Bhagavadgita 4 with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 4.1 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca imaæ vivasvate yogaæ proktavÃn aham avyayam | vivasvÃn manave prÃha manur ik«vÃkave 'bravÅt ||1|| ÓrÅdhara÷ : ÃvirbhÃva-tirobhÃvÃv Ãvi«kartuæ svayaæ hari÷ | tattvaæ pada-vivekÃrthaæ karma-yogaæ praÓaæsati || evaæ tÃvad adhyÃya-dvayena karma-yogopÃyaka-j¤Ãna-yogo mok«a-sÃdhanatvenokta÷ | tad evaæ brahmÃrpaïÃdi-guïa-vidhÃnena tattvaæ padÃrtha-vivekÃdinà ca prapa¤ci«yan prathamaæ tÃvat parasparÃprÃptatvena stuvan bhagavÃn uvÃca imam iti tribhi÷ | avyaya-phalatvÃd avyayam | imaæ yogaæ purÃham vivasvata ÃdityÃya kathitavÃn | sa ca sva-putrÃya manave ÓrÃddha-devÃya | sa ca manu÷ sva-putrÃyek«vÃkave 'bravÅt ||1|| madhusÆdana÷ : yadyapi pÆrvam upeyatvena j¤Ãna-yogas tad-upÃyatvena ca karma-yoga iti dvau yogau kathitau tathÃpi ekaæ sÃÇkhyaæ ca yogaæ ca paÓyati sa paÓyati [GÅtà 5.6] ity anayà diÓà sÃdhya-sÃdhanayo÷ phalaikyÃd aikyam upacarya sÃdhana-bhÆtaæ karma-yogaæ sÃdhya-bhÆtaæ ca j¤Ãna-yogam aneka-vidha-guïa-vidhÃnÃya stauti vaæÓa-kathanena bhagavÃn | imam adhyÃya-dvayenoktaæ yogaæ j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïaæ karma-ni«ÂhopÃya-labhyaæ vivasvate sarva-k«atriya-vaæÓa-bÅja-bhÆtÃyÃdityÃya proktavÃn prakar«eïa sarva-sandehocchedÃdi-rÆpeïoktavÃn ahaæ bhagavÃn vÃsudeva÷ sarva-jagat-paripÃlaka÷ sargÃdi-kÃle rÃj¤Ãæ balÃdhÃnena tad-adhÅnaæ sarvaæ jagat pÃlayitum | katham anena balÃdhÃnam iti viÓe«eïena darÓayati -- avyayam avyaya-veda-mÆlatvÃd avyaya-phalatvÃc ca na vyeti sva-phalÃd ity avyayam avyabhicÃri-phalam | tathà caitÃd­Óena balÃdhÃnaæ Óakyam iti bhÃva÷ | sa ca mama Ói«yo vivasvÃn manave vaivasvatÃya sva-putrÃya prÃha | sa ca manur ik«vÃkave sva-putrÃyÃdi-rÃjÃyÃbravÅt | yadyapi prati manvantaraæ svÃyambhuvÃdi-sÃdhÃraïo 'yaæ bhÃgavad-updeÓas tathÃpi sÃmpratika-vaivasvata-manvantarÃbhi-prÃyeïÃdityam Ãrabhya sampradÃyo gaïita÷ ||1|| viÓvanÃtha÷ : turye svÃvirbhÃva-hetor nityatvaæ janma-karmaïo÷ | svasyoktiæ brahma-yaj¤Ãdi-j¤Ãnotkar«a-prapa¤cam || adhyÃya-dvayenoktaæ ni«kÃma-karma-sÃdhyaæ j¤Ãna-yogaæ stauti imam iti ||1|| baladeva÷ : turye svÃbhivyakti-hetuæ sva-lÅlÃ- nityatvaæ sat-karmasu j¤Ãna-yogam | j¤ÃnasyÃpi prÃy yan-mÃhÃtmyam uccai÷ prÃkhyad devo devakÅnandano 'sau || pÆrvÃdhyÃyÃbhyÃm uktaæ j¤Ãna-yogaæ karma-yogaæ caika-phalatvÃd ekÅk­tya tad-vaæÓaæ kÅrtayan stauti imam iti | imaæ tvÃæ sÆryÃyÃhaæ proktavÃn | avyayaæ nityaæ vedÃrtahtvÃn naveyeti sva-phalÃdityavyabhicÃri-phalatvÃc ca | sa ca mac-chi«yo vivasvÃn sva-putrÃya manave vaivasvatÃya prÃha | sa ca manur ik«vÃkave sva-putrÃyÃbravÅt ||1|| __________________________________________________________ BhG 4.2 evaæ paramparÃ-prÃptam imaæ rÃjar«ayo vidu÷ | sa kÃleneha mahatà yogo na«Âa÷ parantapa ||2|| ÓrÅdhara÷ : evam iti | evaæ rÃjÃnaÓ ca te ­«ayaÓ ceti | anye 'pi rÃjar«ayo nimi-pramukhÃ÷ | sva-pitrÃdibhir ik«vÃku-pramukhai÷ protkam imaæ yogam vidur jÃnanti sma | adyatanÃnÃm aj¤Ãne kÃraïam Ãha he parantapa Óatru-pÃtana ! sa yoga÷ kÃla-vaÓÃd iha loke na«Âo vicchinna÷ ||2|| madhusÆdana÷ : evam Ãdityam Ãrabhya guru-Ói«ya-paramparayà prÃptam imaæ yogaæ rÃjÃnaÓ ca ta ­«ayaÓ ceti rÃjar«aya÷ prabhutve sati sÆk«mÃrtha-nirÅk«aïa-k«amà nimi-pramukhÃ÷ sva-pitrÃdi-proktaæ vidu÷ | tasmÃd anÃdi-veda-mÆlatvenÃnanta-phalatvenÃnÃdi-guru-Ói«ya-paramparÃ-prÃptatvena ca k­trimatva-ÓaÇkÃnÃspadatvÃn mahÃ-prabhÃvo 'yaæ yoga iti ÓraddhÃtiÓayÃya stÆyate | sa evaæ mahÃ-prayojano 'pi yoga÷ kÃlena mahatà dÅrgheïa dharma-hrÃsa-kareïehedÃnÅm Ãvayor vyavahÃra-kÃle dvÃparÃnte durbalÃn ajitendriyÃn anadhikÃriïa÷ prÃpya kÃma-krodhÃdibhir abhibhÆyamÃno na«Âo vicchinna-sampradÃyo jÃta÷ | taæ vinà puru«ÃrthÃprÃpter aho daurbhÃgyaæ lokasyeti Óocati bhagavÃn | he parantapa ! paraæ kÃma-krodhÃdi-rÆpaæ Óatru-gaïaæ Óauryeïa balavatà vivekena tapasà ca bhÃnur iva tÃpayatÅti parantapa÷ Óatru-tÃpano jitendriya ity artha÷ | urvaÓy-upek«aïÃdy-adbhuta-karma-darÓanÃt | tasmÃt tvaæ jitendriyatvÃd atrÃdhikÃrÅti sÆcayati ||2|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : evaæ vivasvantam Ãrabhya guru-Ói«ya-paramparayà prÃptam iimaæ yogaæ rÃjar«aya÷ sva-pitrÃdibhir ik«vÃku-prabh­tibhir upadi«Âaæ vidu÷ | iha loke na«Âo vicchinna-sampradÃya÷ ||2|| __________________________________________________________ BhG 4.3 sa evÃyaæ mayà te 'dya yoga÷ prokta÷ purÃtana÷ | bhakto 'si me sakhà ceti rahasyaæ hy etad uttamam ||3|| ÓrÅdhara÷ : sa evÃyam iti | sa evÃyaæ yogo 'dya vicchinne sampradÃye sati punaÓ ca te tubhyam ukta÷ | yatas tvaæ mama bhakto 'si sakhà ca | anyasmai mayà nocyate | hi yasmÃd etad uttamaæ rahasyam ||3|| madhusÆdana÷ : ya evaæ pÆrvam upadi«Âo 'py adhikÃrya-bhÃvÃd vicchinna-sampradÃyo 'bhÆt | yaæ vinà ca puru«Ãrtho na labhyate | sa evÃyaæ purÃtano 'nÃdi-guru-paramparÃ-gato yogo 'dya sampradÃya-viccheda-kÃle mayÃtisnigdhena te tubhyaæ prakar«eïokta÷ | na tv anyasmai kasmaicit | kasmÃt ? bhakto 'si me sakhà ceti | iti-Óabdo hetau | yasmÃt tvaæ mama bhakta÷ ÓaraïÃgatatve saty atyanta-prÅtimÃn sakhà ca samÃna-vayÃ÷ snigdha-sahÃyo 'si sarvadà bhavasi atas tubhyam ukta ity artha÷ anyasmai kuto nocyate tatrÃha | hi yasmÃd etaj j¤Ãnam uttamaæ rahasyam atigopyam ||3|| viÓvanÃtha÷ : tvÃæ praty evÃsya proktatve hetu÷ : bhakto dÃsa÷ sakhà ceti bhÃva-dvayam | anyas tu arvÃcÅnaæ praty eva avaktavyatve hetÆ rahasyam iti ||3|| baladeva÷ : sa eva tadÃnupÆrvika-vacana-vÃcyo yogo mayà tvat-sakhenÃtisnigdhena te tubhyaæ mat-sakhÃyeti snigdhÃya proktas tvaæ me bhakta÷ prapanna÷ sakhà cÃsÅti hetor na tv anyasmai kasmaicit | tatra hetu÷ rahasyam iti | hi yasmÃd uttamaæ rahasyam iti gopyam etat ||3|| __________________________________________________________ BhG 4.4 arjuna uvÃca aparaæ bhavato janma paraæ janma vivasvata÷ | katham etad vijÃnÅyÃæ tvam Ãdau proktavÃn iti ||4|| ÓrÅdhara÷ : bhagavato vivasvantaæ prati yogopadeÓÃsambhavaæ paÓyann arjuna uvÃca aparam iti | aparam arvÃcÅnaæ tava janma | paraæ prÃk kÃlÅnaæ vivasvato janma | tasmÃt tavÃdhunÃtanatvÃt cirantanÃya vivasvate tvam Ãdau yogaæ proktavÃn iti etat katham ahaæ jÃnÅyÃæ j¤Ãtuæ ÓaknuyÃm ||4|| madhusÆdana÷ : yà bhagavati vÃsudeve manu«yatvenÃsarvaj¤atvÃnityatvÃÓaÇkà mÆrkhÃïÃæ tÃm apanetum anuvadann arjuna ÃÓaÇkate - aparam iti | aparam alpa-kÃlÅnam idÃnantanaæ vasudeva-g­he bhavato janma ÓarÅra-grahaïaæ vihÅnaæ ca manu«yatvÃt | paraæ bahu-kÃlÅnaæ sargÃdi-bhavam utk­«Âaæ ca devatvÃt, vivasvato janma | atrÃtmano janmÃbhÃvasya prÃg-vyutpÃditatvÃd dehÃbhiprÃyeïaivÃrjunasya praÓna÷ | ata÷ katham etad vijÃnÅyÃm aviruddhÃrthatayà | etac chabdÃrtham eva viv­ïoti | tvam Ãdau yogaæ proktavÃn iti | tvam idÃnÅætano manu«yo 'sarvaj¤a÷ sargÃdau pÆrvatanÃya sarvaj¤ÃyÃdityÃya proktavÃn iti viruddhÃrtham etad iti bhÃva÷ | atrÃyaæ nirgalito 'rtha÷ | etad dehÃnavacchinnasya tava dehÃntarÃvacchedena vÃdityaæ pratyupade«Â­tvam etad-dehena và | nÃdya÷ | janmÃntarÃnubhÆtasyÃsarvaj¤ena smartum aÓakyatvÃt | anyathà mamÃpi janmÃntarÃnubhÆta-smaraïa-prasaÇga÷ | tava mama ca manu«yatvenÃsarvaj¤atvÃviÓe«Ãt | tad uktam abhiyuktai÷ janmÃntarÃnubhÆtaæ ca na smaryate iti | nÃpi dvitÅya÷ sargÃdÃv idÃnÅætanasya dehasyÃsad-bhÃvÃt | tad evaæ dehÃntareïa sargÃdau sad-bhÃvÃnupappattir ity asarvaj¤atvÃnityatvÃbhyÃæ dvÃv arjunasya pÆrva-pak«au ||4|| viÓvanÃtha÷ : uktam artham asambhavaæ p­cchati aparam idÃnÅntanam | paraæ purÃtanam ata÷ katham etat pratyemÅti bhÃva÷ ||4|| baladeva÷ : k­«ïasya sanÃtanatve sÃrvaj¤e ca ÓaÇkamÃnÃn anabhij¤Ãn nirÃkartum arjuna uvÃca aparam iti | aparam arvÃcÅnaæ paraæ parÃcÅnaæ tasmÃd Ãdhunikas tvaæ prÃcÅnÃya vivasvate yogam uktavÃn ity etat katham ahaæ vijÃnÅyÃæ pratÅyÃm | ayam artha÷ : na khalu sarveÓvaratvena k­«ïam arjuno na vetti tasya narÃkhya-tad-avatÃratvena tÃdrÆpyÃt, paraæ dhÃma paraæ dhÃma ity Ãdi tad-ukteÓ ca | na tv atat-sarvaj¤a-vi«ayÃm aj¤a-ÓaÇkÃm apÃkartum aparam ity Ãdi p­cchati | sarveÓvara÷ sa yathà sva-tattvaæ vetti na tathÃnya÷ | tatas tan-mukhÃmbujÃd eva tad-rÆpa-taj-janmÃdi parkÃÓanÅyaæ loka-maÇgalÃya | tad-arthaæ sva-mahimÃnaæ pravadan vikatthanatayà sa nÃk«epya÷, kintu stavanÅya eva k­pÃlutayà | tac ca manu«Ãk­ti-para-brahmaïas tava rÆpaæ janmÃdi ca loka-vilak«aïaæ kiæ-vidhaæ kim-arthakaæ kiæ-kÃlam iti vij¤asyÃpy Ãj¤avat praÓno 'yam aj¤a-ÓaÇkÃ-nirÃsaka-prativacanÃrtha÷ ||4|| __________________________________________________________ BhG 4.5 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca bahÆni me vyatÅtÃni janmÃni tava cÃrjuna | tÃny ahaæ veda sarvÃïi na tvaæ vettha parantapa ||5|| ÓrÅdhara÷ : rÆpÃntareïopadi«ÂavÃn ity abhiprÃyeïottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca bahÆnÅti | tÃny ahaæ veda vedmi | alupta-vidyÃ-ÓaktitvÃt | tvaæ tu na vettha na vetsi avidyÃv­ttatvÃt ||5|| madhusÆdana÷ : tatra sarvaj¤atvena prathamasya parihÃram Ãha bahÆnÅti | janmÃni lÅlÃ-deha-grahaïÃni loka-d­«Ây-abhiprÃyeïÃdityasyodayavan me mama bahÆni vyatÅtÃni tava cÃj¤Ãnina÷ karmÃrjitÃni deha-grahaïÃni | tava cety upalak«aïam itare«Ãm api jÅvÃnÃæ, jÅvaikyÃbhiprÃyeïa và | he 'rjuna ! ÓlokenÃrjuna-v­k«a-nÃmnà sambodhayann Ãv­ta-j¤Ãnatvaæ sÆcayati | tÃni janmÃny ahaæ sarvaj¤a÷ sarva-Óaktir ÅÓvaro veda jÃnÃmi sarvÃïi madÅyÃni tvadÅyÃny anyadÅyÃni ca | na tvam aj¤o jÅvas tirobhÆta-j¤Ãna-Óaktir vettha na jÃnÃsi svÅyÃny api kiæ puna÷ parakÅyÃïi | he parantapa ! paraæ Óatruæ bheda-d­«Âyà parikalpya hantuæ prav­tto 'sÅti viparÅta-darÓitatvÃd bhrÃnto 'sÅti sÆcayati | tad anena sambodhana-dvayenÃvaraïa-vik«epau dvÃv apy aj¤Ãna-dharmau darÓitau ||5|| viÓvanÃtha÷ : avatÃrÃntareïopadi«ÂavÃn ity abhiprÃyeïÃha bahÆnÅti | tava ceti yadà yadaiva mamÃvatÃras tadà mat-pÃr«adatvÃt tavÃpy ÃvirbhÃvo 'bhÆd evety artha÷ | veda vedmi sarveÓvaratvena sarvaj¤atvÃt | tvaæ na vettha mayaiva sva-lÅlÃ-siddhy-arthaæ tvaj-j¤ÃnÃvaraïÃd iti bhÃva÷ | ataeva he parantapa ! sÃmpratika-kuntÅ-putratvÃbhimÃna-mÃtreïaiva parÃn ÓatrÆæs tÃpayasi ||5|| baladeva÷ : eka evÃhaæ eko 'pi san bahudhà yo 'vabhÃti ity Ãdi Óruty-uktÃni nitya-siddhÃni bahÆni rÆpÃïi vaidÆryavad Ãtmani dadhÃna÷ purà rÆpÃntareïa taæ pratyupadi«ÂavÃn iti bhÃvenÃha bhagavÃn bahÆnÅti | tava ceti mat-sakhatvÃt tÃvanti janmÃni tavÃpy abhÆvann ity artha÷ | na tvaæ vettheti | idÃnÅæ mayaivÃcintya-Óaktyà sva-lÅlÃ-siddhaye tvaj-j¤ÃnÃcchÃdanÃd iti bhÃva÷ | etena sÃrvaj¤yaæ svasya darÓitam | atra bhagavaj-janmanÃæ vÃstavatvaæ bodhyam | bahÆnÅtyÃdi ÓrÅ-mukhoktes tava ceti d­«ÂÃntÃc ca | na ca janmÃkhyo vikÃras tasyÃgrima-vyÃkhyayà pratyÃkhyÃnÃt ||5|| __________________________________________________________ BhG 4.6 ajo 'pi sann avyayÃtmà bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi san | prak­tiæ svÃm adhi«ÂhÃya saæbhavÃmy Ãtma-mÃyayà ||6|| ÓrÅdhara÷ : nanu anÃdes tava kuto janma ? avinÃÓinaÓ ca kathaæ punar janma yena bahÆni me vyatÅtÃnity ucyate | ÅÓvarasya tava puïya-pÃpa-vihÅnasya kathaæ jÅvavaj janmeti ? ata Ãha ajo 'pÅti | satyam evam | tathÃpi ajo 'pi janma-ÓÆnyo 'pi sann aham | tathÃvyayÃtmÃpy anaÓvara-svabhÃvo 'pi san | tathà - ÅÓvaro 'pi karma-pÃratantrya-rahito 'pi san | sva-mÃyayà sambhavÃmi samyag apracyuta-j¤Ãna-bala-vÅryÃdi-Óaktyaiva bhavÃmi | nanu tathÃpi «o¬aÓa-kalÃtamka-liÇga-deha-ÓÆnyasya ca tava kuto janmeti ? ata uktaæ svÃæ Óuddha-sattvÃtmikÃæ prak­tiæ adhi«ÂhÃya svÅk­tya | viÓuddhorjita-sattva-mÆrtyà svecchayÃvatarÃmÅty artha÷ ||6|| madhusÆdana÷ : nanv atÅtÃneka-janma-vattvam Ãtmana÷ smarasi cet tarhi jÃti-smaro jÅvas tvaæ para-janma-j¤Ãnam api yogina÷ sÃrvÃtmyÃbhimÃnena ÓÃstra-d­«Âyà tÆpadeÓo vÃma-devavat [Vs 1.1.30] iti nyÃyena sambhavati | tathà cÃha vÃmadevo jÅvo 'pi ahaæ manur abhavaæ sÆryaÓ cÃhaæ kak«ÅvÃn­pir asmi vipra÷ity Ãdi dÃÓatayyÃm | ataeva na mukhya÷ sarvaj¤as tvam | tathà ca katham Ãdityaæ sarvaj¤am upadi«ÂavÃn asy anÅÓvara÷ san | na hi jÅvasya mukhyaæ sÃrvaj¤yaæ sambhavati vya«Ây-upÃdhe÷ paricchinnatvena sarva-sambandhitvÃbhÃvÃt | sama«Ây-upÃdher api virÃja÷ sthÆla-bhÆtopÃdhitvena sÆk«ma-bhÆta-pariïÃma-vi«ayaæ mÃyÃ-pariïÃma-vi«ayaæ ca j¤Ãnaæ na sambhavati | evaæ sÆk«ma-bhÆtopÃdher api hiraïyagarbhasya tat-kÃraïa-mÃyÃ-pariïÃmÃkÃÓÃdi-sarga-kramÃdi-vi«aya-j¤ÃnÃbhÃva÷ siddha eva | tasmÃd ÅÓvara eva kÃraïopÃditvÃd atÅtÃn Ãgata-vartamÃna-sarvÃrtha-vi«aya-j¤ÃnavÃn mukhya÷ sarvaj¤a÷ | atÅtÃn Ãgata-vartamÃna-vi«ayaæ mÃyÃ-v­tti-trayam ekaiva và sarva-vi«ayà mÃyÃ-v­ttir ity anyat | tasya ca nityeÓvarasya sarvaj¤asya dharmÃdharmÃdy-abhÃvena janmaivÃnupapannam atÅtÃneka-janmavattvaæ tu dÆrotsÃritam eva | tathà ca jÅvatve sÃrvaj¤yÃnupapattir ÅÓvaratve ca deha-grahaïÃnupapattir iti ÓaÇkÃ-dvayaæ pariharann anityatva-pak«asyÃpi parihÃram Ãha ajo 'pÅti | apÆrva-dehendriyÃdi-grahaïaæ janma | pÆrva-ghÅta-dehendriyÃdi-viyogo vyaya÷ | yad ubhayaæ tÃrkikai÷ prety abhÃva ity ucyate | tad uktaæ jÃtasya hi dhruvo m­tyur dhruvaæ janma m­tasya ca [GÅtà 2.27] iti | tad ubhayaæ ca dharmÃdharma-vaÓÃd bhavati | dharmÃdharma-vaÓatvaæ cÃj¤asya jÅvasaya dehÃbhimÃnina÷ karmÃdhikÃritvÃd bhavati | tatra yad ucyate sarvaj¤asyeÓvarasya sarva-kÃraïasyed­g-deha-grahaïaæ nopapadyata iti tat tathaiva | katham ? yadi tasya ÓarÅraæ sthÆla-bhÆta-kÃryaæ syÃt tadà vya«Âi-rÆpatve jÃgrad-avasthÃsmad-Ãdi-tulyatvam | sama«Âi-rÆpatve ca virì-jÅvatvaæ tasya tad-upÃdhitvÃt | atha sÆk«ma-bhÆta-kÃryaæ tadà vya«Âi-rÆpatve svapnÃvasthÃsmad-Ãdi-tulyatvam | sama«Âi-rÆpatve ca hiraïya-garbha-jÅvatvaæ tasya tad-upÃdhitvÃt | tathà ca bhautikaæ ÓarÅraæ jÅvÃnÃvi«Âaæ parameÓvarasya na sambhavaty eveti siddham | na ca jÅvÃvi«Âa eva tÃd­Óe ÓarÅre tasya bhÆtÃveÓavat praveÓa iti vÃcyam | tac-charÅrÃvacchedena taj-jÅvasya bhogÃbhyupagame 'ntaryÃmi-rÆpeïa sarva-ÓarÅra-praveÓasya vidyamÃnatvena ÓarÅra-viÓe«Ãbhyupagama-vaiyarthyÃt | bhogÃbhÃve ca jÅva-ÓarÅratvÃnupapatte÷ | ato na bhautikaæ ÓarÅram ÅÓvarasyeti pÆrvÃrdhenÃÇgÅkaroti -- ajo 'pi sann avyayÃtmà bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi sann iti | ajo 'pi sann ity apÆrva-deha-grahaïam avyayÃtmÃpi sann iti pÆrva-deha-vicchedaæ bhÆtÃnÃæ bhagava-dharmÃïÃæ sarve«Ãæ brahmÃdi-stamba-paryantÃnÃm ÅÓvaro 'pi sann iti dharmÃdharma-vaÓatvaæ nivÃrayati | kathaæ tarhi deha-grahaïam ity uttarÃrdhenÃha prak­tiæ svÃm adhi«ÂhÃya sambhavÃmi | prak­tiæ mÃyÃkhyÃæ vicitrÃneka-Óaktim aghaÂamÃna-ghaÂanÃpaÂÅyasÅæ svÃæ svopÃdi-bhÆtÃm adhi«ÂhÃya cid-ÃbhÃsena vaÓÅk­tya sambhavÃmi tat-pariïÃma-viÓe«air eva jagat-kÃraïatva-sampÃdikà mad-icchayaiva pravartamÃnà viÓuddha-sattva-mayatvena mama mÆrtis tad-viÓi«Âasya cÃjatvam avyayatvam ÅÓvaratvaæ copapannam | ato 'nena nityenaiva dehena vivasvantaæ ca tvÃæ ca pratÅmaæ yogam upadi«ÂavÃn aham ity upapannam | tathà ca Óruti÷ - ÃkÃÓa-ÓarÅraæ brahma iti | ÃkÃÓo 'nnÃvyÃk­tam | ÃkÃÓa eva tad otaæ ca protaæ ca [BAU 3.8.7] ity Ãdau tathà darÓanÃt | ÃkÃÓas tal-liÇgÃt [Vs. 1.1.22] iti nyÃyÃc ca | tarhi bhautika-vigrahÃbhÃvÃt tad-dharma-manu«yatvÃdi-pratÅti÷ katham iti cet tatrÃha Ãtma-mÃyayeti | man-mÃyayaiva mayi manu«yatvÃdi-pratÅtir lokÃnugrahÃya na tu vastu-v­ttyeti bhÃva÷ | tathà coktaæ mok«a-dharme - mÃyà hy e«Ã mayà s­«Âà yan mÃæ paÓyasi nÃrada | sarva-bhÆta-guïair yuktaæ na tu mÃæ dra«Âum arhasi || [Mbh 12.326.43] iti | sarva-bhÆta-guïair yuktaæ kÃraïopÃdhiæ mÃæ carma-cak«u«Ã dra«Âuæ nÃrhasÅty artha÷ | uktaæ ca bhagavatà bhëyakÃreïa - sa ca bhagavÃn j¤ÃnaiÓvarya-Óakti-bala-vÅrya-tejobhi÷ sadà sampannas triguïÃtmikÃæ vai«ïavÅæ svÃæ mÃyÃæ prak­tiæ vaÓÅk­tyÃjo 'vyayo bhÆtÃnÃm ÅÓvaro nitya-Óuddha-buddha-mukta-svabhÃvo 'pi san sva-mÃyayà dehavÃn iva jÃta iva ca lokÃnugrahaæ kurvan lak«yate sva-prayojanÃbhÃve 'pi bhÆtÃnujigh­k«ayà iti | vyÃkhyÃt­bhiÓ coktaæ svecchÃ-vinirmitena mÃyÃmayena divyena rÆpeïa sambabhÆveti | nityo ya÷ kÃraïopÃdhir mÃyÃkhyo 'neka-ÓaktimÃn | sa eva bhagavad-deha iti bhëya-k­tÃæ matam || anye tu parameÓvare deha-dehi-bhÃvaæ na manyante | kiæ yaÓ ca nityo vibhu÷ sac-cid-Ãnanda-ghano bhagavÃn vÃsudeva÷ paripÆrïo nirguïa÷ paramÃtmà sa eva tad-vigraho nÃnya÷ kaÓcid bhautiko mÃyiko veti | asmin pak«e yojanà - ÃkÃÓavat sarva-gataÓ ca nitya÷, avinÃÓÅ và are 'yam ÃtmÃnucchitti-dharmà ity Ãdi Órute÷, asaæbhavas tu sato 'nupaptte÷ [Vs. 2.3.8], nÃtmÃÓruter nityatvÃc ca tÃbhya÷ [Vs. 2.3.16] ity Ãdi nyÃyÃc ca vastu-gatyà janma-vinÃÓa-rahita÷ sarva-bhÃsaka÷ sarva-kÃraïa-mÃyÃdhi«ÂhÃnatvena sarva-bhÆteÓvaro 'pi sann ahaæ prak­tiæ svabhÃvaæ sac-cid-Ãnanda-ghanaika-rasam | mÃyÃæ vyÃvartayati svÃm iti | nija-svarÆpam ity artha÷ | sa bhagava÷ kasmin prati«Âhita÷ sve mahimni [ChÃU 7.24.1] iti Órute÷ | sva-svarÆpam adhi«ÂhÃya svarÆpÃvasthita eva san sambhavÃmi deha-dehi-bhÃvam antareïaiva dehivad vyavaharÃmi | kathaæ tarhy adehe sac-cid-Ãnanda-ghane dehatva-pratÅtir ata Ãha Ãtma-mÃyayeti | nirguïe Óuddhe sac-cid-Ãnanda-ghane mayi bhagavati vÃsudeve deha-dehi-bhÃva-ÓÆnye tad-rÆpeïa pratÅtir mÃyÃ-mÃtram ity artha÷ | tad uktam - k­«ïam enam avehi tvam ÃtmÃnam akhilÃtmanÃm | jagad-dhitÃya so 'py atra dehÅvÃbhÃti mÃyayà || iti [BhP 10.14.55] aho bhÃgyam aho bhÃgyaæ nanda-gopa-vrajaukasÃm yan-mitraæ paramÃnandaæ pÆrïaæ brahma sanÃtanam || [BhP 11.14.32] iti ca | kecit tu nityasya niravayavasya nirvikÃrasyÃpi paramÃnandasyÃvayavÃya-vibhÃvaæ vÃstavam evecchanti te niryuktikaæ bruvÃïas tu nÃsmÃbhir vinivÃryate iti nyÃyena nÃpavÃdyÃ÷ | yadi sambhavet tathaivÃstu kim atipallavitenety uparamyate ||5|| viÓvanÃtha÷ : svasya janma-prakÃram Ãha - ajo 'pi janma-rahito 'pi san sambhavÃmi, deva-manu«ya-tiryag-Ãdi«u ÃvirbhavÃmi | nanu kim atra citram ? jÅvo 'pi vastuto 'ja eva sthÆla-deha-nÃÓÃnantaraæ jÃyata eva ? tatrÃha savyayÃtmÃnaÓvara-ÓarÅra÷ | kiæ ca, jÅvasya sva-deha-bhinna-sva-svarÆpeïÃjatvam eva, Ãvidyakena deha-sambandhenaiva tasya janmavattvam, mama tv ÅÓvaratvÃt sva-dehÃbhinnasyÃjatvaæ janmavattvam ity ubhayam api svarÆpa-siddham | tac ca durghaÂatvÃt citram atarkyam eva | ata÷ puïya-pÃpÃdimato jÅvasyeva sad-asad-yoni«u na me janmÃÓaÇkety Ãha - bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi san karma-pÃratantrya-rahito 'pi bhÆtvety artha÷ | nanu jÅvo hi liÇga-ÓarÅreïa sva-bandhakena karma-prÃpyÃn devÃdi-dehÃn prÃpnoti | tvaæ parameÓvaro liÇga-rahita÷ sarva-vyÃpaka÷ karma-kÃlÃdi-niyantà | bahu syÃm iti Órute÷ sarva-jagad-rÆpo bhavaty eva | tad api yad viÓe«ata evambhÆto 'py ahaæ sambhavÃmÅti brÆ«e, tan manye sarva-jagad-vilak«aïÃn deha-viÓe«Ãn nityÃn eva loke prakÃÓayituæ tvaj-janmety avagamyate | tat khalu katham ity ata Ãha prak­tiæ svÃm adhi«ÂhÃyeti | atra prak­ti-Óabdena yadi bahiraÇgà mÃyÃ-Óaktir ucyate, tadà tad-adhi«ÂhÃtà parameÓvaras tad-dvÃrà jagad-rÆpo bhavaty eveti na viÓe«opalabdhi÷ | tasmÃt saæsiddhi-prak­tÅ tv ime svarÆpaæ ca svabhÃvaÓ ca ity abhidhÃnÃd atra prak­ti-Óabdena svarÆpam evocyate | na tat svarÆpa-bhÆtà mÃyÃ-Óakti÷ | svarÆpaæ ca tasya sac-cid-Ãnanda eva | ataveva tvÃæ Óuddha-sattvÃtmikÃæ prak­tim iti ÓrÅ-svÃmi-caraïÃ÷ | prak­tiæ svabhÃvaæ svam eva svabhÃvam adhi«ÂhÃya svarÆpeïa svecchayà sambhavÃmÅty artha÷ iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ | prak­tiæ svabhÃvaæ sac-cid-Ãnanda-ghanaika-rasam | mÃyÃæ vyÃvartayati svÃm iti nija-svarÆpam ity artha÷ | sa bhagavaæ kasmin prati«Âhita÷ sva-mahimni iti Órute÷ | sva-svarÆpam adhi«ÂhÃya svarÆpÃvasthita eva sambhavÃmi deha-dehi-bhÃvam antareïaiva dehivad vyavaharÃmi iti ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ | nanu yady avyayÃtmà anaÓvara-matsya-kÆrmÃdi-svarÆpa eva bhavasi, tarhi tava prÃdurbhavat-svarÆpaæ pÆrva-prÃdurbhÆta-svarÆpÃïi ca yugapad eva kiæ nopalabhyanta ? tatrÃha Ãtma-bhÆtà yà mÃyà tayà sva-svarÆpÃvaraïa-prakÃÓana-karma ca yayà cic-chakti-v­ttyÃyoga-mÃyayety artha÷ | tayà hi pÆrva-kÃlÃvatÅrïa-svarÆpÃïi pÆrvam evÃv­tya vartamÃna-svarÆpaæ prakÃÓya sambhavÃmi | Ãtma-mÃyayà samyag apracyuta-j¤Ãna-bala-vÅryÃdi-Óaktyaiva bhavÃmi iti ÓrÅ-svÃmi-caraïÃ÷ | Ãtma-mÃyayÃtma-j¤Ãnena mÃyà vayunaæ j¤Ãnam iti j¤Ãna-paryÃyo 'tra mÃyÃ-Óabda÷ | tathà cÃbhiyukta-prayoga÷ mÃyayà satataæ vetti prÃcÅnÃnÃæ ÓubhÃÓubham iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ | mayi bhagavati vÃsudeve deha-dehi-bhÃva-ÓÆnye tad-rÆpeïa pratÅti÷ mÃyÃ-mÃtram iti ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ ||6|| baladeva÷ : loka-vilak«aïatayà svarÆpaæ sva-janma ca vadan sanÃtanatvaæ svasyÃha ajo 'pÅti | atra svarÆpa-svabhÃva-paryÃya÷ prak­ti-Óabda÷ | svÃæ prak­tiæ svaæ svarÆpaæ adhi«ÂhÃyÃlambya sambhavÃmi ÃvirbhavÃmi | saæsiddhi-prak­tÅ tv ime | svarÆpaæ ca svabhÃvaÓ ca ity amara÷ | svarÆpeïaiva sambhavÃmÅti | etam arthaæ vicarituæ viÓina«Âi ajo 'pÅty Ãdinà | api avadhÃraïe | apÆrva-deha-yogo janma | tad-rahita eva san | avyayÃtmÃpi san avyaya÷ pariïÃma-ÓÆnya Ãtmà buddhyÃdir yasya tÃd­Óa eva san | Ãtmà puæsi ity Ãdy ukte÷ | bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi san svetare«Ãæ jÅvÃnÃæ niyantaiva san ity artha÷ | ajatvÃdi-guïakaæ yad vibhu-j¤Ãna-sukha-ghanaæ rÆpaæ tenaivÃvatarÃmÅti svarÆpeïaiva sambhavÃmÅty asya vivaraïaæ tÃd­Óasya svarÆpasya raver ivÃbhiyakti-mÃtram eva janmeti tat-svarÆpasya taj-janmanaÓ ca loka-vilak«aïatvaæ tena sanÃtanatvaæ ca vyaktam | karma-tantratvaæ nirastam | ÓrutiÓ caivam Ãha ajÃyamÃno bahudhà vijÃyate iti | sm­tiÓ ca pratyak«aæ ca harer janma na vikÃra÷ kathaæcana ity Ãdyà | ataeva sÆtikÃ-g­he divyÃyudha-bhÆ«aïasya divya-rÆpasya «a¬-aiÓvarya-sampannasya tasya vÅk«aïaæ smaryate | prayojanam Ãha Ãtma-mÃyayeti | bhajaj-jÅvÃnukampayà hetunà tad-uddhÃrÃyety artha÷ | mÃyà dambhe k­pÃyÃæ ca iti viÓva÷ | Ãtma-mÃyayà sva-sÃrvaj¤ena sva-saÇkalpeneti kecit | mÃyà vayunaæ j¤Ãnaæ ca iti nirghaïÂu-ko«Ãt | loka÷ khalu rÃjÃdi÷ pÆrva-dehÃdÅni vihÃyÃpÆrva-dehÃdÅni bhajan niranusandhir aj¤o janmÅbhavati tad-vailak«aïyaæ harer janmina÷ prasphuÂam | bhÆtÃnÃm ÅÓvaro 'pi sann ity anena labdha-siddhayo yogi-prabh­tayo 'pi vyÃv­ttÃ÷ | sukha-cid-ghano harir deha-dehi-bhedena guïa-guïi-bhedena ca ÓÆnyo 'pi viÓe«a-balÃt tat-tad-bhÃvena vidu«Ãæ pratÅtir ÃsÅd iti ||6|| __________________________________________________________ BhG 4.7 yadà yadà hi dharmasya glÃnir bhavati bhÃrata | abhyutthÃnam adharmasya tadÃtmÃnaæ s­jÃmy aham ||7|| ÓrÅdhara÷ : kadà sambhavasÅty apek«ÃyÃm Ãha yadà yadeti | glÃnir hÃni÷ | abhyutthÃnam Ãdhikyam ||7|| madhusÆdana÷ : evaæ sac-cid-Ãnanda-ghanasya tava kadà kim-arthaæ và dehivad vyavahÃra iti tatrocyate yadà yadeti | dharmasya veda-vihitasya prÃïinÃm abhyudaya-ni÷Óreyasa-sÃdhanasya prav­tti-niv­tti-lak«aïasya varïÃÓrama-tad-ÃcÃra-vyaÇgyasya yadà yadà glÃnir hÃnir bhavati he bhÃrata bharata-vaæÓodbhavatvena bhà j¤Ãnaæ tatra ratatvena và tvaæ na dharma-hÃniæ so¬huæ Óakno«Åti sambodhanÃrtha÷ | evaæ yadà yadÃbhyutthÃnam udbhavo 'dharmasya veda-ni«iddhasya nÃnÃ-vidha-du÷kha-sÃdhanasya dharma-virodhinas tadà tadÃtmÃnaæ dehaæ s­jÃmi nitya-siddham eva s­«Âam iva darÓayÃmi mÃyayà ||7|| viÓvanÃtha÷ : kadà sambhavÃmÅty apek«ÃyÃm Ãha yadeti | dharmasya glÃnir hÃnir adharmasyÃbhyutthÃnaæ v­ddhis te dve so¬hum aÓaknuvan tayor vaiparÅtyaæ kartum iti bhÃva÷ | ÃtmÃnaæ dehaæ s­jÃmi nity siddham eva taæ s­«Âam iva darÓayÃmi mÃyayà iti ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃ÷ ||7|| baladeva÷ : atha sambhava-kÃlam Ãha yadeti | dharmasya vedoktasya glÃnir vinÃÓa÷ adharmasya tad-viruddhasyÃbhyutthÃnam abhuyudayas tadÃham ÃtmÃnaæ s­jÃmi prakaÂayÃmi | na tu nirmame tasya pÆrva-siddhatvÃd iti nÃsti mat-sambhava-kÃla-niyama÷ ||7|| __________________________________________________________ BhG 4.8 paritrÃïÃya sÃdhÆnÃæ vinÃÓÃya ca du«k­tÃm | dharma-saæsthÃpanÃrthÃya saæbhavÃmi yuge yuge ||8|| ÓrÅdhara÷ : kim-artham ? ity apek«ÃyÃm Ãha paritrÃïÃyeti | sÃdhÆnÃæ sva-dharma-vartinÃæ rak«aïÃya | du«Âaæ karma kurvantÅti du«k­ta÷ | te«Ãæ vadhÃya ca | evaæ dharma-saæsthÃpanÃrthÃya sÃdhu-rak«aïena du«Âa-vadhena ca dharmaæ sthirÅkartum | yuge yuge tat-tad-avasare sambhavÃmÅty artha÷ | na caivaæ du«Âa-nigrahaæ kurvato 'pi nairgh­ïyaæ ÓaÇkanÅyam | yathÃhu÷ - lÃlane tìane mÃtur nÃkÃruïyaæ yathÃrbhake | tat tad eva maheÓasya niyantur guïa-do«ayo÷ ||8|| madhusÆdana÷ : tat kiæ dharmasya hÃnir adharmasya ca v­ddhis tava parito«a-kÃraïaæ yena tasminn eva kÃla ÃvirbhavasÅti tathà cÃnarthÃvaha eva tavÃvatÃra÷ syÃt ? iti nety Ãha paritrÃïÃyeti | dharma-hÃnyà hÅyamÃnÃnÃæ sÃdhÆnÃæ puïya-kÃriïÃæ veda-mÃrga-sthÃnÃæ paritrÃïÃya parita÷ sarvato rak«aïÃya | tathÃdharma-v­ddhyà vardhamÃnÃnÃæ du«k­tÃæ pÃpa-kÃriïÃæ veda-mÃrga-virodhinÃæ vinÃÓÃya ca | tad ubhayaæ kathaæ syÃd iti tad Ãha dharma-saæsthÃpanÃrthÃya dharmasya samyag-adharma-nivÃraïena sthÃpanaæ veda-mÃrga-parirak«aïaæ dharma-saæsthÃpanaæ tad-arthaæ sambhavÃmi pÆrvavat | yuge yuge pratiyugam ||8|| viÓvanÃtha÷ : nanu tvad-bhaktà rÃjar«ayo brahmar«ayo 'pi và dharma-hÃny-adharma-v­ddhÅ dÆrÅkartuæ Óaknuvanty eva | etÃvad artham eva kiæ tavÃvatÃreïa ? iti cet, satyam | anyad api anya-du«karaæ karma kartuæ sambhavÃmÅty Ãha parÅti | sÃdhÆnÃæ paritrÃïÃya mad-ekÃnta-bhaktÃnÃæ mad-darÓanotkaïÂhÃ-sphuÂa-cittÃnÃæ yad vaiyÃgrya-rÆpaæ du÷kham | tasmÃt trÃïÃya | tathà du«k­tÃæ mad-bhakta-loka-du÷kha-dÃyinÃæ mad-anyair avadhyÃnÃæ rÃvaïa-kaæsa-keÓy-ÃdÅnÃæ vinÃÓÃya | tathà dharma-saæsthÃpanÃrthÃya madÅya-dhyÃna-yajana-paricaryÃ-saÇkÅrtana-lak«aïaæ parama-dharmaæ mad-anyai÷ pravartayitum aÓakyaæ samyak prakÃreïa sthÃpayitum ity artha÷ | yuge yuge prati-yugaæ pratikalpaæ và | na caivaæ du«Âa-nigraha-k­to bhagavato vai«amyam ÃÓaÇkanÅyam | du«ÂÃnÃm apy asurÃïÃæ sva-kart­-vadhena vividha-du«k­ta-phalÃn naraka-saha-praïipÃtÃt saæsÃrÃc ca paritrÃïatas tasya sa khalu nigraho 'py anugraha eva nirïÅta÷ ||8|| baladeva÷ : nanu tvad-bhaktà rÃjar«ayo 'pi dharma-glÃnim adharmÃbhyutthÃnaæ cÃpanetuæ prabhavanti tÃvate 'rthÃya kiæ sambhavÃmÅty Ãha parÅti | sÃdhÆnÃæ mad-rÆpa-guïa-niratÃnÃæ mat-sÃk«Ãt-kÃram ÃkÃÇk«yatÃæ tena vinÃtivyagrÃïÃæ tad-vaiyagrya-rÆpÃd du÷khÃt paritrÃïÃyÃtimanoj¤a-svarÆpa-sÃk«Ãt-kÃreïa | tathà du«k­tÃæ du«Âa-karma-kÃriïÃæ mad-anyair avadhyÃnÃæ daÓagrÅva-kaæsÃdÅnÃæ tÃd­g-bhakta-drohiïÃæ vinÃÓÃya dharmasya mad-ekÃrcana-dhyÃnÃdi-lak«aïasya Óuddha-bhakti-yogasya vaidikasyÃpi mad-itarai÷ pracÃrayitum aÓakyasya saæsthÃpanÃrthÃya sampracÃrÃyety etat trayaæ mat-sambhavasya kÃraïam iti | yuge yuge tat-tat-samayena ca du«Âa-vadhena harau vai«amyaæ, tena du«ÂÃnÃæ mok«Ãnanda-lÃbhe sati tasyÃnugraha-rÆpatvena pariïÃmÃt ||8|| __________________________________________________________ BhG 4.9 janma karma ca me divyam evaæ yo vetti tattvata÷ | tyaktvà dehaæ punar janma naiti mÃm eti so 'rjuna ||9|| ÓrÅdhara÷ : evaæ-vidhÃnÃm ÅÓvara-janma-karmaïÃæ j¤Ãne phalam Ãha janmeti | svecchayà k­taæ mama janma karma ca dharma-pÃlana-rÆpaæ divyam alaukikaæ tattvata÷ parÃnugrahÃrtham eveti yo vetti sa dehÃbhimÃnaæ tyaktvà punar janma saæsÃraæ naiti na prÃpnoti | kintu mÃm eva prÃpnoti ||9|| madhusÆdana÷ : janma nitya-siddhasyaiva mama sac-cid-Ãnanda-ghanasya lÅlayà tathÃnukaraïam | karma ca dharma-saæsthÃpanena jagat-paripÃlanaæ me mama nitya-siddheÓvarasya divyam aprÃk­tam anyai÷ kartum aÓakyam ÅÓvarasyaivÃsÃdharaïam | evam ajo 'pi sann ity Ãdinà pratipÃditaæ yo vetti tattvato bhrama-nivartanena | mƬhair hi mau«yatva-bhrÃntyà bhagavato 'pi garbha-vÃsÃdi-rÆpam eva janma sva-bhogÃrtham eva karmety Ãropitam | paramÃrthata÷ Óuddha-sac-cid-Ãnanda-rÆpatva-j¤Ãnena tad-apanudyÃjasyÃpi mÃyayà janmÃnukaraïam akartur api parÃnugrahÃya karmÃnukaraïam iy evaæ yo vetti sa Ãtmano 'pi tattva-sphuraïÃt tyaktvà deham imaæ punar janma naiti | kintu mÃæ bhagavantaæ vÃsudevam eva sac-cid-Ãnanda-ghanam eti saæsÃrÃn mucyata ity artha÷ ||9|| viÓvanÃtha÷ : ukta-lak«aïasya maj-janmanas tathà janmÃnantaraæ mat-karmaïaÓ ca tattvato j¤Ãna-mÃtreïaiva k­tÃrtha÷ syÃd ity Ãha janmeti | divyam aprÃk­taæ iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃÓ ca | divyam alaukikaæ iti ÓrÅ-svÃmi-caraïÃ÷ | lokÃnÃæ prak­ti-s­«ÂatvÃd alaukika-Óabdasya aprÃk­tatvam evÃrthas te«Ãm apy abhipreta÷ | ataevÃprÃk­tatvena guïÃtÅtatvÃd bhagavaj-janma-karmaïo nityatvam | tac ca bhagavat-sandarbhe na vidyate yasya ca janma karma và [BhP 8.3.8] ity atra Óloke ÓrÅ-jÅva-gosvÃmi-caraïair upapÃditam | yad và yukty-anupapannam api Óruti-sm­ti-vÃkya-balÃd atarkam evedaæ mantavyam | tatra pippalÃda-ÓÃkhÃyÃæ puru«a-bodhinÅ-Óruti÷ - eko devo nitya-lÅlÃnurakto bhakta-vyÃpÅ bhakta-h­dayÃntarÃtmà iti | tathà janma-karmaïo nityatvaæ ÓrÅ-bhÃgavatÃm­te bahuÓa eva prapa¤citam | evaæ yo vetti tattvata iti ajo 'pi sann avyayatÃtmà ity asmiæs tathà janma karma ca me divyam ity asmiæÓ ca mad-vÃkya evÃstikatayà maj-janma-karmaïor nityatvam eva yo jÃnÃti, na tu tayor nityatve käcid yuktim apy apek«amÃïo bhavatÅty artha÷ | yad và tattvata÷ oæ tat sad iti nirdeÓo brahmaïas trividha÷ sm­ta÷ [GÅtà 17.18] ity agrimoktes tac-chabdena brahmocyate tasya bhÃvas tattvaæ tena brahma-svarÆpatvena yo vettÅty artha÷ | sa vartamÃnaæ dehaæ tyaktvà punar janma naiti kintu mÃm evaiti | atra dehaæ tyaktvà ity asyÃdhikyÃd evaæ vyÃcak«ate sma | sa dehaæ tyaktvà punar janma naiti kintu deham atyaktvaiva mÃm eti | madÅya-divya-janma-ce«Âita-yÃthÃtmya-vij¤Ãnena vidhvasta-samasta-mat-samÃÓrayaïa-virodhi-pÃpmÃsminn eva janmani yathodita-prakÃreïa mÃm ÃÓritya mad-eka-priyo mad-eka-citto mÃm eva prÃpnoti iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ ||9|| baladeva÷ : bahulÃyÃsai÷ sÃdhana-sahasrair api durlabho mok«o maj-janma-carita-Óravaïena mad-ekÃnti-pathÃnuvartinÃæ sulabho 'stv ity etad arthaæ ca sambhavÃmÅty ÃÓayà bhagavÃn Ãha janmeti | mama sarveÓvarasya satyecchasya vaidÆryavan nitya-siddha-n­siæha-raghunÃthÃdi-bahula-rÆpasya tatra tatrokta-lak«ïaæ janma tathà karma ca tat-tad-bhakta-sambandhaæ caritaæ tad ubhayaæ divyam aprÃk­taæ nityaæ bhavatÅty evam evaitad iti yas tattvato vetti yad gataæ bhavac ca bhavi«yac ca eko devo nitya-lÅlÃnurakto bhakta-vyÃpÅ bhakta-h­dy antarÃtmà iti Órutyà divyam iti mad-uktyà ca d­¬ha-Óraddho yukti-nirapek«a÷ san | he arjuna ! sa vartamÃnaæ dehaæ tyaktvà puna÷ prÃpa¤cikaæ janma naiti | kintu mÃm eva tat-tat-karma-manoj¤am eti mukto bhavatÅty artha÷ | yad và mocakatva-liÇgena tat tvam asi iti ÓruteÓ ca me janma-karmaïÅ tattvato brahmatvena yo vettÅti vyÃkhyeyam | itarathà tam eva viditvÃtim­tyum eti nÃnya÷ panthà vidyate 'yanÃya [ÁvetU 3.8] iti Órutir vyÃkupyet | samÃnam anyat | janmÃdi-nityatÃyÃæ yuktayas tv anyatra vist­tà dra«ÂavyÃ÷ ||9|| __________________________________________________________ BhG 4.10 vÅta-rÃga-bhaya-krodhà man-mayà mÃm upÃÓritÃ÷ | bahavo j¤Ãna-tapasà pÆtà mad-bhÃvam ÃgatÃ÷ ||10|| ÓrÅdhara÷ : kathaæ janma-karma-j¤Ãnena tvat-prÃpti÷ syÃd iti ? ata Ãha vÅta-rÃgeti | ahaæ Óuddha-sattvÃvatÃrai÷ dharma-pÃlanaæ karomÅti madÅyaæ parama-kÃruïikatvaæ j¤Ãtvà | mÃm evopÃÓritÃ÷ santa÷ | mat-prasÃda-labdhaæ yadÃtma-j¤Ãnaæ ca tapaÓ ca | tat-paripÃka-hetu÷ sva-dharma÷ | tayor dvandvaikavad bhÃva÷ | tena j¤Ãna-tapasà pÆtÃ÷ Óuddhà nirastÃj¤Ãna-tat-kÃrya-malÃ÷ | mad-bhÃvaæ mat-sÃyujyaæ prÃptà bahava÷ | na tv adhunaiva prav­tto 'yaæ mad-bhakti-mÃrga ity artha÷ | tad evaæ tÃny ahaæ veda sarvÃïÅty Ãdinà vidyÃvidyopÃdhibhyÃæ tat-tvaæ-padÃrthÃv ÅÓvara-jÅvau pradarÓyeÓvarasya cÃvidyÃbhÃvena nitya-ÓuddhatvÃj jÅvasya ceÓvara-prasÃda-labdha-j¤ÃnenÃj¤Ãna-niv­tte÷ Óuddhasya sataÓ cid-aæÓena tadaikyam uktam iti dra«Âavyam ||10|| madhusÆdana÷ : mÃm eti so 'rjunety uktaæ tatra svasya sarva-mukta-prÃpyatayà puru«Ãrthatvam asya mok«a-mÃrgasyÃnÃdi-parasparÃgatatvaæ ca darÓayati vÅta-rÃgeti | rÃgas tat-tat-phala-t­«ïà | sarvÃn vi«ayÃn parityajya j¤Ãna-mÃrge kathaæ jÅvitavyam iti trÃso bhayam | sarva-vi«ayocchedako 'yaæ j¤Ãna-mÃrga÷ kathaæ hita÷ syÃd iti dve«a÷ krodha÷ | ta ete rÃga-bhaya-krodhà vÅtà vivekena vigatà yebhyas te vÅta-rÃga-bhaya-krodhÃ÷ Óuddha-sattvÃ÷ | man-mayà mÃæ paramÃtmÃnaæ tat-padÃrthatvaæ gatÃ÷ | bahavo 'neke j¤Ãna-tapasà j¤Ãnam eva tapa÷ sarva-karma-k«aya-hetutvÃt | na hi j¤Ãnena sad­Óaæ pavitram iha vidyate iti hi vak«yati | tena pÆtÃ÷ k«Åïa-sarva-pÃpÃ÷ santo nirastÃj¤Ãna-tat-kÃrya-malÃ÷ | mad-bhÃvaæ mad-rÆpatvaæ viÓuddha-sac-cid-Ãnanda-ghanaæ mok«am Ãgatà aj¤Ãna-mÃtrÃpanayena mok«aæ prÃptÃ÷ | j¤Ãna-tapasà pÆtà jÅvan-muktÃ÷ santo mad-bhÃvaæ mad-vi«ayaæ bhÃvaæ raty-Ãkhyaæ premÃïam Ãgatà iti và | te«Ãæ j¤ÃnÅ nitya-yuktà eka-bhaktir viÓi«yate iti hi vak«yati ||10|| viÓvanÃtha÷ : na kevalam eka evÃdhunika eva, maj-janma-karma-tattva-j¤Ãna-mÃtreïaiva mÃæ prÃpnoty api tu prÃktanà api pÆrva-pÆrva-kalpÃvatÅrïasya mama janma-karma-tattva-j¤Ãnavanto mÃm Ãpur evety Ãha vÅteti | j¤Ãnam ukta-lak«aïaæ maj-janma-karmaïos tattvato 'nubhava-rÆpam eva tapas tena pÆtÃ÷ iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ | yad vÃ, j¤Ãne maj-janma-karmaïor nityatva-niÓcayÃnubhave yan-nÃnÃ-kumata-kutarka-yukti-sarpÅ-vi«a-dÃha-sahana-rÆpaæ tapas tena pÆtÃ÷ | tathà ca ÓrÅ-rÃmÃnuja-dh­ta-Óruti÷ - tasya dhÅrÃ÷ parijÃnanti yoniæ iti dhÅrà dhÅmanta eva tasya yoniæ janma-prakÃraæ jÃnantÅty artha÷ | vÅtÃs tyaktÃ÷ kumata-prajalpite«u jane«u rÃgÃdyà yais te na te«u rÃga÷ prÅtir nÃpi tebhyo bhayaæ nÃpi te«u krodho mad-bhaktÃnÃm ity artha÷ | kuto man-mayà maj-janma-karmÃnudhyÃna-manana-Óravaïa-kÅrtanÃdi-pracurÃ÷ | mad-bhÃvaæ mayi premÃïam ||10|| baladeva÷ : idÃnÅm iva purÃpi maj-janmÃdi-nityatÃ-j¤Ãnena bahÆnÃæ vimuktir abhÆd iti tan-nityatÃæ dra¬hayitum Ãha vÅteti | bahavo janà j¤Ãna-tapasà pÆtÃ÷ santa÷ purà mad-bhÃvam Ãgatà ity anu«aÇga÷ | maj-janmÃdi-nityatva-vi«ayakaæ yaj j¤Ãnaæ tad eva duradhigama-Óruti-yukti-sampÃdyatvÃt tapas tasmin j¤Ãne và yad vividha-kumata-kutarkÃdi-nivÃraïa-rÆpaæ tapas tena pÆtà nirdhÆtÃvidyà ity artha÷ | mayi bhÃvaæ premÃïaæ vidyamÃnatÃæ và mat-sÃk«Ãt-k­tim | kÅd­ÓÃs te ity Ãha vÅteti | vÅtÃ÷ parityaktÃs tan-nityatva-virodhi«u rÃgÃdayo yais te, na te«u rÃgaæ na bhayaæ na ca krodhaæ prakÃÓayantÅty artha÷ | tatra hetu÷ - man-mayà mad-eka-ni«Âhà upÃÓritÃ÷ saæsevamÃnÃ÷ ||10|| __________________________________________________________ BhG 4.11 ye yathà mÃæ prapadyante tÃæs tathaiva bhajÃmy aham | mama vartmÃnuvartante manu«yÃ÷ pÃrtha sarvaÓa÷ ||11|| ÓrÅdhara÷ : nanu tarhi kiæ tvayy api vai«amyam asti ? yad evaæ tvad-eka-ÓaraïÃnÃm evÃtmÃbhÃvaæ dadÃsi nÃnye«Ãæ sakÃmÃnÃm iti | ata Ãha ya iti | yathà yena prakÃreïa sakÃmatayà ni«kÃmatayà và ye mÃæ bhajante tÃn ahaæ tathaiva tad-apek«ita-phala-dÃnena bhajÃmi anug­hïÃmi, na tu sakÃmà mÃæ vihÃyendrÃdÅn eva ye bhajante tÃn aham upek«a iti mantavyam | yata÷ sarvaÓa÷ sarva-prakÃrair indrÃdi-sevakà api mamaiva vartma bhajana-mÃrgam anuvartante | indrÃdi-rÆpeïÃpi mamaiva sevyatvÃt ||11|| madhusÆdana÷ : nanu ye j¤Ãna-tapasà pÆtà ni«kÃmÃs te tvad-bhÃvaæ gacchanti, ye tv apÆtÃ÷ sakÃmÃs te na gacchantÅti phala-dÃtus tava vai«amya-nairgh­ïye syÃtÃm iti nety Ãha ye yatheti | ya Ãrtà arthÃrthino jij¤Ãsavo j¤ÃninaÓ ca yathà yena prakÃreïa sakÃmatayà ni«kÃmatayà ca mÃm ÅÓvaraæ sarva-phala-dÃtÃraæ prapadyante bhajanti tÃæs tathaiva tad-apek«ita-phala-dÃnenaiva bhajÃmy anug­hïÃmy ahaæ na viparyayeïa | tatrÃmumuk«Æn ÃrtÃn arthÃrthinaÓ cÃrti-haraïenÃrtha-dÃnena cÃnug­hïÃmi | jiij¤ÃsÆn vividi«anti yaj¤enety Ãdi-Óruti-vihita-ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃtÌn j¤Ãna-dÃnena j¤ÃninaÓ ca mumuk«Æn mok«a-dÃnena na tv anya-kÃmÃyÃnyad dadÃmÅty artha÷ | nanu tathÃpi sva-bhaktÃnÃm eva phalaæ dadÃsi na tv anya-deva-bhaktÃnÃm iti vai«amyaæ sthitam eveti nety Ãha mama sarvÃtmano vÃsudevasya vartma bhajana-mÃrgaæ karma-j¤Ãna-lak«aïam anuvartante he pÃrtha sarvaj¤a÷ sarva-prakÃrair indrÃdÅn apy anuvartamÃnà manu«yà iti karmÃdhikÃriïa÷ | indraæ mitraæ varuïam agnim Ãhu÷ ity Ãdi-mantra-varïÃt phalam ata upapatte÷ [Vs. 3.2.38] iti nyÃyÃc ca sarva-rÆpeïÃpi phala-dÃtà bhagavÃn eka evety artha÷ | tathà ca vak«yati ye 'py anya-devatÃ-bhaktà [GÅtà 9.23] ity Ãdi ||11|| viÓvanÃtha÷ : nanu tvad-ekÃnta-bhaktÃ÷ kilataj-janma-karmaïor nityatvaæ manyanta eva | kecit tu j¤ÃnÃdi-siddhy-arthaæ tvÃæ prapannà j¤Ãni-prabh­tayas tvaj-janma-karmaïor nityatvaæ nÃpi manyanta iti tatrÃha ya iti | yathà yena prakÃreïa mÃæ prapadyante bhajante aham api tÃæs tenaiva prakÃreïa bhajÃmi | bhajana-phalaæ dadÃmi | ayam artha÷ - ye mat-prabhor janma-karmaïÅ nitye eveti manasi kurvÃïÃs tat-tal-lÅlÃyÃm eva k­ta-manoratha-viÓe«Ã mÃæ bhajanta÷ sukhayanty aham apÅÓvaratvÃt kartum akartum anyathà kartum api samarthas te«Ãm api janma-karmaïor nityatvaæ kartuæ tÃn sva-pÃr«adÅk­tya tai÷ sÃrdham eva yathÃ-samayam avatarann antar dadhÃnaÓ ca tÃn pratik«aïam anug­hïann eva tad-bhajana-phalaæ premÃïam eva dadÃmi | ye j¤Ãni-prabh­tayo maj-janma-karmaïor naÓvaratvaæ mad-vigrahasya mÃyÃ-mayatvaæ ca manyamÃnà mÃæ prapadyante aham api tÃn puna÷ punar naÓvara-janma-karmavato mÃyÃ-pÃÓa-patitÃn eva kurvÃïas tat-pratiphalaæ janma-m­tyu-du÷kham eva dadÃmi | ye tu maj-janma-karmaïor nityatvaæ mad-vigrahasya ca sac-cid-Ãnandatvaæ manyamÃnà j¤Ãnina÷ sva-j¤Ãna-siddhy-arthaæ mÃæ prapadyante, te«Ãæ sva-deha-dvaya-bhaÇgam evecchatÃæ mumuk«ÆïÃm anaÓvaraæ brahmÃnandam eva sampÃdayan bhajana-phalam Ãvidyaka-janma-m­tyu-dhvaæsam eva dadÃmi | tasmÃn na kevalaæ mad-bhaktà eva mÃæ prapadyante, api tu sarvaÓa÷ sarve 'pi manu«yà j¤Ãnina÷ karmiïo yoginaÓ ca devatÃntaropÃsakÃÓ ca mama vartmÃnuvartante mama sarva-svarÆpatvÃt j¤Ãna-karmÃdikaæ sarvaæ mÃmakam eva vartmeti bhÃva÷ ||11|| baladeva÷ : nanu nitya-janmÃdi-manoj¤a÷ sarveÓvaras tvaæ mayÃvagata-kvacittvaÇgu«Âha-mÃtrÃdir apÅÓvaro janmÃdi-ÓÆnya÷ ÓrÆyate | tat kiæ tava tvad-upÃsanasya ca vaividhyaæ bhaved iti ced om ity Ãha ye yatheti | ye bhaktà mÃm ekaæ vaidÆryam iva bahu-rÆpaæ sarveÓvaraæ yathà yena prakÃreïa bhÃveneti yÃvat prapadyante bhajanti, tÃn ahaæ tÃd­Óas tathaiva tad-bhÃvÃnusÃriïà rÆpeïa bhÃvena ca bhajÃmi sÃk«Ãt bhavann anug­hïÃmi | nÆnatÃm eva-kÃro nivartayati | ato mamaikasyaiva bahu-rÆpasya vartma-bahu-vidham upÃsana-mÃrgam anÃdi-prav­tta-tad-upÃsaka-paramparÃnukampità manu«yÃ÷ sarve 'nuvartante anusaranti ||11|| __________________________________________________________ BhG 4.12 kÃÇk«anta÷ karmaïÃæ siddhiæ yajanta iha devatÃ÷ | k«ipraæ hi mÃnu«e loke siddhir bhavati karmajà ||12|| ÓrÅdhara÷ : tarhi mok«Ãrtham eva kim iti sarve tvÃæ na bhajantÅti | ata Ãha kÃÇk«anta iti | karmaïÃæ siddhiæ karma-phalaæ kÃÇk«anta÷ prÃyeneha mÃnu«ya-loke indrÃdi-devatà eva yajante | na tu sÃk«Ãn mÃm eva | hi yasmÃt karmajà siddhi÷ karmajaæ phalaæ ÓÅghraæ bhavati | na tu j¤Ãna-phalaæ kaivalyaæ, du«prÃpyatvÃj j¤Ãnasya ||12|| madhusÆdana÷ : nanu tvÃm eva bhagavantaæ vÃsudevaæ kim iti sarve na prapadyanta iti tatrÃha kÃÇk«anta iti | karmaïÃæ siddhiæ phala-ni«pattiæ kÃÇk«anta iha loke devatà devÃn indrÃgny-ÃdyÃn yajante pÆjayanti aj¤Ãna-pratihatatvÃn na tu ni«kÃmÃ÷ santo mÃæ bhagavantaæ vÃsudevam iti Óe«a÷ | kasmÃt ? hi yasmÃd indrÃdi-devatÃ-yÃjinÃæ tat-phala-kÃÇk«iïÃæ karmajà siddhi÷ karma-janyaæ phalaæ k«ipraæ ÓÅghram eva bhavati mÃnu«e loke | j¤Ãna-phalaæ tv anta÷karaïa-Óuddhi-sÃpek«atvÃn na k«ipraæ bhavati | mÃnu«e loke karma-phalaæ ÓÅghraæ bhavatÅti viÓe«aïÃd anya-loke 'pi varïÃÓrama-dharma-vyatirikta-karma-phala-siddhir bhagavatà sÆcità | yatas tat tat k«udra-phala-siddhy-arthaæ sa-kÃmà mok«a-vimukhà anyà devatà yajante 'to na mumuk«ava iva mÃæ vÃsudevaæ sÃk«Ãt te prapadyanta ity artha÷ ||12|| viÓvanÃtha÷ : tatrÃpi manu«ye«u madhye kÃminas tu mama sÃk«Ãd-bhÆtam api bhakti-mÃrgaæ parihÃya ÓÅghra-phala-sÃdhakaæ karma-vartmaivÃnuvartanta ity Ãha kÃÇk«anta iti | karmajà siddhi÷ svargÃdimayÅ ||12|| baladeva÷ : evaæ prÃsaÇgikaæ procya prak­tasya ni«kÃma-karmaïo j¤ÃnÃkÃratvaæ vadi«yaæs tad anu«ÂhÃtuæ viralatvam Ãha kÃÇk«anta iti | iha loke 'nÃdi-bhoga-vÃsanÃ-niyantritÃ÷ prÃïina÷ karmaïÃæ siddhiæ paÓuputrÃdi-phala-ni«pattiæ kÃÇk«anto 'nityÃlpa-dÃn apÅndrÃdi-devÃn yajante sakÃmai÷ karmabhir na tu sarva-deveÓvaraæ nityÃnanda-phala-pradam api mÃæ ni«kÃmais tair yajante | hi yasmÃd asmin mÃnu«e loke karmajà siddhi÷ k«ipraæ bhavati | ni«kÃma-karmÃrÃdhitÃn matto j¤Ãnato mok«a-lak«aïà siddhis tu cireïaiva bhavatÅti | sarve lokà bhoga-vÃsanÃ-grasta-sad-asad-vivekÃ÷ ÓÅghra-bhogecchavas tad-arthaæ mad-bh­tyÃn devÃn bhajanti | na tu kaÓcit sad-asad-vivekÅ saæsÃra-du÷kha-vitrasta-du÷kha-niv­ttaye ni«kÃma-karmabhi÷ sarva-deveÓaæ mÃæ bhajatÅti viralas tad-adhikÃrÅti bhÃva÷ ||12|| __________________________________________________________ BhG 4.13 cÃtur-varïyaæ mayà s­«Âaæ guïa-karma-vibhÃgaÓa÷ | tasya kartÃram api mÃæ viddhy akartÃram avyayam ||13|| ÓrÅdhara÷ : nanu kecit sakÃmatayà pravartante, kecit ni«kÃmatayà iti karma-vaicitryam | tat-kart­ïà ca brÃhmaïÃdÅnÃm uttama-madhyamÃdi-vaicitryaæ kurvatas tava kathaæ vai«amyaæ nÃsti ? ity ÃÓaÇkyÃha cÃturvarïyam iti | catvÃro varïà eveti cÃturvarïyaæ svÃrthe «ya¤-pratyaya÷ | ayam artha÷ -- sattva-pradhÃnà brÃhmaïÃs te«Ãæ Óama-damÃdÅni karmÃïi | sattva- raja÷-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃs te«Ãæ Óaurya-yuddhÃdÅni karmÃïi | rajas- tama÷-pradhÃnà vaiÓyÃs te«Ãæ k­«i-vÃïijyÃdÅni karmÃïi | tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃs te«Ãæ traivarïika-ÓuÓrÆ«ÃdÅni karmÃïi | ity evaæ guïÃnÃæ karmaïÃæ ca vibhÃgaiÓ cÃturvarïyaæ mayaiva s­«Âam iti satyam, tathÃpy evaæ tasya kartÃram api phalato 'kartÃram eva mÃæ viddhi | tatra hetu÷ -- avyayam Ãsakti-rÃhityena Órama-rahitaæ nÃÓÃdi-rahitaæ và ||13|| madhusÆdana÷ : ÓarÅrÃrambhaka-guïa-vai«amyÃd api na sarve samÃna-svabhÃvà ity Ãha cÃturvarïyam iti | catvÃro varïà eva cÃturvarïyaæ svÃrthe «ya¤ | mayeÓvareïa s­«Âam utpÃditaæ guïa-karma-vibhÃgaÓo guïa-vibhÃgaÓa÷ karma-vibhÃgaÓaÓ ca | tathà hi sattva-pradhÃnà brÃhmaïÃs te«Ãæ ca sÃttvikÃni Óama-damÃdÅni karmÃïi | sattvopasarjana-raja÷-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃs te«Ãæ ca tÃd­ÓÃni Óaurya-teja÷-prabh­tÅni karmÃïi | tama-upasarjana-raja÷-pradhÃnà vaiÓyÃs te«Ãæ ca k­«y-ÃdÅni tÃd­ÓÃni karmÃïi | tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃs te«Ãæ ca tÃmasÃni traivarïika-ÓuÓrÆ«ÃdÅni karmÃïÅti mÃnu«e loke vyavasthitÃni | evaæ tarhi vi«ama-svabhÃva-cÃturvarïya-sra«Â­tena tava vai«amyaæ durvÃram ity ÃÓaÇkya nety Ãha tasya vi«ama-svabhÃvasya cÃturvarïyasya vyavahÃra-d­«Âyà kartÃram api mÃæ paramÃrtha-d­«Âyà viddhy akartÃram avyayaæ nirahaÇkÃratvenÃk«Åïa-mahimÃnam ||13|| viÓvanÃtha÷ : nanu bhakti-j¤Ãna-mÃrgau mocakau, karma-mÃrgas tu bandhaka iti sarva-mÃrga-sra«Âari tvayi parameÓvare vai«amyaæ prasaktam | tatra nahi nahÅty Ãha cÃturvarïyam iti | catvÃro varïà eva cÃturvarïyam | svÃrthe «ya¤ | atra sattva-pradhÃnà brÃhmaïÃs te«Ãæ Óama-damÃdÅni karmÃïi | raja÷-sattva-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃs te«Ãæ Óaurya-yuddhÃdÅni karmÃïi | tamo-raja÷-pradhÃnà vaiÓyÃs te«Ãæ k­«i-go-rak«ÃdÅni karmÃïi | tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃs te«Ãæ paricaryÃtmakaæ karmety evaæ guïa-karma-vibhÃgaÓo guïÃnÃæ karmaïÃæ ca vibhÃgaiÓ catvÃro varïà mayà dharma-mÃrgÃÓritatvena s­«ÂÃ÷ | kintu te«Ãæ kartÃraæ sra«ÂÃram api mÃm akartÃram asra«ÂÃram eva viddhi | te«Ãæ prak­ti-guïa-s­«ÂatvÃt prak­teÓ ca mac-chaktitvÃt | sra«ÂÃram api mÃæ vastutas tv asra«ÂÃram | mama prak­ti-guïÃtÅta-svarÆpatvÃd iti bhÃva÷ | ataevÃvyayam | sra«Â­tve 'pi na sÃmyaæ kiæcid evety artha÷ ||13|| baladeva÷ : atha ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃna-virodhi-bhoga-vÃsanÃ-vinÃÓa-hetum Ãha cÃturvarïyam iti dvÃbhyÃm | catvÃro varïÃÓ cÃturvarïyaæ svÃrthika÷ «ya¤ | sattva-pradhÃnÃ÷ viprÃs te«Ãæ ÓamÃdÅni karmÃïi | raja÷-sattva-pradhÃnÃ÷ k«atriyÃs te«Ãæ yuddhÃdÅni | tamo-raja÷-pradhÃnà vaiÓyÃs te«Ãæ k­«y-ÃdÅni | tama÷-pradhÃnÃ÷ ÓÆdrÃs te«Ãæ viprÃdi-trika-paricaryÃdÅnÅti guïa-vibhÃgai÷ karma-vibhÃgaiÓ ca vibhaktÃÓ catvÃro varïÃ÷ sarveÓvareïa mayà s­«ÂÃ÷ sthiti-saæh­tyor upalak«aïam etat | brahmÃdi-stambÃntasya prapa¤casyÃham eva sargÃdi-karteti | yad Ãha sÆtrakÃra÷ - janmÃdy asya yata÷ [Vs 1.1.2] iti | tasya sargÃde÷ kartÃram api mÃæ tat tat karmÃntaritatvÃd akartÃraæ viddhÅti svasmin vai«amyÃdikaæ parih­tam | etat prÃhÃvyayaym iti sra«Â­tve 'pi sÃmyÃn na vyemÅty artha÷ ||13|| __________________________________________________________ BhG 4.14 na mÃæ karmÃïi limpanti na me karma-phale sp­hà | iti mÃæ yo 'bhijÃnÃti karmabhir na sa badhyate ||14|| ÓrÅdhara÷ : tad eva darÓayann Ãha na mÃm iti | karmÃïi viÓva-s­«Ây-ÃdÅny api mÃæ na limpanty Ãsaktaæ na kurvanti | nirahaÇkÃratvÃn mama karma-phale sp­hÃbhÃvÃc ca | mÃæ limpantÅti kiæ kartavyam ? yata÷ karma-lepa-rahitatvena mÃæ yo 'bhijÃnÃti so 'pi karmabhir na badhyate | mama nirlepatve kÃraïaæ nirahaÇkÃratva-ni÷sp­hatvÃdikaæ jÃnatas tasyÃpy ahaÇkÃrÃdi-ÓaithilyÃt ||14|| madhusÆdana÷ : karmÃïi viÓva-sargÃdÅni mÃæ nirahaÇkÃratvena kart­tvena kart­tvÃbhimÃna-hÅnaæ bhagavantaæ na limpanti dehÃrambhakatvena na badhnanti | evaæ kart­tvaæ nirÃk­tya bhokt­tvaæ nirÃkaroti na me mamÃpta-kÃmasya karma-phale sp­hà t­«ïà Ãpta-kÃmasya kà sp­hà iti Órute÷ | kart­tvÃbhimÃna-phala-sp­hÃbhyÃæ hi karmÃïi limpanti tad-abhÃvÃn na mÃæ karmÃïi limpantÅti | evaæ yo 'nyo 'pi mÃm akartÃram abhoktÃraæ cÃtmatvenÃbhijÃnÃti karmabhir na sa badhyate 'kartrÃtma-j¤Ãnena mucyata ity artha÷ ||14|| viÓvanÃtha÷ : nanv etat tÃvad ÃstÃm, samprati tvaæ k«atriya-kule 'vatÅrïa÷ | k«atriya-jÃty-ucitÃni karmÃïi pratyahaæ karo«y eva | tatra kà vÃrtà ity ata Ãha na mÃm iti | na limpanti jÅvam iva na liptÅkurvanti | nÃpi jÅvasyeva karma-phale svargÃdau sp­hà | parameÓvaratvena svÃnanda-pÆrïatve 'pi loka-pravartanÃrtham eva me karmÃdi-karaïam iti bhÃva÷ | iti mÃm iti | yas tu na jÃnÃti sa karmabhir badhyata iti bhÃva÷ ||14|| baladeva÷ : etad viÓadayati na mÃm iti | karmÃïi viÓva-sargÃdÅni mÃæ na limpanti vai«amyÃdi-do«eïa jÅvam iva liptaæ na kurvanti, yat tÃni s­jya-jÅva-karma-prayuktÃni na ca mat-prayuktÃni na ca sargÃdi-karma-phale mama sp­hÃsty ato na limpantÅti | phala-sp­hayà ya÷ karmÃïi karoti sa tat-phalair lipyate | ahaæ tu svarÆpÃnanda-pÆrïa÷ prak­ti-vilÅna-k«etraj¤a-bubhuk«Ãbhyudita-daya÷ | parjanyavan nimitta-mÃtra÷ san tat-karmÃïi pravartayÃmÅti | sm­tiÓ ca - nimitta-mÃtram evÃsau s­jyÃnÃæ sarga-karmaïi | pradhÃna-kÃraïÅbhÆtà yato vai s­jya-Óaktaya÷ || ity Ãdyà | s­jyÃnÃæ deva-mÃnavÃdi-bhÃva-bhÃjÃæ k«etraj¤ÃnÃæ sarga-kriyÃyÃm asau pareÓo nimitta-mÃtram eva devÃdi-bhÃva-vaicitryÃæ kÃraïÅbhÆtÃs tu s­jyÃnÃæ te«Ãæ prÃcÅna-karma-Óaktaya eva bhavantÅti tad-artha÷ | evam Ãha sÆtrak­t - vai«amya-nairgh­ïyena [Vs. 2.1.35] ity Ãdinà | evaæ j¤Ãnasya phalam Ãha iti mÃm iti | itthambhÆtaæ mÃæ yo 'bhijÃnÃti, sa tad-virodhibhis tad-dhetubhi÷ prÃcÅna-karmabhir na badhyate | tair vimucyata ity artha÷ ||14|| __________________________________________________________ BhG 4.15 evaæ j¤Ãtvà k­taæ karma pÆrvair api mumuk«ubhi÷ | kuru karmaiva tasmÃt tvaæ pÆrvai÷ pÆrvataraæ k­tam ||15|| ÓrÅdhara÷ : ye yathà mÃm ity Ãdi caturbhi÷ Ólokai÷ prÃsaÇgikam ÅÓvarasya vai«amyaæ parih­tya pÆrvoktam eva karma-yogaæ prapa¤cayitum anusmÃrayati evam iti | ahaÇkÃrÃdi-rÃhityena k­taæ karma bandhakaæ na bhavati | ity evaæ j¤Ãtvà pÆrvair janakÃdibhir api mumuk«ubhi÷ sattva-Óuddhy-arthaæ pÆrvataraæ yugÃntare«v api k­tam | tasmÃt tvam api prathamaæ karmaiva kuru ||15|| madhusÆdana÷ : yato nÃhaæ kartà na me karma-phala-sp­heti j¤ÃnÃt karmabhir na badhyate 'ta Ãha evam iti | evam Ãtmano 'kartu÷ karmÃlepaæ j¤Ãtvà k­taæ karma pÆrvair atikrÃntair api asmin yuge yayÃti-yadu-prabh­tibhir mumuk«ubhi÷ | tasmÃt tvam api karmaiva kuru na tÆ«ïÅm Ãsanaæ nÃpi saænyÃsam | yady atattvavit tadÃtma-Óuddhy-arthaæ tattva-vic cel loka-saÇgrahÃrtham | pÆrvair janakÃdibhi÷ pÆrvataram atipÆrvaæ yugÃntare k­tam | etenÃsmin yuge 'nya-yuge ca pÆrva-pÆrvatarai÷ k­tatvÃd avaÓyaæ tvayà kartavyaæ karmeti darÓayati ||15|| viÓvanÃtha÷ : evambhÆtam eva mÃæ j¤Ãtvà pÆrvair janakÃdibhir api loka-pravartanÃrtham eva karma k­tam ||15|| baladeva÷ : evam iti | mÃm eva j¤Ãtvà tad-anusÃribhir mac-chi«yai÷ pÆrvair vivasvad-Ãdibhir mumuk«ubhir ni«kÃmaæ karma k­tam | tasmÃt tvam api karmaiva tat kuru | na karma-saænyÃsam | aÓuddha-cittaÓ cej j¤Ãna-garbhÃyai citta-Óuddhyai Óuddha-cittaÓ cel loka-saÇgrahÃyety artha÷ | kÅd­Óaæ pÆrvais tai÷ k­taæ ? pÆrvataraæ atiprÃcÅnam ||15|| __________________________________________________________ BhG 4.16 kiæ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitÃ÷ | tat te karma pravak«yÃmi yaj j¤Ãtvà mok«yase 'ÓubhÃt ||16|| ÓrÅdhara÷ : tac ca tattvavidbhi÷ saha vicÃrya kartavyam | na loka-paramparÃ-mÃtreïety Ãha kiæ karmeti | kiæ karma ? kÅd­Óaæ karma-karaïam | kim akarma ? kÅd­Óaæ karmÃkaraïam | ity asminn arthe vivekino 'pi mohitÃ÷ | ato yaj j¤Ãtà yad-anu«ÂhÃyÃÓubhÃt saæsÃrÃn mok«yase mukto bhavi«yasi tat karmÃkarma ca tubhyam ahaæ pravak«yÃmi tac ch­ïu ||16|| madhusÆdana÷ : nanu karma-vi«aye kiæ kaÓcit saæÓayo 'py asti yena pÆrvai÷ pÆrvataraæ k­tam ity atinirbadhnÃsi ? asty evety Ãha kiæ karmeti | nau-sthasya ni«kriye«v api taÂastha-v­k«e«u gamana-bhrama-darÓanÃt tathà dÆrÃc cak«u÷-saænik­«Âe«u gacchatsv api puru«e«v agamana-bhrama-darÓanÃt paramÃrthata÷ kiæ karma kiæ và paramÃrthato 'karmeti kavayo medhÃvino 'py atrÃsmin vi«aye mohità mohaæ nirïayÃsÃmarthyaæ prÃptà atyanta-durnirÆpatvÃd ity artha÷ | tat tasmÃt te tubhyam ahaæ karma, a-kÃra-praÓle«eïa cchedÃd akarma ca pravak«yÃmi prakar«eïa sandehocchedena vak«yÃmi | yat karmÃkarma-svarÆpaæ j¤Ãtvà mok«yase mukto bhavi«yasy aÓubhÃt saæsÃrÃt ||16|| viÓvanÃtha÷ : kiæ ca karmÃpi na gatÃnugatika-nyÃyenaiva kevalaæ vivekinà kartavyam | kintu tasya prakÃra-viÓe«aæ j¤Ãtvaivety atas tasya prathamaæ durj¤eyatvam Ãha ||16|| baladeva÷ : nanu kiæ karma-vi«ayaka÷ kaÓcit sandeho 'py asti yata÷ pÆrvai÷ pÆrvataraæ k­tam ity atinirbandhÃd bravÅ«Åti ced asty evety Ãha kiæ karmeti | mumuk«ubhir anu«Âheyaæ karma kiæ rÆpaæ syÃd akarma ca karmÃnyat tad-antargataæ j¤Ãnaæ ca kiæ rÆpam ity artha÷ | tad-anyatve enaæ ca | atrÃrthe kavayo dhÅmanto 'pi mohitÃs tad-yÃthÃtmya-nirïayÃsÃmarthyÃn mohaæ prÃpu÷ | ahaæ sarveÓa÷ sarvaj¤as te tubhyaæ tat karma a-kÃra-praÓle«Ãd akarma ca pravak«yÃmi yaj j¤ÃtvÃnu«ÂhÃya prÃpya cÃÓubhÃt saæsÃrÃn mok«yase ||16|| __________________________________________________________ BhG 4.17 karmaïo hy api boddhavyaæ boddhavyaæ ca vikarmaïa÷ | akarmaïaÓ ca boddhavyaæ gahanà karmaïo gati÷ ||17|| ÓrÅdhara÷ : nanu loka-prasiddham eva karma dehÃdi-vyÃpÃrÃtmakam | akarma tad-avyÃpÃrÃtmakam | ata÷ katham ucyate kavayo 'py atra mohaæ prÃptà iti ? tatrÃha karmaïa iti | karmaïo vihita-vyÃpÃrasyÃpi tattvaæ boddhavyam asti | na tu loka-prasiddha-mÃtram eva | akarmaïo 'vihita-vyÃpÃrasyÃpi tattvaæ boddhavyam asti | vikarmaïo ni«iddha-vyÃpÃrasyÃpi tattvaæ boddhavyam asti | yata÷ karmaïo gatir gahanà | karmaïa ity upalak«aïÃrtham | karmÃkarma-vikarmaïÃæ tattvaæ durvij¤eyam ity artha÷ ||17|| madhusÆdana÷ : nanu sarva-loka-prasiddhatvÃd aham evaitaj jÃnÃmi dehendriyÃdi-vyÃpÃra÷ karma tÆ«ïÅm Ãsanam akarmeti tatra kiæ tvayà vaktavyam iti tatrÃha karmaïa iti | hi yasmÃt karmaïa÷ ÓÃstra-vihitasyÃpi tattvaæ boddhavyam asti, vikarmaïaÓ ca prati«iddhasya, akarmaïaÓ ca tÆ«ïÅmbhÃvasya | atra vÃkya-traye 'pi tattvam asÅty adhyÃhÃra÷ | yasmÃd gahanà durj¤Ãnà | karmaïa ity upalak«aïaæ karmÃkarma-vikarmaïÃm | gatis tattvam ity artha÷ ||18|| viÓvanÃtha÷ : ni«iddhÃcaraïaæ durgati-prÃpakam iti tattvam | tathÃkarmaïa÷ karmÃkaraïasyÃpi sannyÃsina÷ kÅd­Óaæ karmÃkaraïaæ Óubhadam iti | anyathà ni÷Óreyasaæ kathaæ hasta-gataæ syÃd iti bhÃva÷ | karmaïa ity upalak«aïaæ karmÃkarma-vikarmaïÃm | gatis tattvam | gahanà durgamà ||17|| baladeva÷ : nanu kavayo 'pi mohaæ prÃpur iti cet tatrÃha karmaïo hÅti | karmaïo ni«kÃmasya mumuk«ubhir anu«ÂhÃtavyasya svarÆpaæ boddhavyam | vikarmaïo j¤Ãna-viruddhasya kÃmya-karmaïa÷ svarÆpaæ boddhavyam | akarmaïaÓ ca karma-bhinnasya j¤Ãnasya ca svarÆpaæ boddhavyam | tat-tat-svarÆpavidbhi÷ sÃrdhaæ vicÃryam ity artha÷ | karmaïo 'karmaïaÓ ca gatir gahanà durgamà | ata÷ kavayo 'pi tatra mohitÃ÷ ||17|| __________________________________________________________ BhG 4.18 karmaïy akarma ya÷ paÓyed akarmaïi ca karma ya÷ | sa buddhimÃn manu«ye«u sa yukta÷ k­tsna-karma-k­t ||18|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ karmÃdÅnÃæ durvij¤eyatvaæ darÓayann Ãha karmaïÅti | parameÓvarÃrÃdhana-lak«aïe karmaïi karma-vi«aye akarma karmedaæ na bhavatÅti ya÷ paÓyet | tasya j¤Ãna-hetutvena bandhakatvÃbhÃvÃt | akarmaïi ca vihitÃkaraïe karma ya÷ paÓyet pratyavÃyotpÃdakatvena bandha-hetutvÃt | manu«ye«u karma kurvÃïe«u sa buddhimÃn vyavasÃyÃtmaka-buddhimattvÃc chre«Âha÷ | taæ stauti sa yukto yogÅ | tena karmaïà j¤Ãna-yogÃvÃpte÷ | sa eva k­tsna-karma-kartà ca | sarvata÷ samplutodaka-sthÃnÅye ca tasmin karmaïi sarva-karma-phalÃnÃm antarbhÃvÃt tad evam Ãruruk«o÷ karma-yogÃdhikÃrÃvasthÃyÃæ na karmaïÃm anÃrambhÃd ity Ãdinokta eva karma-yoga÷ spa«ÂÅk­ta÷ | tat-prapa¤ca-rÆpatvÃc cÃsya prakaraïasya na paunaruktya-do«a÷ | anenaiva yogÃrƬhÃvasthÃyÃæ yas tv Ãtma-ratir eva syÃd ity Ãdinà ya÷ karmÃnupayoga uktas tasyÃpy arthÃt prapa¤ca÷ k­to veditavya÷ | yad Ãruruk«or api karma bandhakaæ na bhavati tad-ÃrƬhasya kuto bandhakaæ syÃt ity atrÃpi Óloko yujyate | yad vÃ, karmaïi dehendriyÃdi-vyÃpÃre vartamÃne 'py Ãtmano dehÃdi-vyatirekÃnubhavena akarma svÃbhÃvikaæ nia«karmyam eva ya÷ paÓyet tathà akarmaïi ca j¤Ãna-rahite du÷kha-buddhyà karmaïÃæ tyÃge karma ya÷ paÓyet tasya prayatna-sÃdhyatvena mithyÃcÃratvÃt | tad uktaæ karmendriyÃïi saæyamyety Ãdinà | ya evambhÆta÷ sa tu sarve«u manu«ye«u buddhimÃn paï¬ita÷ | tatra hetu÷ - yata÷ k­tsnÃni sarvÃïi yad­cchayà prÃptÃny ÃhÃrÃdÅni karmÃïi kurvann api sa yukta eva akartrÃtma-j¤Ãnena samÃdhistha evety artha÷ | anenanaiva j¤Ãnina÷ svabhÃvÃd Ãpannaæ kala¤ja-bhak«aïÃdikaæ na do«Ãya | aj¤asya tu rÃgata÷ k­taæ do«Ãya iti vikarmaïo 'pi tattvaæ nirÆpitaæ dra«Âavyam ||18|| madhusÆdana÷ : kÅd­Óaæ tarhi karmÃdÅnÃæ tattvam iti tad Ãha karmaïÅti | karmaïi dehendriyÃdi-vyÃpÃre vihite prati«iddhe cÃhaæ karomÅti dharmy-adhyÃsenÃtmany Ãropit## | nau-sthenÃcalatsu taÂastha-v­k«Ãdi«u samÃropite calana ivÃkartÃtma-svarÆpÃlocanena vastuta÷ karmÃbhÃvaæ taÂastha-v­k«Ãdi«v iva ya÷ paÓyet paÓyati | tathà dehendriyÃdi«u triguïa-mÃyÃ-pariïÃmatvena sarvadà savyÃpÃre«u nirvyÃpÃras tÆ«ïÅæ sukham Ãsa ity abhimÃnena samÃropite 'karmaïi vyÃpÃroparame dÆrastha-cak«u÷-saænik­«Âa-puru«e«u gacchatsv apy agamana iva sarvadà sa-vyÃpÃra-dehendriyÃdi-svarÆpa-paryÃlocanena vastu-gatyà karma niv­ttyÃkhya-prayatna-rÆpaæ vyÃpÃraæ ya÷ paÓyed udÃh­ta-puru«e«u gamanam iva | audÃsÅnyÃvasthÃyÃm apy udÃsÅno 'ham Ãsa ity abhimÃna eva karma | etÃd­Óa÷ paramÃrtha-darÓÅ sa buddhimÃn ity Ãdinà buddhimattva-yoga-yuktatva-sarva-karma-k­ttvais tribhir dharmai÷ stÆyate | atra prathama-pÃdena karma-vikarmaïos tattvaæ karma-Óabdasya vihita-prati«iddha-paratvÃt | dvitÅya-pÃdena cÃkarmaïas tattvaæ darÓitam iti dra«Âavyam | tatra yat tvaæ manyase karmaïo bandha-hetutvÃt tÆ«ïÅm eva mayà sukhena sthÃtavyam iti tan m­«Ã | asati kart­tvÃbhimÃne vihitasya prati«iddhasya và karmaïo bandha-hetutvÃbhÃvÃt | tathà ca vyÃkhyÃtaæ na mÃæ karmÃïi limpanti [GÅtà 4.14] ity Ãdinà | satica kart­tvÃbhimÃne tÆ«ïÅm aham Ãsa ity audÃsÅnyÃbhimÃnÃtmakaæ yat karma tad api bandha-hetur eva vastu-tattvÃparij¤ÃnÃt | tasmÃt karma-vikarmÃkarmaïÃæ tattvam Åd­Óaæ j¤Ãtvà vikarmÃkarmaïÅ parityajya kart­tvÃbhimÃna-phalÃbhisandhi-hÃnena vihitaæ karmaiva kurv ity abhiprÃya÷ | aparà vyÃkhyà karmaïi j¤Ãna-karmaïi d­Óye ja¬e sad-rÆpeïa sphuraïa-rÆpeïa cÃnusyÆtaæ sarva-bhramÃdhi«ÂhÃnam akarmÃvedyaæ sva-prakÃÓa-caitanyaæ paramÃrtha-d­«Âyà ya÷ paÓyet | tathÃkarmaïi ca sva-prakÃÓe d­g-vastuni kalpitaæ karma d­Óyaæ mÃyÃ-mayaæ na paramÃrtha-sat | d­g-d­Óyayo÷ sambandhÃnupapatte÷ - yas tu sarvÃïi bhÆtÃni Ãtmany evÃnupaÓyati | sarva-bhÆte«u cÃtmÃnaæ tato na vijugupsate || [ýÓaU 6] iti Órute÷ | evaæ parasparÃdhyÃse 'pi Óuddhaæ vastu ya÷ paÓyati manu«ye«u madhye sa eva buddhimÃn nÃnya÷ | asya paramÃrtha-darÓitvÃd anyasya cÃparamÃrtha-darÓitvÃt | sa ca buddhi-sÃdhana-yogya-yukto 'nta÷-karaïa-Óuddhy-aikÃgra-citta÷ | ata÷ sa evÃnta÷karaïa-Óuddhi-sÃdhana-k­tsna-karma-k­d iti vÃstava-dharmair eva stÆyate | yasmÃd evaæ tasmÃt tvam api paramÃrtha-darÓÅ bhava tÃvataiva k­tsna-karma-kÃritvopapatter ity abhiprÃya÷ | ato yad uktaæ yaj j¤Ãtvà mok«yase 'ÓubhÃd iti | yac coktaæ karmÃdÅnÃæ tattvaæ boddhavyam astÅti sa buddhimÃn ity Ãdi-stutiÓ ca | tat sarvaæ paramÃrtha-darÓane saægacchate | anya-j¤ÃnÃd aÓubhÃt saæsÃrÃn mok«Ãnupapatte÷ | atattvaæ cÃnyan na boddhavyaæ na và yaj-j¤Ãne buddhimattvam iti yuktaiva paramÃrtha-darÓinÃæ vyÃkhyà | yat tu vyÃkhyÃnaæ karmaïi nitye parameÓvarÃrthe 'nu«ÂhÅyamÃne bandha-hetutvÃbhÃvÃd akarmedam iti ya÷ paÓyet | tathÃkarmaïi ca nitya-karmÃkaraïe pratyavÃya-hetutvena karmedam iti ya÷ paÓyet sa buddhimÃn ity Ãdi tad asaÇgatam eva | nitya-karmaïy akarmedam iti j¤ÃnasyÃÓubha-mok«a-hetutvÃbhÃvÃt, mithyÃj¤Ãnatvena tasyivÃÓubhatvÃc ca | na caitÃd­Óaæ mithyÃ-j¤Ãnaæ boddhavyaæ tattvaæ nÃpy etÃd­Óa-j¤Ãne buddhimattvÃdi-stuty-upapattir bhrÃntitvÃt | nitya-karmÃnu«ÂhÃnaæ hi svarÆpato 'nta÷karaïa-Óuddhi-dvÃropayujyate na tatrÃkarma-buddhi÷ kutrÃpy upayujyate ÓÃstreïa nÃmÃdi«u brahma-d­«Âivad avihitatvÃt | nÃpÅdam eva vÃkyaæ tad-vidhÃyakam upakramÃdi-virodhasyokte÷ | evaæ nitya-karmÃkaraïam api svarÆpato nitya-karma-viruddha-karma-lak«akatayopayujyate na tu tatra karma-d­«Âi÷ kvÃpy upayujyate | nÃpi nitya-karmÃkaraïÃt pratyavÃya÷ | abhÃvÃd bhÃvotpatty-ayogÃt | anyathà tad-aviÓe«eïa sarvadà kÃryotpatti-prasaÇgÃt | bhÃvÃrthÃ÷ karma-ÓabdÃs tebhya÷ kriyà pratÅyetai«a hy artho vidhÅyata iti nyÃyena bhÃvÃrthasyaivÃpÆrva-janakatvÃt | atirÃtre «o¬aÓinaæ na g­hïÃti ity ÃdÃv api saÇkalpa-viÓe«asyaivÃpÆrva-janakatvÃbhyupagamÃt | nek«etodyantam Ãdityam ity Ãdi-prajÃpati-vratavat | ato nitya-karmÃnu«ÂhÃnÃrhe kÃle tad-viruddhatayà yad-upaveÓanÃdi karma tad eva nitya-karmÃkaraïopalak«itaæ pratyavÃya-hetur iti vaidikÃnÃæ siddhÃnta÷ | ataevÃkurvan vihitaæ karmety atra lak«aïÃrthe Óatà vyÃkhyÃta÷ | lak«aïa-hetvo÷ kriyÃyà ity aviÓe«a-smaraïe 'py atra hetutvÃnupapatte÷ | tasmÃn mithyÃ-darÓanÃpanode prastute mithyÃ-darÓana-vyÃkhyÃnaæ na ÓobhatetarÃm | nÃpi nityÃnu«ÂhÃna-param evaitad vÃkyaæ nityÃni kuryÃd ity arthe karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity Ãdi tad-abodhakaraæ vÃkyaæ prayu¤jÃnasya bhagavata÷ pratÃrakatvÃpatter ity Ãdi bhëya eva vistareïa vyÃkhyÃtam ity uparamyate ||18|| viÓvanÃtha÷ : tatra karmÃkarmaïos tattva-bodham Ãha karmaïÅti | ÓuddhÃnta÷-karaïasya j¤Ãnavattve 'pi janakÃder ivÃk­ta-sannyÃsasya karmaïy anu«ÂhÅyamÃne ni«kÃma-karma-yoge akarma | karmedaæ na bhavatÅti ya÷ paÓyet tat-karmaïo bandhakatvÃbhÃvÃt iti bhÃva÷ | tathÃÓuddhÃnta÷karaïasya j¤ÃnÃbhÃve 'pi ÓÃstraj¤atvÃt j¤Ãna-vÃvadÆkasya sannyÃsino 'karmaïi karmÃkaraïe karma paÓyet durgati-prÃpakaæ karma-bandham evopalabhate | sa eva buddhimÃn | sa tu k­tsna-karmÃïy eva karoti, na tu tasya j¤Ãna-vÃvadÆkasya j¤Ãni-mÃnina÷ saÇgenÃpi tad-vacasÃpi sannyÃsaæ na karotÅti bhÃva÷ | tathà ca bhagavad-vÃkyam - yas tv asaæyata-«a¬-varga÷ pracaï¬endriya-sÃrathi÷ | j¤Ãna-vairÃgya-rahitas tri-daï¬am upajÅvati || surÃn ÃtmÃnam Ãtma-sthaæ nihnute mÃæ ca dharma-hà | avipakva-ka«Ãyo 'smÃd amu«mÃc ca vihÅyate || [BhP 11.18.40-1] iti ||18|| baladeva÷ : karmÃkarmaïor boddhavyaæ svarÆpam Ãha karmaïÅti | anu«ÂhÅyamÃne ni«kÃme karmaïi yo 'karma prastutatvÃt karmaïy Ãtma-j¤Ãnaæ paÓyet, akarmaïy Ãtma-j¤Ãne ya÷ karma paÓyet | etad uktaæ bhavati - yo mumuk«ur h­d-viÓuddhaye kriyamÃïaæ karmÃtma-j¤ÃnÃnusandhi-garbhatvÃj j¤ÃnÃkÃraæ, tac ca j¤Ãnaæ karma-dvÃrakatvÃt karmÃkÃraæ paÓyet | ubhayor ekÃtmoddeÓyatvÃd ubhayam ekaæ vidyÃd ity artha÷ | evam eva vak«yate sÃÇkhya-yogau p­thag bÃlÃ÷ ity Ãdineti | evam anu«ÂhÅyamÃne karmaïi Ãtma-yÃthÃtmyaæ yo 'nusandhatte sa manu«ye«u buddhimÃn paï¬ita÷ | yukto mok«a-yogya÷ | k­tsna-karma-k­t sarve«Ãæ karma-phalÃnÃm Ãtma-j¤Ãna-sukhÃntarbhÆtatvÃt ||18|| __________________________________________________________ BhG 4.19 yasya sarve samÃrambhÃ÷ kÃma-saækalpa-varjitÃ÷ | j¤ÃnÃgni-dagdha-karmÃïaæ tam Ãhu÷ paï¬itaæ budhÃ÷ ||19|| ÓrÅdhara÷ : karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity anena Óruty-arthÃrthÃpattibhyÃæ yad uktam artha-dvandvaæ tad eva spa«Âayati yasyeti pa¤cabhi÷ | samyag Ãrabhyanta iti samÃrambhÃ÷ karmÃïi | kÃmyata iti kÃma÷ phalam | tat-saÇkalpena varjità yasya bhavanti taæ paï¬itam Ãhu÷ | tatra hetur yatas tai÷ samÃrambhai÷ Óuddhe citte sati jÃtena j¤ÃnÃgninà dagdhÃny akarmatÃæ nÅtÃni karmÃïi yasya tam | ÃrƬhÃvasthÃyÃæ tu kÃma÷ phala-hetu-vi«aya÷ | tad-artham idaæ kartavyam iti kartavya-vi«aya÷ saÇkalpa÷ | tÃbhyÃæ varjitÃ÷ | Óe«aæ spa«Âam ||19|| madhusÆdana÷ : tad etat paramÃrtha-darÓina÷ kart­tvÃbhimÃnÃbhÃvena karmÃliptatvaæ prapa¤cyate yasya sarva ity Ãdi brahma-karma-samÃdhinety antena | yasya pÆrvokta-paramÃrtha-darÓina÷ sarve yÃvanto vaidikà laukikà và samÃrambhÃ÷ samÃrabhyanta iti vyutpattyà karmÃïi kÃma-saÇkalpa-varjitÃ÷ kÃma÷ phala-t­«ïà saÇkalpo 'haæ karomÅti kart­tvÃbhimÃnas tÃbhyÃæ varjitÃ÷ | loka-saÇgrahÃthaæ và jÅvana-mÃtrÃrthaæ và prÃrabdha-karma-vegÃd v­thÃ-ce«ÂÃ-rÆpà bhavanti | taæ karmÃdÃv akarmÃdi-darÓanaæ j¤Ãnaæ tad evÃgnis tena dagdhÃni ÓubhÃÓubha-lak«aïÃni karmÃïi yasya tad-adhigama uttara-pÆrvÃrdhayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃt [Vs 4.1.13] iti nyÃyÃt | j¤ÃnÃgni-dagdha-karmÃïaæ taæ budhà brahma-vida÷ paramÃrthata÷ paï¬itam Ãhu÷ | samyag-darÓÅ hi paï¬ita ucyate na tu bhrÃnta ity artha÷ ||19|| viÓvanÃtha÷ : uktam arthaæ viv­ïoti yasyeti pa¤cabhi÷ | samyag Ãrabhyanta iti samÃrambhÃ÷ karmÃïi | kÃma÷ phalaæ, tat-saÇkalpena varjitÃ÷ | j¤Ãnam evÃgnis tena dagdhÃni karmÃïi kriyamÃïÃni vihitÃni ni«iddhÃni ca yasya sa÷ | etena vikarmaïaÓ ca boddhavyam ity api viv­tam | etÃd­ÓÃdhikÃriïi karma yathà akarma paÓyet, tathaiva vikarmÃpy akarmaiva paÓyed iti pÆrva-Ólokasyaiva saÇgati÷ | yad agre vak«yate - api ced asi pÃpebhya÷ sarvebhya÷ pÃpa-k­ttama÷ | sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva v­jinaæ santari«yasi || yathaidhÃæsi samiddho 'gnir bhasmasÃt kurute 'rjuna | j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi bhasmasÃt kurute tathà || [GÅtà 4.36-37] iti ||19|| baladeva÷ : karmaïo j¤ÃnÃkÃram Ãha yasyeti pa¤cabhi÷ | samÃrambhÃ÷ karmÃïi kÃmyanta iti kÃmÃ÷ phalÃni tat-saÇkalpena varjitÃ÷ ÓÆnyà yasya karmabhir ÃtmoddeÓino bhavanti | taæ budhÃ÷ paï¬itam Ãtmaj¤am Ãhu÷ | tatra hetu÷ - j¤Ãneti | tai÷ samÃrambhair h­d-viÓuddhau satyÃm ÃvirbhÆtenÃtma-j¤ÃnÃgninà dagdhÃni saæcitÃni karmÃïi yasya tam ||19|| __________________________________________________________ BhG 4.20 tyaktvà karma-phalÃsaÇgaæ nitya-t­pto nirÃÓraya÷ | karmaïy abhiprav­tto 'pi naiva kiæcit karoti sa÷ ||20|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca tyaktveti | karmaïi tat-phale cÃsaktiæ tyaktvà nityena nijÃnandena t­pta÷ | ataeva yoga-k«emÃrtham ÃÓrayaïÅya-rahita÷ | evambhÆto ya÷ svÃbhÃvike vihite và karmaïy abhita÷ prav­tto 'pi kiæcid eva naiva karoti | tasya karmÃkarmatÃm Ãpadyata ity artha÷ ||20|| madhusÆdana÷ : bhavatu j¤ÃnÃgninà prÃktanÃnÃm aprÃrabdha-karmaïÃæ dÃha ÃgÃminÃæ cÃnutpatti÷ | j¤Ãnotpatti-kÃle kriyamÃïaæ tu pÆrvottarayor anantar-bhÃvÃt phalÃya bhaved iti bhavet kasyacid ÃÓaÇkà tÃm apanudaty Ãha tyaktveti | karmaïi phale cÃsaÇgaæ kart­tvÃbhimÃnaæ bhogÃbhilëaæ ca tyaktvÃkartr-abhoktr-Ãtma-samyag-darÓanena bÃdhitvà nitya-t­pta÷ paramÃnanda-svarÆpa-lÃbhena sarvatra nirÃkÃÇk«a÷ | nirÃÓraya ÃÓrayo dehendriyÃdir advaita-darÓanena nirgato yasmÃt sa nirÃÓrayo dehendriyÃdy-abhimÃna-ÓÆnya÷ | phala-kÃmanÃyÃ÷ kart­tvÃbhimÃnasya ca niv­ttau hetu-garbhaæ krameïa viÓe«aïa-dvayam | evambhÆto jÅvanmukto vyutthÃna-daÓÃyÃæ karmaïi vaidike laukike vÃbhiprav­tto 'pi prÃrabdha-karma-vaÓÃl loka-d­«ÂyÃbhita÷ sÃÇgopÃÇgÃnu«ÂhÃnÃya prav­tto 'pi sva-d­«Âyà naiva kiæcit karoti sa ni«kriyÃtma-darÓanena bÃdhitatvÃd ity artha÷ ||20|| viÓvanÃtha÷ : nitya-t­pto nityaæ nijÃnandaena t­pta÷ | nirÃÓraya÷ svayoga-k«emÃrthaæ na kam apy ÃÓrayate ||20|| baladeva÷ : uktam arthaæ viÓadayati tyaktveti | karma-phale saÇgaæ tyaktvà nityenÃtmanÃnubhÆtena t­pto nirÃÓrayo yoga-k«emaÃrtahm apy ÃÓraya-rahita Åd­Óo yo 'dhikÃrÅ sa karmaïy abhita÷ prav­tto 'pi naiva kiæcit karoti | karmÃnu«ÂhÃnÃpadeÓena j¤Ãna-ni«ÂhÃm eva sampÃdayatÅty Ãruruk«or daÓeyam | etena vikarmaïa÷ svarÆpaæ bandhakatvaæ boddhavyam ity uktaæ bhavati ||20|| __________________________________________________________ BhG 4.21 nirÃÓÅr yata-cittÃtmà tyakta-sarva-parigraha÷ | ÓÃrÅraæ kevalaæ karma kurvan nÃpnoti kilbi«am ||21|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca nirÃÓÅr iti | nirgatà ÃÓi«a÷ kÃmanà yasmÃt | yataæ niyataæ cittam Ãtmà ÓarÅraæ ca yasya | tyaktÃ÷ sarve parigraho yena | sa ÓarÅraæ ÓarÅra-mÃtra-nirvartyaæ kart­tvÃbhiniveÓa-rahitaæ kurvann api kilbi«am bandhanaæ na prÃpnoti | yogÃrƬha-pak«e ÓÃrÅra-nirvÃha-mÃtropayogi svÃbhÃvikaæ bhik«ÃÂanÃdi kurvann api kilbi«aæ vihitÃkaraïa-nimitta-do«aæ na prÃpnoti ||21|| madhusÆdana÷ : yadÃtyanta-vik«epa-hetor api jyoti«ÂomÃde÷ samyag-j¤Ãna-vaÓÃn na tat-phala-janakatvaæ tadà ÓarÅra-sthiti-mÃtra-hetor avik«epakasya bhik«ÃÂanÃder nÃsty eva bandha-hetutvam iti kaimutya-nyÃyenÃha nirÃÓÅr iti | nirÃÓÅr gata-t­«ïo yata-cittÃtmà cittam anta÷karaïam Ãtmà bÃhyendriya-sahito dehas tau saæyatau pratyÃhÃreïa nig­hÅtau yena sa÷ | yato jitendriyo 'to vigata-t­«ïatvÃt tyakta-sarva-parigrahas tyaktÃ÷ sarve parigrahà bhogopakaraïÃni yena sa÷ | etÃd­Óo 'pi prÃrabdha-karma-vaÓÃc chÃrÅraæ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ kaupÅnÃcchÃdanÃdi-grahaïa-bhik«ÃÂanÃdi-rÆpaæ yatiæ prati ÓÃstrÃbhyanuj¤Ãtaæ karma kÃyikaæ vÃcikaæ mÃnasaæ ca, tad api kevalaæ kart­tvÃbhimÃna-ÓÆnyaæ parÃdhyÃropita-kart­tvena kurvan paramÃrthato 'kartrÃtma-darÓanÃn nÃpnoti na prÃpnoti kilbi«aæ dharmÃdharma-phala-bhÆtam ani«Âaæ saæsÃraæ pÃpavat puïyasyÃpy ani«Âa-phalatvena kilbi«atvam | ye tu ÓarÅra-nirvartyaæ ÓÃrÅram iti vyÃcak«ate tan mate kevalaæ karma kurvann ity ato 'dhikÃrthÃlÃbhÃd avyÃvartakatvena ÓÃrÅra-padasya vaiyarthyam | atha vÃcika-mÃnasika-vyÃvartanÃtham iti brÆyÃt tadà karma-padasya vihita-mÃtra-paratvena ÓÃrÅraæ vihitaæ karma kurvan nÃpnoti kilbi«am ity aprasakta-prati«edho 'narthaka÷ | prati«iddha-sÃdhÃraïa-paratve 'py evam eva vyÃghÃta iti bhëya eva vistara÷ ||21|| viÓvanÃtha÷ : Ãtmà sthÆla-deha÷ | ÓÃrÅraæ ÓÃrÅra-nirvÃhÃrthaæ karmÃsat-pratigrahÃdikaæ kurvann api kilbi«aæ pÃpaæ nÃpnotÅty etad api vikarmaïaÓ ca boddhavyam ity asya vivaraïam ||21|| baladeva÷ : athÃrƬhasya daÓÃm Ãha nirÃÓÅr iti tribhi÷ | nirgatà ÃÓÅ÷ phalecchà yasmÃt sa | yata-cittÃtmà vaÓÅk­ta-citta-dehas tyakta-sarva-parigraha ÃtmaikÃvalokanÃrthatvÃt prÃk­te«u vastu«u mamatva-varjita÷ | ÓÃrÅraæ karma ÓarÅra-nirvÃhÃrthaæ karmÃsat-parigrahÃdi kurvann api kilbi«aæ pÃpaæ nÃpnoti ||21|| __________________________________________________________ BhG 4.22 yad­cchÃ-lÃbha-santu«Âo dvandvÃtÅto vimatsara÷ | sama÷ siddhÃv asiddhau ca k­tvÃpi na nibadhyate ||22|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca yad­cchÃ-lÃbheti | aprÃrthitopasthito lÃbho yad­cchÃ-lÃbha÷ | tena santu«Âa÷ | dvandvÃni ÓÅto«ïÃdÅny atÅto 'tikrÃnta÷ | tat-sahana-ÓÅla ity artha÷ | vimatsaro nirvaira÷ | yad­cchÃ-lÃbhasyÃpi siddhÃv asiddhau ca samo har«a-vi«Ãda-rahita÷ | ya evambhÆta÷ sa pÆrvottara-bhÆmikayor yathÃyathaæ vihitaæ svÃbhÃvikaæ và karma k­tvÃpi bandhaæ na prÃpnoti ||22|| madhusÆdana÷ : tyakta-sarva-parigrahasya yate÷ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ karmÃbhyanuj¤Ãtaæ tatrÃnnÃcchÃdanÃdi-vyatirekeïa ÓarÅra-sthiter asaæbhavÃd yÃc¤ÃdinÃpi sva-prayatnenÃnnÃdikaæ sampÃdyam iti prÃpte niyamÃyÃha yad­cchÃ-lÃbheti | ÓÃstrÃnanumata-prayatna-vyatireko yad­cchà tayaiva yo lÃbho 'nnÃcchÃdanÃde÷ ÓÃstrÃnumatasya sa yad­cchÃlÃbhas tena santu«Âas tad-adhika-t­«ïÃ-rahita÷ | tathà ca ÓÃstraæ bhaik«aæ caret iti prak­«ya ayÃcitam asaæk ptam upapannaæ yad­cchayà iti yÃc¤Ã-saækalpÃdi-prayatnaæ vÃrayati | manur api - na cotpÃta-nimittÃbhyÃæ na nak«atrÃÇgavidyayà | nÃnuÓÃsana-vÃdÃbhyÃæ bhik«Ãæ lipseta karhicit || [Manu 6.50] iti | yatayo bhik«Ãrthaæ grÃmaæ viÓantÅty Ãdi-ÓÃstrÃnumatas tu prayatna÷ kartavya eva | evaæ labdhavyam api ÓÃstra-niyatam eva - kaupÅna-yugalaæ vÃsa÷ kanthÃæ ÓÅta-nivÃriïÅm | pÃduke cÃpi g­hïÅyÃt kuryÃn nÃnyasya saÇgraham || ity Ãdi | evam anyad api vidhi-ni«edha-rÆpaæ ÓÃstram Æhyam | nanu sva-prayatnam antareïÃlÃbhe ÓÅto«ïÃdi-pŬita÷ kathaæ jÅved ata Ãha dvandvÃtÅta dvandvÃni k«ut-pipÃsÃ-ÓÅto«ïa-var«ÃdÅni atÅto 'tikrÃnta÷ samÃdhi-daÓÃyÃæ te«Ãm asphuraïÃt | vyutthÃna-daÓÃyÃæ sphuraïe 'pi paramÃnandÃdvitÅyÃkartr-abhoktr-Ãtma-pratyayena bÃdhÃt tair dvandvair upahanyamÃno 'py ak«ubhita-citta÷ | ataeva parasya lÃbhe svasyÃlÃbhe ca vimatsara÷ parotkar«Ãsahana-pÆrvikà svotkar«a-vächà matsaras tad-rahito 'dvitÅyÃtma-darÓanena nirvaira-buddhi÷ | ataeva samas tulyo yad­cchÃ-lÃbhasya siddhÃv asiddhau ca siddhau na h­«Âo nÃpy asiddhau vi«aïïa÷ sa svÃnubhavenÃkartaiva parair Ãropita-kart­tva÷ ÓarÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ bhik«ÃÂanÃdi-rÆpaæ karma k­tvÃpi na nibadhyate bandha-heto÷ sa-hetukasya karmaïo j¤ÃnÃgninà dagdhatvÃd iti pÆrvoktÃnuvÃda÷ ||22|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : atha ÓarÅra-nirvÃhÃrtham annÃcchÃdanÃdikaæ sva-prayatnena na sampÃdyam ity Ãha yad­cchayeti | yÃc¤Ãæ vinaiva lÃbho yad­cchÃ-lÃbhas tena santu«Âas t­pta÷ | dvandvÃni ÓÅto«ïÃdÅny atÅtas tat-sahi«ïu÷ | vimatsaro 'nyair upadruto 'pi tai÷ saha vairam akurvan yad­cchÃ-lÃbha-siddhau har«asya tad-asiddhau vi«Ãdasya cÃbhÃvÃt sama evaæbhÆta÷ ÓÃrÅraæ karma k­tvÃpi tena tena na badhyate j¤Ãna-ni«ÂhÃ-prabhÃvÃn na lipyate ||22|| __________________________________________________________ BhG 4.23 gata-saÇgasya muktasya j¤ÃnÃvasthita-cetasa÷ | yaj¤ÃyÃcarata÷ karma samagraæ pravilÅyate ||23|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca gata-saÇgasyeti | gata-saÇgasya ni«kÃmasya rÃgÃdibhir muktasya | j¤Ãne 'vasthitaæ ceto yasya tasya | yaj¤Ãya parameÓvarÃrthaæ karmÃcarata÷ sata÷ samagraæ savÃsanaæ karma pravilÅyate | akarma-bhÃvam Ãpadyate | arƬha-yoga-pak«e yaj¤Ãyeti | yaj¤Ãya yaj¤a-rak«aïÃrthaæ loka-saægrahÃrtham eva karma kurvata ity artha÷ ||23|| madhusÆdana÷ : tyakta-sarva-parigrahasya yad­cchÃ-lÃbha-santu«Âasya yater yac-charÅra-sthiti-mÃtra-prayojanaæ bhik«ÃÂanÃdi-rÆpaæ karma tat k­tvà na nibadhyata ity ukte g­hasthasya brahma-vido janakÃder yaj¤Ãdi-rÆpaæ yat karma tad-bandha-hetu÷ syÃd iti bhavet kasyacid ÃÓaÇkà tÃm apanetuæ tyaktvà karma-phalÃsaÇgam ity Ãdinoktaæ viv­ïoti gata-saÇgasyeti | gata-saÇgasya phalÃsaÇga-ÓÆnyasya muktasya kart­tva-bhokt­tvÃdy-adhyÃsa-ÓÆnyasya j¤ÃnÃvasthita-cetaso nirvikalpaka-brahmÃtmaikya-bodha eva sthitaæ cittaæ yasya tasya sthita-praj¤asyety artha÷ | uttarottara-viÓe«aïasya pÆrva-pÆrva-hetutvenÃnvayo dra«Âavya÷ | gata-saÇgatvaæ kuto yato 'dhyÃsa-hÅnatvaæ tat kuto yata÷ sthita-praj¤atvam iti | Åd­ÓasyÃpi prÃrabdha-karma-vaÓÃd yaj¤Ãya yaj¤a-saærak«aïÃrthaæ jyoti«ÂomÃdi-yaj¤e Óre«ÂhÃcÃratvena loka-prav­tty-arthaæ yaj¤Ãya vi«ïave tat-prÅty-artham iti và | Ãcarata÷ karma yaj¤a-dÃnÃdikaæ samagraæ sahÃgreïa phalena vidyata iti samagraæ pravilÅyate prakar«eïa kÃraïocchedena tattva-darÓanÃd vilÅyate vinaÓyatÅty artha÷ ||23|| viÓvanÃtha÷ : yaj¤o vak«yamÃïa-lak«aïas tad-arthaæ karmÃcaratas tat karma pravilÅyate akarma-bhÃvam Ãpadyata ity artha÷ ||23|| baladeva÷ : gata-saÇgasya ni«kÃmasya rÃga-dve«Ãdibhir muktasya svÃtma-vi«ayaka-j¤Ãna-nivi«Âa-manaso yaj¤Ãya vi«ïuæ prasÃdayituæ tac-cintanam Ãcarata÷ prÃcÅnaæ bandhakaæ karma samagraæ k­tsnaæ pravilÅyate ||23|| __________________________________________________________ BhG 4.24 brahmÃrpaïaæ brahma havir brahmÃgnau brahmaïà hutam | brahmaiva tena gantavyaæ brahma-karma-samÃdhinà ||24|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ parameÓvarÃrÃdhana-lak«aïaæ karma j¤Ãna-hetutvena bandhakatvÃbhÃvÃd akarmaiva | Ãru¬hÃvasthÃyÃæ tu akartrÃtma-j¤Ãnena bÃdhitatvÃt svÃbhÃvikam api karma-karmaiveti karmaïy akarma ya÷ paÓyed ity anenokta÷ karma-pravilaya÷ prapa¤cita÷ | idÃnÅæ karmaïi tad-aÇge«u ca brahmaivÃnusyÆtaæ paÓyata÷ karma-pravilayam Ãha brahmÃrpaïam iti | arpyate 'nenety arpaïaæ sruv-Ãdi | tad api brahmaiva | arpyamÃïaæ havir api gh­tÃdikaæ brahmaiva | brahmaivÃgni÷ | tasmin brahmaïà kartrà hutaæ homa÷ | agniÓ ca kartà ca kriyà ca brahmaivety artha÷ | evaæ brahmaïy eva karmÃtmake samÃdhiÓ cittaikÃgryaæ yasya tena brahmaiva gantavyaæ prÃpyam | na tu phalÃntaram ity artha÷ ||24|| madhusÆdana÷ : nanu kriyamÃïaæ karma phalam ajanayitvaiva kuto naÓyati brahma-bodhe tat-kÃraïocchedÃd ity Ãha brahmÃrpaïam iti | aneka-kÃraka-sÃdhyà hi yaj¤Ãdi-kriyà bhavati | devatoddeÓena hi dravya-tyÃgo yÃga÷ | sa eva tyajyamÃna-dravyasyÃgnau prak«epÃd dhoma ity ucyate | tatroddeÓyà devatà sampradÃnaæ, tyajyamÃnaæ dravyaæ havi÷-Óabda-vÃcyaæ sÃk«Ãd-dhÃtv-artha-karma, tat phalaæ tu svargÃdi vyavahitaæ bhÃvanÃ-karma | evaæ dhÃrakatvena havi«o 'gnau prak«epe sÃdhakatamatayà juhvÃdi karaïaæ prakÃÓakatayà mantrÃdÅti karaïam api kÃraka-j¤Ãpaka-bhedena dvividham | evaæ tyÃgo 'gnau prak«epaÓ ca dve kriye | tatrÃdyÃyÃæ yajamÃna÷ kartà | prak«epe tu yajamÃna-parikrÅto 'dhvaryu÷ prak«epÃdhikaraïaæ cÃgni÷ | evaæ deÓa-kÃlÃdikam apy adhikaraïaæ sarva-kriyÃ-sÃdhÃraïaæ dra«Âavyam | tad evaæ sarve«Ãæ kriyÃ-kÃrakÃdi-vyavahÃrÃïÃæ brahma-j¤Ãna-kalpitÃnÃæ rajjv-aj¤Ãna-kalpitÃnÃæ sarpa-dhÃrÃ-daï¬ÃdÅnÃæ rajju-tattva-j¤Ãneneva brahma-tattva-j¤Ãnena bÃdhe badhitÃnuv­ttyà kriyÃkÃrakÃdi-vyavhÃrÃbhÃso d­ÓyamÃno 'pi dagdha-paÂa-nyÃyena na phalÃya kalpata ity anena Ólokena pratipÃdyate | brahma-d­«Âir eva ca sarva-yaj¤Ãtmiketi stÆyate | tathà hi - arpyate 'neneti karaïa-vyutpattyÃrpaïaæ juhvÃdi mantrÃdi ca | evam arpyate 'smà iti vyutpattyÃrpaïaæ devatÃ-rÆpaæ sampradÃnam | evam arpyate 'sminn iti vyutpattyÃrpaïam adhikaraïaæ deÓa-kÃlÃdi | tat sarvaæ brahmaïi kalpitatvÃd brahmaiva rajju-kalpita-bhujaÇgavad adhi«ÂhÃna-vyatirekeïÃsad ity artha÷ | evaæ havis-tyÃga-prak«epa-kriyayo÷ sÃk«Ãt karma kÃrakaæ tad api brahmaiva | evaæ yatra prak«ipyate 'gnau so 'pi brahmaiva | brahmÃgnÃv iti samastaæ padam | tathà yena kartrà yajamÃnenÃdhvaryuïà ca tyajyate prak«ipyate ca tad ubhayam api kart­-kÃrakaæ kartari vihitayà t­tÅyayÃnÆdya brahmeti nidhÅyae brahmaïeti | evaæ hutam iti havanaæ tyÃga-kriyà prak«epa-kriyà ca tad api brahmaiva | tathà yena havanena yad gantavyaæ svargÃdi vyavahitaæ karma tad api brahmaiva | atratya eva-kÃra÷ sarvatra sambadhyate | hutam ity atrÃpÅta eva brahmety anu«ajyate | vyavadhÃnÃbhÃvÃt sÃkÃÇk«atvÃc ca cit-patis tvà punÃtu ity ÃdÃv acchidreïetyÃdi-para-vÃkya-Óe«avat | anena rÆpeïa karmaïi samÃdhir brahma-j¤Ãnaæ yasya sa karma-samÃdhis tena brahma-vidà karmÃnu«ÂhÃtrÃpi brahma paramÃnandÃdvayaæ gantavyam ity anu«ajyate | sÃkÃÇk«atvÃd avyavadhÃnÃc ca yà te agne rajÃÓayety Ãdau tanÆr var«i«ÂheyÃdi-pÆrva-vÃkya-Óe«avat | athavÃrpyate 'smai phalÃyeti vyutpattyÃrpaïa-padenaiva svargÃdi-phalam api grÃhyam | tathà ca brahmaiva tena gantavyaæ brahma-karma-samÃdhinà ity uttarÃrdhaæ j¤Ãna-phala-kathanÃyaiveti sama¤jasam | asmin pak«e brahma-karma-samÃdhinety ekaæ và padam | pÆrvaæ brahma-padaæ hutam ity anena sambadhyate caramaæ gantavya-padeneti bhinnaæ và padam | evaæ ca nÃnu«aÇga-dvaya-kleÓa iti dra«Âavyam | brahma gantavyam ity abhedenaiva tat-prÃptir upacÃrÃt | ataeva na svargÃdi tuccha-phalaæ tena gantavyaæ vidyayÃvidyaka-kÃraka-vyavahÃrocchedÃt | tad uktaæ vÃrtika-k­dbhi÷ - kÃraka-vyavahÃre hi Óuddhaæ vastu na vÅk«yate | Óuddhe vastuni siddhe ca kÃraka-vyÃv­tti÷ kuta÷ || iti | arpaïÃdi-kÃraka-svarupÃnupamardenaiva tatra nÃmÃdÃv iva brahma-d­«Âi÷ k«ipyate sampan-mÃtreïa phala-viÓe«Ãyeti ke«Ãæcid vyÃkhyÃnaæ bhëyak­dbhir eva nirÃk­tam upakramÃdi-virodhÃd brahma-vidyÃ-karaïe sampan-mÃtrasyÃprasaktatvÃd ity Ãdi yuktibhi÷ ||24|| viÓvanÃtha÷ :. yaj¤ÃyÃcarata ity uktam | sa yaj¤a eva kÅd­Óa÷ ? ity apek«ÃyÃm Ãha brahmeti | arpyate 'nenety arpaïaæ juhv-Ãdi | tad api brahmaiva | arpyamÃïaæ havir api brahmaiva | brahmaivÃgnÃv iti havanÃdhikaraïam agnir api brahmaiva | evaæ vivekatavatà puæsà brahmaiva gantavyaæ, na tu phalÃntaram | kuta÷ ? brahmÃtmakaæ yat karma tatraiva samÃdhiÓ cittaikÃgryaæ yasya tena ||24|| baladeva÷ : evaæ vivikta-jÅvÃtmÃnusandhi-garbhatayà sva-vihitasya karmaïo j¤ÃnÃkÃratÃm abhidhÃya sÃÇgasya tasya parÃtma-rÆpatÃnusandhinà tad-ÃkÃratÃm Ãha brahmÃrpaïam iti | arpyate 'nenÃtmaiveti vyutpatter arpaïaæ sruvaæ mantrÃdhidaivataæ cendrÃdi tat tac ca brahmaiva | arpyamÃïaæ haviÓ cÃjyÃdi tad api brahmaiva | tac ca havir homÃdhÃre 'gnau brahmaïi yajamÃnenÃdhvaryuïà ca brahmaïà hutaæ tyaktaæ prak«iptaæ ca | agnir yajamÃno 'dhvaryuÓ ca brahmaivety artha÷ | brahmÃgnÃv ity atra ïi-kÃra-lopaÓ chÃndasa÷ | na ca samastaæ padam iti vÃcyam | agnau brahma-d­«Âer vidheyatvÃd itthaæ ca brahma-rÆpe sÃÇge karmaïi samÃdhiÓ cittaikÃgryaæ yasya tena mumuk«uïà brahmaiva gantavyaæ sva-svarÆpaæ para-svarÆpaæ ca labhyam avalokyam ity artha÷ | vij¤Ãnaæ brahma ced veda ity Ãdau jÅve brahma-Óabda÷ | vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma ity Ãdau paramÃtmani ca brahmÃrpaïatvÃdi-guïa-yogÃn nÃsya prakaraïasya paunaruktam | sruv-ÃdÅnÃæ brahmatvaæ tad-Ãyatta-v­ttikatvÃt tad-vÃpyatvÃc ca iti vyÃkhyÃtÃra÷ | tÃd­ÓatayÃnusandhitaæ karma-j¤ÃnÃkÃraæ sat tad avalokanÃya kalpyate ||24|| __________________________________________________________ BhG 4.25 daivam evÃpare yaj¤aæ yogina÷ paryupÃsate | brahmÃgnÃv apare yaj¤aæ yaj¤enaivopajuhvati ||25|| ÓrÅdhara÷ : etad eva yaj¤atvena sampÃditaæ sarvatra brahma-darÓana-lak«aïaæ j¤Ãnaæ sarva-yaj¤opÃya-prÃpyatvÃt sarva-yaj¤ebhya÷ Óre«Âham ity evaæ stotum adhikÃri-bhedena j¤ÃnopÃya-bhÆtÃn bahÆn yaj¤Ãn Ãha daivam ity Ãdibhir a«Âabhi÷ | devà indra-varuïÃdaya ijyante yasmin | eva-kÃreïendrÃdi«u brahma-buddhi-rÃhityaæ darÓitam | taæ daivam eva yaj¤am apare karma-yogina÷ paryupÃsate ÓraddhayÃnuti«Âhanti | apare tu j¤Ãna-yogino brahma-rÆpe 'gnau apare yaj¤enaivopÃyena brahmÃrpaïam ity Ãdy ukta-prakÃreïa yaj¤am upajuhvati | yaj¤Ãdi-sarva-karmÃïi pravilÃpayantÅty artha÷ | so 'yaæ j¤Ãna-yaj¤a÷ ||25|| madhusÆdana÷ : adhunà samyag-darÓanasya yaj¤a-rÆpatvena stÃvakatayà brahmÃrpaïa-mantre sthite punar api tasya stuty-artham itarÃny aj¤Ãn upanyasyati daivam iti | devà indrÃgny-Ãdaya ijyante yena sa daivas tam eva yaj¤aæ darÓa-pÆrïamÃsa-jyoti«ÂomÃdi-rÆpam apare yogina÷ paryupÃsate sarvadà kurvanti na j¤Ãna-yaj¤am | evaæ karma-yaj¤am uktvÃnta÷-karaïa-Óuddhi-dvÃreïa tat-phala-bhÆtaæ j¤Ãna-yaj¤am Ãha brahmÃgnau satya-j¤ÃnÃnantÃnanda-rÆpaæ nirasta-samasta-viÓe«aæ brahma tat-padÃrthas tasminn agnau yaj¤aæ pratyag ÃtmÃnaæ tva-padÃrthaæ yaj¤enaiva | yaj¤a-Óabda Ãtma-nÃmasu yÃskena paÂhita÷ | itthambhÆta-lak«aïe t­tÅyà | eva-kÃro bhedÃbheda-vyÃv­tty-artha÷ | tvaæ-padÃrthÃbhedenaivopajuhvati tat-svarÆpatayà paÓyantÅty artha÷ | apare pÆrva-vilak«aïÃs tattva-darÓana-ni«ÂhÃ÷ saænyÃsina ity artha÷ | jÅva-brahmÃbheda-darÓanaæ yaj¤atvena sampÃdya tat-sÃdhana-yaj¤a-madhye paÂhyate ÓreyÃn dravya-mayÃd yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤aa ity Ãdinà stotum ||25|| viÓvanÃtha÷ : yaj¤Ã÷ khalu bhedenÃnye 'pi bahavo vartante | tÃæs tvaæ Ó­ïv ity Ãha daivam evety a«Âabhi÷ | devà indra-varuïÃdaya ijyante yasmin taæ daivam iti | indrÃdi«u brahma-buddhi-rÃhityaæ darÓitam | sÃsya devatety aï | yogina÷ karma-yogina÷ | apare j¤Ãna-yoginas tu brahma paramÃtmaivÃgnis tasmiæs tat-padÃrthe yaj¤aæ havi÷-sthÃnÅyaæ tvaæ-padÃrthaæ jÅvaæ yaj¤ena praïava-rÆpeïa mantreïaiva juhvati | ayam eva j¤Ãna-yaj¤o 'gre sto«yate | atra yaj¤aæ yaj¤ena iti Óabdau karma-karaïa-sÃdhanau prathamÃtiÓayoktyà Óuddha-jÅva-praïavÃvÃhatu÷ ||25|| baladeva÷ : evaæ brahmÃnusandhi-garbhatayà ca karmaïo j¤ÃnÃkÃratÃæ nirÆpya karma-yoga-bhedÃn Ãha daivam iti | daivam indrÃdi-devÃrcana-rÆpaæ yaj¤am apare yogina÷ paryupÃsate tatraiva ni«ÂhÃæ kurvanti | apare brahmÃrpaïaæ ity Ãdi-nyÃyena brahma-bhÆtÃgnÃv yaj¤ena sruvÃdinà yaj¤aæ gh­tÃdi-havÅ-rÆpaæ juhvati homa eva ni«ÂhÃæ kurvatÅty artha÷ ||25|| __________________________________________________________ BhG 4.26 ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïy anye saæyamÃgni«u juhvati | ÓabdÃdÅn vi«ayÃn anya indriyÃgni«u juhvati ||26|| ÓrÅdhara÷ : ÓrotrÃdÅnÅti | anye nai«ÂhikÅ brahmacÃriïas tat-tad-indriya-saæyama-rÆpe«v agni«u ÓrotrÃdÅni juhvati pravilÃpayanti | indriyÃïi nirudhya saæyama-pradhÃnÃs ti«ÂhantÅty artha÷ | indriyÃïy evÃgnaya÷ | te«u ÓabdÃdÅn anye g­hasthà juhvati | vi«aya-bhoga-samaye 'py anÃsaktÃ÷ santo 'gnitvena bhÃvite«v indriye«u havi«Âvena bhÃvitÃn ÓabdÃdÅn prak«ipantÅty artha÷ ||26|| madhusÆdana÷ : ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïy anye saæyamÃgni«u juhvati ÓabdÃdÅn vi«ayÃn anya indriyÃgni«u juhvati ||26|| viÓvanÃtha÷ : anye nai«ÂhikÃ÷ ÓrotrÃdÅnÅndriyÃïi | saæyama÷ saæyataæ mana evÃgnayas te«u juhvati | Óuddhe manasÅndriyÃïi pravlÃpayantÅty artha÷ | anye tato nyÆnà brahmacÃriïa÷ ÓabdÃdÅn vi«ayÃni indriyÃgni«v indriyÃïy evÃgnayas te«u juhvati ÓabdÃdÅnÅndriye«u pravilÃpayantÅty artha÷ ||26|| baladeva÷ : ÓrotrÃdÅnÅty anye nai«Âhika-brahmacÃriïa÷ saæyamÃgni«u tat-tad-ndriya-saæyama-rÆpe«v agni«u ÓrotrÃdÅni juhvati tÃni nirudhya saæyama-pradhÃnÃs ti«Âhanti | anye g­hiïa indriyÃgni«v agnitvena bhÃvite«u ÓrotrÃdi«u ÓabdÃdÅn upajuhvati anÃsaktyà tÃn bhu¤jÃnÃs tÃni tat-pravaïÃni kurvanti ||26|| __________________________________________________________ BhG 4.27 sarvÃïÅndriya-karmÃïi prÃïa-karmÃïi cÃpare | Ãtma-saæyama-yogÃgnau juhvati j¤Ãna-dÅpite ||27|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca sarvÃïÅti | apare dhyÃna-ni«ÂhÃ÷ | buddhÅndriyÃïÃæ ÓrotrÃdÅnÃæ karmÃïi Óravaïa-darÓanÃdÅni | karmendriyÃïÃæ vÃk-pÃïy-ÃdÅnÃæ karmÃïi vacanopÃdÃnÃdÅni | prÃïÃnÃæ ca daÓÃnÃæ karmÃïi | prÃïasya bahir gamanam | apÃnasyÃdho-nayanam | vyÃnasya vyÃnayanam Ãku¤cana-prasÃraïÃdi | samÃnasyÃÓitapÅtÃdÅnÃæ samunnayanam | udÃnasyordhva-nayanam - udgÃre nÃga ÃkhyÃta÷ kÆrmas tÆnmÅlane sm­ta÷ | k­kara÷ k«ut-karo j¤eyo devadatto vij­mbhaïe | na jahÃti m­te kvÃpi sarvavyÃpÅ dhanaæjaya÷ || [Gheraï¬a-saæhità 5.64| ity evaæ rÆpÃïi juhvati | Ãtmani saæyamo dhyÃnaikÃgryam | sa eva yoga÷ | sa evÃgni÷ | tasmin j¤Ãnena dhyeya-vi«ayeïa dÅpite prajvalite dhyeyaæ samyag j¤Ãtvà tasmin mana÷ saæyamya tÃni sarvÃïi karmÃïy uparamayantÅty artha÷ ||27|| madhusÆdana÷ : tad ananyatvam Ãrambhaïa-ÓabdÃdibhya÷ [Vs. 2.1.14] apare Óuddha-tvaæ-padÃrtha-vij¤Ã÷ | sarvÃïÅndriyÃïi tat-karmÃïi Óravaïa-darÓanÃni sarvÃïÅndriya-karmÃïi prÃïa-karmÃïi cÃpare Ãtma-saæyama-yogÃgnau juhvati j¤Ãna-dÅpite ||27|| viÓvanÃtha÷ : apare Óuddha-tvaæ-padÃrtha-vij¤Ã÷ | sarvÃïÅndriyÃïi tat-karmÃïi Óravaïa-darÓanÃdÅni ca | prÃïa-karmÃïi daÓa-prÃïÃs tat-karmÃïi ca | prÃïasya bahir gamanam | apÃnasyÃdho-nayanam | samÃnasya bhukta-pÅtÃdÅnÃæ samÅkaraïam | udÃnasyoccair nayanam | vyÃnasya vi«vak-nayanam | udgÃre nÃga ÃkhyÃta÷ kÆrmas tÆnmÅlane sm­ta÷ | k­kara÷ k«ut-karo j¤eyo devadatto vij­mbhaïe | na jahÃti m­te kvÃpi sarvavyÃpÅ dhanaæjaya÷ || [Gheraï¬a-saæhità 5.64| ity evaæ daÓa-prÃïÃs tat-karmÃïi | Ãtmanas tvaæ-padÃrthasya saæyama÷ Óuddhir evÃgnis tasmin juhvati | mano-buddhy-ÃdÅndriyÃïi daÓa-prÃïÃæÓ ca pravilÃpayanti | eka÷ pratyag ÃtmaivÃsti, nÃnye mana ÃdÃya iti bhÃvayantÅty artha÷ ||27|| baladeva÷ : sarvÃïÅti | apare indriya-karmÃïi prÃïa-karmÃïi cÃtma-saæyama-yogÃgnau ca juhvati | Ãtmano manasa÷ saæyama÷ sa eva yogas tasminn agnitvena bhÃvite juhvati | manasà indriyÃïÃæ prÃïÃnÃæ ca karma-pravaïatÃæ nivÃrayituæ prayatante | indriyÃïÃæ ÓrotrÃdÅnÃæ karmÃïi Óabda-grahaïÃdÅni prÃïa-karmÃïi prÃïasya bahir-gamanaæ karma, apÃnasyÃdhogamanaæ, vyÃnasya nikhila-deha-vyÃpanam Ãku¤cana-prasÃraïÃdi, samÃnasyÃÓita-pÅtÃdi-samÅkaraïam, udÃnasyordhva-nayanaæ cety evaæ bodhyÃni sarvÃïi sÃmastyena j¤Ãna-dÅpite ÃtmÃnusandhÃnojjvalite ||27|| __________________________________________________________ BhG 4.28 dravya-yaj¤Ãs tapo-yaj¤Ã yoga-yaj¤Ãs tathÃpare | svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤ÃÓ ca yataya÷ saæÓita-vratÃ÷ ||28|| ÓrÅdhara÷ : dravya-yaj¤Ã ity Ãdi | dravya-dÃnam eva yaj¤o ye«Ãæ te dravya-yaj¤Ã÷ | k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi tapa eva yaj¤o ye«Ãæ te eva yaj¤o ye«Ãæ te tapo-yaj¤Ã÷ | yogo '«ÂÃÇga eva yaj¤o ye«Ãæ te yoga-yaj¤Ã÷ | svÃdhyÃyena vedena Óravaïa-mananÃdinà yat tad artha-j¤Ãnaæ tad eva yaj¤o ye«Ãæ te svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤Ã÷ | yad và veda-pÃÂha-yaj¤Ãs tad-artha-j¤Ãna-yaj¤ÃÓ ceti dvividhÃ÷ | yataya÷ prayatna-ÓÅlÃ÷ | samyak Óitaæ tÅk«ïÅk­taæ vrataæ ye«Ãæ te ||28|| madhusÆdana÷ : dravya-yaj¤Ãs tapo-yaj¤Ã yoga-yaj¤Ãs tathÃpare svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤ÃÓ ca yataya÷ saæÓita-vratÃ÷ ||28|| viÓvanÃtha÷ : dravya-dÃnam eva yaj¤o ye«Ãæ te dravya-yaj¤Ã÷ | tapa÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdy eva yaj¤o ye«Ãæ te tapo-yaj¤Ã÷ | yogo '«ÂÃÇga eva yaj¤o ye«Ãæ te yoga-yaj¤Ã÷ | svÃdhyÃyo vedasya pÃÂhas tad-arthasya j¤Ãnaæ ca yaj¤o ye«Ãæ te | yatayo yatna-parÃ÷ | sarva ete samyak Óitaæ tÅk«ïÅk­taæ vrataæ ye«Ãæ te ||28|| baladeva÷ : dravyeti | kecit karma-yogino dravya-yaj¤Ã annÃdi-dÃna-parÃ÷ | kecit tapo-yaj¤Ã÷ k­cchra-cÃndrÃyaïÃdi-vrata-parÃ÷ | kecit svÃdhyÃya-j¤Ãna-yaj¤Ã vedÃbhyÃsa-parÃs tad-arthÃbhyÃsa-parÃÓ ca | yatayas tatra prayatna-ÓÅlÃ÷ | saæÓita-vratÃs tÅk«ïa-tat-tad-ÃcaraïÃ÷ ||28|| __________________________________________________________ BhG 4.29 apÃne juhvati prÃïaæ prÃïe 'pÃnaæ tathÃpare | prÃïÃpÃna-gatÅ ruddhvà prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ÷ ||29|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca apÃne iti | apÃne 'dho-v­ttau prÃïam Ærdhva-v­ttiæ pÆrakeïa juhvati | pÆraka-kÃle prÃïam apÃnenaikÅkurvanti | tathà kumbhakena prÃïÃpÃnayor ÆrdhvÃdho-gatÅ ruddhvà recaka-kÃle 'pÃnaæ prÃïe juhvati | evaæ pÆraka-kumbhaka-recakai÷ prÃïÃyÃma-parÃyaïà apara ity artha÷ | kiæ ca apara iti | apare tv ÃhÃra-saÇkocam abhyasyanta÷ svayam eva jÅryamÃïe«v indriye«u tat-tad-indriya-v­tti-layaæ bhÃvayantÅty artha÷ | yad và - apÃne juhvati prÃïaæ prÃïe 'pÃnaæ tathÃpara ity anena pÆraka-recakayor ÃvartamÃnayor haæsa÷ so 'ham ity anulomata÷ pratilomataÓ ca abhivyajyamÃnenÃjapÃ-mantreïa tat-ttvaæ-padÃrthaikyaæ vyatÅhÃreïa bhÃvayantÅty artha÷ | tad uktaæ yoga-ÓÃstre - sa-kÃreïa bahir yÃti haæ-kÃreïa viÓet puna÷ | prÃïas tatra sa evÃhaæ haæsa ity anucintayet || iti | prÃïÃpÃna-gatÅ ruddhvety anena tu Ólokena prÃïÃyÃma-yaj¤Ã aparai÷ kathyante | tatrÃyam artha÷ - dvau bhÃgau pÆrayed annair jalenaikaæ prapÆrayet | pracÃrÃrthaæ caturtham avaÓe«ayed iti | evam Ãdi-vacanokto niyata ÃhÃro ye«Ãæ te | kumbhakena prÃïÃpÃna-gatÅ ruddhvà prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ÷ santa÷ prÃïÃn indriyÃïi prÃïe«u juhvati | kumbhake hi sarve prÃïà ekÅbhavantÅti tatraiva layamÃne«v indriye«u homaæ bhÃvayantÅty artha÷ | tad uktaæ yoga-ÓÃstre - yathà yathà sadÃbhyÃsÃn manasa÷ sthiratà bhavet | vÃyu-vÃk-kÃya-d­«ÂÅnÃæ sthiratà ca tathà tathà || iti ||29|| madhusÆdana÷ : apÃne juhvati prÃïaæ prÃïe 'pÃnaæ tathÃpare prÃïÃpÃna-gatÅ ruddhvà prÃïÃyÃma-parÃyaïÃ÷ ||29|| viÓvanÃtha÷ : apare prÃïÃyÃma-ni«ÂhÃ÷ apÃne 'dho-v­ttau prÃïam Ærdhva-v­ttaæ juhvati pÆraka-kÃle prÃïam apÃnenaikÅkurvanti | tathà recaka-kÃle 'pÃnaæ prÃïe juhvati | kumbhaka-kÃle prÃïÃpÃnayor gatÅ ruddhvà prÃïÃyÃma-parÃyaïà bhavanti | apare indriya-jaya-kÃmÃ÷ | niyatÃhÃrà alpÃhÃrÃ÷ prÃïe«v ÃhÃra-saÇkocanenaiva jÅvyamÃne«u prÃïÃn indriyÃïi juhvati | indriyÃïÃæ prÃïÃdhÅna-v­ttitvÃt prÃïa-daurbalye sati svayam eva sva-sva-vi«aya-grahaïÃsamarthÃnÅndriyÃïi prÃïe«v evÃlpÅyanta ity artha÷ ||29|| baladeva÷ : kiæ cÃpÃne iti | tathÃpare prÃïÃyÃma- parÃyaïÃs te tridhà adho-v­ttÃv apÃne prÃïam Ærdhva-v­ttiæ juhvati | pÆrakeïa prÃïam apÃnena sahaikÅkurvanti | tathà prÃïe 'pÃnaæ juhvati recakenÃpÃnaæ prÃïena sahaikÅk­tya bahir nirgamayanti | yathà prÃïÃpÃnayor gatÅ ÓvÃsa-praÓvÃsau kumbhakena ruddhvà vartanta iti | Ãntarasya vÃyor nÃsÃsyena bahir nirgama÷ ÓvÃsa÷ prÃïasya gati÷ | vinirgatasya tasyÃnta÷-praveÓa÷ praÓvÃso 'pÃnasya gati÷ | tayor nirodha÷ kumbhaka÷ sa dvividha÷ vÃyum ÃpÆrya ÓvÃsa-praÓvÃsayor nirodho 'nta÷-kumbhaka÷ | vÃyuæ virecya tayor nirodho bhai÷ kumbhaka÷ | apare nityatÃhÃrÃ÷ bhojana-saÇkocaam abhyasyanta÷ prÃïÃn indriyÃïi prÃïe«u juhvati | te«v alpÃhÃreïa jÅryamÃïe«u tad-Ãyatta-v­ttikÃni tÃni vi«aya-grahaïÃk«amÃïi taptÃyoni«iktoda-binduvat te«v eva vilÅyante ||29|| __________________________________________________________ BhG 4.30 apare niyatÃhÃrÃ÷ prÃïÃn prÃïe«u juhvati | sarve 'py ete yaj¤a-vido yaj¤a-k«apita-kalma«Ã÷ ||30|| ÓrÅdhara÷ : tad evam uktÃnÃæ dvÃdaÓÃnÃæ yaj¤a-vidÃæ phalam Ãha sarve 'pÅti | yaj¤Ãn vindanti labhanta iti yaj¤a-vida÷ | yaj¤a-j¤Ã iti và | yaj¤ai÷ k«ayitaæ nÃÓitaæ kalma«aæ yais te ||30|| madhusÆdana÷ : tad evam uktÃnÃæ dvÃdaÓadhà yaj¤a-vidÃæ phalam Ãha sarve 'pÅti | yaj¤Ãn vidanti jÃnanti vindanti labhante veti yaj¤a-vido yaj¤ÃnÃæ j¤ÃtÃra÷ kartÃraÓ ca | yaj¤ai÷ pÆrvoktai÷ k«apitaæ nÃÓitaæ kalma«aæ pÃpaæ ye«Ãæ te yaj¤a-k«apita-kalma«Ã÷ | yaj¤Ãn k­tvÃvaÓi«Âe kÃle 'nnam am­ta-Óabda-vÃcyaæ bhu¤jata iti yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhuja÷ | te sarve 'pi sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa yÃnti brahma sanÃtanaæ nityaæ saæsÃrÃn mucyanta ity artha÷ ||30|| viÓvanÃtha÷ : sarve 'py ete yaj¤a-vida ukta-lak«aïÃn yaj¤Ãn vindamÃnÃ÷ santo j¤Ãna-dvÃrà brahma yÃnti | atrÃnanusaæhitaæ phalam Ãha yaj¤a-Ói«Âaæ yaj¤ÃvaÓi«Âaæ yad am­taæ bhogaiÓvarya-siddhy-Ãdikaæ tad bhu¤jata iti ||30|| baladeva÷ : ete khalv indirya-vijaya-kÃmÃ÷ sarve 'pÅti yaj¤a-vida÷ | pÆrvoktÃn devÃdi-yaj¤Ãn vindamÃnà tair eva yaj¤ai÷ k«apita-kalma«Ã÷ ||30|| __________________________________________________________ BhG 4.31 yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhujo yÃnti brahma sanÃtanam | nÃyaæ loko 'sty ayaj¤asya kuto 'nya÷ kurusattama ||31|| ÓrÅdhara÷ : yaj¤a-Ói«ÂÃm­ta-bhuja iti | yaj¤Ãn k­tvà avaÓi«Âe kÃle 'ni«iddham annam am­ta-rÆpaæ bhu¤jata iti tathà | te sanÃtanaæ nityaæ brahma j¤Ãna-dvÃreïa prÃpnuvanti | tad-akaraïe do«am Ãha nÃyam iti | ayam alpa-sukho 'pi manu«ya-loko 'yaj¤asya yaj¤Ãnu«ÂhÃna-rahitasya nÃsti | kuto 'nyo bahu-sukha÷ para-loka÷ | ato yaj¤Ã÷ sarvathà kartavyà ity artha÷ ||31|| madhusÆdana÷ : evam anvaye guïam uktvà vyatireke do«am Ãha yej¤ety ardhena | uktÃnÃæ yaj¤ÃnÃæ madhye 'nyatamo 'pi yaj¤o yasya nÃsti so 'yaj¤as tasyÃyam alpa-sukho 'pi manu«ya-loko nÃsti sarva-nindyatvÃt | kuto 'nyo viÓi«Âa-sÃdhana-sÃdhya÷ para-loko he kuru-sattama ||31|| viÓvanÃtha÷ : tathÃnusaæhitaæ phalam Ãha brahma yÃntÅti | tad-akaraïe pratyavÃyam Ãha nÃyam iti | ayam alpa-sukho manu«a-loko 'pi nÃsti | kuto 'nyo devÃdi-lokas tena prÃptavya ity artha÷ ||31|| baladeva÷ : ananusaæhitaæ phalam Ãha yaj¤a-Ói«Âeti | yaj¤a-Ói«Âaæ yad am­tam annÃdi bhogaiÓvarya-siddhy-Ãdi ca tad-bhu¤jÃnÃ÷ | anusaæhitaæ phalam Ãha yÃntÅti | tat-sÃdhyena j¤Ãnena brahmeti prÃgvat ||30|| __________________________________________________________ BhG 4.32 evaæ bahu-vidhà yaj¤Ã vitatà brahmaïo mukhe | karmajÃn viddhi tÃn sarvÃn evaæ j¤Ãtvà vimok«yase ||32|| ÓrÅdhara÷ : j¤Ãna-yaj¤aæ stotum uktÃn yaj¤Ãn upasaæharati evaæ bahu-vidhà iti | brahmaïo vedasya mukhe vitatÃ÷ | vedena sÃk«Ãd-vihità ity artha÷ | tathÃpi tÃn sarvÃn vÃÇ-mana÷-kÃya-karma-janitÃn Ãtma-svarÆpa-saæsparÓa-rahitÃn viddhi jÃnÅhi | Ãtmana÷ karmÃgocaratvÃt | evaæ j¤Ãtvà j¤Ãna-ni«Âha÷ san saæsÃrÃd vimukto bhavi«yasi ||32|| madhusÆdana÷ : kiæ tvayà svotprek«Ã-mÃtreïaivam ucyate na hi veda evÃtra pramÃïam ity Ãha evam iti | evaæ yathoktà bahu-vidhà bahu-prakÃrà yaj¤Ã÷ sarva-vaidika-Óreya÷-sÃdhana-rÆpà vitatà vist­tà brahmaïo vedasya mukhe dvÃre veda-dvÃreïaivaite 'vagatà ity artha÷ | veda-vÃkyÃni tu pratyekaæ vistara-bhayÃn nodÃhriyante | karmajÃn kÃyika-vÃcika-mÃnasa-karmodbhavÃn viddhi jÃnÅhi tÃn sarvÃn yaj¤Ãn nÃtmajÃn | nirvyÃpÃro hy Ãtmà na tad-vyÃpÃrà ete kintu nirvyÃpÃro 'ham udÃsÅna ity evaæ j¤Ãtvà vimok«yase 'smÃt saæsÃra-bandhanÃd iti Óe«a÷ ||32|| viÓvanÃtha÷ : brahmaïo vedasya mukhena vedena svamukhenaiva spa«Âam uktà ity artha÷ | karmajÃn vÃÇ-mana÷-kÃya-karma-janitÃn ||32|| baladeva÷ : evam iti | brahmaïo vedasya mukhe vitatÃ÷ | viviktÃtma-prÃpty-upÃyatayà sva-mukhenaiva tena sphuÂam uktÃ÷ | karmajÃn vÃÇ-mana÷-kÃya-karma-janitÃn ity artha÷ | evaæ j¤Ãtvà tad-upÃyatayà tenoktÃn tÃn avabudhyÃnu«ÂhÃya tad-utpanna-vij¤ÃnenÃvalokitÃtma-dvaya÷ saæsÃrÃd vimok«yase ||32|| __________________________________________________________ BhG 4.33 ÓreyÃn dravya-mayÃd yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤a÷ parantapa | sarvaæ karmÃkhilaæ pÃrtha j¤Ãne parisamÃpyate ||33|| ÓrÅdhara÷ : karma-yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤as tu Óre«Âha ity Ãha ÓreyÃn iti | dravya-mayÃd anÃtma-vyÃpÃra-janyÃd daivÃdi-yaj¤Ãj j¤Ãna-yaj¤a÷ ÓreyÃn Óre«Âha÷ | yadyapi j¤Ãna-yaj¤asyÃpi mano-vyÃpÃrÃdhÅnatvam asty eva tathÃpy Ãtma-svarÆpasya j¤Ãnasya mana÷-pariïÃme 'bhivyakti-mÃtram | na taj-janyatvam iti dravya-mayÃd viÓe«a÷ | Óre«Âhatve hetu÷ -- sarvaæ karmÃkhilaæ phala-sahitaæ j¤Ãne parisamÃpyate | antarbhavatÅty artha÷ | sarvaæ tad abhisameti yat kiæ ca prajÃ÷ sÃdhu kurvantÅti Órute÷ ||33|| madhusÆdana÷ : sarve«Ãæ tulyavan nirdeÓÃtma-karma-j¤Ãnayo÷ sÃmya-prÃptÃv Ãha ÓreyÃn iti | ÓreyÃn praÓasyatara÷ sÃk«Ãn mok«a-phalatvÃt | dravya-mayÃt tad-upalak«itÃj j¤Ãna-ÓÆnyÃt sarvasmÃd api yaj¤Ãt saæsÃra-phalÃj j¤Ãna-yaj¤a eka eva | he parantapa ! kasmÃd evam ? yasmÃt sarvaæ karme«Âi-paÓu-soma-cayana-rÆpaæ Órautam akhilaæ niravaÓe«aæ smÃrtam upÃsanÃdi-rÆpaæ ca yat karma taj-j¤Ãne brahmÃtmaikya-sÃk«ÃtkÃre samÃpyate pratibandha-k«aya-dvÃreïa paryavasyati | tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃne tapasÃnÃÓakena iti dharmena pÃpam apanudati iti ca Órute÷ | sarvÃpek«Ã ca yaj¤Ãdi-Óruter aÓvavat [Vs. 3.4.26] iti nyÃyÃc cety artha÷ ||33|| viÓvanÃtha÷ : te«Ãæ madhye brahmÃrpaïaæ brahma-havir iti lak«aïÃd api dravya-mayÃd yaj¤Ãd brahmÃgnÃv ity anenokto j¤Ãna-yaj¤a÷ ÓreyÃn | kuta÷ ? j¤Ãne sati sarvaæ karmÃkhilam avyarthaæ sat parisamÃpyate samÃptÅbhavati | j¤ÃnÃnantaraæ karma na ti«ÂhatÅty artha÷ ||33|| baladeva÷ : uktÃ÷ karma-yogà viviktÃtmÃnusandhi-garbhatvÃd araïyÃd iva ubhaya-rÆpÃs te«u j¤Ãna-rÆpaæ saæstauti ÓreyÃn iti | dvirÆpe karmaïi karma-dravya-bhayÃd aæÓÃj j¤Ãna-mayo 'æÓa÷ ÓreyÃn praÓastara÷ | dravya-mayÃd ity upalak«aïÃm indirya-saæyamÃdÅnÃæ te«Ãæ tad-upÃyatvÃt | etad viv­ïoti - he pÃrtha ! j¤Ãne sati sarvaæ karmÃkhilaæ sÃÇgaæ parisamÃpyate niv­ttim eti phale jÃte sÃdhana-niv­tter darÓanÃt ||33|| __________________________________________________________ BhG 4.34 tad viddhi praïipÃtena paripraÓnena sevayà | upadek«yanti te j¤Ãnaæ j¤Ãninas tattva-darÓina÷ ||34|| ÓrÅdhara÷ : evambhÆtÃtma-j¤Ãne sÃdhanam Ãha tad iti | tad taj j¤Ãnaæ viddhi jÃnÅhi prÃpnuhÅty artha÷ | j¤ÃninÃæ praïipÃtena daï¬avan-namaskÃreïa | tata÷ paripraÓnena | kuto 'yaæ me saæsÃra÷ ? kathaæ và nivarteta ? iti paripraÓnena | sevayà guru-ÓuÓrÆ«ayà ca | j¤Ãnina÷ ÓÃstraj¤Ã÷ | tattva-darÓino 'parok«Ãnubhava-sampannÃÓ ca | te tubhyaæ j¤Ãnam upadeÓena sampÃdayi«yanti ||34|| madhusÆdana÷ : etÃd­Óa-j¤Ãna-prÃptau ko 'tipratyÃsanna upÃya ity ucyate tad viddhÅti | tat-sarva-karma-phala-bhÆtaæ j¤Ãnaæ viddhi labhasva ÃcÃryÃnabhigamya te«Ãæ praïipÃtena prakar«eïa nÅcai÷ patanaæ praïipÃto dÅrgha-namaskÃras tena ko 'haæ kathaæ baddho 'smi kenopÃyena mucyeyam ity Ãdi paripraÓnena bahu-vi«ayeïa praÓnena | sevayà sarva-bhÃvena tad-anukÆla-kÃritayà | evaæ bhakti-ÓraddhÃtiÓaya-pÆrvakeïÃvanati-viÓe«eïÃbhimukhÃ÷ santa upadek«yanty upadeÓena sampÃdayi«yanti te tubhyaæ j¤Ãnaæ paramÃtma-vi«ayaæ sÃk«Ãn mok«a-phalaæ j¤Ãnina÷ pada-vÃkya-nyÃyÃdimÃna-nipuïÃs tattva-darÓina÷ k­ta-sÃk«ÃtkÃrÃ÷ | sÃk«ÃtkÃravadbhir upadi«Âam eva j¤Ãnaæ phala-paryavasÃyi na tu tad-rahitai÷ pada-vÃkya-nyÃyÃdimÃna-nipuïair apÅti bhagavato matam | tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet samit-pÃïi÷ Órotriyaæ brahma-ni«Âham iti Óruti-saævÃdi | tatrÃpi Órotriyam adhÅta-vedaæ brahma-ni«Âhaæ k­ta-brahma-sÃk«ÃtkÃram iti vyÃkhyÃnÃt | bahu-vacanaæ cedam ÃcÃrya-vi«ayam ekasminn api gauravÃtiÓayÃrthaæ na tu bahutva-vivak«ayà | ekasmÃd eva tattva-sÃk«ÃtkÃravata ÃcÃryÃt tattva-j¤Ãnodaye satyÃcÃryÃntara-gamanasya tad-artham ayogÃd iti dra«Âavyam ||34|| viÓvanÃtha÷ : taj-j¤Ãna-prÃptaye prakÃram Ãha tad iti | praïipÃtena j¤Ãnopade«Âari gurau daï¬avan-namaskÃreïa | bhagavan ! kuto 'yaæ me saæsÃra÷ ? kathaæ nivarti«yate ? iti paripraÓnena ca | sevayà tat-paricaryayà ca | tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet samit-pÃïi÷ Órotriyaæ brahma-ni«Âham iti Órute÷ ||34|| baladeva÷ : evaæ jÅva-svarÆpa-j¤Ãnaæ tat-sÃdhanaæ ca sÃÇgam upadiÓya para-svarÆpopÃsana-j¤Ãnam upadÓan sat-prasaÇga-labhyatvaæ tasyÃha tad iti | yad arthaæ tad ubhayaæ mayà tavopadi«Âaæ avinÃÓi tu tad viddhi [GÅtà 2.17] ity Ãdinà tat parÃtma-sambandhi-j¤Ãnaæ praïipÃtÃdibhi÷ prasÃditebhyo j¤Ãnibhya÷ sadbhyas tvam avagata-sva-svarÆpo viddhi prÃpnuhi | tatra praïipÃto daï¬avat-praïati÷ | sevà bh­tyavat te«Ãæ paricaryà | paripraÓna÷ tat-svarÆpa-tad-guïa-tad-vibhÆti-vi«ayako vividha÷ praÓna÷ | nanÆdÃsÅnÃs te na vak«yantÅti cet tatrÃha upeti | te j¤Ãnino 'dhigata-svarÆpÃtmÃna÷ praïipÃtÃdinà taj-jij¤ÃsutÃm Ãlak«ya te tubhyaæ tÃd­ÓÃya tat-sambandhi j¤Ãnam upadek«yanti tattva-darÓinas taj-j¤Ãna-pracÃrakÃ÷ kÃruïikà iti yÃvat | nanv atra tad iti jÅva-j¤Ãnaæ vÃcyaæ prak­tatvÃd iti cen, na | na tv evÃhaæ jÃtu nÃsaæ [GÅtà 2.12], yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtà 2.61], ajo 'pi sann avyayÃtmà [GÅtà 4.6] ity Ãdinà parÃtmano 'py aprÃk­tatvÃt | evam Ãha sÆtrakÃra÷ - anyÃrthaÓ ca parÃmarÓa÷ [Vs. 1.3.20] iti | anyathà Óruti-sÆtrÃrtha-saævÃdino 'grimasya j¤Ãna-mahimno virodha÷ syÃd uktam eva su«Âhu ||34|| __________________________________________________________ BhG 4.35 yaj j¤Ãtvà na punar moham evaæ yÃsyasi pÃï¬ava | yena bhÆtÃny aÓe«eïa drak«yasy Ãtmany atho mayi ||35|| ÓrÅdhara÷ : j¤Ãna-phalam Ãha yaj j¤Ãtveti sÃrdhais tribhi÷ | yaj j¤Ãnaæ j¤Ãtvà prÃpya punar bandhu-vadhÃdi-nimittaæ moham na prÃpsyasi | tatra hetu÷ - yena j¤Ãnena bhÆtÃni pitÃputrÃdÅni svÃvidyÃ-vij­mbhitÃni svÃtmany evÃbhedena drak«yasi | atho anantaram ÃtmÃnaæ mayi paramÃtmany abhedena drak«yasÅty artha÷ ||35|| madhusÆdana÷ : evam atinirbandhena j¤ÃnotpÃdane kiæsyÃt ata Ãha yaj j¤Ãtveti | yat pÆrvoktaæ j¤Ãnam ÃcÃryair upadi«Âaæ j¤Ãtvà prÃpya | odana-pÃkaæ pacatÅtivat tasyaiva dhÃto÷ | sÃmÃnya-vivak«ayà prayoga÷ | na punar moham evaæ bandhu-vadhÃdi-nimittaæ bhramaæ yÃsyasi | he parantapa ! kasmÃd evaæ yasmÃd eva j¤Ãnena bhÆtÃni pit­-putrÃdÅni aÓe«eïa brahmÃdi-stamba-paryantÃni svÃvidyÃ-vij­mbhitÃni Ãtmani tvayi tvaæ-padÃrthe 'tho api mayi bhagavati vÃsudeve tat-padÃrthe paramÃrthato bheda-rahite 'dhi«ÂhÃna-bhÆte drak«yasy abhedenaiva | adhi«ÂhÃnÃtirekeïa kalpitasyÃbhÃvÃt | mÃæ bhagavantaæ vÃsudevam Ãtmatvena sÃk«Ãtk­tya sarvÃj¤Ãna-nÃÓe tat-kÃryÃïi bhÆtÃni na sthÃsyantÅti bhÃva÷ ||35|| viÓvanÃtha÷ : j¤Ãnasya phalam Ãha yaj j¤Ãtveti sÃrdhais tribhi÷ | yaj j¤Ãnaæ dehÃd atiikta evÃtmeti lak«aïaæ j¤Ãtvaivaæ moham anta÷-karaïa-dharmaæ na prÃpsyasi | yena ca moha-vigamena svÃbhÃvika-nitya-siddhÃtma-j¤Ãna-lÃbhÃd aÓe«Ãïi bhÆtÃni manu«ya-tiryag-ÃdÅny Ãtmani jÅvÃtmany upÃdhitvena sthitÃni p­thag drak«yasi | atho mayi parama-kÃraïe ca kÃryatvena sthitÃni drak«yasi ||35|| baladeva÷ : ukta-j¤Ãna-phalam Ãha yad iti | yaj-jÅva-j¤Ãna-pÆrvakaæ paramÃtma-sambandhi-j¤Ãnaæ j¤Ãtvopalabhya punar evaæ bandhu-vadhÃdi-hetukaæ mohaæ na yÃsyasi | kathaæ na yÃsyÃmÅtiy atrÃha yeneti | yena j¤Ãnena bhÆtÃni deva-mÃnavÃdi-ÓarÅrÃïi aÓe«eïa sÃmastyena sarvÃïÅty artha÷ | Ãtmani sva-svarÆpe upÃdhitvena sthitÃni tÃni p­thag drak«yasi | atho mayi sarveÓvare sarva-hetau kÃryatvena sthitÃni tÃni drak«yasÅti | etad uktaæ bhavati - deha-dvaya-viviktà jÅvÃtmÃnas te«Ãæ hari-vimukhÃnÃæ hari-mÃyayaiva dehe«u daihikte«u ca mamatvÃni racitÃni | hant­-hantavya-bhÃvÃvabhÃsaÓ ca tayaiva | Óuddha-svarÆpÃïÃæ na tat-tat-sambaddha÷ | paramÃtmà khalu sarveÓvara÷ svÃÓritÃnÃæ jÅvÃnÃæ tat-tat-karmÃnuguïatayà tat-tad-dehendriyÃïi tat-tad-deha-yÃtrÃæ lokÃntare«u tat-tat-sukha-bhogÃæÓ ca sampÃdayaty upÃsitas tu muktim ity eva j¤Ãnino na mohÃvakÃÓa iti ||35|| __________________________________________________________ BhG 4.36 api ced asi pÃpebhya÷ sarvebhya÷ pÃpa-k­ttama÷ | sarvaæ j¤Ãna-plavenaiva v­jinaæ santari«yasi ||36|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca api ced iti | sarvebhya÷ pÃpa-kÃribhyo yadyapy atiÓayena pÃpa-kÃrÅ tvam asi, tathÃpi sarvaæ pÃpa-samudraæ j¤Ãna-plavenaiva j¤Ãna-potenaiva samyag-anÃyÃsena tari«yasi ||36|| madhusÆdana÷ : kiæ ca Ó­ïu j¤Ãnasya mÃhÃtmyam api ced iti | api ced ity asambhÃvitÃbhyupagama-pradarÓanÃrthau nipÃtau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathÃpi j¤Ãna-phala-kathanÃyÃbhyupetyocyate | yadyapi tvaæ pÃpa-kÃribhya÷ sarvebhyo 'py atiÓayena pÃpa-kÃrÅ pÃpa-k­ttama÷ syÃs tathÃpi sarvaæ v­jinaæ pÃpam atidustaratvenÃrïava-sad­Óaæ j¤Ãna-plavenaiva nÃnyena j¤Ãnam eva plavaæ potaæ k­tvà santari«yasi samyag anÃyÃsena punar Ãv­tti-varjitatvena ca tari«yasi atikrami«yasi | v­jina-ÓabdenÃtra dharmÃdharma-rÆpaæ karma saæsÃra-phalam abhipretaæ mumuk«o÷ pÃpavat puïyasyÃpy ani«ÂatvÃt ||36|| viÓvanÃtha÷ : j¤Ãnasya mÃhÃtmyam Ãha api ced iti | pÃpibhya÷ pÃpa-k­dbhyo 'pi sakÃÓÃd yadyapy atiÓayena pÃpakÃrÅ tvam asi, tathÃpi atraitÃvat pÃpa-sattve katham anta÷-karaïa-Óuddhi÷ ? tad-abhÃve ca kathaæ j¤Ãnotpatti÷ ? nÃpy utpanna-j¤Ãnasyaitad durÃcÃratvaæ sambhaved ato 'tra vyÃkhyà ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-pÃdÃnÃm - api ced ity asambhÃvitÃbhyupagama-pradarÓanÃrthau nipÃtau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathÃpi j¤Ãna-phala-kathanÃyÃbhyupetyocyate ity e«Ã ||36|| baladeva÷ : j¤Ãna-prabhÃvam Ãha api ced iti | yadyapi sarvebhya÷ pÃpa-kart­bhyas tvam atiÓayena pÃpa-k­d asi, tathÃpi sarvaæ v­jinaæ nikhilaæ pÃpaæ dustaratvenÃrïava-tulyam ukta-lak«aïa-j¤Ãna-plavena santari«yasi ||36|| __________________________________________________________ BhG 4.37 yathaidhÃæsi samiddho 'gnir bhasmasÃt kurute 'rjuna | j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi bhasmasÃt kurute tathà ||37|| ÓrÅdhara÷ : samudravat sthitasyaiva pÃpasyÃtilaÇghana-mÃtraæ, na tu pÃpasya nÃÓa÷ | iti bhrÃntiæ d­«ÂÃntena vÃrayann Ãha yathaidhÃæsÅti | edhÃæsi këÂhÃni pradÅpto 'gnir yathà bhasmÅbhÃvaæ nayati tathÃtma-j¤Ãnam Ãpanno mumuk«u÷ kÃlena mahatÃtmani vindati labhata ity artha÷ ||37|| madhusÆdana÷ : nanu samudravat taraïe karmaïÃæ nÃÓo na syÃd ity ÃÓaÇkya d­«ÂÃntaram Ãha yathaidhÃæsÅti | yathaidhÃæsi këÂhÃni samiddha÷ prajvalito 'gnir bhasmasÃt kurute bhasmÅbhÃvaæ nayati he 'rjuna j¤ÃnÃgni÷ sarva-karmÃïi pÃpÃni puïyÃni cÃviÓe«eïa prÃrabdha-phala-bhinnÃni bhasmasÃt kurute tathà tat-kÃraïÃj¤Ãna-vinÃÓena vinÃÓayatÅty artha÷ | tathà ca Óruti÷ - bhidyate h­daya-granthiÓ chidyante sarvasaæÓayÃ÷ | k«Åyante cÃsya karmÃïi tasmin d­«Âe parÃvare || [Muï¬U 2.2.8] iti | tad-adhigama uttara-pÆrvÃrdhayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃt | itarasyÃpy evam asaæÓle«a÷ pÃte tu [Vs. 4.1.13-14] iti ca sÆtre | anÃrabdhe puïya-pÃpe naÓyata evety atra sÆtram anÃrabdha-kÃrya eva tu pÆrve tad-avadhe÷ [Vs. 4.1.15] iti | j¤ÃnotpÃdaka-dehÃrambhakÃïÃæ tu tad-dehÃnta eva vinÃÓa÷ | tasya tÃvad eva ciraæ yÃvan na vimok«ye [ChÃndU 6.14.2] iti Órute÷ | bhogena tv itare k«apayitvà sampadyate [Vs. 4.1.19] iti sÆtrÃc ca | ÃdhikÃrikÃïÃæ tu yÃny eva j¤ÃnotpÃdaka-dehÃrambhakÃïi tÃny eva dehÃntarÃrambhakÃïy api | yathà vasi«ÂÃpÃntara-tama÷-prabh­tÅnÃm | tathà ca sÆtraæ yÃvad-adhikÃram avasthitir ÃdhikÃrikÃïÃm [Vs. 3.3.32] iti | adhikÃro 'neka-dehÃrambhakaæ balavat-prÃrabdha-phalaæ karma | tac copÃsakÃnÃm eva nÃnye«Ãæ | anÃrabdha-phalÃni naÓyanti Ãrabdha-phalÃni tu yÃvad-bhoga-samÃpti ti«Âhanti | bhogaÓ caikena dehenÃnekena veti na viÓe«a÷ | vistaras tv Ãkara dra«Âavya÷ ||37|| viÓvanÃtha÷ : ÓuddhÃnta÷karaïasyotpannaæ tu prÃrabdha-bhinnaæ karma-mÃtraæ vinÃÓayatÅti sa-d­«ÂÃntam Ãha yatheti | samiddha÷ prajvalita÷ ||37|| baladeva÷ : brahma-vidyayà pÃpa-karmÃïi naÓyantÅty uktam | idÃnÅæ puïya-karmÃïy api naÓyantÅty Ãha yatheti | edhÃæsi këÂhÃni samiddha÷ prajvalito 'gnir yathà bhasmasÃt kurute, tathà j¤ÃnÃgni÷ sva-parÃtmÃnubhava-vahni÷ sarvÃïi karmÃïi puïyÃni pÃpÃni ca prÃrabdhetarÃïi bhasmasÃt kurute | tatra sa¤citÃni prÃrabdhetarÃïÅpÅkatulavan nirdahati kriyamÃïÃni padma-patrÃmbu-binduvad viÓe«ayati prÃrabdhÃni tu tat-prabhÃvenÃtijÅrïÃny api sat-patha-pracÃrÃrthayà harer icchayaivÃtmÃnubhaviny avasthÃpayatÅti | ÓrutiÓ ca -ubhe uhaivai«a ete taraty am­ta÷ sÃdhvasÃdhunÅ iti | e«a brahmÃnubhavÅ ubhe saæcitya kriyamÃïe ete sÃdhvasÃdhunÅ puïya-pÃpe karmaïÅ tarati krÃmatÅty artha÷ | evam Ãha sÆtrakÃra÷ tad-adhigama uttara-pÆrvÃrdhayor aÓle«a-vinÃÓau tad-vyapadeÓÃt [Vs. 4.1.13] ity Ãdibhi÷ ||37|| __________________________________________________________ BhG 4.38 na hi j¤Ãnena sad­Óaæ pavitram iha vidyate | tat svayaæ yoga-saæsiddha÷ kÃlenÃtmani vindati ||38|| ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha na hÅti | pavitraæ Óuddhi-karam | iha tapo-yogÃdi«u madhye j¤Ãna-tulyaæ nÃsty eva | tarhi sarve 'pi kim ity Ãtma-j¤Ãnam eva nÃbhyasanta iti ? ata Ãha tat svayam iti sÃrdhena | tad Ãtmani vi«aye j¤Ãnaæ kÃlena mahatà karma-yogena saæsiddho yogyatÃæ prÃpta÷ san svayam evÃnÃyÃsena labhate | na tu karma-yogaæ vinety artha÷ ||38|| madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt na hÅti | na hi j¤Ãnena sad­Óaæ pavitram pÃvanaæ Óuddhi-karam anyad iha vede loka-vyavahÃre và vidyate, j¤Ãna-bhinnasya aj¤ÃnÃnivartakatvena samÆla-pÃpa-nivartakatvÃbhÃvÃt kÃraïa-sad-bhÃvena puna÷ pÃpodayÃc ca | j¤Ãnena tv aj¤Ãna-niv­ttyà samÆla-pÃpa-niv­ttir iti tat-samam anyac ca vidyate | tad Ãtma-vi«ayaæ j¤Ãnaæ sarve«Ãæ kim iti jhaÂiti notpadyate ? tatrÃha taj j¤Ãnaæ kÃlena mahatà yoga-saæsiddho yogena pÆrvokta-karma-yogena saæsiddha÷ saæsk­to yogyatÃm Ãpanna÷ svayam Ãtmany anta÷-karaïe vindati labhate na tu yogayatÃm Ãpanno 'nya-dattaæ sva-ni«Âhatayà na và para-ni«Âhaæ svÅyatayà vindatÅty artha÷ ||38|| viÓvanÃtha÷ : iha tapo-yogÃdi-yukte«u madhye j¤Ãnena sad­Óaæ pavitraæ kim api nÃsti | taj j¤Ãnaæ na sarva-sulabham | kintu yogena ni«kÃma-karma-yogena samyak siddha eva, na tv aparipakva÷ | so 'pi kÃlenaiva, na tu sadya÷ | Ãtmani svasmin svayaæ prÃptaæ vindati | na tu sannyÃsa-grahaïa-mÃtreïaiveti bhÃva÷ ||38|| baladeva÷ : na hÅti | hi yato j¤Ãnena sad­Óaæ pavitraæ Óuddhi-karaæ tapas tÅrthÃÂanÃdikaæ nÃsti | atas tat sarva-pÃpa-nÃÓakaæ taj j¤Ãnaæ na sarva-sulabhaæ, kintu yogena ni«kÃma-karmaïà saæsiddha÷ paripakva eva kÃlenaiva, na tu sadya÷ | Ãtmani svasmin svayaæ labdhaæ vindati | na tu pÃrivrÃjya-grahaïa-mÃtreïeti ||38|| __________________________________________________________ BhG 4.39 ÓraddhÃvÃæl labhate j¤Ãnaæ tatpara÷ saæyatendriya÷ | j¤Ãnaæ labdhvà parÃæ ÓÃntim acireïÃdhigacchati ||39|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca ÓraddhÃvÃn iti | ÓraddhÃvÃn gurÆpadi«Âe 'rthe Ãstikya-buddhimÃn | tat-paras tad-eka-ni«Âha÷ | saæyatendriyaÓ ca | taj j¤Ãnaæ labhate | nÃnya÷ | ata÷ ÓraddhÃdi-sampattyà j¤Ãna-lÃbhÃt prÃk karma-yoga eva Óuddhy-artham anu«Âheya÷ | j¤Ãna-lÃbhÃnantaraæ tu na tasya kiæcit kartavyam ity Ãha j¤Ãnaæ labdhvà tu mok«am acireïa prÃpnoti ||39|| madhusÆdana÷ : yenaikÃntena j¤Ãna-prÃptir bhavati sa upÃya÷ pÆrvokta-praïipÃtÃdy-apek«ayÃpy Ãsannatara ucyate ÓraddhÃvÃn iti | guru-vedÃnta-vÃkye«v idam ittham veti pramÃ-rÆpÃstikya-buddhi÷ Óraddhà tadvÃn puru«o labhate j¤Ãnam | etÃd­Óo 'pi kaÓcid alasa÷ syÃt tatrÃha tat-para÷ | gurÆpÃsanÃdau j¤ÃnopÃye 'tyantÃbhiyukta÷ | ÓraddhÃvÃæs tat-paro 'pi kaÓcid ajitendriya÷ syÃd ata Ãha saæyatendriya÷ | saæyatÃni vi«ayebhyo nivartitÃnÅndriyÃïi yena sa saæyatendriya÷ | ya evaæ viÓe«aïa-traya-yukta÷ so 'vaÓyaæ j¤Ãnaæ labhate | praïipÃtÃdis tu bÃhyo mÃyÃvitvÃdi-sambhavÃd anaikÃntiko 'pi | ÓraddhÃvattvÃdis tv aikÃntika upÃya ity artha÷ | Åd­ÓenopÃyena j¤Ãnaæ labdhvà parÃæ caramÃæ ÓÃntim avidyÃ-tat-kÃrya-niv­tti-rÆpÃæ muktim acireïa tad-avyavadhÃnenaivÃdhigacchati labhate | yathà hi dÅpa÷ svotpatti-mÃtreïaivÃndhakÃra-niv­ttiæ karoti na tu kaæcit sahakÃriïam apek«ate tathà j¤Ãnam api svotpatti-mÃtreïaivÃj¤Ãna-niv­ttiæ karoti na tu kiæcit prasaÇkhyÃnÃdikam apek«ata iti bhÃva÷ ||39|| viÓvanÃtha÷ : tarhi kÅd­Óa÷ san kadà prÃpnotÅty ata Ãha ÓraddhÃvÃn iti | Óraddhà ni«kÃma-karmaïaivÃnta÷karaïa-Óuddhyaiva j¤Ãnaæ syÃd iti ÓÃstrÃrthaæ Ãstikya-buddhis tadvÃn eva | tat-paras tad-anu«ÂhÃna-ni«Âhas tÃd­Óo 'pi yadà saæyatendriya÷ syÃt tadà parÃæ ÓÃntim saæsÃra-nÃÓam ||39|| baladeva÷ : kÅd­Óa÷ san kadà vindatÅty Ãha ÓraddhÃvÃn iti | ni«kÃmena karmaïà h­d-viÓuddhau j¤Ãnaæ syÃd iti | d­¬ha-viÓvÃsa÷ Óraddhà tadvÃn | tat-paras tad-anu«ÂhÃna-ni«Âhas tÃd­g api yadà saæyatendriyas tadà parÃæ ÓÃntim muktim ||39|| __________________________________________________________ BhG 4.40 aj¤aÓ cÃÓraddadhÃnaÓ ca saæÓayÃtmà vinaÓyati | nÃyaæ loko 'sti na paro na sukhaæ saæÓayÃtmana÷ ||40|| ÓrÅdhara÷ : j¤ÃnÃdhikÃriïam uktvà tad-viparÅtam anadhikÃriïam Ãha aj¤aÓ ceti | aj¤o gurÆpadi«ÂÃrthÃnabhij¤a÷ | kathaæcij j¤Ãne jÃte 'pi tatrÃÓraddadhÃnaÓ ca | jÃtÃyÃm api ÓraddhÃyÃæ mamedaæ siddhen na veti aæÓayÃkrÃnta-cittaÓ ca vinaÓyate | svÃrthÃd bhraÓyati | ete«u tri«v api saæÓayÃtmà sarvathà naÓyati | yatas tasyÃyaæ loko nÃsti dhanÃrjana-vivÃhÃdy-asiddhe÷ | na ca para-loko dharmasyÃni«patte÷ | na ca sukhaæ saæÓayenaaiva bhogasyÃpy asambhavÃt ||40|| madhusÆdana÷ : atra ca saæÓayo na kartavya÷, kasmÃt ? aj¤a iti | aj¤o 'nadhÅta-ÓÃstratvenÃtma-j¤Ãna-ÓÆnya÷ | guru-vedÃnta-vÃkyÃrtha idam evaæ na bhavaty eveti viparyaya-rÆpà nÃstikya-buddhir aÓraddhà tadvÃn aÓraddadhÃna÷ | idam evaæ bhavati na veti sarvatra saæÓayÃkrÃnta-citta÷ saæÓayÃtmà vinaÓyati svÃrthÃd bhra«Âo bhavati | aj¤aÓ cÃÓraddadhÃnaÓ ca vinaÓyatÅti saæÓayÃtmÃpek«ayà nyÆnatva-kathanÃrthaæ cakÃrÃbhyÃæ tayo÷ prayoga÷ | kuta÷ ? saæÓayÃtmà hi sarvata÷ pÃpÅyÃn yato nÃyaæ manu«ya-loko 'sti vittÃrjanÃdy-abhÃvÃt, na paro loka÷ svarga-mok«Ãdi-dharma-j¤ÃnÃdy-abhÃvÃt | na sukhaæ bhojanÃdi-k­taæ saæÓayÃtmana÷ sarvatra sandehÃkrÃnta-cittasya | aj¤aÓ cÃÓraddadhÃnaÓ ca paro loko nÃsti manu«ya-loko bhojanÃdi-sukhaæ ca vartate | saæÓayÃtmà tu tritaya-hÅnatvena sarvata÷ pÃpÅyÃn ity artha÷ ||40|| viÓvanÃtha÷ : j¤ÃnÃdhikÃriïam uktvà tad-viparÅtÃdhikÃriïam Ãha aj¤aÓ ceti | aj¤a÷ paÓv-Ãdivan mƬha÷ | aÓraddadhÃna÷ ÓÃstra-j¤Ãnavattve 'pi nÃnÃ-vÃdinÃæ paraspara-vipratipattiæ d­«Âvà na kvÃpi viÓvasta÷ | ÓraddhÃvattve 'pi saæÓayÃtmà mamaitat sidhyen na veti sandehÃkrÃnt-mati÷ | te«v api madhye saæÓayÃtmÃnaæ viÓe«ato nindati nÃyam iti ||40|| baladeva÷ : j¤ÃnÃdhikÃriïaæ tat-phalaæ cÃbhidhÃya tad-viparÅtaæ tat-phalaæ cÃha aj¤aÓ ceti | aj¤a÷ paÓv-Ãdivac chÃstra-j¤Ãna-hÅna÷ | aÓraddadhÃna÷ ÓÃstra-j¤Ãne saty api vivÃdi-pratipattibhir na kvÃpi viÓvasta÷, ÓraddadhÃnatve 'pi saæÓayÃtmà mamaitat siddhyen na veti sandihÃna-manà vinaÓyati svÃrthÃd vicyavate | te«v api madhye saæÓayÃtmÃnaæ vinindati nÃyam iti | ayaæ prÃk­to loka÷ paro 'prÃk­ta÷ saæÓayÃtmana÷ kiæcid api sukhaæ nÃsti | ÓÃstrÅya-karma-janyaæ hi sukhaæ, tac ca karma viviktÃtma-j¤Ãna-pÆrvakam | tatra sandihÃnasya kutas tad ity artha÷ ||40|| __________________________________________________________ BhG 4.41 yoga-saænyasta-karmÃïaæ j¤Ãna-saæchinna-saæÓayam | Ãtmavantaæ na karmÃïi nibadhnanti dhana¤jaya ||41|| ÓrÅdhara÷ : adhyÃya-dvayoktÃæ pÆrvÃpara-bhÆmikÃ-bhedena karma-j¤Ãna-mayÅæ dvividhÃæ brahma-ni«ÂhÃm upasaæharati yogeti dvÃbhyÃm | yogena parameÓvarÃrÃdhana-rÆpeïa tasmin saænyastÃni karmÃïi yena taæ karmÃïi sva-phalair na nibadhnanti | tataÓ ca j¤Ãnena Ãtma-bodhena kartrà saæchinna÷ saæsÃro dehÃdy-atimÃna-lak«aïo yasya tam Ãtmavantam apramÃdinaæ karmÃïi loka-saÇgrahÃrthÃni svÃtÃvikÃni và na nibadhnanti ||41|| madhusÆdana÷ : etÃd­Óaysya sarvÃnartha-mÆlasya saæÓayasya nirÃkaraïÃyÃtma-niÓcayam upÃyaæ vadann adhyÃya-dvayoktÃæ pÆrvÃpara-bhÆmikÃ-bhedena karma-j¤Ãna-mayÅæ dvividhÃæ brahma-ni«ÂhÃm upasaæharati yogeti dvÃbhyÃm | yogena bhagavad-ÃrÃdhana-lak«aïa-samatva-buddhi-rÆpeïa saænyastÃni bhagavati samarpitÃni karmÃïi yena | yad và paramÃrtha-darÓana-lak«aïena yogena saænyastÃni tyaktÃni karmÃïi yena taæ yoga-saænyasta-karmÃïam | saæÓaye sati kathaæ yoga-saænyasta-karmatvam ata Ãha j¤Ãna-saæchinna-saæÓayaæ j¤ÃnenÃtma-niÓcaya-lak«aïena cchinna÷ saæÓayo yena tam | vi«aya-para-vaÓatva-svarÆpa-prasÃde sati kuto j¤Ãnotpattir ity ata Ãha Ãtmavantam apramÃdinaæ sarvadà sÃvadhÃnam | etÃd­Óam apramÃditvena j¤Ãnavantaæ j¤Ãna-saæchinna-saæÓayatvena yoga-saænyasta-karmÃïaæ karmÃïi loka-saÇgrahÃrthÃni v­thÃ-ce«ÂÃ-rÆpÃïi và na nibadhnanti ani«Âam i«Âaæ miÓraæ và ÓarÅraæ nÃrabhante he dhanaæjaya ||41|| viÓvanÃtha÷ : nai«karmyaæ tv etÃd­Óasya syÃd ity Ãha yogÃn ni«kÃma-karma-yogÃnantaram eva saænyasta-karmÃïaæ saænyÃsena tyakta-karmÃïam | tataÓ ca j¤ÃnÃbhyÃsÃnantaraæ chinna-saæÓayam | Ãtmavantaæ prÃpta-pratyag-ÃtmÃnaæ karmÃïi na nibadhnanti ||41|| baladeva÷ : Åd­Óasya nai«karmya-lak«aïà siddhi÷ syÃd ity Ãha yogeti | yogena yoga-stha÷ kuru karmÃïi ity atroktena saænyastÃni j¤ÃnÃkÃratÃpannÃni karmÃïi yasya tam | mad-upadi«Âena j¤Ãnena chinna-saæÓayo yasya tam | Ãtmavantam avalokitÃtmÃnaæ karmÃïi na nibadhnanti | te«Ãæ j¤Ãnena vigamÃt ||42|| __________________________________________________________ BhG 4.42 tasmÃd aj¤Ãna-saæbhÆtaæ h­t-sthaæ j¤ÃnÃsinÃtmana÷ | chittvainaæ saæÓayaæ yogam Ãti«Âhotti«Âha bhÃrata ||42|| ÓrÅdhara÷ : tasmÃd iti | yasmÃd evaæ tasmÃd Ãtmano 'j¤Ãnena saæbhÆtaæ h­di-sthitam enaæ saæÓayaæ ÓokÃdi-nimittaæ dehÃtma-viveka-kha¬gena chittvà paramÃtma-j¤ÃnopÃya-bhÆtaæ karma-yogam Ãti«ÂhÃÓraya | tatra ca prathamaæ prastutÃya yuddhÃyotti«Âha | he bhÃrateti k«atriyatvena yuddhasya dharmatvaæ darÓitam ||42|| pum-avasthÃdi-bhedena karma-j¤Ãna-mayÅ dvidhà | ni«Âhoktà yena taæ vande Óauriæ saæÓaya-saæchidam || iti ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ j¤Ãna-yogo nÃma caturtho 'dhyÃya÷ ||4|| madhusÆdana÷ : tasmÃd aj¤Ãna-saæbhÆtaæ h­t-sthaæ j¤ÃnÃsinÃtmana÷ chittvainaæ saæÓayaæ yogam Ãti«Âhotti«Âha bhÃrata ||42|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm j¤Ãna-yogo nÃma caturtho 'dhyÃya÷ ||4|| viÓvanÃtha÷ : upasaæharati tasmÃd iti | h­t-sthaæ h­d-gataæ saæÓayaæ chittvà yogaæ ni«kÃma-karma-yogam Ãti«ÂhÃÓraya | utti«Âha yuddhaæ kartum iti bhÃva÷ ||42|| ukte«u mukty-upÃye«u j¤Ãnam atra praÓasyate | j¤ÃnopÃyaæ tu karmaivety adhyÃyÃrtho nirÆpita÷ || iti sÃrÃrtha-darÓinyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | gÅtÃsv ayaæ caturtho hi saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||4|| baladeva÷ : tasmÃd iti | h­t-sthaæ h­d-gatam Ãtma-vi«ayakaæ saæÓayaæ mad-upadi«Âena j¤ÃnÃsinà chittvà yogaæ ni«kÃmaæ karma mayopadi«Âam Ãti«Âha | tad-artham utti«Âheti ||42|| dvy-aæÓakaæ dhÃnyavat karma tu«ÃæÓÃd iva taï¬ula÷ | Óre«Âhaæ dravyÃæÓato j¤Ãnam iti turyasya nirïaya÷ ||4|| iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye caturtho 'dhyÃya÷ ||4|| caturtho 'dhyÃya÷ - brahmÃrpaïa-yoga÷