Bhagavadgita 4
with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




BhG 4.1

÷rã-bhagavàn uvàca
imaü vivasvate yogaü proktavàn aham avyayam |
vivasvàn manave pràha manur ikùvàkave 'bravãt ||1||

÷rãdharaþ :
àvirbhàva-tirobhàvàv àviùkartuü svayaü hariþ |
tattvaü pada-vivekàrthaü karma-yogaü pra÷aüsati ||

evaü tàvad adhyàya-dvayena karma-yogopàyaka-j¤àna-yogo mokùa-sàdhanatvenoktaþ | tad evaü brahmàrpaõàdi-guõa-vidhànena tattvaü padàrtha-vivekàdinà ca prapa¤ciùyan prathamaü tàvat parasparàpràptatvena stuvan bhagavàn uvàca imam iti tribhiþ | avyaya-phalatvàd avyayam | imaü yogaü puràham vivasvata àdityàya kathitavàn | sa ca sva-putràya manave ÷ràddha-devàya | sa ca manuþ sva-putràyekùvàkave 'bravãt ||1||

madhusådanaþ : yadyapi pårvam upeyatvena j¤àna-yogas tad-upàyatvena ca karma-yoga iti dvau yogau kathitau tathàpi ekaü sàïkhyaü ca yogaü ca pa÷yati sa pa÷yati [Gãtà 5.6] ity anayà di÷à sàdhya-sàdhanayoþ phalaikyàd aikyam upacarya sàdhana-bhåtaü karma-yogaü sàdhya-bhåtaü ca j¤àna-yogam aneka-vidha-guõa-vidhànàya stauti vaü÷a-kathanena bhagavàn | 

imam adhyàya-dvayenoktaü yogaü j¤àna-niùñhà-lakùaõaü karma-niùñhopàya-labhyaü vivasvate sarva-kùatriya-vaü÷a-bãja-bhåtàyàdityàya proktavàn prakarùeõa sarva-sandehocchedàdi-råpeõoktavàn ahaü bhagavàn vàsudevaþ sarva-jagat-paripàlakaþ sargàdi-kàle ràj¤àü balàdhànena tad-adhãnaü sarvaü jagat pàlayitum | katham anena balàdhànam iti vi÷eùeõena dar÷ayati -- avyayam avyaya-veda-målatvàd avyaya-phalatvàc ca na vyeti sva-phalàd ity avyayam avyabhicàri-phalam | tathà caitàdç÷ena balàdhànaü ÷akyam iti bhàvaþ |

sa ca mama ÷iùyo vivasvàn manave vaivasvatàya sva-putràya pràha | sa ca manur ikùvàkave sva-putràyàdi-ràjàyàbravãt | yadyapi prati manvantaraü svàyambhuvàdi-sàdhàraõo 'yaü bhàgavad-upde÷as tathàpi sàmpratika-vaivasvata-manvantaràbhi-pràyeõàdityam àrabhya sampradàyo gaõitaþ ||1||

vi÷vanàthaþ :
turye svàvirbhàva-hetor nityatvaü janma-karmaõoþ |
svasyoktiü brahma-yaj¤àdi-j¤ànotkarùa-prapa¤cam ||

adhyàya-dvayenoktaü niùkàma-karma-sàdhyaü j¤àna-yogaü stauti imam iti ||1||

baladevaþ :
turye svàbhivyakti-hetuü sva-lãlà-
nityatvaü sat-karmasu j¤àna-yogam |
j¤ànasyàpi prày yan-màhàtmyam uccaiþ
pràkhyad devo devakãnandano 'sau ||

pårvàdhyàyàbhyàm uktaü j¤àna-yogaü karma-yogaü caika-phalatvàd ekãkçtya tad-vaü÷aü kãrtayan stauti imam iti | imaü tvàü såryàyàhaü proktavàn | avyayaü nityaü vedàrtahtvàn naveyeti sva-phalàdityavyabhicàri-phalatvàc ca | sa ca mac-chiùyo vivasvàn sva-putràya manave vaivasvatàya pràha | sa ca manur ikùvàkave sva-putràyàbravãt ||1||

__________________________________________________________

BhG 4.2

evaü paramparà-pràptam imaü ràjarùayo viduþ |
sa kàleneha mahatà yogo naùñaþ parantapa ||2||

÷rãdharaþ : evam iti | evaü ràjàna÷ ca te çùaya÷ ceti | anye 'pi ràjarùayo nimi-pramukhàþ | sva-pitràdibhir ikùvàku-pramukhaiþ protkam imaü yogam vidur jànanti sma | adyatanànàm aj¤àne kàraõam àha he parantapa ÷atru-pàtana ! sa yogaþ kàla-va÷àd iha loke naùño vicchinnaþ ||2||

madhusådanaþ : evam àdityam àrabhya guru-÷iùya-paramparayà pràptam imaü yogaü ràjàna÷ ca ta çùaya÷ ceti ràjarùayaþ prabhutve sati såkùmàrtha-nirãkùaõa-kùamà nimi-pramukhàþ sva-pitràdi-proktaü viduþ | tasmàd anàdi-veda-målatvenànanta-phalatvenànàdi-guru-÷iùya-paramparà-pràptatvena ca kçtrimatva-÷aïkànàspadatvàn mahà-prabhàvo 'yaü yoga iti ÷raddhàti÷ayàya ståyate |

sa evaü mahà-prayojano 'pi yogaþ kàlena mahatà dãrgheõa dharma-hràsa-kareõehedànãm àvayor vyavahàra-kàle dvàparànte durbalàn ajitendriyàn anadhikàriõaþ pràpya kàma-krodhàdibhir abhibhåyamàno naùño vicchinna-sampradàyo jàtaþ | taü vinà puruùàrthàpràpter aho daurbhàgyaü lokasyeti ÷ocati bhagavàn | he parantapa ! paraü kàma-krodhàdi-råpaü ÷atru-gaõaü ÷auryeõa balavatà vivekena tapasà ca bhànur iva tàpayatãti parantapaþ ÷atru-tàpano jitendriya ity arthaþ | urva÷y-upekùaõàdy-adbhuta-karma-dar÷anàt | tasmàt tvaü jitendriyatvàd atràdhikàrãti såcayati ||2||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : evaü vivasvantam àrabhya guru-÷iùya-paramparayà pràptam iimaü yogaü ràjarùayaþ sva-pitràdibhir ikùvàku-prabhçtibhir upadiùñaü viduþ | iha loke naùño vicchinna-sampradàyaþ ||2||




__________________________________________________________

BhG 4.3

sa evàyaü mayà te 'dya yogaþ proktaþ puràtanaþ |
bhakto 'si me sakhà ceti rahasyaü hy etad uttamam ||3||

÷rãdharaþ : sa evàyam iti | sa evàyaü yogo 'dya vicchinne sampradàye sati puna÷ ca te tubhyam uktaþ | yatas tvaü mama bhakto 'si sakhà ca | anyasmai mayà nocyate | hi yasmàd etad uttamaü rahasyam ||3||

madhusådanaþ : ya evaü pårvam upadiùño 'py adhikàrya-bhàvàd vicchinna-sampradàyo 'bhåt | yaü vinà ca puruùàrtho na labhyate | sa evàyaü puràtano 'nàdi-guru-paramparà-gato yogo 'dya sampradàya-viccheda-kàle mayàtisnigdhena te tubhyaü prakarùeõoktaþ | na tv anyasmai kasmaicit | kasmàt ? bhakto 'si me sakhà ceti | iti-÷abdo hetau | yasmàt tvaü mama bhaktaþ ÷araõàgatatve saty atyanta-prãtimàn sakhà ca samàna-vayàþ snigdha-sahàyo 'si sarvadà bhavasi atas tubhyam ukta ity arthaþ anyasmai kuto nocyate tatràha | hi yasmàd etaj j¤ànam uttamaü rahasyam atigopyam ||3||

vi÷vanàthaþ : tvàü praty evàsya proktatve hetuþ : bhakto dàsaþ sakhà ceti bhàva-dvayam | anyas tu arvàcãnaü praty eva avaktavyatve hetå rahasyam iti ||3||

baladevaþ : sa eva tadànupårvika-vacana-vàcyo yogo mayà tvat-sakhenàtisnigdhena te tubhyaü mat-sakhàyeti snigdhàya proktas tvaü me bhaktaþ prapannaþ sakhà càsãti hetor na tv anyasmai kasmaicit | tatra hetuþ rahasyam iti | hi yasmàd uttamaü rahasyam iti gopyam etat ||3||

__________________________________________________________

BhG 4.4

arjuna uvàca
aparaü bhavato janma paraü janma vivasvataþ |
katham etad vijànãyàü tvam àdau proktavàn iti ||4||

÷rãdharaþ : bhagavato vivasvantaü prati yogopade÷àsambhavaü pa÷yann arjuna uvàca aparam iti | aparam arvàcãnaü tava janma | paraü pràk kàlãnaü vivasvato janma | tasmàt tavàdhunàtanatvàt cirantanàya vivasvate tvam àdau yogaü proktavàn iti etat katham ahaü jànãyàü j¤àtuü ÷aknuyàm ||4||

madhusådanaþ : yà bhagavati vàsudeve manuùyatvenàsarvaj¤atvànityatvà÷aïkà mårkhàõàü tàm apanetum anuvadann arjuna à÷aïkate - aparam iti | aparam alpa-kàlãnam idànantanaü vasudeva-gçhe bhavato janma ÷arãra-grahaõaü vihãnaü ca manuùyatvàt | paraü bahu-kàlãnaü sargàdi-bhavam utkçùñaü ca devatvàt, vivasvato janma | atràtmano janmàbhàvasya pràg-vyutpàditatvàd dehàbhipràyeõaivàrjunasya pra÷naþ | ataþ katham etad vijànãyàm aviruddhàrthatayà | etac chabdàrtham eva vivçõoti | tvam àdau yogaü proktavàn iti | tvam idànãütano manuùyo 'sarvaj¤aþ sargàdau pårvatanàya sarvaj¤àyàdityàya proktavàn iti viruddhàrtham etad iti bhàvaþ |

atràyaü nirgalito 'rthaþ | etad dehànavacchinnasya tava dehàntaràvacchedena vàdityaü pratyupadeùñçtvam etad-dehena và | nàdyaþ | janmàntarànubhåtasyàsarvaj¤ena smartum a÷akyatvàt | anyathà mamàpi janmàntarànubhåta-smaraõa-prasaïgaþ | tava mama ca manuùyatvenàsarvaj¤atvàvi÷eùàt | tad uktam abhiyuktaiþ janmàntarànubhåtaü ca na smaryate iti | nàpi dvitãyaþ sargàdàv idànãütanasya dehasyàsad-bhàvàt | tad evaü dehàntareõa sargàdau sad-bhàvànupappattir ity asarvaj¤atvànityatvàbhyàü dvàv arjunasya pårva-pakùau ||4||

vi÷vanàthaþ : uktam artham asambhavaü pçcchati aparam idànãntanam | paraü puràtanam ataþ katham etat pratyemãti bhàvaþ ||4||

baladevaþ : kçùõasya sanàtanatve sàrvaj¤e ca ÷aïkamànàn anabhij¤àn niràkartum arjuna uvàca aparam iti | aparam arvàcãnaü paraü paràcãnaü tasmàd àdhunikas tvaü pràcãnàya vivasvate yogam uktavàn ity etat katham ahaü vijànãyàü pratãyàm | ayam arthaþ : na khalu sarve÷varatvena kçùõam arjuno na vetti tasya naràkhya-tad-avatàratvena tàdråpyàt, paraü dhàma paraü dhàma ity àdi tad-ukte÷ ca | na tv atat-sarvaj¤a-viùayàm aj¤a-÷aïkàm apàkartum aparam ity àdi pçcchati | sarve÷varaþ sa yathà sva-tattvaü vetti na tathànyaþ | tatas tan-mukhàmbujàd eva tad-råpa-taj-janmàdi parkà÷anãyaü loka-maïgalàya | tad-arthaü sva-mahimànaü pravadan
vikatthanatayà sa nàkùepyaþ, kintu stavanãya eva kçpàlutayà | tac ca manuùàkçti-para-brahmaõas tava råpaü janmàdi ca loka-vilakùaõaü kiü-vidhaü kim-arthakaü kiü-kàlam iti vij¤asyàpy àj¤avat pra÷no 'yam aj¤a-÷aïkà-niràsaka-prativacanàrthaþ ||4||

__________________________________________________________

BhG 4.5

÷rã-bhagavàn uvàca
bahåni me vyatãtàni janmàni tava càrjuna |
tàny ahaü veda sarvàõi na tvaü vettha parantapa ||5||

÷rãdharaþ : råpàntareõopadiùñavàn ity abhipràyeõottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca bahånãti | tàny ahaü veda vedmi | alupta-vidyà-÷aktitvàt | tvaü tu na vettha na vetsi avidyàvçttatvàt ||5||

madhusådanaþ : tatra sarvaj¤atvena prathamasya parihàram àha bahånãti | janmàni lãlà-deha-grahaõàni loka-dçùñy-abhipràyeõàdityasyodayavan me mama bahåni vyatãtàni tava càj¤àninaþ karmàrjitàni deha-grahaõàni | tava cety upalakùaõam itareùàm api jãvànàü, jãvaikyàbhipràyeõa và | he 'rjuna ! ÷lokenàrjuna-vçkùa-nàmnà sambodhayann àvçta-j¤ànatvaü såcayati | tàni janmàny ahaü sarvaj¤aþ sarva-÷aktir ã÷varo veda jànàmi sarvàõi madãyàni tvadãyàny anyadãyàni ca | na tvam aj¤o jãvas tirobhåta-j¤àna-÷aktir vettha na jànàsi svãyàny api kiü punaþ parakãyàõi | he parantapa ! paraü ÷atruü bheda-dçùñyà parikalpya hantuü pravçtto 'sãti viparãta-dar÷itatvàd bhrànto 'sãti såcayati
| tad anena sambodhana-dvayenàvaraõa-vikùepau dvàv apy aj¤àna-dharmau dar÷itau ||5||

vi÷vanàthaþ : avatàràntareõopadiùñavàn ity abhipràyeõàha bahånãti | tava ceti yadà yadaiva mamàvatàras tadà mat-pàrùadatvàt tavàpy àvirbhàvo 'bhåd evety arthaþ | veda vedmi sarve÷varatvena sarvaj¤atvàt | tvaü na vettha mayaiva sva-lãlà-siddhy-arthaü tvaj-j¤ànàvaraõàd iti bhàvaþ | ataeva he parantapa ! sàmpratika-kuntã-putratvàbhimàna-màtreõaiva paràn ÷atråüs tàpayasi ||5||

baladevaþ : eka evàhaü eko 'pi san bahudhà yo 'vabhàti ity àdi ÷ruty-uktàni nitya-siddhàni bahåni råpàõi vaidåryavad àtmani dadhànaþ purà råpàntareõa taü pratyupadiùñavàn iti bhàvenàha bhagavàn bahånãti | tava ceti mat-sakhatvàt tàvanti janmàni tavàpy abhåvann ity arthaþ | na tvaü vettheti | idànãü mayaivàcintya-÷aktyà sva-lãlà-siddhaye tvaj-j¤ànàcchàdanàd iti bhàvaþ | etena sàrvaj¤yaü svasya dar÷itam | atra bhagavaj-janmanàü vàstavatvaü bodhyam | bahånãtyàdi ÷rã-mukhoktes tava ceti dçùñàntàc ca | na ca janmàkhyo vikàras tasyàgrima-vyàkhyayà pratyàkhyànàt ||5||

__________________________________________________________

BhG 4.6

ajo 'pi sann avyayàtmà bhåtànàm ã÷varo 'pi san |
prakçtiü svàm adhiùñhàya saübhavàmy àtma-màyayà ||6||

÷rãdharaþ : nanu anàdes tava kuto janma ? avinà÷ina÷ ca kathaü punar janma yena bahåni me vyatãtànity ucyate | ã÷varasya tava puõya-pàpa-vihãnasya kathaü jãvavaj janmeti ? ata àha ajo 'pãti | satyam evam | tathàpi ajo 'pi janma-÷ånyo 'pi sann aham | tathàvyayàtmàpy ana÷vara-svabhàvo 'pi san | tathà - ã÷varo 'pi karma-pàratantrya-rahito 'pi san | sva-màyayà sambhavàmi samyag apracyuta-j¤àna-bala-vãryàdi-÷aktyaiva bhavàmi | 

nanu tathàpi ùoóa÷a-kalàtamka-liïga-deha-÷ånyasya ca tava kuto janmeti ? ata uktaü svàü ÷uddha-sattvàtmikàü prakçtiü adhiùñhàya svãkçtya | vi÷uddhorjita-sattva-mårtyà svecchayàvataràmãty arthaþ ||6||

madhusådanaþ : nanv atãtàneka-janma-vattvam àtmanaþ smarasi cet tarhi jàti-smaro jãvas tvaü para-janma-j¤ànam api yoginaþ sàrvàtmyàbhimànena ÷àstra-dçùñyà tåpade÷o vàma-devavat [Vs 1.1.30] iti nyàyena sambhavati | tathà càha vàmadevo jãvo 'pi ahaü manur abhavaü sårya÷ càhaü kakùãvànçpir asmi vipraþity àdi dà÷atayyàm | ataeva na mukhyaþ sarvaj¤as tvam | tathà ca katham àdityaü sarvaj¤am upadiùñavàn asy anã÷varaþ san | na hi jãvasya mukhyaü sàrvaj¤yaü sambhavati vyaùñy-upàdheþ paricchinnatvena sarva-sambandhitvàbhàvàt | samaùñy-upàdher api viràjaþ sthåla-bhåtopàdhitvena
såkùma-bhåta-pariõàma-viùayaü màyà-pariõàma-viùayaü ca j¤ànaü na sambhavati | evaü såkùma-bhåtopàdher api hiraõyagarbhasya tat-kàraõa-màyà-pariõàmàkà÷àdi-sarga-kramàdi-viùaya-j¤ànàbhàvaþ siddha eva | tasmàd ã÷vara eva kàraõopàditvàd atãtàn àgata-vartamàna-sarvàrtha-viùaya-j¤ànavàn mukhyaþ sarvaj¤aþ | atãtàn àgata-vartamàna-viùayaü màyà-vçtti-trayam ekaiva và sarva-viùayà màyà-vçttir ity anyat | tasya ca nitye÷varasya sarvaj¤asya dharmàdharmàdy-abhàvena janmaivànupapannam atãtàneka-janmavattvaü tu dårotsàritam eva | tathà ca jãvatve sàrvaj¤yànupapattir ã÷varatve ca deha-grahaõànupapattir iti ÷aïkà-dvayaü pariharann anityatva-pakùasyàpi
parihàram àha ajo 'pãti |

apårva-dehendriyàdi-grahaõaü janma | pårva-ghãta-dehendriyàdi-viyogo vyayaþ | yad ubhayaü tàrkikaiþ prety abhàva ity ucyate | tad uktaü jàtasya hi dhruvo mçtyur dhruvaü janma mçtasya ca [Gãtà 2.27] iti | tad ubhayaü ca dharmàdharma-va÷àd bhavati | dharmàdharma-va÷atvaü càj¤asya jãvasaya dehàbhimàninaþ karmàdhikàritvàd bhavati | tatra yad ucyate sarvaj¤asye÷varasya sarva-kàraõasyedçg-deha-grahaõaü nopapadyata iti tat tathaiva | katham ? yadi tasya ÷arãraü sthåla-bhåta-kàryaü syàt tadà vyaùñi-råpatve jàgrad-avasthàsmad-àdi-tulyatvam | samaùñi-råpatve ca viràó-jãvatvaü tasya tad-upàdhitvàt | atha såkùma-bhåta-kàryaü tadà vyaùñi-råpatve svapnàvasthàsmad-àdi-tulyatvam
| samaùñi-råpatve ca hiraõya-garbha-jãvatvaü tasya tad-upàdhitvàt | tathà ca bhautikaü ÷arãraü jãvànàviùñaü parame÷varasya na sambhavaty eveti siddham | na ca jãvàviùña eva tàdç÷e ÷arãre tasya bhåtàve÷avat prave÷a iti vàcyam | tac-charãràvacchedena taj-jãvasya bhogàbhyupagame 'ntaryàmi-råpeõa sarva-÷arãra-prave÷asya vidyamànatvena ÷arãra-vi÷eùàbhyupagama-vaiyarthyàt | bhogàbhàve ca jãva-÷arãratvànupapatteþ | ato na bhautikaü ÷arãram ã÷varasyeti pårvàrdhenàïgãkaroti -- ajo 'pi sann avyayàtmà bhåtànàm ã÷varo 'pi sann iti | 

ajo 'pi sann ity apårva-deha-grahaõam avyayàtmàpi sann iti pårva-deha-vicchedaü bhåtànàü bhagava-dharmàõàü sarveùàü brahmàdi-stamba-paryantànàm ã÷varo 'pi sann iti dharmàdharma-va÷atvaü nivàrayati | kathaü tarhi deha-grahaõam ity uttaràrdhenàha prakçtiü svàm adhiùñhàya sambhavàmi | prakçtiü màyàkhyàü vicitràneka-÷aktim aghañamàna-ghañanàpañãyasãü svàü svopàdi-bhåtàm adhiùñhàya cid-àbhàsena va÷ãkçtya sambhavàmi tat-pariõàma-vi÷eùair eva jagat-kàraõatva-sampàdikà mad-icchayaiva pravartamànà vi÷uddha-sattva-mayatvena mama mårtis tad-vi÷iùñasya càjatvam avyayatvam ã÷varatvaü copapannam | ato 'nena nityenaiva dehena vivasvantaü
ca tvàü ca pratãmaü yogam upadiùñavàn aham ity upapannam | tathà ca ÷rutiþ - àkà÷a-÷arãraü brahma iti | àkà÷o 'nnàvyàkçtam | àkà÷a eva tad otaü ca protaü ca [BAU 3.8.7] ity àdau tathà dar÷anàt | àkà÷as tal-liïgàt [Vs. 1.1.22] iti nyàyàc ca |

tarhi bhautika-vigrahàbhàvàt tad-dharma-manuùyatvàdi-pratãtiþ katham iti cet tatràha àtma-màyayeti | man-màyayaiva mayi manuùyatvàdi-pratãtir lokànugrahàya na tu vastu-vçttyeti bhàvaþ | tathà coktaü mokùa-dharme -

     màyà hy eùà mayà sçùñà yan màü pa÷yasi nàrada |
     sarva-bhåta-guõair yuktaü na tu màü draùñum arhasi || [Mbh 12.326.43] iti |

sarva-bhåta-guõair yuktaü kàraõopàdhiü màü carma-cakùuùà draùñuü nàrhasãty arthaþ | uktaü ca bhagavatà bhàùyakàreõa - sa ca bhagavàn j¤ànai÷varya-÷akti-bala-vãrya-tejobhiþ sadà sampannas triguõàtmikàü vaiùõavãü svàü màyàü prakçtiü va÷ãkçtyàjo 'vyayo bhåtànàm ã÷varo nitya-÷uddha-buddha-mukta-svabhàvo 'pi san sva-màyayà dehavàn iva jàta iva ca lokànugrahaü kurvan lakùyate sva-prayojanàbhàve 'pi bhåtànujighçkùayà iti | vyàkhyàtçbhi÷ coktaü svecchà-vinirmitena màyàmayena divyena råpeõa sambabhåveti |

nityo yaþ kàraõopàdhir màyàkhyo 'neka-÷aktimàn | 
sa eva bhagavad-deha iti bhàùya-kçtàü matam ||

anye tu parame÷vare deha-dehi-bhàvaü na manyante | kiü ya÷ ca nityo vibhuþ sac-cid-ànanda-ghano bhagavàn vàsudevaþ paripårõo nirguõaþ paramàtmà sa eva tad-vigraho nànyaþ ka÷cid bhautiko màyiko veti | asmin pakùe yojanà - àkà÷avat sarva-gata÷ ca nityaþ, avinà÷ã và are 'yam àtmànucchitti-dharmà ity àdi ÷ruteþ, asaübhavas tu sato 'nupaptteþ [Vs. 2.3.8], nàtmà÷ruter nityatvàc ca tàbhyaþ [Vs. 2.3.16] ity àdi nyàyàc ca vastu-gatyà janma-vinà÷a-rahitaþ sarva-bhàsakaþ sarva-kàraõa-màyàdhiùñhànatvena sarva-bhåte÷varo 'pi sann ahaü prakçtiü svabhàvaü sac-cid-ànanda-ghanaika-rasam | 

màyàü vyàvartayati svàm iti | nija-svaråpam ity arthaþ | sa bhagavaþ kasmin pratiùñhitaþ sve mahimni [ChàU 7.24.1] iti ÷ruteþ | sva-svaråpam adhiùñhàya svaråpàvasthita eva san sambhavàmi deha-dehi-bhàvam antareõaiva dehivad vyavaharàmi | kathaü tarhy adehe sac-cid-ànanda-ghane dehatva-pratãtir ata àha àtma-màyayeti | nirguõe ÷uddhe sac-cid-ànanda-ghane mayi bhagavati vàsudeve deha-dehi-bhàva-÷ånye tad-råpeõa pratãtir màyà-màtram ity arthaþ | tad uktam -

kçùõam enam avehi tvam àtmànam akhilàtmanàm |
jagad-dhitàya so 'py atra dehãvàbhàti màyayà || iti [BhP 10.14.55]
aho bhàgyam aho bhàgyaü nanda-gopa-vrajaukasàm
yan-mitraü paramànandaü pårõaü brahma sanàtanam || [BhP 11.14.32] iti ca |

kecit tu nityasya niravayavasya nirvikàrasyàpi paramànandasyàvayavàya-vibhàvaü vàstavam evecchanti te niryuktikaü bruvàõas tu nàsmàbhir vinivàryate iti nyàyena nàpavàdyàþ | yadi sambhavet tathaivàstu kim atipallavitenety uparamyate ||5||

vi÷vanàthaþ : svasya janma-prakàram àha - ajo 'pi janma-rahito 'pi san sambhavàmi, deva-manuùya-tiryag-àdiùu àvirbhavàmi | nanu kim atra citram ? jãvo 'pi vastuto 'ja eva sthåla-deha-nà÷ànantaraü jàyata eva ? tatràha savyayàtmàna÷vara-÷arãraþ | kiü ca, jãvasya sva-deha-bhinna-sva-svaråpeõàjatvam eva, àvidyakena deha-sambandhenaiva tasya janmavattvam, mama tv ã÷varatvàt sva-dehàbhinnasyàjatvaü janmavattvam ity ubhayam api svaråpa-siddham | tac ca durghañatvàt citram atarkyam eva | ataþ puõya-pàpàdimato jãvasyeva sad-asad-yoniùu na me janmà÷aïkety àha - bhåtànàm ã÷varo 'pi san karma-pàratantrya-rahito 'pi bhåtvety arthaþ | 

nanu jãvo hi liïga-÷arãreõa sva-bandhakena karma-pràpyàn devàdi-dehàn pràpnoti | tvaü parame÷varo liïga-rahitaþ sarva-vyàpakaþ karma-kàlàdi-niyantà | bahu syàm iti ÷ruteþ sarva-jagad-råpo bhavaty eva | tad api yad vi÷eùata evambhåto 'py ahaü sambhavàmãti bråùe, tan manye sarva-jagad-vilakùaõàn deha-vi÷eùàn nityàn eva loke prakà÷ayituü tvaj-janmety avagamyate | tat khalu katham ity ata àha prakçtiü svàm adhiùñhàyeti | atra prakçti-÷abdena yadi bahiraïgà màyà-÷aktir ucyate, tadà tad-adhiùñhàtà parame÷varas tad-dvàrà jagad-råpo bhavaty eveti na vi÷eùopalabdhiþ | tasmàt saüsiddhi-prakçtã tv ime svaråpaü ca svabhàva÷ ca ity abhidhànàd atra prakçti-÷abdena
svaråpam evocyate | na tat svaråpa-bhåtà màyà-÷aktiþ | svaråpaü ca tasya sac-cid-ànanda eva | ataveva tvàü ÷uddha-sattvàtmikàü prakçtim iti ÷rã-svàmi-caraõàþ | prakçtiü svabhàvaü svam eva svabhàvam adhiùñhàya svaråpeõa svecchayà sambhavàmãty arthaþ iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ | prakçtiü svabhàvaü sac-cid-ànanda-ghanaika-rasam | màyàü vyàvartayati svàm iti nija-svaråpam ity arthaþ | sa bhagavaü kasmin pratiùñhitaþ sva-mahimni iti ÷ruteþ | sva-svaråpam adhiùñhàya svaråpàvasthita eva sambhavàmi deha-dehi-bhàvam antareõaiva dehivad vyavaharàmi iti ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdàþ |

nanu yady avyayàtmà ana÷vara-matsya-kårmàdi-svaråpa eva bhavasi, tarhi tava pràdurbhavat-svaråpaü pårva-pràdurbhåta-svaråpàõi ca yugapad eva kiü nopalabhyanta ? tatràha àtma-bhåtà yà màyà tayà sva-svaråpàvaraõa-prakà÷ana-karma ca yayà cic-chakti-vçttyàyoga-màyayety arthaþ | tayà hi pårva-kàlàvatãrõa-svaråpàõi pårvam evàvçtya vartamàna-svaråpaü prakà÷ya sambhavàmi | àtma-màyayà samyag apracyuta-j¤àna-bala-vãryàdi-÷aktyaiva bhavàmi iti ÷rã-svàmi-caraõàþ | àtma-màyayàtma-j¤ànena màyà vayunaü j¤ànam iti j¤àna-paryàyo 'tra màyà-÷abdaþ | tathà càbhiyukta-prayogaþ màyayà satataü vetti pràcãnànàü ÷ubhà÷ubham iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ | mayi bhagavati vàsudeve deha-dehi-bhàva-÷ånye tad-råpeõa pratãtiþ
màyà-màtram iti ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdàþ ||6||

baladevaþ : loka-vilakùaõatayà svaråpaü sva-janma ca vadan sanàtanatvaü svasyàha ajo 'pãti | atra svaråpa-svabhàva-paryàyaþ prakçti-÷abdaþ | svàü prakçtiü svaü svaråpaü adhiùñhàyàlambya sambhavàmi àvirbhavàmi | saüsiddhi-prakçtã tv ime | svaråpaü ca svabhàva÷ ca ity amaraþ | svaråpeõaiva sambhavàmãti | etam arthaü vicarituü vi÷inaùñi ajo 'pãty àdinà | api avadhàraõe | apårva-deha-yogo janma | tad-rahita eva san | avyayàtmàpi san avyayaþ pariõàma-÷ånya àtmà buddhyàdir yasya tàdç÷a eva san | àtmà puüsi ity àdy ukteþ | bhåtànàm ã÷varo 'pi san svetareùàü jãvànàü niyantaiva
san ity arthaþ | ajatvàdi-guõakaü yad vibhu-j¤àna-sukha-ghanaü råpaü tenaivàvataràmãti svaråpeõaiva sambhavàmãty asya vivaraõaü tàdç÷asya svaråpasya raver ivàbhiyakti-màtram eva janmeti tat-svaråpasya taj-janmana÷ ca loka-vilakùaõatvaü tena sanàtanatvaü ca vyaktam | karma-tantratvaü nirastam | ÷ruti÷ caivam àha ajàyamàno bahudhà vijàyate iti | smçti÷ ca pratyakùaü ca harer janma na vikàraþ kathaücana ity àdyà | ataeva såtikà-gçhe divyàyudha-bhåùaõasya divya-råpasya ùaó-ai÷varya-sampannasya tasya vãkùaõaü smaryate | prayojanam àha àtma-màyayeti | bhajaj-jãvànukampayà hetunà tad-uddhàràyety arthaþ | màyà dambhe kçpàyàü
ca iti vi÷vaþ | àtma-màyayà sva-sàrvaj¤ena sva-saïkalpeneti kecit | màyà vayunaü j¤ànaü ca iti nirghaõñu-koùàt | lokaþ khalu ràjàdiþ pårva-dehàdãni vihàyàpårva-dehàdãni bhajan niranusandhir aj¤o janmãbhavati tad-vailakùaõyaü harer janminaþ prasphuñam | bhåtànàm ã÷varo 'pi sann ity anena labdha-siddhayo yogi-prabhçtayo 'pi vyàvçttàþ | sukha-cid-ghano harir deha-dehi-bhedena guõa-guõi-bhedena ca ÷ånyo 'pi vi÷eùa-balàt tat-tad-bhàvena viduùàü pratãtir àsãd iti ||6||

__________________________________________________________

BhG 4.7

yadà yadà hi dharmasya glànir bhavati bhàrata |
abhyutthànam adharmasya tadàtmànaü sçjàmy aham ||7||

÷rãdharaþ : kadà sambhavasãty apekùàyàm àha yadà yadeti | glànir hàniþ | abhyutthànam àdhikyam ||7||

madhusådanaþ : evaü sac-cid-ànanda-ghanasya tava kadà kim-arthaü và dehivad vyavahàra iti tatrocyate yadà yadeti | dharmasya veda-vihitasya pràõinàm abhyudaya-niþ÷reyasa-sàdhanasya pravçtti-nivçtti-lakùaõasya varõà÷rama-tad-àcàra-vyaïgyasya yadà yadà glànir hànir bhavati he bhàrata bharata-vaü÷odbhavatvena bhà j¤ànaü tatra ratatvena và tvaü na dharma-hàniü soóhuü ÷aknoùãti sambodhanàrthaþ | evaü yadà yadàbhyutthànam udbhavo 'dharmasya veda-niùiddhasya nànà-vidha-duþkha-sàdhanasya dharma-virodhinas tadà tadàtmànaü dehaü sçjàmi nitya-siddham eva sçùñam iva dar÷ayàmi màyayà ||7||

vi÷vanàthaþ : kadà sambhavàmãty apekùàyàm àha yadeti | dharmasya glànir hànir adharmasyàbhyutthànaü vçddhis te dve soóhum a÷aknuvan tayor vaiparãtyaü kartum iti bhàvaþ | àtmànaü dehaü sçjàmi nity siddham eva taü sçùñam iva dar÷ayàmi màyayà iti ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdàþ ||7||

baladevaþ : atha sambhava-kàlam àha yadeti | dharmasya vedoktasya glànir vinà÷aþ adharmasya tad-viruddhasyàbhyutthànam abhuyudayas tadàham àtmànaü sçjàmi prakañayàmi | na tu nirmame tasya pårva-siddhatvàd iti nàsti mat-sambhava-kàla-niyamaþ ||7||

__________________________________________________________

BhG 4.8

paritràõàya sàdhånàü vinà÷àya ca duùkçtàm |
dharma-saüsthàpanàrthàya saübhavàmi yuge yuge ||8||

÷rãdharaþ : kim-artham ? ity apekùàyàm àha paritràõàyeti | sàdhånàü sva-dharma-vartinàü rakùaõàya | duùñaü karma kurvantãti duùkçtaþ | teùàü vadhàya ca | evaü dharma-saüsthàpanàrthàya sàdhu-rakùaõena duùña-vadhena ca dharmaü sthirãkartum | yuge yuge tat-tad-avasare sambhavàmãty arthaþ | na caivaü duùña-nigrahaü kurvato 'pi nairghçõyaü ÷aïkanãyam | yathàhuþ - làlane tàóane màtur nàkàruõyaü yathàrbhake | tat tad eva mahe÷asya niyantur guõa-doùayoþ ||8||

madhusådanaþ : tat kiü dharmasya hànir adharmasya ca vçddhis tava paritoùa-kàraõaü yena tasminn eva kàla àvirbhavasãti tathà cànarthàvaha eva tavàvatàraþ syàt ? iti nety àha paritràõàyeti | dharma-hànyà hãyamànànàü sàdhånàü puõya-kàriõàü veda-màrga-sthànàü paritràõàya paritaþ sarvato rakùaõàya | tathàdharma-vçddhyà vardhamànànàü duùkçtàü pàpa-kàriõàü veda-màrga-virodhinàü vinà÷àya ca | tad ubhayaü kathaü syàd iti tad àha dharma-saüsthàpanàrthàya dharmasya samyag-adharma-nivàraõena sthàpanaü veda-màrga-parirakùaõaü dharma-saüsthàpanaü
tad-arthaü sambhavàmi pårvavat | yuge yuge pratiyugam ||8||
 
vi÷vanàthaþ : nanu tvad-bhaktà ràjarùayo brahmarùayo 'pi và dharma-hàny-adharma-vçddhã dårãkartuü ÷aknuvanty eva | etàvad artham eva kiü tavàvatàreõa ? iti cet, satyam | anyad api anya-duùkaraü karma kartuü sambhavàmãty àha parãti | sàdhånàü paritràõàya mad-ekànta-bhaktànàü mad-dar÷anotkaõñhà-sphuña-cittànàü yad vaiyàgrya-råpaü duþkham | tasmàt tràõàya | tathà duùkçtàü mad-bhakta-loka-duþkha-dàyinàü mad-anyair avadhyànàü ràvaõa-kaüsa-ke÷y-àdãnàü vinà÷àya | tathà dharma-saüsthàpanàrthàya madãya-dhyàna-yajana-paricaryà-saïkãrtana-lakùaõaü parama-dharmaü
mad-anyaiþ pravartayitum a÷akyaü samyak prakàreõa sthàpayitum ity arthaþ | yuge yuge prati-yugaü pratikalpaü và | na caivaü duùña-nigraha-kçto bhagavato vaiùamyam à÷aïkanãyam | duùñànàm apy asuràõàü sva-kartç-vadhena vividha-duùkçta-phalàn naraka-saha-praõipàtàt saüsàràc ca paritràõatas tasya sa khalu nigraho 'py anugraha eva nirõãtaþ ||8||

baladevaþ : nanu tvad-bhaktà ràjarùayo 'pi dharma-glànim adharmàbhyutthànaü càpanetuü prabhavanti tàvate 'rthàya kiü sambhavàmãty àha parãti | sàdhånàü mad-råpa-guõa-niratànàü mat-sàkùàt-kàram àkàïkùyatàü tena vinàtivyagràõàü tad-vaiyagrya-råpàd duþkhàt paritràõàyàtimanoj¤a-svaråpa-sàkùàt-kàreõa | tathà duùkçtàü duùña-karma-kàriõàü mad-anyair avadhyànàü da÷agrãva-kaüsàdãnàü tàdçg-bhakta-drohiõàü vinà÷àya dharmasya mad-ekàrcana-dhyànàdi-lakùaõasya ÷uddha-bhakti-yogasya vaidikasyàpi mad-itaraiþ pracàrayitum a÷akyasya saüsthàpanàrthàya
sampracàràyety etat trayaü mat-sambhavasya kàraõam iti | yuge yuge tat-tat-samayena ca duùña-vadhena harau vaiùamyaü, tena duùñànàü mokùànanda-làbhe sati tasyànugraha-råpatvena pariõàmàt ||8||

__________________________________________________________

BhG 4.9

janma karma ca me divyam evaü yo vetti tattvataþ |
tyaktvà dehaü punar janma naiti màm eti so 'rjuna ||9||

÷rãdharaþ : evaü-vidhànàm ã÷vara-janma-karmaõàü j¤àne phalam àha janmeti | svecchayà kçtaü mama janma karma ca dharma-pàlana-råpaü divyam alaukikaü tattvataþ parànugrahàrtham eveti yo vetti sa dehàbhimànaü tyaktvà punar janma saüsàraü naiti na pràpnoti | kintu màm eva pràpnoti ||9||

madhusådanaþ : janma nitya-siddhasyaiva mama sac-cid-ànanda-ghanasya lãlayà tathànukaraõam | karma ca dharma-saüsthàpanena jagat-paripàlanaü me mama nitya-siddhe÷varasya divyam apràkçtam anyaiþ kartum a÷akyam ã÷varasyaivàsàdharaõam | evam ajo 'pi sann ity àdinà pratipàditaü yo vetti tattvato bhrama-nivartanena | måóhair hi mauùyatva-bhràntyà bhagavato 'pi garbha-vàsàdi-råpam eva janma sva-bhogàrtham eva karmety àropitam | paramàrthataþ ÷uddha-sac-cid-ànanda-råpatva-j¤ànena tad-apanudyàjasyàpi màyayà janmànukaraõam akartur api parànugrahàya karmànukaraõam iy evaü yo vetti sa àtmano 'pi tattva-sphuraõàt tyaktvà deham imaü punar janma naiti | kintu màü bhagavantaü vàsudevam eva sac-cid-ànanda-ghanam eti saüsàràn
mucyata ity arthaþ ||9||
 
vi÷vanàthaþ : ukta-lakùaõasya maj-janmanas tathà janmànantaraü mat-karmaõa÷ ca tattvato j¤àna-màtreõaiva kçtàrthaþ syàd ity àha janmeti | divyam apràkçtaü iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdà÷ ca | divyam alaukikaü iti ÷rã-svàmi-caraõàþ | lokànàü prakçti-sçùñatvàd alaukika-÷abdasya apràkçtatvam evàrthas teùàm apy abhipretaþ | ataevàpràkçtatvena guõàtãtatvàd bhagavaj-janma-karmaõo nityatvam | tac ca bhagavat-sandarbhe na vidyate yasya ca janma karma và [BhP 8.3.8] ity atra ÷loke ÷rã-jãva-gosvàmi-caraõair upapàditam | yad và yukty-anupapannam api ÷ruti-smçti-vàkya-balàd atarkam evedaü mantavyam | tatra pippalàda-÷àkhàyàü puruùa-bodhinã-÷rutiþ -
 eko devo nitya-lãlànurakto bhakta-vyàpã bhakta-hçdayàntaràtmà iti | tathà janma-karmaõo nityatvaü ÷rã-bhàgavatàmçte bahu÷a eva prapa¤citam | evaü yo vetti tattvata iti ajo 'pi sann avyayatàtmà ity asmiüs tathà janma karma ca me divyam ity asmiü÷ ca mad-vàkya evàstikatayà maj-janma-karmaõor nityatvam eva yo jànàti, na tu tayor nityatve kà¤cid yuktim apy apekùamàõo bhavatãty arthaþ | yad và tattvataþ oü tat sad iti nirde÷o brahmaõas trividhaþ smçtaþ [Gãtà 17.18] ity agrimoktes tac-chabdena brahmocyate tasya bhàvas tattvaü tena brahma-svaråpatvena yo vettãty arthaþ | sa vartamànaü dehaü tyaktvà punar janma naiti kintu màm evaiti | atra dehaü tyaktvà ity asyàdhikyàd evaü vyàcakùate
sma | sa dehaü tyaktvà punar janma naiti kintu deham atyaktvaiva màm eti | madãya-divya-janma-ceùñita-yàthàtmya-vij¤ànena vidhvasta-samasta-mat-samà÷rayaõa-virodhi-pàpmàsminn eva janmani yathodita-prakàreõa màm à÷ritya mad-eka-priyo mad-eka-citto màm eva pràpnoti iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ ||9||

baladevaþ : bahulàyàsaiþ sàdhana-sahasrair api durlabho mokùo maj-janma-carita-÷ravaõena mad-ekànti-pathànuvartinàü sulabho 'stv ity etad arthaü ca sambhavàmãty à÷ayà bhagavàn àha janmeti | mama sarve÷varasya satyecchasya vaidåryavan nitya-siddha-nçsiüha-raghunàthàdi-bahula-råpasya tatra tatrokta-lakùõaü janma tathà karma ca tat-tad-bhakta-sambandhaü caritaü tad ubhayaü divyam apràkçtaü nityaü bhavatãty evam evaitad iti yas tattvato vetti yad gataü bhavac ca bhaviùyac ca eko devo nitya-lãlànurakto bhakta-vyàpã bhakta-hçdy antaràtmà iti ÷rutyà divyam iti mad-uktyà ca dçóha-÷raddho yukti-nirapekùaþ san | he arjuna ! sa vartamànaü dehaü
tyaktvà punaþ pràpa¤cikaü janma naiti | kintu màm eva tat-tat-karma-manoj¤am eti mukto bhavatãty arthaþ | yad và mocakatva-liïgena tat tvam asi iti ÷rute÷ ca me janma-karmaõã tattvato brahmatvena yo vettãti vyàkhyeyam | itarathà tam eva viditvàtimçtyum eti nànyaþ panthà vidyate 'yanàya [øvetU 3.8] iti ÷rutir vyàkupyet | samànam anyat | janmàdi-nityatàyàü yuktayas tv anyatra vistçtà draùñavyàþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 4.10

vãta-ràga-bhaya-krodhà man-mayà màm upà÷ritàþ |
bahavo j¤àna-tapasà påtà mad-bhàvam àgatàþ ||10||

÷rãdharaþ : kathaü janma-karma-j¤ànena tvat-pràptiþ syàd iti ? ata àha vãta-ràgeti | ahaü ÷uddha-sattvàvatàraiþ dharma-pàlanaü karomãti madãyaü parama-kàruõikatvaü j¤àtvà | màm evopà÷ritàþ santaþ | mat-prasàda-labdhaü yadàtma-j¤ànaü ca tapa÷ ca | tat-paripàka-hetuþ sva-dharmaþ | tayor dvandvaikavad bhàvaþ | tena j¤àna-tapasà påtàþ ÷uddhà nirastàj¤àna-tat-kàrya-malàþ | mad-bhàvaü mat-sàyujyaü pràptà bahavaþ | na tv adhunaiva pravçtto 'yaü mad-bhakti-màrga ity arthaþ | tad evaü tàny ahaü veda sarvàõãty àdinà vidyàvidyopàdhibhyàü tat-tvaü-padàrthàv
ã÷vara-jãvau pradar÷ye÷varasya càvidyàbhàvena nitya-÷uddhatvàj jãvasya ce÷vara-prasàda-labdha-j¤ànenàj¤àna-nivçtteþ ÷uddhasya sata÷ cid-aü÷ena tadaikyam uktam iti draùñavyam ||10||

madhusådanaþ : màm eti so 'rjunety uktaü tatra svasya sarva-mukta-pràpyatayà puruùàrthatvam asya mokùa-màrgasyànàdi-parasparàgatatvaü ca dar÷ayati vãta-ràgeti | ràgas tat-tat-phala-tçùõà | sarvàn viùayàn parityajya j¤àna-màrge kathaü jãvitavyam iti tràso bhayam | sarva-viùayocchedako 'yaü j¤àna-màrgaþ kathaü hitaþ syàd iti dveùaþ krodhaþ | ta ete ràga-bhaya-krodhà vãtà vivekena vigatà yebhyas te vãta-ràga-bhaya-krodhàþ ÷uddha-sattvàþ | man-mayà màü paramàtmànaü tat-padàrthatvaü gatàþ | bahavo 'neke j¤àna-tapasà j¤ànam eva tapaþ sarva-karma-kùaya-hetutvàt
| na hi j¤ànena sadç÷aü pavitram iha vidyate iti hi vakùyati | tena påtàþ kùãõa-sarva-pàpàþ santo nirastàj¤àna-tat-kàrya-malàþ | mad-bhàvaü mad-råpatvaü vi÷uddha-sac-cid-ànanda-ghanaü mokùam àgatà aj¤àna-màtràpanayena mokùaü pràptàþ | 

j¤àna-tapasà påtà jãvan-muktàþ santo mad-bhàvaü mad-viùayaü bhàvaü raty-àkhyaü premàõam àgatà iti và | teùàü j¤ànã nitya-yuktà eka-bhaktir vi÷iùyate iti hi vakùyati ||10||

vi÷vanàthaþ : na kevalam eka evàdhunika eva, maj-janma-karma-tattva-j¤àna-màtreõaiva màü pràpnoty api tu pràktanà api pårva-pårva-kalpàvatãrõasya mama janma-karma-tattva-j¤ànavanto màm àpur evety àha vãteti | j¤ànam ukta-lakùaõaü maj-janma-karmaõos tattvato 'nubhava-råpam eva tapas tena påtàþ iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ | 

yad và, j¤àne maj-janma-karmaõor nityatva-ni÷cayànubhave yan-nànà-kumata-kutarka-yukti-sarpã-viùa-dàha-sahana-råpaü tapas tena påtàþ | tathà ca ÷rã-ràmànuja-dhçta-÷rutiþ - tasya dhãràþ parijànanti yoniü iti dhãrà dhãmanta eva tasya yoniü janma-prakàraü jànantãty arthaþ | vãtàs tyaktàþ kumata-prajalpiteùu janeùu ràgàdyà yais te na teùu ràgaþ prãtir nàpi tebhyo bhayaü nàpi teùu krodho mad-bhaktànàm ity arthaþ | kuto man-mayà maj-janma-karmànudhyàna-manana-÷ravaõa-kãrtanàdi-pracuràþ | mad-bhàvaü mayi premàõam ||10||

baladevaþ : idànãm iva puràpi maj-janmàdi-nityatà-j¤ànena bahånàü vimuktir abhåd iti tan-nityatàü draóhayitum àha vãteti | bahavo janà j¤àna-tapasà påtàþ santaþ purà mad-bhàvam àgatà ity anuùaïgaþ | maj-janmàdi-nityatva-viùayakaü yaj j¤ànaü tad eva duradhigama-÷ruti-yukti-sampàdyatvàt tapas tasmin j¤àne và yad vividha-kumata-kutarkàdi-nivàraõa-råpaü tapas tena påtà nirdhåtàvidyà ity arthaþ | mayi bhàvaü premàõaü vidyamànatàü và mat-sàkùàt-kçtim | kãdç÷às te ity àha vãteti | vãtàþ parityaktàs tan-nityatva-virodhiùu ràgàdayo yais te, na teùu ràgaü na bhayaü na ca krodhaü prakà÷ayantãty
arthaþ | tatra hetuþ - man-mayà mad-eka-niùñhà upà÷ritàþ saüsevamànàþ ||10||

__________________________________________________________

BhG 4.11

ye yathà màü prapadyante tàüs tathaiva bhajàmy aham |
mama vartmànuvartante manuùyàþ pàrtha sarva÷aþ ||11||

÷rãdharaþ : nanu tarhi kiü tvayy api vaiùamyam asti ? yad evaü tvad-eka-÷araõànàm evàtmàbhàvaü dadàsi nànyeùàü sakàmànàm iti | ata àha ya iti | yathà yena prakàreõa sakàmatayà niùkàmatayà và ye màü bhajante tàn ahaü tathaiva tad-apekùita-phala-dànena bhajàmi anugçhõàmi, na tu sakàmà màü vihàyendràdãn eva ye bhajante tàn aham upekùa iti mantavyam | yataþ sarva÷aþ sarva-prakàrair indràdi-sevakà api mamaiva vartma bhajana-màrgam anuvartante | indràdi-råpeõàpi mamaiva sevyatvàt ||11||

madhusådanaþ : nanu ye j¤àna-tapasà påtà niùkàmàs te tvad-bhàvaü gacchanti, ye tv apåtàþ sakàmàs te na gacchantãti phala-dàtus tava vaiùamya-nairghçõye syàtàm iti nety àha ye yatheti | ya àrtà arthàrthino jij¤àsavo j¤ànina÷ ca yathà yena prakàreõa sakàmatayà niùkàmatayà ca màm ã÷varaü sarva-phala-dàtàraü prapadyante bhajanti tàüs tathaiva tad-apekùita-phala-dànenaiva bhajàmy anugçhõàmy ahaü na viparyayeõa | tatràmumukùån àrtàn arthàrthina÷ càrti-haraõenàrtha-dànena cànugçhõàmi | jiij¤àsån vividiùanti yaj¤enety àdi-÷ruti-vihita-niùkàma-karmànuùñhàtén j¤àna-dànena j¤ànina÷ ca mumukùån mokùa-dànena na tv anya-kàmàyànyad dadàmãty arthaþ
|

nanu tathàpi sva-bhaktànàm eva phalaü dadàsi na tv anya-deva-bhaktànàm iti vaiùamyaü sthitam eveti nety àha mama sarvàtmano vàsudevasya vartma bhajana-màrgaü karma-j¤àna-lakùaõam anuvartante he pàrtha sarvaj¤aþ sarva-prakàrair indràdãn apy anuvartamànà manuùyà iti karmàdhikàriõaþ | indraü mitraü varuõam agnim àhuþ ity àdi-mantra-varõàt phalam ata upapatteþ [Vs. 3.2.38] iti nyàyàc ca sarva-råpeõàpi phala-dàtà bhagavàn eka evety arthaþ | tathà ca vakùyati ye 'py anya-devatà-bhaktà [Gãtà 9.23] ity àdi ||11||

vi÷vanàthaþ : nanu tvad-ekànta-bhaktàþ kilataj-janma-karmaõor nityatvaü manyanta eva | kecit tu j¤ànàdi-siddhy-arthaü tvàü prapannà j¤àni-prabhçtayas tvaj-janma-karmaõor nityatvaü nàpi manyanta iti tatràha ya iti | yathà yena prakàreõa màü prapadyante bhajante aham api tàüs tenaiva prakàreõa bhajàmi | bhajana-phalaü dadàmi | 

ayam arthaþ - ye mat-prabhor janma-karmaõã nitye eveti manasi kurvàõàs tat-tal-lãlàyàm eva kçta-manoratha-vi÷eùà màü bhajantaþ sukhayanty aham apã÷varatvàt kartum akartum anyathà kartum api samarthas teùàm api janma-karmaõor nityatvaü kartuü tàn sva-pàrùadãkçtya taiþ sàrdham eva yathà-samayam avatarann antar dadhàna÷ ca tàn pratikùaõam anugçhõann eva tad-bhajana-phalaü premàõam eva dadàmi | ye j¤àni-prabhçtayo maj-janma-karmaõor na÷varatvaü mad-vigrahasya màyà-mayatvaü ca manyamànà màü prapadyante aham api tàn punaþ punar na÷vara-janma-karmavato màyà-pà÷a-patitàn eva kurvàõas tat-pratiphalaü janma-mçtyu-duþkham eva dadàmi
| ye tu maj-janma-karmaõor nityatvaü mad-vigrahasya ca sac-cid-ànandatvaü manyamànà j¤àninaþ sva-j¤àna-siddhy-arthaü màü prapadyante, teùàü sva-deha-dvaya-bhaïgam evecchatàü mumukùåõàm ana÷varaü brahmànandam eva sampàdayan bhajana-phalam àvidyaka-janma-mçtyu-dhvaüsam eva dadàmi | tasmàn na kevalaü mad-bhaktà eva màü prapadyante, api tu sarva÷aþ sarve 'pi manuùyà j¤àninaþ karmiõo yogina÷ ca devatàntaropàsakà÷ ca mama vartmànuvartante mama sarva-svaråpatvàt j¤àna-karmàdikaü sarvaü màmakam eva vartmeti bhàvaþ ||11||

baladevaþ : nanu nitya-janmàdi-manoj¤aþ sarve÷varas tvaü mayàvagata-kvacittvaïguùñha-màtràdir apã÷varo janmàdi-÷ånyaþ ÷råyate | tat kiü tava tvad-upàsanasya ca vaividhyaü bhaved iti ced om ity àha ye yatheti | ye bhaktà màm ekaü vaidåryam iva bahu-råpaü sarve÷varaü yathà yena prakàreõa bhàveneti yàvat prapadyante bhajanti, tàn ahaü tàdç÷as tathaiva tad-bhàvànusàriõà råpeõa bhàvena ca bhajàmi sàkùàt bhavann anugçhõàmi | nånatàm eva-kàro nivartayati | ato mamaikasyaiva bahu-råpasya vartma-bahu-vidham upàsana-màrgam anàdi-pravçtta-tad-upàsaka-paramparànukampità manuùyàþ sarve 'nuvartante anusaranti ||11||

__________________________________________________________

BhG 4.12

kàïkùantaþ karmaõàü siddhiü yajanta iha devatàþ |
kùipraü hi mànuùe loke siddhir bhavati karmajà ||12||

÷rãdharaþ : tarhi mokùàrtham eva kim iti sarve tvàü na bhajantãti | ata àha kàïkùanta iti | karmaõàü siddhiü karma-phalaü kàïkùantaþ pràyeneha mànuùya-loke indràdi-devatà eva yajante | na tu sàkùàn màm eva | hi yasmàt karmajà siddhiþ karmajaü phalaü ÷ãghraü bhavati | na tu j¤àna-phalaü kaivalyaü, duùpràpyatvàj j¤ànasya ||12||

madhusådanaþ : nanu tvàm eva bhagavantaü vàsudevaü kim iti sarve na prapadyanta iti tatràha kàïkùanta iti | karmaõàü siddhiü phala-niùpattiü kàïkùanta iha loke devatà devàn indràgny-àdyàn yajante påjayanti aj¤àna-pratihatatvàn na tu niùkàmàþ santo màü bhagavantaü vàsudevam iti ÷eùaþ | kasmàt ? hi yasmàd indràdi-devatà-yàjinàü tat-phala-kàïkùiõàü karmajà siddhiþ karma-janyaü phalaü kùipraü ÷ãghram eva bhavati mànuùe loke | j¤àna-phalaü tv antaþkaraõa-÷uddhi-sàpekùatvàn na kùipraü
bhavati |

mànuùe loke karma-phalaü ÷ãghraü bhavatãti vi÷eùaõàd anya-loke 'pi varõà÷rama-dharma-vyatirikta-karma-phala-siddhir bhagavatà såcità | yatas tat tat kùudra-phala-siddhy-arthaü sa-kàmà mokùa-vimukhà anyà devatà yajante 'to na mumukùava iva màü vàsudevaü sàkùàt te prapadyanta ity arthaþ ||12||

vi÷vanàthaþ : tatràpi manuùyeùu madhye kàminas tu mama sàkùàd-bhåtam api bhakti-màrgaü parihàya ÷ãghra-phala-sàdhakaü karma-vartmaivànuvartanta ity àha kàïkùanta iti | karmajà siddhiþ svargàdimayã ||12||

baladevaþ : evaü pràsaïgikaü procya prakçtasya niùkàma-karmaõo j¤ànàkàratvaü vadiùyaüs tad anuùñhàtuü viralatvam àha kàïkùanta iti | iha loke 'nàdi-bhoga-vàsanà-niyantritàþ pràõinaþ karmaõàü siddhiü pa÷uputràdi-phala-niùpattiü kàïkùanto 'nityàlpa-dàn apãndràdi-devàn yajante sakàmaiþ karmabhir na tu sarva-deve÷varaü nityànanda-phala-pradam api màü niùkàmais tair yajante | hi yasmàd asmin mànuùe loke karmajà siddhiþ kùipraü bhavati | niùkàma-karmàràdhitàn matto j¤ànato mokùa-lakùaõà siddhis
tu cireõaiva bhavatãti | sarve lokà bhoga-vàsanà-grasta-sad-asad-vivekàþ ÷ãghra-bhogecchavas tad-arthaü mad-bhçtyàn devàn bhajanti | na tu ka÷cit sad-asad-vivekã saüsàra-duþkha-vitrasta-duþkha-nivçttaye niùkàma-karmabhiþ sarva-deve÷aü màü bhajatãti viralas tad-adhikàrãti bhàvaþ ||12||

__________________________________________________________

BhG 4.13

càtur-varõyaü mayà sçùñaü guõa-karma-vibhàga÷aþ |
tasya kartàram api màü viddhy akartàram avyayam ||13||

÷rãdharaþ : nanu kecit sakàmatayà pravartante, kecit niùkàmatayà iti karma-vaicitryam | tat-kartçõà ca bràhmaõàdãnàm uttama-madhyamàdi-vaicitryaü kurvatas tava kathaü vaiùamyaü nàsti ? ity à÷aïkyàha càturvarõyam iti | catvàro varõà eveti càturvarõyaü svàrthe ùya¤-pratyayaþ | ayam arthaþ -- sattva-pradhànà bràhmaõàs teùàü ÷ama-damàdãni karmàõi | sattva- rajaþ-pradhànàþ kùatriyàs teùàü ÷aurya-yuddhàdãni karmàõi | rajas- tamaþ-pradhànà vai÷yàs teùàü kçùi-vàõijyàdãni karmàõi | tamaþ-pradhànàþ ÷ådràs teùàü traivarõika-÷u÷råùàdãni
karmàõi | ity evaü guõànàü karmaõàü ca vibhàgai÷ càturvarõyaü mayaiva sçùñam iti satyam, tathàpy evaü tasya kartàram api phalato 'kartàram eva màü viddhi | tatra hetuþ -- avyayam àsakti-ràhityena ÷rama-rahitaü nà÷àdi-rahitaü và ||13||

madhusådanaþ : ÷arãràrambhaka-guõa-vaiùamyàd api na sarve samàna-svabhàvà ity àha càturvarõyam iti | catvàro varõà eva càturvarõyaü svàrthe ùya¤ | maye÷vareõa sçùñam utpàditaü guõa-karma-vibhàga÷o guõa-vibhàga÷aþ karma-vibhàga÷a÷ ca | tathà hi sattva-pradhànà bràhmaõàs teùàü ca sàttvikàni ÷ama-damàdãni karmàõi | sattvopasarjana-rajaþ-pradhànàþ kùatriyàs teùàü ca tàdç÷àni ÷aurya-tejaþ-prabhçtãni karmàõi | tama-upasarjana-rajaþ-pradhànà vai÷yàs teùàü ca kçùy-àdãni tàdç÷àni karmàõi | tamaþ-pradhànàþ ÷ådràs teùàü ca tàmasàni traivarõika-÷u÷råùàdãni
karmàõãti mànuùe loke vyavasthitàni | 

evaü tarhi viùama-svabhàva-càturvarõya-sraùñçtena tava vaiùamyaü durvàram ity à÷aïkya nety àha tasya viùama-svabhàvasya càturvarõyasya vyavahàra-dçùñyà kartàram api màü paramàrtha-dçùñyà viddhy akartàram avyayaü nirahaïkàratvenàkùãõa-mahimànam ||13||

vi÷vanàthaþ : nanu bhakti-j¤àna-màrgau mocakau, karma-màrgas tu bandhaka iti sarva-màrga-sraùñari tvayi parame÷vare vaiùamyaü prasaktam | tatra nahi nahãty àha càturvarõyam iti | catvàro varõà eva càturvarõyam | svàrthe ùya¤ | atra sattva-pradhànà bràhmaõàs teùàü ÷ama-damàdãni karmàõi | rajaþ-sattva-pradhànàþ kùatriyàs teùàü ÷aurya-yuddhàdãni karmàõi | tamo-rajaþ-pradhànà vai÷yàs teùàü kçùi-go-rakùàdãni karmàõi | tamaþ-pradhànàþ ÷ådràs teùàü paricaryàtmakaü karmety evaü guõa-karma-vibhàga÷o guõànàü karmaõàü ca vibhàgai÷ catvàro
varõà mayà dharma-màrgà÷ritatvena sçùñàþ | kintu teùàü kartàraü sraùñàram api màm akartàram asraùñàram eva viddhi | teùàü prakçti-guõa-sçùñatvàt prakçte÷ ca mac-chaktitvàt | sraùñàram api màü vastutas tv asraùñàram | mama prakçti-guõàtãta-svaråpatvàd iti bhàvaþ | ataevàvyayam | sraùñçtve 'pi na sàmyaü kiücid evety arthaþ ||13||

baladevaþ : atha niùkàma-karmànuùñhàna-virodhi-bhoga-vàsanà-vinà÷a-hetum àha càturvarõyam iti dvàbhyàm | catvàro varõà÷ càturvarõyaü svàrthikaþ ùya¤ | sattva-pradhànàþ vipràs teùàü ÷amàdãni karmàõi | rajaþ-sattva-pradhànàþ kùatriyàs teùàü yuddhàdãni | tamo-rajaþ-pradhànà vai÷yàs teùàü kçùy-àdãni | tamaþ-pradhànàþ ÷ådràs teùàü vipràdi-trika-paricaryàdãnãti guõa-vibhàgaiþ karma-vibhàgai÷ ca vibhaktà÷ catvàro varõàþ sarve÷vareõa mayà sçùñàþ sthiti-saühçtyor upalakùaõam etat | brahmàdi-stambàntasya
prapa¤casyàham eva sargàdi-karteti | yad àha såtrakàraþ - janmàdy asya yataþ [Vs 1.1.2] iti | tasya sargàdeþ kartàram api màü tat tat karmàntaritatvàd akartàraü viddhãti svasmin vaiùamyàdikaü parihçtam | etat pràhàvyayaym iti sraùñçtve 'pi sàmyàn na vyemãty arthaþ ||13||

__________________________________________________________

BhG 4.14

na màü karmàõi limpanti na me karma-phale spçhà |
iti màü yo 'bhijànàti karmabhir na sa badhyate ||14||

÷rãdharaþ : tad eva dar÷ayann àha na màm iti | karmàõi vi÷va-sçùñy-àdãny api màü na limpanty àsaktaü na kurvanti | nirahaïkàratvàn mama karma-phale spçhàbhàvàc ca | màü limpantãti kiü kartavyam ? yataþ karma-lepa-rahitatvena màü yo 'bhijànàti so 'pi karmabhir na badhyate | mama nirlepatve kàraõaü nirahaïkàratva-niþspçhatvàdikaü jànatas tasyàpy ahaïkàràdi-÷aithilyàt ||14||

madhusådanaþ : karmàõi vi÷va-sargàdãni màü nirahaïkàratvena kartçtvena kartçtvàbhimàna-hãnaü bhagavantaü na limpanti dehàrambhakatvena na badhnanti | evaü kartçtvaü niràkçtya bhoktçtvaü niràkaroti na me mamàpta-kàmasya karma-phale spçhà tçùõà àpta-kàmasya kà spçhà iti ÷ruteþ | kartçtvàbhimàna-phala-spçhàbhyàü hi karmàõi limpanti tad-abhàvàn na màü karmàõi limpantãti | evaü yo 'nyo 'pi màm akartàram abhoktàraü càtmatvenàbhijànàti karmabhir na sa badhyate 'kartràtma-j¤ànena mucyata ity arthaþ ||14||

vi÷vanàthaþ : nanv etat tàvad àstàm, samprati tvaü kùatriya-kule 'vatãrõaþ | kùatriya-jàty-ucitàni karmàõi pratyahaü karoùy eva | tatra kà vàrtà ity ata àha na màm iti | na limpanti jãvam iva na liptãkurvanti | nàpi jãvasyeva karma-phale svargàdau spçhà | parame÷varatvena svànanda-pårõatve 'pi loka-pravartanàrtham eva me karmàdi-karaõam iti bhàvaþ | iti màm iti | yas tu na jànàti sa karmabhir badhyata iti bhàvaþ ||14||

baladevaþ : etad vi÷adayati na màm iti | karmàõi vi÷va-sargàdãni màü na limpanti vaiùamyàdi-doùeõa jãvam iva liptaü na kurvanti, yat tàni sçjya-jãva-karma-prayuktàni na ca mat-prayuktàni na ca sargàdi-karma-phale mama spçhàsty ato na limpantãti | phala-spçhayà yaþ karmàõi karoti sa tat-phalair lipyate | ahaü tu svaråpànanda-pårõaþ prakçti-vilãna-kùetraj¤a-bubhukùàbhyudita-dayaþ | parjanyavan nimitta-màtraþ san tat-karmàõi pravartayàmãti | smçti÷ ca -

nimitta-màtram evàsau sçjyànàü sarga-karmaõi |
pradhàna-kàraõãbhåtà yato vai sçjya-÷aktayaþ || ity àdyà |

sçjyànàü deva-mànavàdi-bhàva-bhàjàü kùetraj¤ànàü sarga-kriyàyàm asau pare÷o nimitta-màtram eva devàdi-bhàva-vaicitryàü kàraõãbhåtàs tu sçjyànàü teùàü pràcãna-karma-÷aktaya eva bhavantãti tad-arthaþ | evam àha såtrakçt - vaiùamya-nairghçõyena [Vs. 2.1.35] ity àdinà | evaü j¤ànasya phalam àha iti màm iti | itthambhåtaü màü yo 'bhijànàti, sa tad-virodhibhis tad-dhetubhiþ pràcãna-karmabhir na badhyate | tair vimucyata ity arthaþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 4.15

evaü j¤àtvà kçtaü karma pårvair api mumukùubhiþ |
kuru karmaiva tasmàt tvaü pårvaiþ pårvataraü kçtam ||15||

÷rãdharaþ : ye yathà màm ity àdi caturbhiþ ÷lokaiþ pràsaïgikam ã÷varasya vaiùamyaü parihçtya pårvoktam eva karma-yogaü prapa¤cayitum anusmàrayati evam iti | ahaïkàràdi-ràhityena kçtaü karma bandhakaü na bhavati | ity evaü j¤àtvà pårvair janakàdibhir api mumukùubhiþ sattva-÷uddhy-arthaü pårvataraü yugàntareùv api kçtam | tasmàt tvam api prathamaü karmaiva kuru ||15||

madhusådanaþ : yato nàhaü kartà na me karma-phala-spçheti j¤ànàt karmabhir na badhyate 'ta àha evam iti | evam àtmano 'kartuþ karmàlepaü j¤àtvà kçtaü karma pårvair atikràntair api asmin yuge yayàti-yadu-prabhçtibhir mumukùubhiþ | tasmàt tvam api karmaiva kuru na tåùõãm àsanaü nàpi saünyàsam | yady atattvavit tadàtma-÷uddhy-arthaü tattva-vic cel loka-saïgrahàrtham | pårvair janakàdibhiþ pårvataram atipårvaü yugàntare kçtam | etenàsmin yuge 'nya-yuge ca pårva-pårvataraiþ kçtatvàd ava÷yaü tvayà kartavyaü karmeti dar÷ayati ||15||

vi÷vanàthaþ : evambhåtam eva màü j¤àtvà pårvair janakàdibhir api loka-pravartanàrtham eva karma kçtam ||15||

baladevaþ : evam iti | màm eva j¤àtvà tad-anusàribhir mac-chiùyaiþ pårvair vivasvad-àdibhir mumukùubhir niùkàmaü karma kçtam | tasmàt tvam api karmaiva tat kuru | na karma-saünyàsam | a÷uddha-citta÷ cej j¤àna-garbhàyai citta-÷uddhyai ÷uddha-citta÷ cel loka-saïgrahàyety arthaþ | kãdç÷aü pårvais taiþ kçtaü ? pårvataraü atipràcãnam ||15||

__________________________________________________________

BhG 4.16

kiü karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitàþ |
tat te karma pravakùyàmi yaj j¤àtvà mokùyase '÷ubhàt ||16||

÷rãdharaþ : tac ca tattvavidbhiþ saha vicàrya kartavyam | na loka-paramparà-màtreõety àha kiü karmeti | kiü karma ? kãdç÷aü karma-karaõam | kim akarma ? kãdç÷aü karmàkaraõam | ity asminn arthe vivekino 'pi mohitàþ | ato yaj j¤àtà yad-anuùñhàyà÷ubhàt saüsàràn mokùyase mukto bhaviùyasi tat karmàkarma ca tubhyam ahaü pravakùyàmi tac chçõu ||16||

madhusådanaþ : nanu karma-viùaye kiü ka÷cit saü÷ayo 'py asti yena pårvaiþ pårvataraü kçtam ity atinirbadhnàsi ? asty evety àha kiü karmeti | nau-sthasya niùkriyeùv api tañastha-vçkùeùu gamana-bhrama-dar÷anàt tathà dåràc cakùuþ-saünikçùñeùu gacchatsv api puruùeùv agamana-bhrama-dar÷anàt paramàrthataþ kiü karma kiü và paramàrthato 'karmeti kavayo medhàvino 'py atràsmin viùaye mohità mohaü nirõayàsàmarthyaü pràptà atyanta-durniråpatvàd ity arthaþ | tat tasmàt te tubhyam ahaü karma, a-kàra-pra÷leùeõa cchedàd akarma
ca pravakùyàmi prakarùeõa sandehocchedena vakùyàmi | yat karmàkarma-svaråpaü j¤àtvà mokùyase mukto bhaviùyasy a÷ubhàt saüsàràt ||16||

vi÷vanàthaþ : kiü ca karmàpi na gatànugatika-nyàyenaiva kevalaü vivekinà kartavyam | kintu tasya prakàra-vi÷eùaü j¤àtvaivety atas tasya prathamaü durj¤eyatvam àha ||16||

baladevaþ : nanu kiü karma-viùayakaþ ka÷cit sandeho 'py asti yataþ pårvaiþ pårvataraü kçtam ity atinirbandhàd bravãùãti ced asty evety àha kiü karmeti | mumukùubhir anuùñheyaü karma kiü råpaü syàd akarma ca karmànyat tad-antargataü j¤ànaü ca kiü råpam ity arthaþ | tad-anyatve enaü ca | atràrthe kavayo dhãmanto 'pi mohitàs tad-yàthàtmya-nirõayàsàmarthyàn mohaü pràpuþ | ahaü sarve÷aþ sarvaj¤as te tubhyaü tat karma a-kàra-pra÷leùàd akarma ca pravakùyàmi yaj j¤àtvànuùñhàya pràpya cà÷ubhàt saüsàràn
mokùyase ||16||

__________________________________________________________

BhG 4.17

karmaõo hy api boddhavyaü boddhavyaü ca vikarmaõaþ |
akarmaõa÷ ca boddhavyaü gahanà karmaõo gatiþ ||17||

÷rãdharaþ : nanu loka-prasiddham eva karma dehàdi-vyàpàràtmakam | akarma tad-avyàpàràtmakam | ataþ katham ucyate kavayo 'py atra mohaü pràptà iti ? tatràha karmaõa iti | karmaõo vihita-vyàpàrasyàpi tattvaü boddhavyam asti | na tu loka-prasiddha-màtram eva | akarmaõo 'vihita-vyàpàrasyàpi tattvaü boddhavyam asti | vikarmaõo niùiddha-vyàpàrasyàpi tattvaü boddhavyam asti | yataþ karmaõo gatir gahanà | karmaõa ity upalakùaõàrtham | karmàkarma-vikarmaõàü tattvaü durvij¤eyam ity arthaþ ||17||

madhusådanaþ : nanu sarva-loka-prasiddhatvàd aham evaitaj jànàmi dehendriyàdi-vyàpàraþ karma tåùõãm àsanam akarmeti tatra kiü tvayà vaktavyam iti tatràha karmaõa iti | hi yasmàt karmaõaþ ÷àstra-vihitasyàpi tattvaü boddhavyam asti, vikarmaõa÷ ca pratiùiddhasya, akarmaõa÷ ca tåùõãmbhàvasya | atra vàkya-traye 'pi tattvam asãty adhyàhàraþ | yasmàd gahanà durj¤ànà | karmaõa ity upalakùaõaü karmàkarma-vikarmaõàm | gatis tattvam ity arthaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : niùiddhàcaraõaü durgati-pràpakam iti tattvam | tathàkarmaõaþ karmàkaraõasyàpi sannyàsinaþ kãdç÷aü karmàkaraõaü ÷ubhadam iti | anyathà niþ÷reyasaü kathaü hasta-gataü syàd iti bhàvaþ | karmaõa ity upalakùaõaü karmàkarma-vikarmaõàm | gatis tattvam | gahanà durgamà ||17||

baladevaþ : nanu kavayo 'pi mohaü pràpur iti cet tatràha karmaõo hãti | karmaõo niùkàmasya mumukùubhir anuùñhàtavyasya svaråpaü boddhavyam | vikarmaõo j¤àna-viruddhasya kàmya-karmaõaþ svaråpaü boddhavyam | akarmaõa÷ ca karma-bhinnasya j¤ànasya ca svaråpaü boddhavyam | tat-tat-svaråpavidbhiþ sàrdhaü vicàryam ity arthaþ | karmaõo 'karmaõa÷ ca gatir gahanà durgamà | ataþ kavayo 'pi tatra mohitàþ ||17||

__________________________________________________________

BhG 4.18

karmaõy akarma yaþ pa÷yed akarmaõi ca karma yaþ |
sa buddhimàn manuùyeùu sa yuktaþ kçtsna-karma-kçt ||18||

÷rãdharaþ : tad evaü karmàdãnàü durvij¤eyatvaü dar÷ayann àha karmaõãti | parame÷varàràdhana-lakùaõe karmaõi karma-viùaye akarma karmedaü na bhavatãti yaþ pa÷yet | tasya j¤àna-hetutvena bandhakatvàbhàvàt | akarmaõi ca vihitàkaraõe karma yaþ pa÷yet pratyavàyotpàdakatvena bandha-hetutvàt | manuùyeùu karma kurvàõeùu sa buddhimàn vyavasàyàtmaka-buddhimattvàc chreùñhaþ | taü stauti sa yukto yogã | tena karmaõà j¤àna-yogàvàpteþ | sa eva kçtsna-karma-kartà ca | sarvataþ samplutodaka-sthànãye ca tasmin karmaõi sarva-karma-phalànàm antarbhàvàt tad evam àrurukùoþ karma-yogàdhikàràvasthàyàü na karmaõàm
anàrambhàd ity àdinokta eva karma-yogaþ spaùñãkçtaþ | tat-prapa¤ca-råpatvàc càsya prakaraõasya na paunaruktya-doùaþ | anenaiva yogàråóhàvasthàyàü yas tv àtma-ratir eva syàd ity àdinà yaþ karmànupayoga uktas tasyàpy arthàt prapa¤caþ kçto veditavyaþ | yad àrurukùor api karma bandhakaü na bhavati tad-àråóhasya kuto bandhakaü syàt ity atràpi ÷loko yujyate | 

yad và, karmaõi dehendriyàdi-vyàpàre vartamàne 'py àtmano dehàdi-vyatirekànubhavena akarma svàbhàvikaü niaùkarmyam eva yaþ pa÷yet tathà akarmaõi ca j¤àna-rahite duþkha-buddhyà karmaõàü tyàge karma yaþ pa÷yet tasya prayatna-sàdhyatvena mithyàcàratvàt | tad uktaü karmendriyàõi saüyamyety àdinà | ya evambhåtaþ sa tu sarveùu manuùyeùu buddhimàn paõóitaþ | tatra hetuþ - yataþ kçtsnàni sarvàõi yadçcchayà pràptàny àhàràdãni karmàõi kurvann api sa yukta eva akartràtma-j¤ànena samàdhistha evety arthaþ | anenanaiva j¤àninaþ svabhàvàd àpannaü kala¤ja-bhakùaõàdikaü na doùàya | aj¤asya tu
ràgataþ kçtaü doùàya iti vikarmaõo 'pi tattvaü niråpitaü draùñavyam ||18||

madhusådanaþ : kãdç÷aü tarhi karmàdãnàü tattvam iti tad àha karmaõãti | karmaõi dehendriyàdi-vyàpàre vihite pratiùiddhe càhaü karomãti dharmy-adhyàsenàtmany àropit## | nau-sthenàcalatsu tañastha-vçkùàdiùu samàropite calana ivàkartàtma-svaråpàlocanena vastutaþ karmàbhàvaü tañastha-vçkùàdiùv iva yaþ pa÷yet pa÷yati | tathà dehendriyàdiùu triguõa-màyà-pariõàmatvena sarvadà savyàpàreùu nirvyàpàras tåùõãü sukham àsa ity abhimànena samàropite 'karmaõi vyàpàroparame dårastha-cakùuþ-saünikçùña-puruùeùu gacchatsv apy agamana iva sarvadà sa-vyàpàra-dehendriyàdi-svaråpa-paryàlocanena
vastu-gatyà karma nivçttyàkhya-prayatna-råpaü vyàpàraü yaþ pa÷yed udàhçta-puruùeùu gamanam iva | audàsãnyàvasthàyàm apy udàsãno 'ham àsa ity abhimàna eva karma | etàdç÷aþ paramàrtha-dar÷ã sa buddhimàn ity àdinà buddhimattva-yoga-yuktatva-sarva-karma-kçttvais tribhir dharmaiþ ståyate |
 
atra prathama-pàdena karma-vikarmaõos tattvaü karma-÷abdasya vihita-pratiùiddha-paratvàt | dvitãya-pàdena càkarmaõas tattvaü dar÷itam iti draùñavyam | tatra yat tvaü manyase karmaõo bandha-hetutvàt tåùõãm eva mayà sukhena sthàtavyam iti tan mçùà | asati kartçtvàbhimàne vihitasya pratiùiddhasya và karmaõo bandha-hetutvàbhàvàt | tathà ca vyàkhyàtaü na màü karmàõi limpanti [Gãtà 4.14] ity àdinà | satica kartçtvàbhimàne tåùõãm aham àsa ity audàsãnyàbhimànàtmakaü yat karma tad api bandha-hetur eva vastu-tattvàparij¤ànàt | tasmàt karma-vikarmàkarmaõàü tattvam ãdç÷aü j¤àtvà vikarmàkarmaõã parityajya kartçtvàbhimàna-phalàbhisandhi-hànena vihitaü karmaiva kurv ity abhipràyaþ |

aparà vyàkhyà karmaõi j¤àna-karmaõi dç÷ye jaóe sad-råpeõa sphuraõa-råpeõa cànusyåtaü sarva-bhramàdhiùñhànam akarmàvedyaü sva-prakà÷a-caitanyaü paramàrtha-dçùñyà yaþ pa÷yet | tathàkarmaõi ca sva-prakà÷e dçg-vastuni kalpitaü karma dç÷yaü màyà-mayaü na paramàrtha-sat | dçg-dç÷yayoþ sambandhànupapatteþ -

yas tu sarvàõi bhåtàni àtmany evànupa÷yati |
sarva-bhåteùu càtmànaü tato na vijugupsate || [ä÷aU 6] iti ÷ruteþ |

evaü parasparàdhyàse 'pi ÷uddhaü vastu yaþ pa÷yati manuùyeùu madhye sa eva buddhimàn nànyaþ | asya paramàrtha-dar÷itvàd anyasya càparamàrtha-dar÷itvàt | sa ca buddhi-sàdhana-yogya-yukto 'ntaþ-karaõa-÷uddhy-aikàgra-cittaþ | ataþ sa evàntaþkaraõa-÷uddhi-sàdhana-kçtsna-karma-kçd iti vàstava-dharmair eva ståyate | yasmàd evaü tasmàt tvam api paramàrtha-dar÷ã bhava tàvataiva kçtsna-karma-kàritvopapatter ity abhipràyaþ |

ato yad uktaü yaj j¤àtvà mokùyase '÷ubhàd iti | yac coktaü karmàdãnàü tattvaü boddhavyam astãti sa buddhimàn ity àdi-stuti÷ ca | tat sarvaü paramàrtha-dar÷ane saügacchate | anya-j¤ànàd a÷ubhàt saüsàràn mokùànupapatteþ | atattvaü cànyan na boddhavyaü na và yaj-j¤àne buddhimattvam iti yuktaiva paramàrtha-dar÷inàü vyàkhyà | 

yat tu vyàkhyànaü karmaõi nitye parame÷varàrthe 'nuùñhãyamàne bandha-hetutvàbhàvàd akarmedam iti yaþ pa÷yet | tathàkarmaõi ca nitya-karmàkaraõe pratyavàya-hetutvena karmedam iti yaþ pa÷yet sa buddhimàn ity àdi tad asaïgatam eva | nitya-karmaõy akarmedam iti j¤ànasyà÷ubha-mokùa-hetutvàbhàvàt, mithyàj¤ànatvena tasyivà÷ubhatvàc ca | na caitàdç÷aü mithyà-j¤ànaü boddhavyaü tattvaü nàpy etàdç÷a-j¤àne buddhimattvàdi-stuty-upapattir bhràntitvàt | nitya-karmànuùñhànaü hi svaråpato 'ntaþkaraõa-÷uddhi-dvàropayujyate na tatràkarma-buddhiþ kutràpy upayujyate ÷àstreõa nàmàdiùu brahma-dçùñivad avihitatvàt | nàpãdam eva vàkyaü tad-vidhàyakam upakramàdi-virodhasyokteþ
| evaü nitya-karmàkaraõam api svaråpato nitya-karma-viruddha-karma-lakùakatayopayujyate na tu tatra karma-dçùñiþ kvàpy upayujyate | nàpi nitya-karmàkaraõàt pratyavàyaþ | abhàvàd bhàvotpatty-ayogàt | anyathà tad-avi÷eùeõa sarvadà kàryotpatti-prasaïgàt | bhàvàrthàþ karma-÷abdàs tebhyaþ kriyà pratãyetaiùa hy artho vidhãyata iti nyàyena bhàvàrthasyaivàpårva-janakatvàt | atiràtre ùoóa÷inaü na gçhõàti ity àdàv api saïkalpa-vi÷eùasyaivàpårva-janakatvàbhyupagamàt | nekùetodyantam àdityam ity àdi-prajàpati-vratavat | ato nitya-karmànuùñhànàrhe kàle tad-viruddhatayà yad-upave÷anàdi karma tad eva nitya-karmàkaraõopalakùitaü pratyavàya-hetur iti vaidikànàü
siddhàntaþ | ataevàkurvan vihitaü karmety atra lakùaõàrthe ÷atà vyàkhyàtaþ | lakùaõa-hetvoþ kriyàyà ity avi÷eùa-smaraõe 'py atra hetutvànupapatteþ | tasmàn mithyà-dar÷anàpanode prastute mithyà-dar÷ana-vyàkhyànaü na ÷obhatetaràm | nàpi nityànuùñhàna-param evaitad vàkyaü nityàni kuryàd ity arthe karmaõy akarma yaþ pa÷yed ity àdi tad-abodhakaraü vàkyaü prayu¤jànasya bhagavataþ pratàrakatvàpatter ity àdi bhàùya eva vistareõa vyàkhyàtam ity uparamyate ||18||

vi÷vanàthaþ : tatra karmàkarmaõos tattva-bodham àha karmaõãti | ÷uddhàntaþ-karaõasya j¤ànavattve 'pi janakàder ivàkçta-sannyàsasya karmaõy anuùñhãyamàne niùkàma-karma-yoge akarma | karmedaü na bhavatãti yaþ pa÷yet tat-karmaõo bandhakatvàbhàvàt iti bhàvaþ | tathà÷uddhàntaþkaraõasya j¤ànàbhàve 'pi ÷àstraj¤atvàt j¤àna-vàvadåkasya sannyàsino 'karmaõi karmàkaraõe karma pa÷yet durgati-pràpakaü karma-bandham evopalabhate | sa eva buddhimàn | sa tu kçtsna-karmàõy eva karoti, na tu tasya j¤àna-vàvadåkasya j¤àni-màninaþ saïgenàpi tad-vacasàpi sannyàsaü na karotãti bhàvaþ | tathà ca bhagavad-vàkyam -

yas tv asaüyata-ùaó-vargaþ pracaõóendriya-sàrathiþ |
j¤àna-vairàgya-rahitas tri-daõóam upajãvati ||
suràn àtmànam àtma-sthaü nihnute màü ca dharma-hà |
avipakva-kaùàyo  'smàd amuùmàc ca vihãyate || [BhP 11.18.40-1] iti ||18||

baladevaþ : karmàkarmaõor boddhavyaü svaråpam àha karmaõãti | anuùñhãyamàne niùkàme karmaõi yo 'karma prastutatvàt karmaõy àtma-j¤ànaü pa÷yet, akarmaõy àtma-j¤àne yaþ karma pa÷yet | etad uktaü bhavati - yo mumukùur hçd-vi÷uddhaye kriyamàõaü karmàtma-j¤ànànusandhi-garbhatvàj j¤ànàkàraü, tac ca j¤ànaü karma-dvàrakatvàt karmàkàraü pa÷yet | ubhayor ekàtmodde÷yatvàd ubhayam ekaü vidyàd ity arthaþ | evam eva vakùyate sàïkhya-yogau pçthag bàlàþ ity àdineti | evam anuùñhãyamàne karmaõi àtma-yàthàtmyaü yo 'nusandhatte sa manuùyeùu buddhimàn paõóitaþ | yukto mokùa-yogyaþ
| kçtsna-karma-kçt sarveùàü karma-phalànàm àtma-j¤àna-sukhàntarbhåtatvàt ||18||

__________________________________________________________

BhG 4.19

yasya sarve samàrambhàþ kàma-saükalpa-varjitàþ |
j¤ànàgni-dagdha-karmàõaü tam àhuþ paõóitaü budhàþ ||19||

÷rãdharaþ : karmaõy akarma yaþ pa÷yed ity anena ÷ruty-arthàrthàpattibhyàü yad uktam artha-dvandvaü tad eva spaùñayati yasyeti pa¤cabhiþ | samyag àrabhyanta iti samàrambhàþ karmàõi | kàmyata iti kàmaþ phalam | tat-saïkalpena varjità yasya bhavanti taü paõóitam àhuþ | tatra hetur yatas taiþ samàrambhaiþ ÷uddhe citte sati jàtena j¤ànàgninà dagdhàny akarmatàü nãtàni karmàõi yasya tam | àråóhàvasthàyàü tu kàmaþ phala-hetu-viùayaþ | tad-artham idaü kartavyam iti kartavya-viùayaþ saïkalpaþ | tàbhyàü varjitàþ | ÷eùaü spaùñam ||19||

madhusådanaþ : tad etat paramàrtha-dar÷inaþ kartçtvàbhimànàbhàvena karmàliptatvaü prapa¤cyate yasya sarva ity àdi brahma-karma-samàdhinety antena | yasya pårvokta-paramàrtha-dar÷inaþ sarve yàvanto vaidikà laukikà và samàrambhàþ samàrabhyanta iti vyutpattyà karmàõi kàma-saïkalpa-varjitàþ kàmaþ phala-tçùõà saïkalpo 'haü karomãti kartçtvàbhimànas tàbhyàü varjitàþ | loka-saïgrahàthaü và jãvana-màtràrthaü và pràrabdha-karma-vegàd vçthà-ceùñà-råpà bhavanti | taü karmàdàv akarmàdi-dar÷anaü j¤ànaü tad evàgnis tena dagdhàni ÷ubhà÷ubha-lakùaõàni karmàõi yasya tad-adhigama uttara-pårvàrdhayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àt
[Vs 4.1.13] iti nyàyàt | j¤ànàgni-dagdha-karmàõaü taü budhà brahma-vidaþ paramàrthataþ paõóitam àhuþ | samyag-dar÷ã hi paõóita ucyate na tu bhrànta ity arthaþ ||19||

vi÷vanàthaþ : uktam arthaü vivçõoti yasyeti pa¤cabhiþ | samyag àrabhyanta iti samàrambhàþ karmàõi | kàmaþ phalaü, tat-saïkalpena varjitàþ | j¤ànam evàgnis tena dagdhàni karmàõi kriyamàõàni vihitàni niùiddhàni ca yasya saþ | etena vikarmaõa÷ ca boddhavyam ity api vivçtam | etàdç÷àdhikàriõi karma yathà akarma pa÷yet, tathaiva vikarmàpy akarmaiva pa÷yed iti pårva-÷lokasyaiva saïgatiþ | yad agre vakùyate -

api ced asi pàpebhyaþ sarvebhyaþ pàpa-kçttamaþ |
sarvaü j¤àna-plavenaiva vçjinaü santariùyasi ||
yathaidhàüsi samiddho 'gnir bhasmasàt kurute 'rjuna |
j¤ànàgniþ sarva-karmàõi bhasmasàt kurute tathà || [Gãtà 4.36-37] iti ||19||

baladevaþ : karmaõo j¤ànàkàram àha yasyeti pa¤cabhiþ | samàrambhàþ karmàõi kàmyanta iti kàmàþ phalàni tat-saïkalpena varjitàþ ÷ånyà yasya karmabhir àtmodde÷ino bhavanti | taü budhàþ paõóitam àtmaj¤am àhuþ | tatra hetuþ - j¤àneti | taiþ samàrambhair hçd-vi÷uddhau satyàm àvirbhåtenàtma-j¤ànàgninà dagdhàni saücitàni karmàõi yasya tam ||19||

__________________________________________________________

BhG 4.20

tyaktvà karma-phalàsaïgaü nitya-tçpto nirà÷rayaþ |
karmaõy abhipravçtto 'pi naiva kiücit karoti saþ ||20||

÷rãdharaþ : kiü ca tyaktveti | karmaõi tat-phale càsaktiü tyaktvà nityena nijànandena tçptaþ | ataeva yoga-kùemàrtham à÷rayaõãya-rahitaþ | evambhåto yaþ svàbhàvike vihite và karmaõy abhitaþ pravçtto 'pi kiücid eva naiva karoti | tasya karmàkarmatàm àpadyata ity arthaþ ||20||

madhusådanaþ : bhavatu j¤ànàgninà pràktanànàm apràrabdha-karmaõàü dàha àgàminàü cànutpattiþ | j¤ànotpatti-kàle kriyamàõaü tu pårvottarayor anantar-bhàvàt phalàya bhaved iti bhavet kasyacid à÷aïkà tàm apanudaty àha tyaktveti | karmaõi phale càsaïgaü kartçtvàbhimànaü bhogàbhilàùaü ca tyaktvàkartr-abhoktr-àtma-samyag-dar÷anena bàdhitvà nitya-tçptaþ paramànanda-svaråpa-làbhena sarvatra niràkàïkùaþ | nirà÷raya à÷rayo dehendriyàdir advaita-dar÷anena nirgato yasmàt sa nirà÷rayo dehendriyàdy-abhimàna-÷ånyaþ | phala-kàmanàyàþ kartçtvàbhimànasya ca nivçttau hetu-garbhaü krameõa vi÷eùaõa-dvayam | evambhåto jãvanmukto vyutthàna-da÷àyàü
karmaõi vaidike laukike vàbhipravçtto 'pi pràrabdha-karma-va÷àl loka-dçùñyàbhitaþ sàïgopàïgànuùñhànàya pravçtto 'pi sva-dçùñyà naiva kiücit karoti sa niùkriyàtma-dar÷anena bàdhitatvàd ity arthaþ ||20||

vi÷vanàthaþ : nitya-tçpto nityaü nijànandaena tçptaþ | nirà÷rayaþ svayoga-kùemàrthaü na kam apy à÷rayate ||20||

baladevaþ : uktam arthaü vi÷adayati tyaktveti | karma-phale saïgaü tyaktvà nityenàtmanànubhåtena tçpto nirà÷rayo yoga-kùemaàrtahm apy à÷raya-rahita ãdç÷o yo 'dhikàrã sa karmaõy abhitaþ pravçtto 'pi naiva kiücit karoti | karmànuùñhànàpade÷ena j¤àna-niùñhàm eva sampàdayatãty àrurukùor da÷eyam | etena vikarmaõaþ svaråpaü bandhakatvaü boddhavyam ity uktaü bhavati ||20||

__________________________________________________________

BhG 4.21

nirà÷ãr yata-cittàtmà tyakta-sarva-parigrahaþ |
÷àrãraü kevalaü karma kurvan nàpnoti kilbiùam ||21||

÷rãdharaþ : kiü ca nirà÷ãr iti | nirgatà à÷iùaþ kàmanà yasmàt | yataü niyataü cittam àtmà ÷arãraü ca yasya | tyaktàþ sarve parigraho yena | sa ÷arãraü ÷arãra-màtra-nirvartyaü kartçtvàbhinive÷a-rahitaü kurvann api kilbiùam bandhanaü na pràpnoti | yogàråóha-pakùe ÷àrãra-nirvàha-màtropayogi svàbhàvikaü bhikùàñanàdi kurvann api kilbiùaü vihitàkaraõa-nimitta-doùaü na pràpnoti ||21||

madhusådanaþ : yadàtyanta-vikùepa-hetor api jyotiùñomàdeþ samyag-j¤àna-va÷àn na tat-phala-janakatvaü tadà ÷arãra-sthiti-màtra-hetor avikùepakasya bhikùàñanàder nàsty eva bandha-hetutvam iti kaimutya-nyàyenàha nirà÷ãr iti | nirà÷ãr gata-tçùõo yata-cittàtmà cittam antaþkaraõam àtmà bàhyendriya-sahito dehas tau saüyatau pratyàhàreõa nigçhãtau yena saþ | yato jitendriyo 'to vigata-tçùõatvàt tyakta-sarva-parigrahas tyaktàþ sarve parigrahà bhogopakaraõàni yena saþ | etàdç÷o 'pi pràrabdha-karma-va÷àc chàrãraü ÷arãra-sthiti-màtra-prayojanaü kaupãnàcchàdanàdi-grahaõa-bhikùàñanàdi-råpaü yatiü prati ÷àstràbhyanuj¤àtaü karma
kàyikaü vàcikaü mànasaü ca, tad api kevalaü kartçtvàbhimàna-÷ånyaü paràdhyàropita-kartçtvena kurvan paramàrthato 'kartràtma-dar÷anàn nàpnoti na pràpnoti kilbiùaü dharmàdharma-phala-bhåtam aniùñaü saüsàraü pàpavat puõyasyàpy aniùña-phalatvena kilbiùatvam |

ye tu ÷arãra-nirvartyaü ÷àrãram iti vyàcakùate tan mate kevalaü karma kurvann ity ato 'dhikàrthàlàbhàd avyàvartakatvena ÷àrãra-padasya vaiyarthyam | atha vàcika-mànasika-vyàvartanàtham iti bråyàt tadà karma-padasya vihita-màtra-paratvena ÷àrãraü vihitaü karma kurvan nàpnoti kilbiùam ity aprasakta-pratiùedho 'narthakaþ | pratiùiddha-sàdhàraõa-paratve 'py evam eva vyàghàta iti bhàùya eva vistaraþ ||21||

vi÷vanàthaþ : àtmà sthåla-dehaþ | ÷àrãraü ÷àrãra-nirvàhàrthaü karmàsat-pratigrahàdikaü kurvann api kilbiùaü pàpaü nàpnotãty etad api vikarmaõa÷ ca boddhavyam ity asya vivaraõam ||21||

baladevaþ : athàråóhasya da÷àm àha nirà÷ãr iti tribhiþ | nirgatà à÷ãþ phalecchà yasmàt sa | yata-cittàtmà va÷ãkçta-citta-dehas tyakta-sarva-parigraha àtmaikàvalokanàrthatvàt pràkçteùu vastuùu mamatva-varjitaþ | ÷àrãraü karma ÷arãra-nirvàhàrthaü karmàsat-parigrahàdi kurvann api kilbiùaü pàpaü nàpnoti ||21||

__________________________________________________________

BhG 4.22

yadçcchà-làbha-santuùño dvandvàtãto vimatsaraþ |
samaþ siddhàv asiddhau ca kçtvàpi na nibadhyate ||22||

÷rãdharaþ : kiü ca yadçcchà-làbheti | apràrthitopasthito làbho yadçcchà-làbhaþ | tena santuùñaþ | dvandvàni ÷ãtoùõàdãny atãto 'tikràntaþ | tat-sahana-÷ãla ity arthaþ | vimatsaro nirvairaþ | yadçcchà-làbhasyàpi siddhàv asiddhau ca samo harùa-viùàda-rahitaþ | ya evambhåtaþ sa pårvottara-bhåmikayor yathàyathaü vihitaü svàbhàvikaü và karma kçtvàpi bandhaü na pràpnoti ||22||

madhusådanaþ : tyakta-sarva-parigrahasya yateþ ÷arãra-sthiti-màtra-prayojanaü karmàbhyanuj¤àtaü tatrànnàcchàdanàdi-vyatirekeõa ÷arãra-sthiter asaübhavàd yàc¤àdinàpi sva-prayatnenànnàdikaü sampàdyam iti pràpte niyamàyàha yadçcchà-làbheti | ÷àstrànanumata-prayatna-vyatireko yadçcchà tayaiva yo làbho 'nnàcchàdanàdeþ ÷àstrànumatasya sa yadçcchàlàbhas tena santuùñas tad-adhika-tçùõà-rahitaþ | tathà ca ÷àstraü bhaikùaü caret iti prakçùya ayàcitam asaük ptam upapannaü yadçcchayà iti yàc¤à-saükalpàdi-prayatnaü vàrayati | manur api -

na cotpàta-nimittàbhyàü na nakùatràïgavidyayà |
nànu÷àsana-vàdàbhyàü bhikùàü lipseta karhicit || [Manu 6.50] iti |

yatayo bhikùàrthaü gràmaü vi÷antãty àdi-÷àstrànumatas tu prayatnaþ kartavya eva | evaü labdhavyam api ÷àstra-niyatam eva -

     kaupãna-yugalaü vàsaþ kanthàü ÷ãta-nivàriõãm |
     pàduke càpi gçhõãyàt kuryàn nànyasya saïgraham || ity àdi | 

evam anyad api vidhi-niùedha-råpaü ÷àstram åhyam | 
nanu sva-prayatnam antareõàlàbhe ÷ãtoùõàdi-pãóitaþ kathaü jãved ata àha dvandvàtãta dvandvàni kùut-pipàsà-÷ãtoùõa-varùàdãni atãto 'tikràntaþ samàdhi-da÷àyàü teùàm asphuraõàt | vyutthàna-da÷àyàü sphuraõe 'pi paramànandàdvitãyàkartr-abhoktr-àtma-pratyayena bàdhàt tair dvandvair upahanyamàno 'py akùubhita-cittaþ | ataeva parasya làbhe svasyàlàbhe ca vimatsaraþ parotkarùàsahana-pårvikà svotkarùa-và¤chà matsaras tad-rahito 'dvitãyàtma-dar÷anena nirvaira-buddhiþ | ataeva samas tulyo yadçcchà-làbhasya siddhàv asiddhau ca siddhau na hçùño nàpy asiddhau viùaõõaþ sa svànubhavenàkartaiva parair àropita-kartçtvaþ
÷arãra-sthiti-màtra-prayojanaü bhikùàñanàdi-råpaü karma kçtvàpi na nibadhyate bandha-hetoþ sa-hetukasya karmaõo j¤ànàgninà dagdhatvàd iti pårvoktànuvàdaþ ||22||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : atha ÷arãra-nirvàhàrtham annàcchàdanàdikaü sva-prayatnena na sampàdyam ity àha yadçcchayeti | yàc¤àü vinaiva làbho yadçcchà-làbhas tena santuùñas tçptaþ | dvandvàni ÷ãtoùõàdãny atãtas tat-sahiùõuþ | vimatsaro 'nyair upadruto 'pi taiþ saha vairam akurvan yadçcchà-làbha-siddhau harùasya tad-asiddhau viùàdasya càbhàvàt sama evaübhåtaþ ÷àrãraü karma kçtvàpi tena tena na badhyate j¤àna-niùñhà-prabhàvàn na lipyate ||22||

__________________________________________________________

BhG 4.23

gata-saïgasya muktasya j¤ànàvasthita-cetasaþ |
yaj¤àyàcarataþ karma samagraü pravilãyate ||23||

÷rãdharaþ : kiü ca gata-saïgasyeti | gata-saïgasya niùkàmasya ràgàdibhir muktasya | j¤àne 'vasthitaü ceto yasya tasya | yaj¤àya parame÷varàrthaü karmàcarataþ sataþ samagraü savàsanaü karma pravilãyate | akarma-bhàvam àpadyate | aråóha-yoga-pakùe yaj¤àyeti | yaj¤àya yaj¤a-rakùaõàrthaü loka-saügrahàrtham eva karma kurvata ity arthaþ ||23||

madhusådanaþ : tyakta-sarva-parigrahasya yadçcchà-làbha-santuùñasya yater yac-charãra-sthiti-màtra-prayojanaü bhikùàñanàdi-råpaü karma tat kçtvà na nibadhyata ity ukte gçhasthasya brahma-vido janakàder yaj¤àdi-råpaü yat karma tad-bandha-hetuþ syàd iti bhavet kasyacid à÷aïkà tàm apanetuü tyaktvà karma-phalàsaïgam ity àdinoktaü vivçõoti gata-saïgasyeti | gata-saïgasya phalàsaïga-÷ånyasya muktasya kartçtva-bhoktçtvàdy-adhyàsa-÷ånyasya j¤ànàvasthita-cetaso nirvikalpaka-brahmàtmaikya-bodha eva sthitaü cittaü yasya tasya sthita-praj¤asyety arthaþ | uttarottara-vi÷eùaõasya pårva-pårva-hetutvenànvayo draùñavyaþ | gata-saïgatvaü kuto yato 'dhyàsa-hãnatvaü tat kuto
yataþ sthita-praj¤atvam iti | ãdç÷asyàpi pràrabdha-karma-va÷àd yaj¤àya yaj¤a-saürakùaõàrthaü jyotiùñomàdi-yaj¤e ÷reùñhàcàratvena loka-pravçtty-arthaü yaj¤àya viùõave tat-prãty-artham iti và | àcarataþ karma yaj¤a-dànàdikaü samagraü sahàgreõa phalena vidyata iti samagraü pravilãyate prakarùeõa kàraõocchedena tattva-dar÷anàd vilãyate vina÷yatãty arthaþ ||23||

vi÷vanàthaþ : yaj¤o vakùyamàõa-lakùaõas tad-arthaü karmàcaratas tat karma pravilãyate akarma-bhàvam àpadyata ity arthaþ ||23||

baladevaþ : gata-saïgasya niùkàmasya ràga-dveùàdibhir muktasya svàtma-viùayaka-j¤àna-niviùña-manaso yaj¤àya viùõuü prasàdayituü tac-cintanam àcarataþ pràcãnaü bandhakaü karma samagraü kçtsnaü pravilãyate ||23||
__________________________________________________________

BhG 4.24

brahmàrpaõaü brahma havir brahmàgnau brahmaõà hutam |
brahmaiva tena gantavyaü brahma-karma-samàdhinà ||24||

÷rãdharaþ : tad evaü parame÷varàràdhana-lakùaõaü karma j¤àna-hetutvena bandhakatvàbhàvàd akarmaiva | àruóhàvasthàyàü tu akartràtma-j¤ànena bàdhitatvàt svàbhàvikam api karma-karmaiveti karmaõy akarma yaþ pa÷yed ity anenoktaþ karma-pravilayaþ prapa¤citaþ | idànãü karmaõi tad-aïgeùu ca brahmaivànusyåtaü pa÷yataþ karma-pravilayam àha brahmàrpaõam iti | arpyate 'nenety arpaõaü sruv-àdi | tad api brahmaiva | arpyamàõaü havir api ghçtàdikaü brahmaiva | brahmaivàgniþ | tasmin brahmaõà kartrà hutaü homaþ | agni÷ ca kartà ca kriyà ca brahmaivety arthaþ | evaü brahmaõy eva karmàtmake samàdhi÷
cittaikàgryaü yasya tena brahmaiva gantavyaü pràpyam | na tu phalàntaram ity arthaþ ||24||

madhusådanaþ : nanu kriyamàõaü karma phalam ajanayitvaiva kuto na÷yati brahma-bodhe tat-kàraõocchedàd ity àha brahmàrpaõam iti | aneka-kàraka-sàdhyà hi yaj¤àdi-kriyà bhavati | devatodde÷ena hi dravya-tyàgo yàgaþ | sa eva tyajyamàna-dravyasyàgnau prakùepàd dhoma ity ucyate | tatrodde÷yà devatà sampradànaü, tyajyamànaü dravyaü haviþ-÷abda-vàcyaü sàkùàd-dhàtv-artha-karma, tat phalaü tu svargàdi vyavahitaü bhàvanà-karma | evaü dhàrakatvena haviùo 'gnau prakùepe sàdhakatamatayà juhvàdi karaõaü prakà÷akatayà mantràdãti karaõam api kàraka-j¤àpaka-bhedena dvividham | evaü tyàgo 'gnau prakùepa÷ ca dve kriye | tatràdyàyàü
yajamànaþ kartà | prakùepe tu yajamàna-parikrãto 'dhvaryuþ prakùepàdhikaraõaü càgniþ | evaü de÷a-kàlàdikam apy adhikaraõaü sarva-kriyà-sàdhàraõaü draùñavyam |

tad evaü sarveùàü kriyà-kàrakàdi-vyavahàràõàü brahma-j¤àna-kalpitànàü rajjv-aj¤àna-kalpitànàü sarpa-dhàrà-daõóàdãnàü rajju-tattva-j¤àneneva brahma-tattva-j¤ànena bàdhe badhitànuvçttyà kriyàkàrakàdi-vyavhàràbhàso dç÷yamàno 'pi dagdha-paña-nyàyena na phalàya kalpata ity anena ÷lokena pratipàdyate | brahma-dçùñir eva ca sarva-yaj¤àtmiketi ståyate |

tathà hi - arpyate 'neneti karaõa-vyutpattyàrpaõaü juhvàdi mantràdi ca | evam arpyate 'smà iti vyutpattyàrpaõaü devatà-råpaü sampradànam | evam arpyate 'sminn iti vyutpattyàrpaõam adhikaraõaü de÷a-kàlàdi | tat sarvaü brahmaõi kalpitatvàd brahmaiva rajju-kalpita-bhujaïgavad adhiùñhàna-vyatirekeõàsad ity arthaþ | evaü havis-tyàga-prakùepa-kriyayoþ sàkùàt karma kàrakaü tad api brahmaiva | evaü yatra prakùipyate 'gnau so 'pi brahmaiva | brahmàgnàv iti samastaü padam | tathà yena kartrà yajamànenàdhvaryuõà ca tyajyate prakùipyate ca tad ubhayam api kartç-kàrakaü kartari vihitayà tçtãyayànådya brahmeti nidhãyae brahmaõeti | evaü hutam iti havanaü
tyàga-kriyà prakùepa-kriyà ca tad api brahmaiva | tathà yena havanena yad gantavyaü svargàdi vyavahitaü karma tad api brahmaiva | atratya eva-kàraþ sarvatra sambadhyate | hutam ity atràpãta eva brahmety anuùajyate | vyavadhànàbhàvàt sàkàïkùatvàc ca cit-patis tvà punàtu ity àdàv acchidreõetyàdi-para-vàkya-÷eùavat |

anena råpeõa karmaõi samàdhir brahma-j¤ànaü yasya sa karma-samàdhis tena brahma-vidà karmànuùñhàtràpi brahma paramànandàdvayaü gantavyam ity anuùajyate | sàkàïkùatvàd avyavadhànàc ca yà te agne rajà÷ayety àdau tanår varùiùñheyàdi-pårva-vàkya-÷eùavat | 

athavàrpyate 'smai phalàyeti vyutpattyàrpaõa-padenaiva svargàdi-phalam api gràhyam | tathà ca brahmaiva tena gantavyaü brahma-karma-samàdhinà ity uttaràrdhaü j¤àna-phala-kathanàyaiveti sama¤jasam | asmin pakùe brahma-karma-samàdhinety ekaü và padam | pårvaü brahma-padaü hutam ity anena sambadhyate caramaü gantavya-padeneti bhinnaü và padam | evaü ca nànuùaïga-dvaya-kle÷a iti draùñavyam | brahma gantavyam ity abhedenaiva tat-pràptir upacàràt | ataeva na svargàdi tuccha-phalaü tena gantavyaü vidyayàvidyaka-kàraka-vyavahàrocchedàt | tad uktaü vàrtika-kçdbhiþ -

     kàraka-vyavahàre hi ÷uddhaü vastu na vãkùyate |
     ÷uddhe vastuni siddhe ca kàraka-vyàvçttiþ kutaþ || iti |

arpaõàdi-kàraka-svarupànupamardenaiva tatra nàmàdàv iva brahma-dçùñiþ kùipyate sampan-màtreõa phala-vi÷eùàyeti keùàücid vyàkhyànaü bhàùyakçdbhir eva niràkçtam upakramàdi-virodhàd brahma-vidyà-karaõe sampan-màtrasyàprasaktatvàd ity àdi yuktibhiþ ||24||

vi÷vanàthaþ :. yaj¤àyàcarata ity uktam | sa yaj¤a eva kãdç÷aþ ? ity apekùàyàm àha brahmeti | arpyate 'nenety arpaõaü juhv-àdi | tad api brahmaiva | arpyamàõaü havir api brahmaiva | brahmaivàgnàv iti havanàdhikaraõam agnir api brahmaiva | evaü vivekatavatà puüsà brahmaiva gantavyaü, na tu phalàntaram | kutaþ ? brahmàtmakaü yat karma tatraiva samàdhi÷ cittaikàgryaü yasya tena ||24||

baladevaþ : evaü vivikta-jãvàtmànusandhi-garbhatayà sva-vihitasya karmaõo j¤ànàkàratàm abhidhàya sàïgasya tasya paràtma-råpatànusandhinà tad-àkàratàm àha brahmàrpaõam iti | arpyate 'nenàtmaiveti vyutpatter arpaõaü sruvaü mantràdhidaivataü cendràdi tat tac ca brahmaiva | arpyamàõaü havi÷ càjyàdi tad api brahmaiva | tac ca havir homàdhàre 'gnau brahmaõi yajamànenàdhvaryuõà ca brahmaõà hutaü tyaktaü prakùiptaü ca | agnir yajamàno 'dhvaryu÷ ca brahmaivety arthaþ | brahmàgnàv ity atra õi-kàra-lopa÷ chàndasaþ | na ca samastaü padam iti vàcyam | agnau brahma-dçùñer vidheyatvàd itthaü ca brahma-råpe sàïge karmaõi samàdhi÷ cittaikàgryaü yasya tena mumukùuõà
brahmaiva gantavyaü sva-svaråpaü para-svaråpaü ca labhyam avalokyam ity arthaþ | vij¤ànaü brahma ced veda ity àdau jãve brahma-÷abdaþ | vij¤ànam ànandaü brahma ity àdau paramàtmani ca brahmàrpaõatvàdi-guõa-yogàn nàsya prakaraõasya paunaruktam | sruv-àdãnàü brahmatvaü tad-àyatta-vçttikatvàt tad-vàpyatvàc ca iti vyàkhyàtàraþ | tàdç÷atayànusandhitaü karma-j¤ànàkàraü sat tad avalokanàya kalpyate ||24||

__________________________________________________________

BhG 4.25

daivam evàpare yaj¤aü yoginaþ paryupàsate |
brahmàgnàv apare yaj¤aü yaj¤enaivopajuhvati ||25||

÷rãdharaþ : etad eva yaj¤atvena sampàditaü sarvatra brahma-dar÷ana-lakùaõaü j¤ànaü sarva-yaj¤opàya-pràpyatvàt sarva-yaj¤ebhyaþ ÷reùñham ity evaü stotum adhikàri-bhedena j¤ànopàya-bhåtàn bahån yaj¤àn àha daivam ity àdibhir aùñabhiþ | devà indra-varuõàdaya ijyante yasmin | eva-kàreõendràdiùu brahma-buddhi-ràhityaü dar÷itam | taü daivam eva yaj¤am apare karma-yoginaþ paryupàsate ÷raddhayànutiùñhanti | apare tu j¤àna-yogino brahma-råpe 'gnau apare yaj¤enaivopàyena brahmàrpaõam ity àdy ukta-prakàreõa yaj¤am upajuhvati | yaj¤àdi-sarva-karmàõi pravilàpayantãty arthaþ | so 'yaü j¤àna-yaj¤aþ ||25||

madhusådanaþ : adhunà samyag-dar÷anasya yaj¤a-råpatvena stàvakatayà brahmàrpaõa-mantre sthite punar api tasya stuty-artham itaràny aj¤àn upanyasyati daivam iti | devà indràgny-àdaya ijyante yena sa daivas tam eva yaj¤aü dar÷a-pårõamàsa-jyotiùñomàdi-råpam apare yoginaþ paryupàsate sarvadà kurvanti na j¤àna-yaj¤am | evaü karma-yaj¤am uktvàntaþ-karaõa-÷uddhi-dvàreõa tat-phala-bhåtaü j¤àna-yaj¤am àha brahmàgnau satya-j¤ànànantànanda-råpaü nirasta-samasta-vi÷eùaü brahma tat-padàrthas tasminn agnau yaj¤aü pratyag àtmànaü tva-padàrthaü yaj¤enaiva | yaj¤a-÷abda àtma-nàmasu yàskena pañhitaþ | itthambhåta-lakùaõe tçtãyà | eva-kàro bhedàbheda-vyàvçtty-arthaþ |
tvaü-padàrthàbhedenaivopajuhvati tat-svaråpatayà pa÷yantãty arthaþ | apare pårva-vilakùaõàs tattva-dar÷ana-niùñhàþ saünyàsina ity arthaþ |

jãva-brahmàbheda-dar÷anaü yaj¤atvena sampàdya tat-sàdhana-yaj¤a-madhye pañhyate ÷reyàn dravya-mayàd yaj¤àj j¤àna-yaj¤aa ity àdinà stotum ||25||

vi÷vanàthaþ : yaj¤àþ khalu bhedenànye 'pi bahavo vartante | tàüs tvaü ÷çõv ity àha daivam evety aùñabhiþ | devà indra-varuõàdaya ijyante yasmin taü daivam iti | indràdiùu brahma-buddhi-ràhityaü dar÷itam | sàsya devatety aõ | yoginaþ karma-yoginaþ | apare j¤àna-yoginas tu brahma paramàtmaivàgnis tasmiüs tat-padàrthe yaj¤aü haviþ-sthànãyaü tvaü-padàrthaü jãvaü yaj¤ena praõava-råpeõa mantreõaiva juhvati | ayam eva j¤àna-yaj¤o 'gre stoùyate | atra yaj¤aü yaj¤ena iti ÷abdau karma-karaõa-sàdhanau prathamàti÷ayoktyà ÷uddha-jãva-praõavàvàhatuþ ||25||

baladevaþ : evaü brahmànusandhi-garbhatayà ca karmaõo j¤ànàkàratàü niråpya karma-yoga-bhedàn àha daivam iti | daivam indràdi-devàrcana-råpaü yaj¤am apare yoginaþ paryupàsate tatraiva niùñhàü kurvanti | apare brahmàrpaõaü ity àdi-nyàyena brahma-bhåtàgnàv yaj¤ena sruvàdinà yaj¤aü ghçtàdi-havã-råpaü juhvati homa eva niùñhàü kurvatãty arthaþ ||25||

__________________________________________________________

BhG 4.26

÷rotràdãnãndriyàõy anye saüyamàgniùu juhvati |
÷abdàdãn viùayàn anya indriyàgniùu juhvati ||26||

÷rãdharaþ : ÷rotràdãnãti | anye naiùñhikã brahmacàriõas tat-tad-indriya-saüyama-råpeùv agniùu ÷rotràdãni juhvati pravilàpayanti | indriyàõi nirudhya saüyama-pradhànàs tiùñhantãty arthaþ | indriyàõy evàgnayaþ | teùu ÷abdàdãn anye gçhasthà juhvati | viùaya-bhoga-samaye 'py anàsaktàþ santo 'gnitvena bhàviteùv indriyeùu haviùñvena bhàvitàn ÷abdàdãn prakùipantãty arthaþ ||26||

madhusådanaþ : ÷rotràdãnãndriyàõy anye saüyamàgniùu juhvati ÷abdàdãn viùayàn anya indriyàgniùu juhvati ||26||

vi÷vanàthaþ : anye naiùñhikàþ ÷rotràdãnãndriyàõi | saüyamaþ saüyataü mana evàgnayas teùu juhvati | ÷uddhe manasãndriyàõi pravlàpayantãty arthaþ | anye tato nyånà brahmacàriõaþ ÷abdàdãn viùayàni indriyàgniùv indriyàõy evàgnayas teùu juhvati ÷abdàdãnãndriyeùu pravilàpayantãty arthaþ ||26||

baladevaþ : ÷rotràdãnãty anye naiùñhika-brahmacàriõaþ saüyamàgniùu tat-tad-ndriya-saüyama-råpeùv agniùu ÷rotràdãni juhvati tàni nirudhya saüyama-pradhànàs tiùñhanti | anye gçhiõa indriyàgniùv agnitvena bhàviteùu ÷rotràdiùu ÷abdàdãn upajuhvati anàsaktyà tàn bhu¤jànàs tàni tat-pravaõàni kurvanti ||26||

__________________________________________________________

BhG 4.27

sarvàõãndriya-karmàõi pràõa-karmàõi càpare |
àtma-saüyama-yogàgnau juhvati j¤àna-dãpite ||27||

÷rãdharaþ : kiü ca sarvàõãti | apare dhyàna-niùñhàþ | buddhãndriyàõàü ÷rotràdãnàü karmàõi ÷ravaõa-dar÷anàdãni | karmendriyàõàü vàk-pàõy-àdãnàü karmàõi vacanopàdànàdãni | pràõànàü ca da÷ànàü karmàõi | pràõasya bahir gamanam | apànasyàdho-nayanam | vyànasya vyànayanam àku¤cana-prasàraõàdi | samànasyà÷itapãtàdãnàü samunnayanam | udànasyordhva-nayanam -

udgàre nàga àkhyàtaþ kårmas tånmãlane smçtaþ |
kçkaraþ kùut-karo j¤eyo devadatto vijçmbhaõe |
na jahàti mçte kvàpi sarvavyàpã dhanaüjayaþ || [Gheraõóa-saühità 5.64|

ity evaü råpàõi juhvati | àtmani saüyamo dhyànaikàgryam | sa eva yogaþ | sa evàgniþ | tasmin j¤ànena dhyeya-viùayeõa dãpite prajvalite dhyeyaü samyag j¤àtvà tasmin manaþ saüyamya tàni sarvàõi karmàõy uparamayantãty arthaþ ||27||

madhusådanaþ : tad ananyatvam àrambhaõa-÷abdàdibhyaþ [Vs. 2.1.14] apare ÷uddha-tvaü-padàrtha-vij¤àþ | sarvàõãndriyàõi tat-karmàõi ÷ravaõa-dar÷anàni sarvàõãndriya-karmàõi pràõa-karmàõi càpare àtma-saüyama-yogàgnau juhvati j¤àna-dãpite ||27||

vi÷vanàthaþ : apare ÷uddha-tvaü-padàrtha-vij¤àþ | sarvàõãndriyàõi tat-karmàõi ÷ravaõa-dar÷anàdãni ca | pràõa-karmàõi da÷a-pràõàs tat-karmàõi ca | pràõasya bahir gamanam | apànasyàdho-nayanam | samànasya bhukta-pãtàdãnàü samãkaraõam | udànasyoccair nayanam | vyànasya viùvak-nayanam | 

udgàre nàga àkhyàtaþ kårmas tånmãlane smçtaþ |
kçkaraþ kùut-karo j¤eyo devadatto vijçmbhaõe |
na jahàti mçte kvàpi sarvavyàpã dhanaüjayaþ || [Gheraõóa-saühità 5.64|

ity evaü da÷a-pràõàs tat-karmàõi | àtmanas tvaü-padàrthasya saüyamaþ ÷uddhir evàgnis tasmin juhvati | mano-buddhy-àdãndriyàõi da÷a-pràõàü÷ ca pravilàpayanti | ekaþ pratyag àtmaivàsti, nànye mana àdàya iti bhàvayantãty arthaþ ||27||

baladevaþ : sarvàõãti | apare indriya-karmàõi pràõa-karmàõi càtma-saüyama-yogàgnau ca juhvati | àtmano manasaþ saüyamaþ sa eva yogas tasminn agnitvena bhàvite juhvati | manasà indriyàõàü pràõànàü ca karma-pravaõatàü nivàrayituü prayatante | indriyàõàü ÷rotràdãnàü karmàõi ÷abda-grahaõàdãni pràõa-karmàõi pràõasya bahir-gamanaü karma, apànasyàdhogamanaü, vyànasya nikhila-deha-vyàpanam àku¤cana-prasàraõàdi, samànasyà÷ita-pãtàdi-samãkaraõam, udànasyordhva-nayanaü cety evaü bodhyàni sarvàõi sàmastyena j¤àna-dãpite àtmànusandhànojjvalite ||27||

__________________________________________________________

BhG 4.28

dravya-yaj¤às tapo-yaj¤à yoga-yaj¤às tathàpare |
svàdhyàya-j¤àna-yaj¤à÷ ca yatayaþ saü÷ita-vratàþ ||28||

÷rãdharaþ : dravya-yaj¤à ity àdi | dravya-dànam eva yaj¤o yeùàü te dravya-yaj¤àþ | kçcchra-càndràyaõàdi tapa eva yaj¤o yeùàü te eva yaj¤o yeùàü te tapo-yaj¤àþ | yogo 'ùñàïga eva yaj¤o yeùàü te yoga-yaj¤àþ | svàdhyàyena vedena ÷ravaõa-mananàdinà yat tad artha-j¤ànaü tad eva yaj¤o yeùàü te svàdhyàya-j¤àna-yaj¤àþ | yad và veda-pàñha-yaj¤às tad-artha-j¤àna-yaj¤à÷ ceti dvividhàþ | yatayaþ prayatna-÷ãlàþ | samyak ÷itaü tãkùõãkçtaü vrataü yeùàü te ||28||

madhusådanaþ : dravya-yaj¤às tapo-yaj¤à yoga-yaj¤às tathàpare svàdhyàya-j¤àna-yaj¤à÷ ca yatayaþ saü÷ita-vratàþ ||28||

vi÷vanàthaþ : dravya-dànam eva yaj¤o yeùàü te dravya-yaj¤àþ | tapaþ kçcchra-càndràyaõàdy eva yaj¤o yeùàü te tapo-yaj¤àþ | yogo 'ùñàïga eva yaj¤o yeùàü te yoga-yaj¤àþ | svàdhyàyo vedasya pàñhas tad-arthasya j¤ànaü ca yaj¤o yeùàü te | yatayo yatna-paràþ | sarva ete samyak ÷itaü tãkùõãkçtaü vrataü yeùàü te ||28||

baladevaþ : dravyeti | kecit karma-yogino dravya-yaj¤à annàdi-dàna-paràþ | kecit tapo-yaj¤àþ kçcchra-càndràyaõàdi-vrata-paràþ | kecit svàdhyàya-j¤àna-yaj¤à vedàbhyàsa-paràs tad-arthàbhyàsa-parà÷ ca | yatayas tatra prayatna-÷ãlàþ | saü÷ita-vratàs tãkùõa-tat-tad-àcaraõàþ ||28||

__________________________________________________________

BhG 4.29

apàne juhvati pràõaü pràõe 'pànaü tathàpare |
pràõàpàna-gatã ruddhvà pràõàyàma-paràyaõàþ ||29||

÷rãdharaþ : kiü ca apàne iti | apàne 'dho-vçttau pràõam årdhva-vçttiü pårakeõa juhvati | påraka-kàle pràõam apànenaikãkurvanti | tathà kumbhakena pràõàpànayor årdhvàdho-gatã ruddhvà recaka-kàle 'pànaü pràõe juhvati | evaü påraka-kumbhaka-recakaiþ pràõàyàma-paràyaõà apara ity arthaþ | kiü ca apara iti | apare tv àhàra-saïkocam abhyasyantaþ svayam eva jãryamàõeùv indriyeùu tat-tad-indriya-vçtti-layaü bhàvayantãty arthaþ | 

yad và - apàne juhvati pràõaü pràõe 'pànaü tathàpara ity anena påraka-recakayor àvartamànayor haüsaþ so 'ham ity anulomataþ pratilomata÷ ca abhivyajyamànenàjapà-mantreõa tat-ttvaü-padàrthaikyaü vyatãhàreõa bhàvayantãty arthaþ | tad uktaü yoga-÷àstre -
     sa-kàreõa bahir yàti haü-kàreõa vi÷et punaþ |
     pràõas tatra sa evàhaü haüsa ity anucintayet || iti |

pràõàpàna-gatã ruddhvety anena tu ÷lokena pràõàyàma-yaj¤à aparaiþ kathyante | tatràyam arthaþ - dvau bhàgau pårayed annair jalenaikaü prapårayet | pracàràrthaü caturtham ava÷eùayed iti | evam àdi-vacanokto niyata àhàro yeùàü te | kumbhakena pràõàpàna-gatã ruddhvà pràõàyàma-paràyaõàþ santaþ pràõàn indriyàõi pràõeùu juhvati | kumbhake hi sarve pràõà ekãbhavantãti tatraiva layamàneùv indriyeùu homaü bhàvayantãty arthaþ | tad uktaü yoga-÷àstre -

     yathà yathà sadàbhyàsàn manasaþ sthiratà bhavet |
     vàyu-vàk-kàya-dçùñãnàü sthiratà ca tathà tathà || iti ||29||

madhusådanaþ : apàne juhvati pràõaü pràõe 'pànaü tathàpare pràõàpàna-gatã ruddhvà pràõàyàma-paràyaõàþ ||29||

vi÷vanàthaþ : apare pràõàyàma-niùñhàþ apàne 'dho-vçttau pràõam årdhva-vçttaü juhvati påraka-kàle pràõam apànenaikãkurvanti | tathà recaka-kàle 'pànaü pràõe juhvati | kumbhaka-kàle pràõàpànayor gatã ruddhvà pràõàyàma-paràyaõà bhavanti | apare indriya-jaya-kàmàþ | niyatàhàrà alpàhàràþ pràõeùv àhàra-saïkocanenaiva jãvyamàneùu pràõàn indriyàõi juhvati | indriyàõàü pràõàdhãna-vçttitvàt pràõa-daurbalye sati svayam eva sva-sva-viùaya-grahaõàsamarthànãndriyàõi pràõeùv evàlpãyanta ity arthaþ ||29||

baladevaþ : kiü càpàne iti | tathàpare pràõàyàma- paràyaõàs te tridhà adho-vçttàv apàne pràõam årdhva-vçttiü juhvati | pårakeõa pràõam apànena sahaikãkurvanti | tathà pràõe 'pànaü juhvati recakenàpànaü pràõena sahaikãkçtya bahir nirgamayanti | yathà pràõàpànayor gatã ÷vàsa-pra÷vàsau kumbhakena ruddhvà vartanta iti | àntarasya vàyor nàsàsyena bahir nirgamaþ ÷vàsaþ pràõasya gatiþ | vinirgatasya tasyàntaþ-prave÷aþ pra÷vàso 'pànasya gatiþ | tayor nirodhaþ kumbhakaþ sa dvividhaþ vàyum àpårya ÷vàsa-pra÷vàsayor nirodho 'ntaþ-kumbhakaþ | vàyuü virecya tayor nirodho bhaiþ kumbhakaþ | apare nityatàhàràþ bhojana-saïkocaam
abhyasyantaþ pràõàn indriyàõi pràõeùu juhvati | teùv alpàhàreõa jãryamàõeùu tad-àyatta-vçttikàni tàni viùaya-grahaõàkùamàõi taptàyoniùiktoda-binduvat teùv eva vilãyante ||29||

__________________________________________________________

BhG 4.30

apare niyatàhàràþ pràõàn pràõeùu juhvati |
sarve 'py ete yaj¤a-vido yaj¤a-kùapita-kalmaùàþ ||30||

÷rãdharaþ : tad evam uktànàü dvàda÷ànàü yaj¤a-vidàü phalam àha sarve 'pãti | yaj¤àn vindanti labhanta iti yaj¤a-vidaþ | yaj¤a-j¤à iti và | yaj¤aiþ kùayitaü nà÷itaü kalmaùaü yais te ||30||

madhusådanaþ : tad evam uktànàü dvàda÷adhà yaj¤a-vidàü phalam àha sarve 'pãti | yaj¤àn vidanti jànanti vindanti labhante veti yaj¤a-vido yaj¤ànàü j¤àtàraþ kartàra÷ ca | yaj¤aiþ pårvoktaiþ kùapitaü nà÷itaü kalmaùaü pàpaü yeùàü te yaj¤a-kùapita-kalmaùàþ | yaj¤àn kçtvàva÷iùñe kàle 'nnam amçta-÷abda-vàcyaü bhu¤jata iti yaj¤a-÷iùñàmçta-bhujaþ | te sarve 'pi sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa yànti brahma sanàtanaü nityaü saüsàràn mucyanta ity arthaþ ||30||

vi÷vanàthaþ : sarve 'py ete yaj¤a-vida ukta-lakùaõàn yaj¤àn vindamànàþ santo j¤àna-dvàrà brahma yànti | atrànanusaühitaü phalam àha yaj¤a-÷iùñaü yaj¤àva÷iùñaü yad amçtaü bhogai÷varya-siddhy-àdikaü tad bhu¤jata iti ||30||

baladevaþ : ete khalv indirya-vijaya-kàmàþ sarve 'pãti yaj¤a-vidaþ | pårvoktàn devàdi-yaj¤àn vindamànà tair eva yaj¤aiþ kùapita-kalmaùàþ ||30|| 

__________________________________________________________

BhG 4.31

yaj¤a-÷iùñàmçta-bhujo yànti brahma sanàtanam |
nàyaü loko 'sty ayaj¤asya kuto 'nyaþ kurusattama ||31||

÷rãdharaþ : yaj¤a-÷iùñàmçta-bhuja iti | yaj¤àn kçtvà ava÷iùñe kàle 'niùiddham annam amçta-råpaü bhu¤jata iti tathà | te sanàtanaü nityaü brahma j¤àna-dvàreõa pràpnuvanti | tad-akaraõe doùam àha nàyam iti | ayam alpa-sukho 'pi manuùya-loko 'yaj¤asya yaj¤ànuùñhàna-rahitasya nàsti | kuto 'nyo bahu-sukhaþ para-lokaþ | ato yaj¤àþ sarvathà kartavyà ity arthaþ ||31||

madhusådanaþ : evam anvaye guõam uktvà vyatireke doùam àha yej¤ety ardhena | uktànàü yaj¤ànàü madhye 'nyatamo 'pi yaj¤o yasya nàsti so 'yaj¤as tasyàyam alpa-sukho 'pi manuùya-loko nàsti sarva-nindyatvàt | kuto 'nyo vi÷iùña-sàdhana-sàdhyaþ para-loko he kuru-sattama ||31||

vi÷vanàthaþ : tathànusaühitaü phalam àha brahma yàntãti | tad-akaraõe pratyavàyam àha nàyam iti | ayam alpa-sukho manuùa-loko 'pi nàsti | kuto 'nyo devàdi-lokas tena pràptavya ity arthaþ ||31||

baladevaþ : ananusaühitaü phalam àha yaj¤a-÷iùñeti | yaj¤a-÷iùñaü yad amçtam annàdi bhogai÷varya-siddhy-àdi ca tad-bhu¤jànàþ | anusaühitaü phalam àha yàntãti | tat-sàdhyena j¤ànena brahmeti pràgvat ||30||

__________________________________________________________

BhG 4.32

evaü bahu-vidhà yaj¤à vitatà brahmaõo mukhe |
karmajàn viddhi tàn sarvàn evaü j¤àtvà vimokùyase ||32||

÷rãdharaþ : j¤àna-yaj¤aü stotum uktàn yaj¤àn upasaüharati evaü bahu-vidhà iti | brahmaõo vedasya mukhe vitatàþ | vedena sàkùàd-vihità ity arthaþ | tathàpi tàn sarvàn vàï-manaþ-kàya-karma-janitàn àtma-svaråpa-saüspar÷a-rahitàn viddhi jànãhi | àtmanaþ karmàgocaratvàt | evaü j¤àtvà j¤àna-niùñhaþ san saüsàràd vimukto bhaviùyasi ||32||

madhusådanaþ : kiü tvayà svotprekùà-màtreõaivam ucyate na hi veda evàtra pramàõam ity àha evam iti | evaü yathoktà bahu-vidhà bahu-prakàrà yaj¤àþ sarva-vaidika-÷reyaþ-sàdhana-råpà vitatà vistçtà brahmaõo vedasya mukhe dvàre veda-dvàreõaivaite 'vagatà ity arthaþ | veda-vàkyàni tu pratyekaü vistara-bhayàn nodàhriyante | karmajàn kàyika-vàcika-mànasa-karmodbhavàn viddhi jànãhi tàn sarvàn yaj¤àn nàtmajàn | nirvyàpàro hy àtmà na tad-vyàpàrà ete kintu nirvyàpàro 'ham udàsãna ity evaü j¤àtvà vimokùyase 'smàt saüsàra-bandhanàd iti ÷eùaþ ||32||

vi÷vanàthaþ : brahmaõo vedasya mukhena vedena svamukhenaiva spaùñam uktà ity arthaþ | karmajàn vàï-manaþ-kàya-karma-janitàn ||32||

baladevaþ : evam iti | brahmaõo vedasya mukhe vitatàþ | viviktàtma-pràpty-upàyatayà sva-mukhenaiva tena sphuñam uktàþ | karmajàn vàï-manaþ-kàya-karma-janitàn ity arthaþ | evaü j¤àtvà tad-upàyatayà tenoktàn tàn avabudhyànuùñhàya tad-utpanna-vij¤ànenàvalokitàtma-dvayaþ saüsàràd vimokùyase ||32||

__________________________________________________________

BhG 4.33

÷reyàn dravya-mayàd yaj¤àj j¤àna-yaj¤aþ parantapa |
sarvaü karmàkhilaü pàrtha j¤àne parisamàpyate ||33||

÷rãdharaþ : karma-yaj¤àj j¤àna-yaj¤as tu ÷reùñha ity àha ÷reyàn iti | dravya-mayàd anàtma-vyàpàra-janyàd daivàdi-yaj¤àj j¤àna-yaj¤aþ ÷reyàn ÷reùñhaþ | yadyapi j¤àna-yaj¤asyàpi mano-vyàpàràdhãnatvam asty eva tathàpy àtma-svaråpasya j¤ànasya manaþ-pariõàme  'bhivyakti-màtram | na taj-janyatvam iti dravya-mayàd vi÷eùaþ | ÷reùñhatve hetuþ -- sarvaü karmàkhilaü phala-sahitaü j¤àne parisamàpyate | antarbhavatãty arthaþ | sarvaü tad abhisameti yat kiü ca prajàþ sàdhu kurvantãti ÷ruteþ ||33||

madhusådanaþ : sarveùàü tulyavan nirde÷àtma-karma-j¤ànayoþ sàmya-pràptàv àha ÷reyàn iti | ÷reyàn pra÷asyataraþ sàkùàn mokùa-phalatvàt | dravya-mayàt tad-upalakùitàj j¤àna-÷ånyàt sarvasmàd api yaj¤àt saüsàra-phalàj j¤àna-yaj¤a eka eva | he parantapa ! kasmàd evam ? yasmàt sarvaü karmeùñi-pa÷u-soma-cayana-råpaü ÷rautam akhilaü nirava÷eùaü smàrtam upàsanàdi-råpaü ca yat karma taj-j¤àne brahmàtmaikya-sàkùàtkàre samàpyate pratibandha-kùaya-dvàreõa paryavasyati | tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dàne tapasànà÷akena iti dharmena pàpam apanudati iti ca ÷ruteþ | sarvàpekùà
ca yaj¤àdi-÷ruter a÷vavat [Vs. 3.4.26] iti nyàyàc cety arthaþ ||33||

vi÷vanàthaþ : teùàü madhye brahmàrpaõaü brahma-havir iti lakùaõàd api dravya-mayàd yaj¤àd brahmàgnàv ity anenokto j¤àna-yaj¤aþ ÷reyàn | kutaþ ? j¤àne sati sarvaü karmàkhilam avyarthaü sat parisamàpyate samàptãbhavati | j¤ànànantaraü karma na tiùñhatãty arthaþ ||33||

baladevaþ : uktàþ karma-yogà viviktàtmànusandhi-garbhatvàd araõyàd iva ubhaya-råpàs teùu j¤àna-råpaü saüstauti ÷reyàn iti | dviråpe karmaõi karma-dravya-bhayàd aü÷àj j¤àna-mayo 'ü÷aþ ÷reyàn pra÷astaraþ | dravya-mayàd ity upalakùaõàm indirya-saüyamàdãnàü teùàü tad-upàyatvàt | etad vivçõoti - he pàrtha ! j¤àne sati sarvaü karmàkhilaü sàïgaü parisamàpyate nivçttim eti phale jàte sàdhana-nivçtter dar÷anàt ||33||

__________________________________________________________

BhG 4.34

tad viddhi praõipàtena paripra÷nena sevayà |
upadekùyanti te j¤ànaü j¤àninas tattva-dar÷inaþ ||34||

÷rãdharaþ : evambhåtàtma-j¤àne sàdhanam àha tad iti | tad taj j¤ànaü viddhi jànãhi pràpnuhãty arthaþ | j¤àninàü praõipàtena daõóavan-namaskàreõa | tataþ paripra÷nena | kuto 'yaü me saüsàraþ ? kathaü và nivarteta ? iti paripra÷nena | sevayà guru-÷u÷råùayà ca | j¤àninaþ ÷àstraj¤àþ | tattva-dar÷ino 'parokùànubhava-sampannà÷ ca | te tubhyaü j¤ànam upade÷ena sampàdayiùyanti ||34||

madhusådanaþ : etàdç÷a-j¤àna-pràptau ko 'tipratyàsanna upàya ity ucyate tad viddhãti | tat-sarva-karma-phala-bhåtaü j¤ànaü viddhi labhasva àcàryànabhigamya teùàü praõipàtena prakarùeõa nãcaiþ patanaü praõipàto dãrgha-namaskàras tena ko 'haü kathaü baddho 'smi kenopàyena mucyeyam ity àdi paripra÷nena bahu-viùayeõa pra÷nena | sevayà sarva-bhàvena tad-anukåla-kàritayà | evaü bhakti-÷raddhàti÷aya-pårvakeõàvanati-vi÷eùeõàbhimukhàþ santa upadekùyanty upade÷ena sampàdayiùyanti te tubhyaü j¤ànaü paramàtma-viùayaü sàkùàn mokùa-phalaü j¤àninaþ pada-vàkya-nyàyàdimàna-nipuõàs
tattva-dar÷inaþ kçta-sàkùàtkàràþ | sàkùàtkàravadbhir upadiùñam eva j¤ànaü phala-paryavasàyi na tu tad-rahitaiþ pada-vàkya-nyàyàdimàna-nipuõair apãti bhagavato matam | tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet samit-pàõiþ ÷rotriyaü brahma-niùñham iti ÷ruti-saüvàdi | tatràpi ÷rotriyam adhãta-vedaü brahma-niùñhaü kçta-brahma-sàkùàtkàram iti vyàkhyànàt | bahu-vacanaü cedam àcàrya-viùayam ekasminn api gauravàti÷ayàrthaü na tu bahutva-vivakùayà | ekasmàd eva tattva-sàkùàtkàravata àcàryàt tattva-j¤ànodaye satyàcàryàntara-gamanasya tad-artham ayogàd iti draùñavyam ||34||

vi÷vanàthaþ : taj-j¤àna-pràptaye prakàram àha tad iti | praõipàtena j¤ànopadeùñari gurau daõóavan-namaskàreõa | bhagavan ! kuto 'yaü me saüsàraþ ? kathaü nivartiùyate ? iti paripra÷nena ca | sevayà tat-paricaryayà ca | tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet samit-pàõiþ ÷rotriyaü brahma-niùñham iti ÷ruteþ ||34||

baladevaþ : evaü jãva-svaråpa-j¤ànaü tat-sàdhanaü ca sàïgam upadi÷ya para-svaråpopàsana-j¤ànam upad÷an sat-prasaïga-labhyatvaü tasyàha tad iti | yad arthaü tad ubhayaü mayà tavopadiùñaü avinà÷i tu tad viddhi [Gãtà 2.17] ity àdinà tat paràtma-sambandhi-j¤ànaü praõipàtàdibhiþ prasàditebhyo j¤ànibhyaþ sadbhyas tvam avagata-sva-svaråpo viddhi pràpnuhi | tatra praõipàto daõóavat-praõatiþ | sevà bhçtyavat teùàü paricaryà | paripra÷naþ tat-svaråpa-tad-guõa-tad-vibhåti-viùayako vividhaþ pra÷naþ | 

nanådàsãnàs te na vakùyantãti cet tatràha upeti | te j¤ànino 'dhigata-svaråpàtmànaþ praõipàtàdinà taj-jij¤àsutàm àlakùya te tubhyaü tàdç÷àya tat-sambandhi j¤ànam upadekùyanti tattva-dar÷inas taj-j¤àna-pracàrakàþ kàruõikà iti yàvat | 

nanv atra tad iti jãva-j¤ànaü vàcyaü prakçtatvàd iti cen, na | na tv evàhaü jàtu nàsaü [Gãtà 2.12], yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61], ajo 'pi sann avyayàtmà [Gãtà 4.6] ity àdinà paràtmano 'py apràkçtatvàt | evam àha såtrakàraþ - anyàrtha÷ ca paràmar÷aþ [Vs. 1.3.20] iti | anyathà ÷ruti-såtràrtha-saüvàdino 'grimasya j¤àna-mahimno virodhaþ syàd uktam eva suùñhu ||34||

__________________________________________________________

BhG 4.35

yaj j¤àtvà na punar moham evaü yàsyasi pàõóava |
yena bhåtàny a÷eùeõa drakùyasy àtmany atho mayi ||35||

÷rãdharaþ : j¤àna-phalam àha yaj j¤àtveti sàrdhais tribhiþ | yaj j¤ànaü j¤àtvà pràpya punar bandhu-vadhàdi-nimittaü moham na pràpsyasi | tatra hetuþ - yena j¤ànena bhåtàni pitàputràdãni svàvidyà-vijçmbhitàni svàtmany evàbhedena drakùyasi | atho anantaram àtmànaü mayi paramàtmany abhedena drakùyasãty arthaþ ||35||

madhusådanaþ : evam atinirbandhena j¤ànotpàdane kiüsyàt ata àha yaj j¤àtveti | yat pårvoktaü j¤ànam àcàryair upadiùñaü j¤àtvà pràpya | odana-pàkaü pacatãtivat tasyaiva dhàtoþ | sàmànya-vivakùayà prayogaþ | na punar moham evaü bandhu-vadhàdi-nimittaü bhramaü yàsyasi | he parantapa ! 

kasmàd evaü yasmàd eva j¤ànena bhåtàni pitç-putràdãni a÷eùeõa brahmàdi-stamba-paryantàni svàvidyà-vijçmbhitàni àtmani tvayi tvaü-padàrthe 'tho api mayi bhagavati vàsudeve tat-padàrthe paramàrthato bheda-rahite 'dhiùñhàna-bhåte drakùyasy abhedenaiva | adhiùñhànàtirekeõa kalpitasyàbhàvàt | màü bhagavantaü vàsudevam àtmatvena sàkùàtkçtya sarvàj¤àna-nà÷e tat-kàryàõi bhåtàni na sthàsyantãti bhàvaþ ||35||

vi÷vanàthaþ : j¤ànasya phalam àha yaj j¤àtveti sàrdhais tribhiþ | yaj j¤ànaü dehàd atiikta evàtmeti lakùaõaü j¤àtvaivaü moham antaþ-karaõa-dharmaü na pràpsyasi | yena ca moha-vigamena svàbhàvika-nitya-siddhàtma-j¤àna-làbhàd a÷eùàõi bhåtàni manuùya-tiryag-àdãny àtmani jãvàtmany upàdhitvena sthitàni pçthag drakùyasi | atho mayi parama-kàraõe ca kàryatvena sthitàni drakùyasi ||35||

baladevaþ : ukta-j¤àna-phalam àha yad iti | yaj-jãva-j¤àna-pårvakaü paramàtma-sambandhi-j¤ànaü j¤àtvopalabhya punar evaü bandhu-vadhàdi-hetukaü mohaü na yàsyasi | kathaü na yàsyàmãtiy atràha yeneti | yena j¤ànena bhåtàni deva-mànavàdi-÷arãràõi a÷eùeõa sàmastyena sarvàõãty arthaþ | àtmani sva-svaråpe upàdhitvena sthitàni tàni pçthag drakùyasi | atho mayi sarve÷vare sarva-hetau kàryatvena sthitàni tàni drakùyasãti | etad uktaü bhavati - deha-dvaya-viviktà jãvàtmànas teùàü hari-vimukhànàü hari-màyayaiva deheùu daihikteùu ca mamatvàni racitàni | hantç-hantavya-bhàvàvabhàsa÷ ca tayaiva | ÷uddha-svaråpàõàü na tat-tat-sambaddhaþ
| paramàtmà khalu sarve÷varaþ svà÷ritànàü jãvànàü tat-tat-karmànuguõatayà tat-tad-dehendriyàõi tat-tad-deha-yàtràü lokàntareùu tat-tat-sukha-bhogàü÷ ca sampàdayaty upàsitas tu muktim ity eva j¤ànino na mohàvakà÷a iti ||35||

__________________________________________________________

BhG 4.36

api ced asi pàpebhyaþ sarvebhyaþ pàpa-kçttamaþ |
sarvaü j¤àna-plavenaiva vçjinaü santariùyasi ||36||

÷rãdharaþ : kiü ca api ced iti | sarvebhyaþ pàpa-kàribhyo yadyapy ati÷ayena pàpa-kàrã tvam asi, tathàpi sarvaü pàpa-samudraü j¤àna-plavenaiva j¤àna-potenaiva samyag-anàyàsena tariùyasi ||36||

madhusådanaþ : kiü ca ÷çõu j¤ànasya màhàtmyam api ced iti | api ced ity asambhàvitàbhyupagama-pradar÷anàrthau nipàtau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathàpi j¤àna-phala-kathanàyàbhyupetyocyate | yadyapi tvaü pàpa-kàribhyaþ sarvebhyo 'py ati÷ayena pàpa-kàrã pàpa-kçttamaþ syàs tathàpi sarvaü vçjinaü pàpam atidustaratvenàrõava-sadç÷aü j¤àna-plavenaiva nànyena j¤ànam eva plavaü potaü kçtvà santariùyasi samyag anàyàsena punar àvçtti-varjitatvena ca tariùyasi atikramiùyasi | vçjina-÷abdenàtra dharmàdharma-råpaü karma saüsàra-phalam abhipretaü mumukùoþ pàpavat puõyasyàpy aniùñatvàt ||36||
vi÷vanàthaþ : j¤ànasya màhàtmyam àha api ced iti | pàpibhyaþ pàpa-kçdbhyo 'pi sakà÷àd yadyapy ati÷ayena pàpakàrã tvam asi, tathàpi atraitàvat pàpa-sattve katham antaþ-karaõa-÷uddhiþ ? tad-abhàve ca kathaü j¤ànotpattiþ ? nàpy utpanna-j¤ànasyaitad duràcàratvaü sambhaved ato 'tra vyàkhyà ÷rã-madhusådana-sarasvatã-pàdànàm - api ced ity asambhàvitàbhyupagama-pradar÷anàrthau nipàtau | yadyapy ayam artho na sambhavaty eva, tathàpi j¤àna-phala-kathanàyàbhyupetyocyate ity eùà ||36||

baladevaþ : j¤àna-prabhàvam àha api ced iti | yadyapi sarvebhyaþ pàpa-kartçbhyas tvam ati÷ayena pàpa-kçd asi, tathàpi sarvaü vçjinaü nikhilaü pàpaü dustaratvenàrõava-tulyam ukta-lakùaõa-j¤àna-plavena santariùyasi ||36||

__________________________________________________________

BhG 4.37

yathaidhàüsi samiddho 'gnir bhasmasàt kurute 'rjuna |
j¤ànàgniþ sarva-karmàõi bhasmasàt kurute tathà ||37||

÷rãdharaþ : samudravat sthitasyaiva pàpasyàtilaïghana-màtraü, na tu pàpasya nà÷aþ | iti bhràntiü dçùñàntena vàrayann àha yathaidhàüsãti | edhàüsi kàùñhàni pradãpto 'gnir yathà bhasmãbhàvaü nayati tathàtma-j¤ànam àpanno mumukùuþ kàlena mahatàtmani vindati labhata ity arthaþ ||37||

madhusådanaþ : nanu samudravat taraõe karmaõàü nà÷o na syàd ity à÷aïkya dçùñàntaram àha yathaidhàüsãti | yathaidhàüsi kàùñhàni samiddhaþ prajvalito 'gnir bhasmasàt kurute bhasmãbhàvaü nayati he 'rjuna j¤ànàgniþ sarva-karmàõi pàpàni puõyàni càvi÷eùeõa pràrabdha-phala-bhinnàni bhasmasàt kurute tathà tat-kàraõàj¤àna-vinà÷ena vinà÷ayatãty arthaþ | tathà ca ÷rutiþ -

bhidyate hçdaya-granthi÷ chidyante sarvasaü÷ayàþ | 
kùãyante càsya karmàõi tasmin dçùñe paràvare || [MuõóU 2.2.8] iti |

tad-adhigama uttara-pårvàrdhayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àt | itarasyàpy evam asaü÷leùaþ pàte tu [Vs. 4.1.13-14] iti ca såtre | anàrabdhe puõya-pàpe na÷yata evety atra såtram anàrabdha-kàrya eva tu pårve tad-avadheþ [Vs. 4.1.15] iti | j¤ànotpàdaka-dehàrambhakàõàü tu tad-dehànta eva vinà÷aþ | tasya tàvad eva ciraü yàvan na vimokùye [ChàndU 6.14.2] iti ÷ruteþ | bhogena tv itare kùapayitvà sampadyate [Vs. 4.1.19] iti såtràc ca | àdhikàrikàõàü tu yàny eva j¤ànotpàdaka-dehàrambhakàõi tàny eva dehàntaràrambhakàõy api | yathà vasiùñàpàntara-tamaþ-prabhçtãnàm | tathà ca såtraü yàvad-adhikàram avasthitir àdhikàrikàõàm [Vs. 3.3.32] iti | adhikàro 'neka-dehàrambhakaü balavat-pràrabdha-phalaü
karma | tac copàsakànàm eva nànyeùàü | anàrabdha-phalàni na÷yanti àrabdha-phalàni tu yàvad-bhoga-samàpti tiùñhanti | bhoga÷ caikena dehenànekena veti na vi÷eùaþ | vistaras tv àkara draùñavyaþ ||37||

vi÷vanàthaþ : ÷uddhàntaþkaraõasyotpannaü tu pràrabdha-bhinnaü karma-màtraü vinà÷ayatãti sa-dçùñàntam àha yatheti | samiddhaþ prajvalitaþ ||37||

baladevaþ : brahma-vidyayà pàpa-karmàõi na÷yantãty uktam | idànãü puõya-karmàõy api na÷yantãty àha yatheti | edhàüsi kàùñhàni samiddhaþ prajvalito 'gnir yathà bhasmasàt kurute, tathà j¤ànàgniþ sva-paràtmànubhava-vahniþ sarvàõi karmàõi puõyàni pàpàni ca pràrabdhetaràõi bhasmasàt kurute | tatra sa¤citàni pràrabdhetaràõãpãkatulavan nirdahati kriyamàõàni padma-patràmbu-binduvad vi÷eùayati pràrabdhàni tu tat-prabhàvenàtijãrõàny api sat-patha-pracàràrthayà harer icchayaivàtmànubhaviny avasthàpayatãti | ÷ruti÷ ca -ubhe uhaivaiùa ete taraty amçtaþ sàdhvasàdhunã iti | eùa brahmànubhavã ubhe saücitya kriyamàõe ete sàdhvasàdhunã puõya-pàpe karmaõã tarati kràmatãty arthaþ | evam àha såtrakàraþ
tad-adhigama uttara-pårvàrdhayor a÷leùa-vinà÷au tad-vyapade÷àt [Vs. 4.1.13] ity àdibhiþ ||37||

__________________________________________________________

BhG 4.38

na hi j¤ànena sadç÷aü pavitram iha vidyate |
tat svayaü yoga-saüsiddhaþ kàlenàtmani vindati ||38||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha na hãti | pavitraü ÷uddhi-karam | iha tapo-yogàdiùu madhye j¤àna-tulyaü nàsty eva | tarhi sarve 'pi kim ity àtma-j¤ànam eva nàbhyasanta iti ? ata àha tat svayam iti sàrdhena | tad àtmani viùaye j¤ànaü kàlena mahatà karma-yogena saüsiddho yogyatàü pràptaþ san svayam evànàyàsena labhate | na tu karma-yogaü vinety arthaþ ||38||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàt na hãti | na hi j¤ànena sadç÷aü pavitram pàvanaü ÷uddhi-karam anyad iha vede loka-vyavahàre và vidyate, j¤àna-bhinnasya aj¤ànànivartakatvena samåla-pàpa-nivartakatvàbhàvàt kàraõa-sad-bhàvena punaþ pàpodayàc ca | j¤ànena tv aj¤àna-nivçttyà samåla-pàpa-nivçttir iti tat-samam anyac ca vidyate | 

tad àtma-viùayaü j¤ànaü sarveùàü kim iti jhañiti notpadyate ? tatràha taj j¤ànaü kàlena mahatà yoga-saüsiddho yogena pårvokta-karma-yogena saüsiddhaþ saüskçto yogyatàm àpannaþ svayam àtmany antaþ-karaõe vindati labhate na tu yogayatàm àpanno 'nya-dattaü sva-niùñhatayà na và para-niùñhaü svãyatayà vindatãty arthaþ ||38||

vi÷vanàthaþ : iha tapo-yogàdi-yukteùu madhye j¤ànena sadç÷aü pavitraü kim api nàsti | taj j¤ànaü na sarva-sulabham | kintu yogena niùkàma-karma-yogena samyak siddha eva, na tv aparipakvaþ | so 'pi kàlenaiva, na tu sadyaþ | àtmani svasmin svayaü pràptaü vindati | na tu sannyàsa-grahaõa-màtreõaiveti bhàvaþ ||38||

baladevaþ : na hãti | hi yato j¤ànena sadç÷aü pavitraü ÷uddhi-karaü tapas tãrthàñanàdikaü nàsti | atas tat sarva-pàpa-nà÷akaü taj j¤ànaü na sarva-sulabhaü, kintu yogena niùkàma-karmaõà saüsiddhaþ paripakva eva kàlenaiva, na tu sadyaþ | àtmani svasmin svayaü labdhaü vindati | na tu pàrivràjya-grahaõa-màtreõeti ||38||

__________________________________________________________

BhG 4.39

÷raddhàvàül labhate j¤ànaü tatparaþ saüyatendriyaþ |
j¤ànaü labdhvà paràü ÷àntim acireõàdhigacchati ||39||

÷rãdharaþ : kiü ca ÷raddhàvàn iti | ÷raddhàvàn guråpadiùñe 'rthe àstikya-buddhimàn | tat-paras tad-eka-niùñhaþ | saüyatendriya÷ ca | taj j¤ànaü labhate | nànyaþ | ataþ ÷raddhàdi-sampattyà j¤àna-làbhàt pràk karma-yoga eva ÷uddhy-artham anuùñheyaþ | j¤àna-làbhànantaraü tu na tasya kiücit kartavyam ity àha j¤ànaü labdhvà tu mokùam acireõa pràpnoti ||39||

madhusådanaþ : yenaikàntena j¤àna-pràptir bhavati sa upàyaþ pårvokta-praõipàtàdy-apekùayàpy àsannatara ucyate ÷raddhàvàn iti | guru-vedànta-vàkyeùv idam ittham veti pramà-råpàstikya-buddhiþ ÷raddhà tadvàn puruùo labhate j¤ànam | etàdç÷o 'pi ka÷cid alasaþ syàt tatràha tat-paraþ | guråpàsanàdau j¤ànopàye 'tyantàbhiyuktaþ | ÷raddhàvàüs tat-paro 'pi ka÷cid ajitendriyaþ syàd ata àha saüyatendriyaþ | saüyatàni viùayebhyo nivartitànãndriyàõi yena sa saüyatendriyaþ | ya evaü vi÷eùaõa-traya-yuktaþ so 'va÷yaü j¤ànaü labhate | praõipàtàdis tu bàhyo màyàvitvàdi-sambhavàd anaikàntiko 'pi | ÷raddhàvattvàdis
tv aikàntika upàya ity arthaþ | 

ãdç÷enopàyena j¤ànaü labdhvà paràü caramàü ÷àntim avidyà-tat-kàrya-nivçtti-råpàü muktim acireõa tad-avyavadhànenaivàdhigacchati labhate | yathà hi dãpaþ svotpatti-màtreõaivàndhakàra-nivçttiü karoti na tu kaücit sahakàriõam apekùate tathà j¤ànam api svotpatti-màtreõaivàj¤àna-nivçttiü karoti na tu kiücit prasaïkhyànàdikam apekùata iti bhàvaþ ||39||

vi÷vanàthaþ : tarhi kãdç÷aþ san kadà pràpnotãty ata àha ÷raddhàvàn iti | ÷raddhà niùkàma-karmaõaivàntaþkaraõa-÷uddhyaiva j¤ànaü syàd iti ÷àstràrthaü àstikya-buddhis tadvàn eva | tat-paras tad-anuùñhàna-niùñhas tàdç÷o 'pi yadà saüyatendriyaþ syàt tadà paràü ÷àntim saüsàra-nà÷am ||39||

baladevaþ : kãdç÷aþ san kadà vindatãty àha ÷raddhàvàn iti | niùkàmena karmaõà hçd-vi÷uddhau j¤ànaü syàd iti | dçóha-vi÷vàsaþ ÷raddhà tadvàn | tat-paras tad-anuùñhàna-niùñhas tàdçg api yadà saüyatendriyas tadà paràü ÷àntim muktim ||39||

__________________________________________________________

BhG 4.40

aj¤a÷ cà÷raddadhàna÷ ca saü÷ayàtmà vina÷yati |
nàyaü loko 'sti na paro na sukhaü saü÷ayàtmanaþ ||40||

÷rãdharaþ : j¤ànàdhikàriõam uktvà tad-viparãtam anadhikàriõam àha aj¤a÷ ceti | aj¤o guråpadiùñàrthànabhij¤aþ | kathaücij j¤àne jàte 'pi tatrà÷raddadhàna÷ ca | jàtàyàm api ÷raddhàyàü mamedaü siddhen na veti aü÷ayàkrànta-citta÷ ca vina÷yate | svàrthàd bhra÷yati | eteùu triùv api saü÷ayàtmà sarvathà na÷yati | yatas tasyàyaü loko nàsti dhanàrjana-vivàhàdy-asiddheþ | na ca para-loko dharmasyàniùpatteþ | na ca sukhaü saü÷ayenaaiva bhogasyàpy asambhavàt ||40||

madhusådanaþ : atra ca saü÷ayo na kartavyaþ, kasmàt ? aj¤a iti | aj¤o 'nadhãta-÷àstratvenàtma-j¤àna-÷ånyaþ | guru-vedànta-vàkyàrtha idam evaü na bhavaty eveti viparyaya-råpà nàstikya-buddhir a÷raddhà tadvàn a÷raddadhànaþ | idam evaü bhavati na veti sarvatra saü÷ayàkrànta-cittaþ saü÷ayàtmà vina÷yati svàrthàd bhraùño bhavati | aj¤a÷ cà÷raddadhàna÷ ca vina÷yatãti saü÷ayàtmàpekùayà nyånatva-kathanàrthaü cakàràbhyàü tayoþ prayogaþ | kutaþ ? saü÷ayàtmà hi sarvataþ pàpãyàn yato nàyaü manuùya-loko 'sti vittàrjanàdy-abhàvàt, na paro lokaþ svarga-mokùàdi-dharma-j¤ànàdy-abhàvàt
| na sukhaü bhojanàdi-kçtaü saü÷ayàtmanaþ sarvatra sandehàkrànta-cittasya | aj¤a÷ cà÷raddadhàna÷ ca paro loko nàsti manuùya-loko bhojanàdi-sukhaü ca vartate | saü÷ayàtmà tu tritaya-hãnatvena sarvataþ pàpãyàn ity arthaþ ||40||

vi÷vanàthaþ : j¤ànàdhikàriõam uktvà tad-viparãtàdhikàriõam àha aj¤a÷ ceti | aj¤aþ pa÷v-àdivan måóhaþ | a÷raddadhànaþ ÷àstra-j¤ànavattve 'pi nànà-vàdinàü paraspara-vipratipattiü dçùñvà na kvàpi vi÷vastaþ | ÷raddhàvattve 'pi saü÷ayàtmà mamaitat sidhyen na veti sandehàkrànt-matiþ | teùv api madhye saü÷ayàtmànaü vi÷eùato nindati nàyam iti ||40||

baladevaþ : j¤ànàdhikàriõaü tat-phalaü càbhidhàya tad-viparãtaü tat-phalaü càha aj¤a÷ ceti | aj¤aþ pa÷v-àdivac chàstra-j¤àna-hãnaþ | a÷raddadhànaþ ÷àstra-j¤àne saty api vivàdi-pratipattibhir na kvàpi vi÷vastaþ, ÷raddadhànatve 'pi saü÷ayàtmà mamaitat siddhyen na veti sandihàna-manà vina÷yati svàrthàd vicyavate | teùv api madhye saü÷ayàtmànaü vinindati nàyam iti | ayaü pràkçto lokaþ paro 'pràkçtaþ saü÷ayàtmanaþ kiücid api sukhaü nàsti | ÷àstrãya-karma-janyaü hi sukhaü, tac ca karma viviktàtma-j¤àna-pårvakam | tatra sandihànasya kutas tad ity arthaþ ||40||

__________________________________________________________

BhG 4.41

yoga-saünyasta-karmàõaü j¤àna-saüchinna-saü÷ayam |
àtmavantaü na karmàõi nibadhnanti dhana¤jaya ||41||

÷rãdharaþ : adhyàya-dvayoktàü pårvàpara-bhåmikà-bhedena karma-j¤àna-mayãü dvividhàü brahma-niùñhàm upasaüharati yogeti dvàbhyàm | yogena parame÷varàràdhana-råpeõa tasmin saünyastàni karmàõi yena taü karmàõi sva-phalair na nibadhnanti | tata÷ ca j¤ànena àtma-bodhena kartrà saüchinnaþ saüsàro dehàdy-atimàna-lakùaõo yasya tam àtmavantam apramàdinaü karmàõi loka-saïgrahàrthàni svàtàvikàni và na nibadhnanti ||41||

madhusådanaþ : etàdç÷aysya sarvànartha-målasya saü÷ayasya niràkaraõàyàtma-ni÷cayam upàyaü vadann adhyàya-dvayoktàü pårvàpara-bhåmikà-bhedena karma-j¤àna-mayãü dvividhàü brahma-niùñhàm upasaüharati yogeti dvàbhyàm | yogena bhagavad-àràdhana-lakùaõa-samatva-buddhi-råpeõa saünyastàni bhagavati samarpitàni karmàõi yena | yad và paramàrtha-dar÷ana-lakùaõena yogena saünyastàni tyaktàni karmàõi yena taü yoga-saünyasta-karmàõam | saü÷aye sati kathaü yoga-saünyasta-karmatvam ata àha j¤àna-saüchinna-saü÷ayaü j¤ànenàtma-ni÷caya-lakùaõena cchinnaþ saü÷ayo yena
tam | viùaya-para-va÷atva-svaråpa-prasàde sati kuto j¤ànotpattir ity ata àha àtmavantam apramàdinaü sarvadà sàvadhànam | etàdç÷am apramàditvena j¤ànavantaü j¤àna-saüchinna-saü÷ayatvena yoga-saünyasta-karmàõaü karmàõi loka-saïgrahàrthàni vçthà-ceùñà-råpàõi và na nibadhnanti aniùñam iùñaü mi÷raü và ÷arãraü nàrabhante he dhanaüjaya ||41||

vi÷vanàthaþ : naiùkarmyaü tv etàdç÷asya syàd ity àha yogàn niùkàma-karma-yogànantaram eva saünyasta-karmàõaü saünyàsena tyakta-karmàõam | tata÷ ca j¤ànàbhyàsànantaraü chinna-saü÷ayam | àtmavantaü pràpta-pratyag-àtmànaü karmàõi na nibadhnanti ||41||

baladevaþ : ãdç÷asya naiùkarmya-lakùaõà siddhiþ syàd ity àha yogeti | yogena yoga-sthaþ kuru karmàõi ity atroktena saünyastàni j¤ànàkàratàpannàni karmàõi yasya tam | mad-upadiùñena j¤ànena chinna-saü÷ayo yasya tam | àtmavantam avalokitàtmànaü karmàõi na nibadhnanti | teùàü j¤ànena vigamàt ||42||

__________________________________________________________

BhG 4.42

tasmàd aj¤àna-saübhåtaü hçt-sthaü j¤ànàsinàtmanaþ |
chittvainaü saü÷ayaü yogam àtiùñhottiùñha bhàrata ||42||

÷rãdharaþ : tasmàd iti | yasmàd evaü tasmàd àtmano 'j¤ànena saübhåtaü hçdi-sthitam enaü saü÷ayaü ÷okàdi-nimittaü dehàtma-viveka-khaógena chittvà paramàtma-j¤ànopàya-bhåtaü karma-yogam àtiùñhà÷raya | tatra ca prathamaü prastutàya yuddhàyottiùñha | he bhàrateti kùatriyatvena yuddhasya dharmatvaü dar÷itam ||42||

pum-avasthàdi-bhedena karma-j¤àna-mayã dvidhà |
niùñhoktà yena taü vande ÷auriü saü÷aya-saüchidam ||

iti ÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
j¤àna-yogo nàma caturtho 'dhyàyaþ ||4||

madhusådanaþ : tasmàd aj¤àna-saübhåtaü hçt-sthaü j¤ànàsinàtmanaþ chittvainaü saü÷ayaü yogam àtiùñhottiùñha bhàrata ||42||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm j¤àna-yogo nàma 
caturtho 'dhyàyaþ ||4||

vi÷vanàthaþ : upasaüharati tasmàd iti | hçt-sthaü hçd-gataü saü÷ayaü chittvà yogaü niùkàma-karma-yogam àtiùñhà÷raya | uttiùñha yuddhaü kartum iti bhàvaþ ||42||

ukteùu mukty-upàyeùu j¤ànam atra pra÷asyate |
j¤ànopàyaü tu karmaivety adhyàyàrtho niråpitaþ ||
iti sàràrtha-dar÷inyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
gãtàsv ayaü caturtho hi saïgataþ saïgataþ satàm ||4||

baladevaþ : tasmàd iti | hçt-sthaü hçd-gatam àtma-viùayakaü saü÷ayaü mad-upadiùñena j¤ànàsinà chittvà yogaü niùkàmaü karma mayopadiùñam àtiùñha | tad-artham uttiùñheti ||42||

dvy-aü÷akaü dhànyavat karma tuùàü÷àd iva taõóulaþ |
÷reùñhaü dravyàü÷ato j¤ànam iti turyasya nirõayaþ ||4||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye caturtho 'dhyàyaþ 
||4||


caturtho 'dhyàyaþ - brahmàrpaõa-yogaþ