalmaùà j¤ànena vidyàyaiva pårvam eva dhvasta-samastàvidyàþ ||17|| baladevaþ : paramàtmany avaiùamyàdi-dhyàyatàü phalam àha tad iti | tasmiüs tad-avaiùamyàdike guõa-gaõe buddhir ni÷cayàtmikà yeùàü te | tad-àtmànas tasmin niviùña-manasaþ tan-niùñhàs tat-tàtparyavantas tat-paràyaõàs tat-samà÷rayàþ | evam abhyastena tad-vaiùamyàdi-guõa-j¤ànena nirdhåta-kalmaùà vinaùña-tad-vaimukhyàþ santa apunar-àvçttiü muktiü gacchantãti ||17|| __________________________________________________________ BhG 5.18 vidyà-vinaya-saüpanne bràhmaõe gavi hastini | ÷uni caiva ÷vapàke ca paõóitàþ sama-dar÷inaþ ||18|| ÷rãdharaþ : kãdç÷às te j¤ànino ye 'punar-àvçttiü gacchantãty apekùàyàm àha vidyà-vinaya-saüpanna iti | viùameùv api samaü brahmaiva draùñuü ÷ãlaü yeùàü te paõóitàþ | j¤ànina ity arthaþ | atra vidyà-vinayàbhyàü yukte bràhmaõe ca | ÷uno yaþ pacati tasmin ÷vapàke ca iti karmaõà vaiùamyam | gavi hastini ÷uni ceti jàtito vaiùamyaü dar÷itam ||18|| madhusådanaþ : deha-pàtàd årdhvaü videha-kaivalya-råpaü j¤àna-phalam uktvà pràrabdha-karma-va÷àt saty api dehe jãvan-mukti-råpaü tat-phalam àha vidyeti | vidyà vedàrtha-parij¤ànaü brahma-vidyà và | vinayo nirahaïkàratvam anauddhatyam iti yàvat | tàbhyàü saüpanne brahma-vidi vinãte ca bràhmaõe sàttvike sarvottame | tathà gavi saüskàra-hãnàyàü ràjasyàü madhyamàyàü | tathà hastini ÷uni ÷vapàke càtyanta tàmase sarvàdhame 'pi | sattvàdi-guõais taj-jai÷ ca saüskàrair aspçùñam eva samaü brahma draùñuü ÷ãlaü yeùàü te sama-dar÷inaþ | paõóità j¤àninaþ | yathà gaïgà-toye taóàge suràyàü måtre và pratibimbitasyàdityasya na tad-guõa-doùa-sambandhas tathà brahmaõo 'pi cid-àbhàsa-dvàrà pratibimbitasya nopàdhi-gata-guõa-doùa-sambandha iti pratisandadhànàþ sarvatra sama-dçùñyaiva ràga-dveùa-ràhityena paramànanda-sphårtyà jãvan-muktim anubhavantãty arthaþ ||18|| vi÷vanàthaþ : tata÷ ca guõàtãtànàü teùàü guõa-maye vastu-màtra eva tàratamya-mayaü vi÷eùam ajighçkùåõàü sama-buddhir eva syàd ity àha vidyeti | bràhmaõe gavãti sàttvika-jàtitvàt | hastini madhyame | ÷uni ca ÷vapàke ceti tàmas-jàtitvàd adhame 'pi tat-tad-vi÷eùàgrahaõàt sama-dar÷inaþ paõóità guõàtãtàþ | vi÷eùàgrahaõam eva samaü guõàtãtaü brahma | tad draùñuü ÷ãlaü yeùàü te ||18|| baladevaþ : tàn stauti vidyeti | tàdç÷e bràhmaõe ÷vapàke ceti karmaõaitau viùamau gavi hastini ÷uni ceti jàtyaite viùamàþ | evaü viùamatayà sçùñeùu bràhmaõàdiùu ye paramàtmànaü samaü pa÷yanti, ta eva paõóitàþ | tat-karmànusàriõã tena teùàü tathà tathà sçùñiþ, na tu ràga-dveùànusàriõãti parjanyavat sarvatra samaþ paramàtmeti ||18|| __________________________________________________________ BhG 5.19 ihaiva tair jitaþ sargo yeùàü sàmye sthitaü manaþ | nirdoùaü hi samaü brahma tasmàd brahmaõi te sthitàþ ||19|| ÷rãdharaþ : nanu viùamesu sama-dar÷anaü niùiddhaü kurvanto 'pi kathaü te paõóitàþ ? yathàha gautamaþ samàsam àbhyàü viùama-same påjàtaþ iti | asyàrthaþ samàya påjayà viùame prakàre kçte sati viùamàya ca same prakàre kçte sati sa påjaka iha lokàt para-lokàc ca hãyata iti | tatràha ihaiveti | ihaiva jãvadbhir eva taiþ | sçjyate iti sargaþ saüsàraþ | jito nirastaþ | kaiþ ? yeùàü manaþ sàmye samatve sthitaü | tatra hetuþ -- hi yasmàd brahma samaü nirdoùaü ca tasmàt te sama-dar÷ino brahmaõy eva sthitàþ | brahma-bhàvaü pràptà ity arthaþ | gautamoktas tu doùo brahma-bhàva-pràpteþ pårvam eva | påjàta iti påjakàvasthà÷ravaõàt ||19|| madhusådanaþ : nanu sàttvika-ràjasa-tàmaseùu svabhàva-viùameùu pràõiùu samatva-dar÷anaü dharma-÷àstra-niùiddham | tathà ca tasyànnam abhojyam ity upakramya gautamaþ smarati samàsam àbhyàü viùama-same påjàta iti | samàsam àbhyàm iti caturthã-dvi-vacanam | viùama-sama iti dvandvaikavad bhàvena saptamy-eka-vacanam | catur-veda-pàragàõàm atyanta-sadàcàràõàü yàdç÷o vastràlaïkàrànnàdi-dàna-puraþsaraþ påjà-vi÷esaþ kriyate tat-samàyaivànyasmai caturveda-pàragàya sad-àcàràya viùame tad-apekùayà nyåne påjà-prakàre kçte | tathàlpa-vedànàü hãnàcàràõàü yàdç÷o hãna-sàdhanaþ påjà-prakàraþ kriyate tàdç÷àyaivàsamàya pårvokta-veda-pàraga-sad-àcàra-bràhmaõàpekùayà hãnàya tàdç÷a-hãna-påjàdhike mukhya-påjà-same påjà-prakàre kçte, uttamasya hãnatayà hãnasyottamatayà påjàto hetos tasya påjayitur annam abhojyaü bhavatãty arthaþ | påjayità pratipatti-vi÷esam akurvan dhanàd dharmàc ca hãyata iti ca doùàntaram | yadyapi yatãnàü niùparigrahàõàü pàkàbhàvàd dhanàbhàvàc càbhojyànnatvaü dhana-hãnatvaü ca svata eva vidyate tathàpi dharma-hànir doso bhavaty eva | abhojyànnatvaü cà÷ucitvena pàptpatty-upalakùaõam | tapo-dhanànàü ca tapa eva dhanam iti tad-dhànir api dåùaõaü bhavaty eveti kathaü sama-dar÷inaþ paõóità jãvan-muktà iti pràpte pariharati ihaiveti | taiþ sama-dar÷ibhiþ paõóitair ihaiva jãvana-da÷àyàm eva jito 'tikràntaþ sargaþ sçjyata iti vyutpattyà dvaita-prapa¤caþ | deha-pàtàd årdhvam atikramitavya iti kim u vaktavyam ? kaiþ ? yeùàü sàmye sarva-bhåteùu viùameùv api vartamànasya brahmaõaþ sama-bhàve sthitaü ni÷calaü manaþ | hi yasmàn nirdoùaü samaü sarva-vikàra-÷ånyaü kåñastha-nityam ekaü ca brahma tasmàt te brahmaõy eva sthitàþ | ayaü bhàvaþ | duùñatvam hi dvedhà bhavati aduùñasyàpi duùña-sambandhàt svato duùñatvàd và | yathà gaïgodakasya måtra-garta-pàtàt | svata eva và yathà måtràdeþ | tatra doùavatsu ÷vapàkàdiùu sthitaü doùair duùyati brahmeti måóhair vibhàvyamànam api sarva-doùàsaüsçùñam eva brahma vyomavad asaïgatvàt | asaïgo hy ayaü puruùaþ | såryo yathà sarva-lokasya cakùur na lipyate càkùuùair bàhya-doùaiþ | ekas tathà sarva-bhåtàntaràtmà na lipyate loka-duþkhena bàhyaþ || iti ÷ruteþ | nàpi kàmàdi-dharmavattayà svata eva kaluùitaü kàmàder antaþkaraõa-dharmatvasya ÷ruti-smçti-siddhatvàt | tasmàn nirdoùa-brahma-råpà yatayo jãvan-muktà abhojyànnàdi-doùa-duùñà÷ ceti vyàhçtam | smçtis tv avidvad-gçhastha-viùayaiva | tasyànna-bhojyam ity upakramàt | påjàta iti madhye nirde÷àt | dhanàd dharmàc ca hãyata ity upasaühàràc ceti draùñavyam ||19|| vi÷vanàthaþ : sama-dçùñitvaü stauti | ihaiva iha loka eva sçjyata iti sargaþ saüsàro jitaþ paràbhåtaþ ||19|| baladevaþ : iheti | iha sàdhana-da÷àyàm eva taiþ sargaþ saüsàro jitaþ paràbhåtaþ | kaiþ ? yeùàü manaþ sàmye 'vaiùamyàkhye brahma-dharme sthitaü niviùñam | kuto brahmàviùamam ? tatràha nirdoùaü hãti | hi yato brahmaõy avaiùamyàdikaü ni÷cikyus tasmàt prapa¤ce tiùñhanto 'pi te brahmaõy eva sthitàþ muktis teùàü sulabhety arthaþ ||19|| __________________________________________________________ BhG 5.20 na prahçùyet priyaü pràpya nodvijet pràpya càpriyam | sthira-buddhir asaümåóho brahmavid brahmaõi sthitaþ ||20|| ÷rãdharaþ : brahma-pràptasya lakùaõam àha na prahçùyed iti | brahma-vid bhåtvà brahmaõy eva yaþ sthitaþ sa priyaü pràpya na prahçùyet prakçùña-harùavàn syàt | apriyam pràpya ca nodvijet na viùãdatãty arthaþ | yataþ sthira-buddhir sthirà ni÷calà buddhir yasya | tat kutaþ ? yato 'saümåóho nivçtta-mohaþ ||20|| madhusådanaþ : yasmàn nirdoùaü samaü brahma tasmàt tad-råpam àtmànaü sàkùàtkurvann àha na prahçùyed iti | duþkheùv anudvigna-manàþ sukheùu vigata-spçhaþ ity atra vyàkhyàtaü pårvàrdham | jãvan-muktànàü svàbhàvikaü caritam eva mumukùubhiþ prayatna-pårvakam anuùñheyam iti vadituü liïga-pratyayau | advitãyàtma-dar÷ana-÷ãlasya vyatirikta-priyàpriya-pràpty-ayogyàc ca tan-nimittau harùa-viùàdàv ity arthaþ | advitãyàtma-dar÷anam eva vivçõoti - sthira-buddhiþ sthirà ni÷calà saünyàsa-pårvaka-vedànta-vàkya-vicàra-paripàkeõa sarva-saü÷aya-÷ånyatvena nirvicikitsà ni÷cità brahmaõi buddhir yasya sa tathà labdha-÷ravaõa-manana-phala iti yàvat | etàdç÷asya sarvàsaübhàvanà-÷ånyatve 'pi viparãta-bhàva-pratibandhàt sàkùàtkàro nodetãti nididhyàsanam àha - asaümåóhaþ | nididhyàsanasya vijàtãya-pratyayànantarita-sajàtãya-pratyaya-pravàhasya paripàkeõa viparãta-bhàvanàkhya-saümoha-rahitaþ | tataþ sarva-pratibandhàpagamàd brahmavid brahma-sàkùàtkàravàn | tata÷ ca samàdhi-paripàkeõa nirdoùe same brahmaõy eva sthito nànyatreti brahmaõi sthito jãvan-muktaþ sthita-praj¤a ity arthaþ | etàdç÷asya dvaita-dar÷anàbhàvàt praharùodvegau na bhavata ity ucitam eva | sàdhakena tu dvaita-dar÷ane vidyamàne 'pi viùaya-doùa-dar÷anàdinà praharùa-viùàdau tyàjyàv ity abhipràyaþ ||20|| vi÷vanàthaþ : evaü laukika-priyàpriyàdiùv api teùàü sàmyam àha na prahçùyed iti | na prahçùyet na prahçùyati | nodvijet nodvijate | sàdhana-da÷àyàm evam abhyased iti vivakùayà và liï | asaümåóho harùa-÷okàdãnàm abhimàna-nibandhanatvena saümoha-màtratvàt ||20|| baladevaþ : brahmaõi sthitasya lakùaõam àha neti | vartamàne dehe sthitaþ pràrabdhàkçùñaü priyam apriyaü ca pràpya na prahçùyen na codvijet | kutaþ ? sthirà svàtmani buddhir yasya saþ | asaümåóho 'nityena dehena nityam àtmànam ekãkçtya mohaü na labdhaþ | brahmavit tàdç÷aü brahmànubhavan | evaülakùaõo brahmaõi sthito bodhyaþ ||20|| __________________________________________________________ BhG 5.21 bàhya-spar÷eùv asaktàtmà vindaty àtmani yat sukham | sa brahma-yoga-yuktàtmà sukham akùayam a÷nute ||21|| ÷rãdharaþ : moha-nivçttyà buddhi-sthairye hetum àha bàhya-spar÷eùv iti | indriyaiþ spç÷yanta iti spar÷à viùayàþ | bàhyendriya-viùayeùv asaktàtmànàsakta-cittaþ | àtmani antaþ-karaõe yad upa÷amàtmakaü sàttvikaü sukham tad vindati labhate | sa copa÷amaü sukhaü labdhvà brahmaõi yogena samàdhinà yuktas tadaikyaü pràpta àtmà yasya so 'kùayaü sukham a÷nute pràpnoti ||21|| madhusådanaþ : nanu bàhya-viùaya-prãter aneka-janmànubhåtatvenàtipracalatvàt tad-àsakta-cittasya katham alaukike brahmaõi dçùña-sarva-sukha-rahite sthitiþ syàt | paramànanda-råpatvàd iti cet, na | tad-ànandasyànanubhåta-caratvena citta-sthiti-hetutvàbhàvàt | tad uktaü vàrttike - apy ànandaþ ÷rutaþ sàkùàn mànenàviùayãkçtaþ | dçùñànandàbhilàùaü sa na mandãkartum apy alam || iti | tatràha bàhyeti | indriyaiþ spç÷yanta iti spar÷àþ ÷abdàdayaþ | te ca bàhyà anàtma-dharmatvàt | teùv asaktàtmànàsakta-cittas tçùõà-÷ånyatayà viraktaþ sann àtmani antaþ-karaõa eva bàhya-viùaya-nirapekùaü yad upa÷amàtmakaü sukhaü tad vindati labhate nirmala-sattva-vçttyà | tad uktaü bhàrate - yac ca kàma-sukhaü loke yac ca divyaü mahat sukham | tçùõàkùaya-sukhasyaite nàrhataþ ùoóa÷ãü kalàm || iti | athavà pratyag-àtmani tvaü-padàrthe yat sukhaü svaråpa-bhåtaü suùuptàv anubhåyamànaü bàhya-viùayàsakti-pratibandhàd alambhamànaü tad eva tad-abhàvàl labhate | na kevalaü tvaü-padàrtha-sukham eva labhate kintu tat-padàrthaikyànubhavena pårõa-sukham apãty àha sa tçùõà-÷ånyo brahmaõi paramàtmani yogaþ samàdhis tena yuktas tasmin vyàpçta àtmàntaþ-karaõaü yasya sa brahma-yoga-yuktàtmà | athavà brahmaõi tat-padàrthe yogena vàkyàrthànubhava-råpeõa samàdhinà yukta aikyaü pràpta àtmà tvaü-padàrtha-svaråpaü yasya sa tathà | sukham akùayam anantaü sva-svaråpa-bhåtam a÷nute vyàpnoti sukhànubhava-råpa eva sarvadà bhavatãty arthaþ | nitye 'pi vastuny avidyànivçtty-abhipràyeõa dhàtv-artha-yoga aupacàrikaþ | tasmàd àtmany akùaya-sukhànubhavàrthã san bàhya-viùaya-prãteþ kùaõikàyà mahà-narakànubandhinyàþ sakà÷àd indriyàõi nivartayet tàvataiva ca brahmaõi sthitir bhavatãty abhipràyaþ ||21|| vi÷vanàthaþ : sa ca bàhya-spar÷eùu viùaya-sukheùv asaktàtmà anàsakta-manàþ | tatra hetur àtmani jãvàtmani paramàtmànaü vindati sati pràpte yat sukhaü tad akùayaü sukham | sa evà÷nute pràpnoti, na hi nirantaram amçtàsvàdine mçttikà rocata iti bhàvaþ ||21|| baladevaþ : paurvauttaryeõa sva-paràtmànàv anubhavatãty àha bàhyeti | bàhya-spar÷eùu ÷abdàdi-viùayànubhaveùu asaktàtmà san yadàtmani sva-svaråpe 'nubhåyamàne sukham tadàdau vindati, tad uttaraü brahmaõi paramàtmani yogaþ samàdhis tad-yuktàtmà san yad akùayaü mahad-anubhava-lakùaõaü sukham tad a÷nute labhate ||21|| __________________________________________________________ BhG 5.22 ye hi saüspar÷ajà bhogà duþkha-yonaya eva te | àdy-anta-vantaþ kaunteya na teùu ramate budhaþ ||22|| ÷rãdharaþ : nanu priya-viùaya-bhogànàm api nivçtteþ kathaü mokùaþ puruùàrthaþ syàt | tatràha ye hãti | saüspar÷à viùayàs tebhyo jàtà ye bhogàþ sukhàni | te hi vartamàna-kàle 'pi spardhàsåyàdi-vyàptatvàd duþkhasyaiva yonayaþ kàraõa-bhåtàþ | tathàdimanto 'ntavanta÷ ca | ato vivekã teùu na ramate ||22|| madhusådanaþ : nanu bàhya-viùaya-prãti-nivçttàv àtmany akùaya-sukhànubhavas tasmiü÷ ca sati tat-prasàdàd eva bàhya-viùaya-prãti-nivçttir itãtaretarà÷raya-va÷àn naikam api sidhyed ity à÷aïkya viùaya-doùa-dar÷anàbhyàsenaiva tat-prãti-nivçttir bhavatãti parihàram àha ye hãti | hi yasmàd ye saüspar÷ajà viùayendriya-sambandha-jà bhogàþ kùudra-sukha-lavànubhavà iha và paratra và ràga-dveùàdi-vyàptatvena duþkha-yonaya eva te | te sarve 'pi brahma-loka-paryantaü duþkha-hetava eva | tad uktaü viùõu-puràõe - yàvataþ kurute jantuþ saübandhàn manasaþ priyàn | tàvanto 'sya nisvanyante hçdaye ÷oka-÷aïkavaþ || iti | etàdç÷à aî na sthiràþ kintu àdy-anta-vantaþ | àdir viùayendriya-saüyogo 'nta÷ ca tad-viyoga evaü tau vidyete yeùàü te pårvàparayor asattvàn madhye svapnavad àvirbhåtàþ kùaõikà mithyà-bhåtàþ | tad uktaü gauóapàdàcàryaiþ - àdàv ante ca yat tv asti vartamàne 'pi tat tathà iti | yasmàd evaü tasmàt teùu budho vivekã na ramate pratikåla-vedanãyatvàc ca prãtim anubhavati | tad uktaü bhagavatà pata¤jalinà pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkhair guõa-vçtti-virodhàc ca duþkham eva sarvaü vivekinaþ [YogS 2.15] iti | sarvam api viùaya-sukhaü dçùñam ànu÷ravikaü ca duþkham eva pratikåla-vedanãyatvàt | vivekinaþ parij¤àta-kle÷àdi-svaråpasya na tv avivekinaþ | akùi-pàtra-kalpo hi vidvàn atyalpa-duþkha-le÷enàpy udvijate yathorõa-tantur atisukumàro 'py akùi-pàtre nyastaþ spar÷ena duþkhayati netareùv aïgeùu tadvad vivekina eva madhu-viùa-saüpçktànna-bhojanavat sarvam api bhoga-sàdhanaü kàla-traye 'pi kle÷ànubiddhatvàd duþkhaü na måóhasya bahuvidha-duþkha-sahiùõor ity arthaþ | tatra pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkhair iti bhåta-vartamàna-bhaviùyt-kàle 'pi duþkhànubiddhatvàd aupàdhikaü duþkhatvaü viùaya-sukhasyoktaü, guõa-vçtti-virodhàc cety anena svaråpato 'pi duþkhatvam | tatra pariõàma÷ ca tàpa÷ ca saüskàra÷ ca ta eva duþkhàni tair ity arthaþ | itthaü-bhåta-lakùaõe tçtãyà | tathà hi - ràgànubiddha eva sarvo 'pi sukhànubhavaþ | na hi tatra na rajyati tena sukhã ceti sambhavati | ràga eva ca pårvam udbhåtaþ san viùaya-pràptyà sukha-råpeõa pariõamate | tasya ca pratikùaõaü vardhamànatvena sva-viùayàpràpti-nibandhana-duþkhasyàparihàryatvàd duþkha-råpataiva | yà hi bhogeùv indriyàõàm upa÷àntiþ paritçptatvàt tat sukham | yà laulyàd anupa÷àntis tad duþkham | na cendriyàõàü bhogàbhyàsena vaitçùõyaü kartuü ÷akyam | yato bhogàbhyàsam anu vivardhante ràgàþ kau÷alàni cendriyàõàü | smçti÷ ca - na jàtu kàmaþ kàmànàm upabhogena ÷àmyati | haviùà kçùõa-vartmaiva bhåya evàbhivardhate || iti | tasmàd duþkhàtmaka-ràga-pariõàmatvàd viùaya-sukham api duþkham eva kàrya-kàraõayor abhedàd iti pariõàma-duþkhatvam | tathà sukhànubhava-kàle tat-pratikålàni duþkha-sàdhanàni dveùñi | nànupahatya bhåtàny upabhogaþ sambhavatãti bhåtàni ca hinasti | dveùa÷ ca sarvàõi duþkha-sàdhanàni me mà bhåvann iti saïkalpa-vi÷eùaþ | na ca tàni sarvàõi ka÷cid api parihartuü ÷aknoti | ataþ sukhànubhava-kàle 'pi tat-paripanthinaü prati dveùasya sarvadaivàvasthitatvàt tàpa-duþkhaü duùparihàram eva | tàpo hi dveùaþ | evaü duþkha-sàdhanàni parihartum a÷akto muhyati ceti moha-duþkhatàpi vyàkhyeyà | tathà coktaü yoga-bhàùya-kàraiþ - sarvasya dveùànubiddha÷ cetanàcetana-sàdhanàdhãnas tàpànubhava iti | tatràsti dveùajaþ karmà÷ayaþ | sukha-sàdhanàni ca pràrthayamànaþ kàyena vàcà manasà ca parispandate | tataþ param anugçõàty upahanti ceti parànuraha-pãóàbhyàü dharmàdharmàv upacinoti | na karmà÷ayo lobhàn mohàc ca bhavati ity eùà tàpa-duþkhatocyate | tathà vartamànaþ sukhànubhavaþ sva-vinà÷a-kàle saüskàram àdhatte | sa ca sukha-smaraõaü, tac ca ràgaü, sa ca manaþ-kàya-vacana-ceùñàü, sà ca puõyàpuõya-karmà÷ayau, tau ca janmàdãti saüskàra-duþkhatà | evaü tàpa-mohayor api saüskàrau vyàkhyeyau | evaü kàla-traye 'pi duþkhànuvedhàd viùaya-sukhaü duþkham evety uktvà svaråpato 'pi duþkhatàm àha guõa-vçtti-virodhàc ca | guõàþ sattva-rajas-tamàüsi sukha-duþkha-mohàtmakàþ paraspara-viruddha-svabhàvà api taila-varty-agnaya iva dãpaü puruùa-bhogopayuktatvena try-àtmakam ekaü kàryam àrabhante tatraikasya pràdhànye dvayor guõa-bhàvàt pradhàna-màtra-vyapade÷ena sàttvikaü ràjasaü tàmasam iti triguõam api kàryam ekena guõena vyapadi÷yate | tatra sukhopabhoga-råpo 'pi pratyaya udbhåta-sattva-kàryatve 'py anudbhåta-rajas-tamaþ-kàryatvàt triguõàtmaka eva | tathà ca sukhàtmakatvavad duþkhàtmakatvaü viùàdàtmakatvaü ca tasya dhruvam iti duþkham eva sarvaü vivekinaþ | na caitàdç÷o 'pi pratyayaþ sthiraþ | yasmàc calaü ca guõa-vçttam iti kùipra-pariõàmi cittam uktam | nanv ekaþ pratyayaþ kathaü paraspara-viruddha-sukha-duþkha-mohatvàny ekadà pratipadyata iti cet, na | udbhåtànudbhåtayor virodhàbhàvàt | sama-vçttikànàm eva hi guõànàü yugapad virodho na viùama-vçttikànàm | yathà dharma-j¤àna-vairàgyai÷varyàõi labdha-vçttikàni labdha-vçttikair evàdharmàj¤ànàvairàgyànai÷varyaiþ saha virudhyante na tu svaråpa-sadbhiþ | pradhànasya pradhànena saha virodho na tu durbaleneti hi nyàyaþ | evaü sattva-rajas-tamàüsy api parasparaü pràdhànya-màtraü yugapan na sahante na tu sad-bhàvam api | etena pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkheùv api ràga-dveùa-mohànàü yugapat sad-bhàvo vyàkhyàtaþ prasupta-tanu-vicchinnodàra-råpeõa kle÷ànàü catur-avasthatvàt | tathà hi - avidyàsmità-ràga-dveùàbhinive÷àþ pa¤ca-kle÷àþ | avidyà kùetram uttareùàü prasupta-tanu-vicchinnodàràõàm | anityà÷uci-duþkhànàtmasu nitya-÷uci-sukhàtma-khyàtir avidyà | dçg-dar÷ana-÷aktyor ekàtmataivàsmità | sukhanu÷ayã ràgaþ | duþkhànu÷ayã dveùaþ | svarasa-vàhã viduùo 'pi tathàråóho 'bhinive÷aþ | te pratiprasava-heyàþ såkùmàþ | dhyàna-heyàs tad-vçttayaþ | kle÷a-målaþ karmà÷ayo dçùñàdçùña-janma-vedanãyaþ | sati måle tad-vipàko jàtyàyur bhogàþ [YogS 2.3-13] iti pàta¤jalàni såtràõi | tatràtasmiüs tad-buddhir viparyayo mithyà-j¤ànam avidyeti paryàyàþ | tasyà vi÷eùaþ saüsàra-nidànam | tatrànitye nitya-buddhir yathà - dhruvà pçthivã dhruvà sa-candra-tàrakà dyaur amçtà divaukasa iti | a÷ucau parama-bãbhatse kàye ÷uci-buddhir yathà naveva ÷a÷àïkalekhà kamanãyeyaü kanyà madhv-amçtàvayava-nirmiteva candraü bhittvà niþsçteva j¤àyate nãlotpala-patràyatàkùã hàvagarbhàbhyàü locanàbhyàü jãva-lokam à÷vàsayatãveti kasya kena sambandhaþ | sthànàd bãjàd upaùñambhàn niùyandàn nidhanàd api | kàyam àdheya-÷aucatvàt paõóità hy a÷uciü viduþ || iti ca vaiyàsaki-÷lokaþ | etenàpuõye puõya-pratyayo 'narthe càrtha-pratyayo vyàkhyàtaþ | duþkhe sukha-khyàtir udàhçtà pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkhair guõa-vçtti-virodhàc ca duþkham eva sarvaü vivekina iti | anàtmany àtma-khyàtir yathà ÷arãre manuùyo 'ham ity àdiþ | iyaü càvidyà sarva-kle÷a-måla-bhåtà tama ity ucyate | buddhi-puruùayor abhedàbhimàno 'smità mohaþ | sàdhana-rahitasyàpi sarvaü sukha-jàtãyaü me bhåyàd iti viparyaya-vi÷eùo ràgaþ | sa eva mahà-mohaþ | duþkha-sàdhane vidyamàne 'pi kim api duþkham me mà bhåd iti viparyaya-vi÷eùo dveùaþ | sa tàmisraþ | àyur-abhàve 'py etaiþ ÷arãrendriyàdibhir anityair api viyogo me mà bhåd ity àvidvad-aïganà-bàlaü svàbhàvikaþ sarva-pràõi-sàdhàraõo maraõa-tràsa-råpo viparyaya-vi÷eùo 'bhinive÷aþ | so 'ndha-tàmisraþ | tad uktaü puràõe- tamo moho mahà-mohas tàmisro hy andha-saüj¤itaþ | avidyà pa¤ca-parvaiùà pràdurbhåtà mahàtmanaþ || iti | ete ca kle÷à÷ catur avasthà bhavanti | tatràsato 'nutpatter anabhivyakta-råpeõàvasthànaü suptàvasthà | abhivyaktasyàpi saha-kàrya-làbhàt kàryàjanakatvaü tanv-avasthà | abhivyaktasya janita-kàryasyàpi kenacid balavatàbhibhavo vicchedàvasthà | abhivyaktasya pràpta-sahakàri-sampatter apratibandhena sva-kàrya-karatvam udàràvasthà | etàdçg avasthà-catuùñaya-vi÷iùñànàm asmitàdãnàü caturõàü viparyaya-råpàõàü kle÷ànàm avidyaiva sàmànya-råpà kùetraü prasava-bhåmiþ | sarveùàm api viparyaya-råpatvasya dar÷itatvàt | tenàvidyà-nivçttyaiva kle÷ànàü nivçttir ity arthaþ | te ca kle÷àþ prasuptà yathà prakçti-lãnànàü, tanavaþ pratipakùa-bhàvanayà tanåkçtà yathà yoginàm | ta ubhaye 'pi såkùmàþ pratiprasavena mano-nirodhenaiva nirbãja-samàdhinà heyàþ | ye tu såkùma-vçttayas tat-kàrya-bhåtàþ sthålà vicchinnà udàhàrà÷ ca vicchidya vicchidya tena tenàtmanà punaþ pràdurbhavantãti vicchinnàþ | yathà ràga-kàle krodho vidyamàno 'pi na pràdurbhåta iti vicchinna ucyate | evam ekasyàü striyàü caitro rakta iti nànyàsu viraktaþ kintv ekasyàü ràgo labdha-vçttir anyàsu ca bhaviùyad-vçttir iti sa tadà vicchinna ucyate, ye yadà viùayeùu labdha-vçttayas te tadà sarvàtmanà pràdurbhåtà udàrà ucyante, ta ubhaye 'py atisthålatvàc chuddha-sattva-bhavena bhagavad-dhyànena heyà na mano-niodham apekùante | nirodha-heyàs tu såkùmà eva | tathà ca pariõàma-tàpa-saüskàra-duþkheùu prasupta-tanu-vicchinna-råpeõa sarve kle÷àþ sarvadà santi | udàratà tu kadàcit kasyacid iti vi÷eùaþ | ete ca bàdhanà-lakùaõaü duþkham upajanayantaþ kle÷a-÷abda-vàcyà bhavanti | yataþ karmà÷ayo dharmàdharmàkhyaþ kle÷a-målaka eva | sati ca måla-bhåte kle÷e tasya karmà÷ayasya vipàkaþ phalaü janmàyur bhoga÷ ceti | sa ca karmà÷aya iha paratra ca sva-vipàkàrambhakatvena dçùñàdçùña-janma-vedanãyaþ | evaü kle÷a-santatir ghañã-yantravad ani÷am àvartate | ataþ samãcãnam uktaü ye hi saüspar÷ajà bhogà duþkha-yonaya eva te àdyantavanta iti | duþkha-yonitvaü pariõàmàdibhir guõa-vçtti-virodhàc ca àdyantavattvaü guõa-vçttasya calatvàd iti yoga-mate vyàkhyà | aupaniùadànàü tu anàdi bhàva-råpam aj¤ànam avidyà | ahaükàra-dharmy-adhyàso 'smità | ràga-dveùàbhinive÷às tad-vçtti-vi÷eùà ity avidyà-målatvàt sarve 'py avidyàtmakatvena mithyà-bhåtà rajju-bhujaïgàdhyàsavan mithyàtve 'pi duþkha-yonayaþ svapnàdivad dçùñi-sçùñi-màtratvenàdyantavanta÷ ceti budho 'dhiùñhàna-sàkùàtkàreõa nivçtta-bhramas teùu na ramate, mçga-tçùõikà-svaråpa-j¤ànavàn iva tatrodakàrthã na pravartate | na saüsàre sukhasya gandha-màtram apy astãti buddhvà tataþ sarvàõãndriyàõi nivartayed ity arthaþ ||22|| vi÷vanàthaþ : vivekavàn eva vastuto viùaya-sukhenaiva sajjatãty àha ye hãti ||22|| baladevaþ : adçùñàkçùñeùu viùaya-bhogeùv anityatva-vini÷cayàn na sajjatãty àha ye hãti | saüspar÷ajà viùaya-janyà bhogàþ sukhàni | sphuñam anyat ||22|| __________________________________________________________ BhG 5.23 ÷aknotãhaiva yaþ soóhuü pràk ÷arãra-vimokùaõàt | kàma-krodhodbhavaü vegaü sa yuktaþ sa sukhã naraþ ||23|| ÷rãdharaþ : yasmàn mokùa eva paramaþ puruùàrthaþ | tasya ca kàma-krodha-vego 'tipratipakùaþ | atas tat-sahana-samartha eva mokùa-bhàg ity àha ÷aknotãti | kàmàt kordhàc codbhavati yo vego mano-netràdi-kùobhàdi-lakùaõaþ | tam ihaiva tad-uttara-samaya eva yo naraþ soóhuü pratiroddhuü ÷aknoti, tad api na kùaõa-màtram | kintu ÷arãra-vimokùaõàt pràk, yàvad-deha-pàtam ity arthaþ | ya evaübhåtaþ sa eva yuktaþ samàhitaþ sukhã ca bhavati | nànyaþ | yad và maraõàd årdhvaü vilapantãbhir yuvatãbhir àliïgyamàno 'pi putràdibhir dahyamàno 'pi yathà pràõa-÷ånyaþ kàma-krodha-vegaü sahate tathà maraõàt pràg api jãvann eva yaþ sahate sa eva yuktaþ sukhã cety arthaþ | tad uktaü va÷iùñhena - pràõe gate yathà dehaþ sukhaü duþkhaü na vindati | tathà cet pràõa-yukto 'pi sa kaivalyà÷rayo bhavet || iti ||23|| madhusådanaþ : sarvànartha-pràpti-hetur durnivàro 'yaü ÷reyo-màrga-pratipakùaþ kaùñatamo doùo mahatà yatnena mumukùuõà nivàraõãya iti yatnàdhikya-vidhànàya punar àha ÷aknotãti | àtmano 'nukåleùu sukha-hetuùu dç÷yamàneùu smaryamàõeùu và tad-guõànusandhànàbhyàsena yo raty-àtmako gardho 'bhilàùas tçùõà lobhaþ sa kàmaþ | strã-puüsayoþ paraspara-vyatikaràbhilàùe tv atyanta-niråóhaþ kàma-÷abdaþ | etad-abhilàùeõa kàmaþ krodhas tathà lobha ity atra dhana-tçùõà lobhaþ strã-vyatikara-tçùõà kàma iti kàma-lobhau pçthag uktau | iha tu tçùõà-sàmànyàbhipràyeõa kàma-÷abdaþ prayukta iti lobhaþ pçthaï noktaþ | evam àtmanaþ pratikåleùu duþkha-hetuùu dç÷yamàneùu ÷råyamàõeùu và tad-doùànusandhànàbhyàsena yaþprajvalanàtmako dveùo manyuþ sa krodhaþ | tayor utkañàvasthà loka-veda-virodha-pratisandhàna-pratibandhakatayà loka-veda-viruddha-pravçtty-unmukhatva-råpà nadã-vega-sàmyena vega ity ucyate | yathà hi nadyà vego varùàsv atiprabalatayà loka-veda-virodha-pratisandhànenànicchantam api garte pàtayitvà majjayati càdho nayati ca, tathà kàma-krodhayor vego viùayàbhidhyànàbhyàsena varùà-kàla-sthànãyenàtiprabalo loka-veda-virodha-pratisandhànenànicchantam api viùaya-garte pàtayitvà saüsàra-samudre majjayati càdho mahà-narakàn nayati ceti vega-pada-prayogeõa såcitam | etac càtha kena prayukto 'yam ity atra nivçttam | tam etàdç÷aü kàma-krodhodbhavaü vegam antaþkaraõa-prakùobha-råpaü stambha-svedàdy-aneka-bàhya-vikàra-liïgam à-÷arãra-vimokùaõàc charãra-vimokùaõa-paryantam aneka-nimitta-va÷àt sarvadà sambhàvyamànatvenàvisrambhaõãyam antar utpanna-doùa-dar÷anàbhyàsajena va÷ãkàra-saüj¤aka-vairàgyeõa soóhuü tad-anuråpa-kàryàsampàdanenànarthakaü kartuü ÷aknoti samartho bhavati, sa eva yukto yogã, sa eva sukhã, sa eva naraþ pumàn puruùàrtha-sampàdanàt | tad-itaras tv àhàra-nidrà-bhaya-maithunàdi-pa÷u-dharma-màtra-ratatvena manuùyàkàraþ pa÷ur eveti bhàvaþ | à-÷arãra-vimokùaõàd ity atrànyad vyàkhyànam - yathà maraõàd årdhvaü vilapantãbhir yuvatãbhir àliïgyamàno 'pi putràdibhir dahyamàno 'pi pràõa-÷ånyatvàt kàma-krodha-vegaü sahate, tathà maraõàt pràg api jãvann eva yaþ sahate sa yukta ity àdi | atra yadi maraõavaj jãvane 'pi kàma-krodhànutpatti-màtraü bråyàt tadaitad yujyate | yathoktaü va÷iùñhena - pràõe gate yathà dehaþ sukhaü duþkhaü na vindati | tathà cet pràõa-yukto 'pi sa kaivalyà÷rame vaset || iti | iha tåpannayoþ kàma-krodhayor vega-sahane prastute tayor anutpatti-màtraü na dàrùñànta iti kim atinirbandhena ||23|| vi÷vanàthaþ : saüsàra-sindhau patito 'py eùa eva yogã eùa eva sukhãty àha ÷aknotãti ||23|| baladevaþ : ÷aknotãhaiva yaþ soóhuü pràk ÷arãra-vimokùaõàt | kàma-krodhodbhavaü vegaü sa yuktaþ sa sukhã naraþ ||23|| __________________________________________________________ BhG 5.24 yo 'ntaþ-sukho 'ntaràràmas tathàntar-jyotir eva yaþ | sa yogã brahma-nirvàõaü brahma-bhåto 'dhigacchati ||24|| ÷rãdhara : na kevalaü kàma-krodha-vega-saüharaõa-màtreõa mokùaü pràpnoti | api tu yo 'ntaþ-sukha iti | antaràtmany eva sukhaü yasya | na viùayeùu | antar evàràma àkrãóà yasya na bahiþ | antar eva jyotir dçùñir yasya | na gãta-nçtyàdiùu | sa evaü brahmaõi bhåtaþ sthitaþ san brahmaõi nirvàõaü layam adhigacchati pràpnoti ||24|| madhusådanaþ : kàma-krodha-vega-sahana-màtreõaiva mucyante iti na, kintu yo 'ntar iti | antar-bàhya-viùaya-nirapekùam eva svaråpa-bhåtaü sukhaü yasya so 'ntaþ-sukho bàhya-viùaya-janita-sukha-÷ånya ity arthaþ | kuto bàhya-sukhàbhàvas tatràha antar àtmany eva na tu stry-àdi-viùaye bàhya-sukha-sàdhana àràma àramaõaü krãóà yasya so 'ntar-àràmas tyakta-sarva-parigrahatvena bàhya-sukha-sàdhana-÷ånya ity arthaþ | nanu tyakta-sarva-parigrahasyàpi yater yadçcchopanataiþ kokilàdi-madhura-÷abda-÷ravaõa-manda-pavana-spar÷ana-candrodaya-mayåra-nçtyàdi-dar÷anàti-madhura-÷ãtala-gaïgodaka-pàna-ketakã-kusuma-saurabhàdy-avaghràõàdibhir gràmyaiþ sukhotpatti-sambhavàt kathaü bàhya-sukha-tat-sàdhana-÷ånyatvam iti tatràha tathàntar-jyotir eva yaþ | yathàntar eva sukhaü na bàhyair viùayais tathàntar evàtmani jyotir vij¤ànaü na bàhyair indriyair yasya so 'ntar-jyotiþ ÷rotràdi-janya-÷abdàdi-viùaya-vij¤àna-rahitaþ | eva-kàro vi÷eùaõa-traye 'pi sambadhyate | samàdhi-kàle ÷abdàdi-pratibhàsàbhàvàd vyutthàna-kàle tat-pratibhàse 'pi mithyàtva-ni÷cayàn na bàhya-viùayais tasya sukhotpatti-sambhava ity arthaþ | ya evaü yathokta-vi÷eùaõa-sampannaþ sa yogã samàhito brahma-nirvàõaü brahma paramànanda-råpaü kalpita-dvaitopa÷ama-råpatvena nirvàõaü tad eva, kalpita-bhàvasyàdhiùñhànàtmakatvàt | avidyàvaraõa-nivçttyàdhigacchati nitya-pràptam eva pràpnoti | yataþ sarvadaiva brahma-bhåto nànyaþ | brahmaiva san brahmàpy eti iti ÷ruteþ | avasthiter iti kà÷a-kçtsnaþ iti nyàyàc ca ||24|| vi÷vanàtha - yas tu saüsàràtãtas tasya tu brahmànubhava eva sukham ity àha ya iti | antaràtmany eva sukhaü yasya saþ | yato 'ntaràtmany eva ramate, ato 'ntaràtmany eva jyotir dçùñir yasya saþ ||24|| baladeva - yat prãtyà taü soóhuü ÷aktas tad àha yo 'ntar iti | antarvartinànubhåtenàtmanà sukhaü yasya saþ, tenaivàràmaþ krãóà yasya saþ | tasminn eva jyotir dçùñir yasya saþ | ãdç÷o yogã niùkàma-karmã brahma-bhåto labdha-÷uddha-jaiva-svaråpo brahmàdhigacchati paramàtmànaü labhate | nirvàõaü mokùa-råpaü tenaiva tal-làbhàt ||24|| __________________________________________________________ BhG 5.25 labhante brahma-nirvàõam çùayaþ kùãõa-kalmaùàþ | chinna-dvaidhà yatàtmànaþ sarva-bhåta-hite ratàþ ||25|| ÷rãdharaþ : kiü ca labhanta iti | çùayaþ samyag-dar÷inaþ | kùãõaü kalmaùaü yeùàm | sarveùàü bhåtànàü hite ratàþ kçpalavaþ | te brahma-nirvàõaü mokùaü labhante ||25|| madhusådanaþ : mukti-hetor j¤ànasya sàdhanàntaràõi vivçõvann àha labhanta iti | prathamaü yaj¤àdibhiþ kùãõa-kalmaùàþ | tato 'ntaþkaraõa-÷uddhayà çùayaþ såkùma-vastu-vivecana-samarthàþ saünyàsinaþ | tataþ ÷ravaõàdi-paripàkeõa cchinna-dvaidhà nivçtta-sarva-saü÷ayàþ | tato nididhyàsana-paripàkeõa saüyatàtmànaþ paramàtmany evaikàgra-cittàþ | etàdç÷à÷ ca dvaitàdar÷itvena sarva-bhåta-hite ratà hiüsà-÷ånyà brahma-vido brahma-nirvàõaü labhante | yasmin sarvàõi bhåtàni àtmaivàbhåd vijànataþ | tatra ko mohaþ kaþ ÷oka ekatvam anupa÷yataþ || iti ÷ruteþ | bahu-vacanam, tad yo devànàü ity àdi-÷ruty-uktàniyama-pradar÷anàrtham ||25|| vi÷vanàthaþ : evaü bahava eva sàdhana-siddhà bhavantãty àha labhanta iti ||25|| baladevaþ : evaü sàdhana-siddhà bahava bhavantãty àha labhanta iti | çùayas tattva-draùñàraþ | chinna-dvaidhà vinaùñ-saü÷ayàþ | sphuñam anyat ||25|| __________________________________________________________ BhG 5.26 kàma-krodha-viyuktànàü yatãnàü yata-cetasàm | abhito brahma-nirvàõaü vartate viditàtmanàm ||26|| ÷rãdharaþ : kiü ca kàmety àdi | kàma-krodhàbhyàü viyuktànàm | yatãnàü saünyàsinàm | saüyata-cittànàü j¤àtàtma-tattvànàm abhita ubhayato jãvatàü mçtànàü ca | na dehànta eva teùàü brahmaõi layaþ, api tu jãvatàm api vartata ity arthaþ ||26|| madhusådanaþ : pårvaü kàma-krodhayor utpannayor api vegaþ soóhavya ity uktam adhunà tu tayor utpatti-pratibandha eva kartavya ity àha kàmeti | kàma-krodhayor viyogas tad-anutpattir eva tad-yuktànàü kàma-krodha-viyuktànàm | ataeva yata-cetasàü saüyata-cittànàü yatãnàü yatna-÷ãlànàü saünyàsinàü viditàtmanàü sàkùàt-kçta-paramàtmanàm abhita ubhayato jãvatàü mçtànàü ca teùàü brahma-nirvàõaü mokùo vartate nityatvàt, na tu bhaviùyati sàdhyatvàbhàvàt ||26|| vi÷vanàthaþ : j¤àtas tvaü-padàrtha-nàma-pràpta-paramàtma-j¤ànànàü kiyatà kàlena brahma-nirvàõa-sukhaü syàd ity apekùàyàm àha kàmeti | yata-cetasàm uparata-manasàü kùãõa-liïga-÷arãràõàm iti yàvat, abhitaþ sarvato-bhàvenaiva vartata eveti brahma-nirvàõe tasya naivàtivilambam iti bhàvaþ ||26|| baladevaþ : ãdç÷àn paramàtmàpy anuvartata ity àha kàmeti | yatãnàü prayatnavatàü tàn abhito brahma vartata ity arthaþ | yad uktaü - dar÷ana-dhyàna-saüspar÷air matsya-kårma-vihaïgamàþ | svàny apatyàni puùõanti tathàham api padmaja || iti ||26|| __________________________________________________________ BhG 5.27-28 spar÷àn kçtvà bahir bàhyàü÷ cakùu÷ caivàntare bhruvoþ | pràõàpànau samau kçtvà nàsàbhyantara-càriõau ||27|| yatendriya-mano-buddhir munir mokùa-paràyaõaþ | vigatecchà-bhaya-krodho yaþ sadà mukta eva saþ ||28|| ÷rãdharaþ : sa yogã brahma-nirvàõam ity àdiùu yogã mokùam avàpnotãty uktam | tam eva yogaü saïkùepeõàha spar÷àn iti dvàbhyàm | bàhyà eva spar÷à råpa-rasàdayo viùayà÷ cintitàþ santo 'ntaþ pravi÷anti | tàüs tac-cintà-tyàgena bahir eva kçtvà | cakùur bhruvor antare bhrå-madhya eva kçtvàtyantaü netrayor nimãlane hi nidrayà mano lãyate | unmãlane ca bahiþ prasarati | tad-ubhaya-doùa-parihàràrtham ardha-nimãlanena bhrå-madhye dçùñiü nidhàyety arthaþ | ucchvàsa-niþ÷vàsa-råpeõa nàsikayor abhyantare carantau pràõàpànàv årdhvàdho-gati-rodhena samau kçtvà, kumbhakaü kçtvety arthaþ | yad và pràõo 'yaü yathà na bhair niryàti yathà càpàno 'ntar na pravi÷ati, kintu nàsà-madhya eva dvàv api yathà caratas tathà mandàbhyàm ucchvàsa-niþ÷vàsàbhyàü samau kçtveti ||27|| yateti | anenopàyena yatàþ saüyatà indriya-mano-buddhayo yasya | mokùa eva param ayanaü pràpyaü yasya | ataeva vigatà icchà-bhaya-krodhà yasya | evaübhåto yo muniþ sa sadà jãvann api mukta evety arthaþ ||27-28|| madhusådanaþ : pårvam ã÷varàrpita-sarva-bhàvasya karma-yogenàntaþ-karaõa-÷uddhis tataþ sarva-karma-saünyàsas tataþ ÷ravaõàdi-parasya tattva-j¤ànaü mokùa-sàdhanam udetãty uktam | adhunà sa yogã brahma-nirvàõam ity atra såcitaü dhyàna-yogaü samyag-dar÷ana-syàntaraïga-sàdhanaü vistareõa vaktuü såtra-sthànãyàüs trãn ÷lokàn àha bhagavàn | eteùàm eva vçtti-sthànãyaþ kçtsnaþ ùaùñho 'dhyàyo bhaviùyati | tatràpi dvàbhyàü saïkùepeõa yoga ucyate | tçtãyena tu tat-phalaü paramàtma-j¤ànam iti vivekaþ | spar÷àn ÷abdàdãn bàhyàn bahir bhavàn api ÷rotràdi-dvàrà tat-tad-àkàràntaþ-karaõa-vçttibhir antaþ-praviùñàn punar bahir eva kçtvà para-vairàgya-va÷ena tat-tad-àkàràü vçttim anutpàdyety arthaþ | yady eta àntarà bhaveyus tadopàya-sahasreõàpi bahir na syuþ svabhàva-bhaïga-prasaïgàt | bàhyànàü tu ràga-va÷àd antaþ-praviùñànàü vairàgyeõa bahir gamanaü sambhavatãti vadituü bàhyàn iti vi÷eùaõam | tad anena vairàgyam uktvàbhyàsam àha cakùu÷ caivàntare bhruvoþ kçtvety anuùajyate | atyanta-nimãlane hi nidràkhyà layàtmikà vçttir ekà bhavet | prasàreõa tu pramàõa-viparyaya-viveka-vikalpa-smçtaya÷ catasro vikùepàtmikà vçttayo bhaveyuþ | pa¤càpi tu vçttayo niroddhavyà iti ardha-nimãlanena bhrå-madhye cakùuùo nidhànam | tathà pràõàpànau samau tulyàv årdhvàdho-gati-vicchedena nàsàbhyantara-càriõau kumbhakeõa kçtvà, anenopàyena yatàþ saüyatà indriya-mano-buddhayo yasya sa tathà | mokùa-paràyaõaþ sarva-viùaya-virakto munir manana-÷ãlo bhavet | vigatecchà-bhaya-krodha iti vãrta-ràga-bhaya-krodha ity atra vyàkhyàtam | etàdç÷o yaþ saünyàsã sadà bhavati mukta eva saþ | na tu tasya mokùaþ kartavyo 'sti | athavà ya etàdç÷aþ sa sadà jãvann api mukta eva ||27-28|| vi÷vanàthaþ : tad evam ã÷varàrpita-niùkàma-karma-yogenàntaþ-karaõa-÷uddhiþ | tato j¤ànaü tvaü-padàrtha-viùayakam | tatas tat-padàrtha-j¤ànàrthaü bhaktiþ | tad-uttha-j¤ànena guõàtãtena brahmànubhava ity uktam | idànãü niùkàma-karma-yogena ÷uddhàntaþkaraõasyàùñàïga-yogaü brahmànubhava-sàdhanaü j¤àna-yogàd apy utkçùñatvena ùaùñhàdhyàye vaktuü tat-såtra-råpaü ÷loka-trayam àha spar÷àn iti | bàhyà eva ÷abda-spar÷a-råpa-rasa-gandhàþ spar÷a-÷abda-vàcyàþ | manasi pravi÷ya ye vartante tàn, tasmàn manasaþ sakà÷àd bahiùkçtya viùayebhyo manaþ pratyàhçtyety arthaþ | cakùuùã ca bhruvor antare madhye kñvà netrayoþ sampårõa-nimãlane nidrayà mano lãyata unmãlanena bahiþ prasarati | tad-ubhaya-doùa-parihàràrtham ardha-nimãlanena bhrå-madhye dçùñiü nidhàyocchvàsa-ni÷vàsa-råpeõa nàsikayor abhyantare carantau pràõàpànàv årdhvàdho-gati-nirodhena samau kçtvà | yatà va÷ãkçtà indriyàdayo yena saþ ||27-28|| baladevaþ : atha karmaõà niùkàmeõa vi÷uddha-manàþ samuditàtma-j¤ànas tad-dar÷anàya samàdhiü kuryàd iti sàïgaü yogaü såcayann àha spar÷àn iti | spar÷à ÷abdàdayo viùayàs te bàhyà eva smçtàþ santo manasi pravi÷anti | tàüs tat-smçti-parityàgena bahiùkçtya viùayebhyo manaþ pratyàhçtyety arthaþ | bhruvor antare madhye cakùu÷ ca kñvà netrayoþ saünimãlane nidrayà manaso layaþ | pronmãlane ca bahis tasya prasàraþ syàt | tad-ubhaya-vinivçttaye 'rdha-nimãlanena bhrå-madhye dçùñiü nidhàyety arthaþ | tathà nàsàbhyantara-càriõau pràõàpànàv årdhvàdho-gati-nirodhena samau tulyau kçtvà kumbhayitvety arthaþ | etenopàyena yatà àtmàvalokanàya sthàpità indriyàdayo yena saþ | munir àtma-manana-÷ãlaþ | mokùa-paràyaõo mokùaika-prayojanaþ | ato vigatecchàdiþ | ãdç÷o yaþ sarvadà phala-kàlavat sàdhana-kàle 'pi mukta eva ||27-28|| __________________________________________________________ BhG 5.29 bhoktàraü yaj¤a-tapasàü sarva-loka-mahe÷varam | suhçdaü sarva-bhåtànàü j¤àtvà màü ÷àntim çcchati ||29|| ÷rãdharaþ : nanv evam indriyàdi-saüyamana-màtreõa kathaü muktiþ syàt ? na tan-màtreõa, kintu j¤àna-dvàreõety àha bhoktàram iti | yaj¤ànàü tapasàü caiva mama bhaktaiþ samarpitànàü yadçcchayà bhoktàraü pàlakam iti và | sarveùàü lokànàü mahàntam ã÷varam | sarva-bhåtànàü suhçdaü nirapekùopakàriõam | antaryàmiõaü màü j¤àtvà mat-prasàdena ÷àntiü mokùam çcchati pràpnoti ||29|| vikalpa-÷aïkàpohena yenaivaü sàïkhya-yogayoþ | samuccayaþ krameõoktaþ sarvaj¤aü naumi taü harim || iti ÷rã-÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü saünyàsa-yogo nàma pa¤camo 'dhyàyaþ ||5|| madhusådanaþ : evaü yoga-yuktaþ kiü j¤àtvà mucyata iti tadàha bhoktàram iti | sarveùàü yaj¤ànàü tapasàü ca kartç-råpeõa devatà-råpeõa ca bhoktàraü bhoga-kartàraü pàlakam iti và | bhuja pàlanàbhyavahàrayoþ iti dhàtuþ | sarveùàü lokànàü mahàntam ã÷varaü hiraõyagarbhàdãnàm api niyantàram | sarveùàü pràõinàü suhçdaü pratyupakàra-nirapekùatayopakàriõaü sarvàntgaryàmiõaü sarva-bhàsakaü paripårõa-sac-cid-ànanadaika-rasaü paramàrtha-satyaü sarvàtmànaü nàràyaõaü màü j¤àtvàtmatvena sàkùàtkçtya ÷àntiü sarva-saüsàroparatiü muktim çcchati pràpnotãty arthaþ | tvàü pa÷yann api kathaü nàhaü mukta ity à÷aïkyàniràkaraõàya vi÷eùaõàni | ukta-råpeõaiva mama j¤ànaü mukti-kàraõam iti bhàvaþ ||29|| aneka-sàdhanàbhyàsa-niùpannaü hariõeritam | sva-svaråpa-parij¤ànaü sarveùàü mukti-sàdhanam ||5|| iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm sva-svaråpa-parij¤ànaü nàma pa¤camo 'dhyàyaþ ||5|| vi÷vanàthaþ : evambhåtasya yogino 'pi j¤ànina iva bhakty-utthena paramàtma-j¤ànenaiva mokùa ity àha bhoktàram iti | yaj¤ànàü karmi-kçtànàü tapasàü ca j¤àni-kçtànàü bhoktàraü pàlayitàram iti karmiõàü j¤àninàü copàsyam | sarva-lokànàü mahe÷varaü mahà-niyantàram antaryàminaü yoginàm upàsyam | sarva-bhåtànàü suhçdaü kçpayà sva-bhakta-dvàrà sva-bhakty-upade÷ena hita-kàriõam iti bhaktànàm upàsyaü màü j¤àtveti sattva-guõa-maya-j¤ànena nirguõasya mamànubhavàsambhavàt bhaktyàham ekayà gràhyaþ iti mad-ukteþ | nirguõayà bhaktyaiva yogã svopàsyaü paramàtmànaü màm aparokùànubhava-gocarãkçtya ÷àntiü mokùam çcchati pràpnoti ||29|| niùkàma-karmaõà j¤ànã yogã càtra vimucyate | j¤àtvàtma-paramàtmànàv ity adhyàyàrtha ãritaþ || iti sàràrtha-dar÷inyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm | gãtàsu pa¤camo 'dhyàyaþ saügataþ saïgataþ satàm ||5|| baladevaþ : evaü samàdhi-sthaþ kçta-svàtmàvalokanaþ paramàtmànam upàsyam ucyata ity àha bhoktàram iti | yaj¤ànàü tapasàü ca bhoktàraü pàlakam | sarveùàü lokànàü vidhi-rudràdãnàm api mahe÷varam | tam ã÷varàõàü paramaü mahe÷varaü [øvetU 6.7] ity àdi ÷ravaõàt | sarva-bhåtànàü suhçdaü nirapekùopakàrakam | ãdç÷aü màü j¤àtvà svàràdhyatayànubhåya ÷àntiü saüsàra-nivçttim çcchati labhate | sarve÷varasya suhçda÷ ca samàràdhanaü khalu sukhàvahaü sukha-sàdhanam iti ||29|| niùkàma-karmaõà yoga-÷iraskena vimucyate | sa-niùñho j¤àna-garbheõety eùa pa¤cama-nirõayaþ || iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye pa¤camo 'dhyàyaþ ||5|| pa¤camo 'dhyàyaþ sannyàsa-yogaþ