Bhagavadgita 3 with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 3.1 arjuna uvÃca jyÃyasÅ cet karmaïas te matà buddhir janÃrdana | tat kiæ karmaïi ghore mÃæ niyojayasi keÓava || 1 || ÓrÅdhara÷ : sÃÇkhye yoge ca vai«amyaæ matvà mugdhÃya ji«ïave | tayor bheda-nirÃsÃya karma-yoge udÅryate || evaæ tÃvad aÓocyÃn anvaÓocas tvam [GÅtà 2.11] ity Ãdinà prathamaæ mok«a-sÃdhanatvena dehÃtma-viveka-buddhir uktà | tad-anantaram e«Ã te 'bhihità sÃÇkhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïu [GÅtà 2.39] ity Ãdinà karma coktam | na ca tayor guïa-pradhÃna-bhÃva÷ spa«Âaæ darÓita÷ | tatra buddhi-yuktasya sthita-praj¤asya ni«kÃmatva-niyatendriyatva-nirahaÇkÃratvÃdy-abhidhÃnÃd e«Ã brÃhmÅ sthiti÷ pÃrtha [GÅtà 2.72] iti sapraÓaæsam upasaæhÃrÃc ca buddhi-karmaïor madhye buddhe÷ Óre«Âhatvaæ bhagavato 'bhipretaæ manvÃno 'rjuna uvÃca jyÃyasÅ ced iti | karmaïa÷ sakÃÓÃt mok«ÃntaraÇgatvena buddhir jyÃyasÅ adhikatarà Óre«Âhà cet tava saæmatà tarhi kim arthaæ tasmÃd yudhyasveti tasmÃd utti«Âeti ca vÃraæ vÃraæ vadan ghore hiæsÃtmake karmaïi mÃæ niyojayasi pravartayasi ||1|| madhusÆdana÷ : evaæ tÃvat prathamenÃdhyÃyenopodghÃtito dvitÅyenÃdhyÃyena k­tsna÷ ÓÃstrÃrtha÷ sÆtrita÷ | tathà hi-Ãdau ni«kÃma-karma-ni«Âhà | tato 'nta÷karaïa-Óuddhi÷ | tata÷ Óama-damÃdi-sÃdhana-pura÷sara÷ sarva-karma-saænyÃsa÷ | tato vedÃnta-vÃkya-vicÃra-sahità bhagavad-bhakti-ni«Âhà | tatas tattva-j¤Ãna-ni«Âhà tasyÃ÷ phalaæ ca triguïÃtmakÃvidyÃ-niv­ttyà jÅvan-mukti÷ prÃrabdha-karma-phala-bhoga-paryantaæ tad-ante ca videha-mukti÷ | jÅvan-mukti-daÓÃyÃæ ca parama-puru«ÃrthÃlambanena para-vairÃgya-prÃptir daiva-sampad-Ãkhyà ca Óubha-vÃsanà tad-upakÃriïy-Ãdeyà | Ãsura-sampadas tu rÃjasÅ tÃmasÅ ceti heyopÃdeya-vibhÃgena k­tsna-ÓÃstrÃrtha-parisamÃpti÷ | tatra yogastha÷ kuru karmÃïi [GÅtà 2.48] ityÃdinà sÆtrità sattva-Óuddhi-sÃdhana-bhÆtà ni«kÃma-karma-ni«Âhà sÃmÃnya-viÓe«a-rÆpeïa t­tÅya-caturthÃbhyÃæ prapa¤cyate | tata÷ ÓuddhÃnta÷karaïasya Óama-damÃdi-sÃdhana-sampatti-pura÷sarà vihÃya kÃmÃn ya÷ sarvÃn [GÅtà 2.71] ity Ãdinà sÆtrità sarva-karma-saænyÃsa-ni«Âhà saÇk«epa-vistara-rÆpeïa pa¤cama-«a«ÂhÃbhyÃm | etÃvatà ca tvaæ-padÃrtho 'pi nirÆpita÷ | tato vedÃnta-vÃkya-vicÃra-sahità yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtà 2.61] ity Ãdinà sÆtritÃneka-prakÃrà bhagavad-bhakti-ni«ÂhÃdhyÃya-«aÂkena pratipÃdyate | tÃvatà ca tat-padÃrtho 'pi nirÆpita÷ | praty adhyÃyaæ cÃvÃntara-saÇgatim avÃntara-prayojana-bhedaæ ca tatra tatra pradarÓayi«yÃma÷ | tatas tattvaæ-padÃrthaikya-j¤Ãna-rÆpà vedÃvinÃÓinaæ nityaæ [GÅtà 2.21] ity Ãdinà sÆtrità tattva-j¤Ãna-ni«Âhà trayodaÓe prak­ti-puru«a-viveka-dvÃrà prapa¤cità | j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃæ ca phalaæ traiguïya-vi«ayà vedà nistraiguïyo bhavÃrjuna [GÅtà 2.45] ity Ãdinà sÆtrità traiguïya-niv­ttiÓ caturdaÓe saiva jÅvan-muktir iti guïÃtÅta-lak«aïa-kathanena prapa¤cità | tadà gantÃsi nirvedaæ [GÅtà 2.52] ity Ãdinà sÆtrità para-vairÃgya-ni«Âhà saæsÃra-v­k«a-ccheda-dvÃreïa pa¤ca-daÓe | du÷khe«v anudvigna-manÃ÷ [GÅtà 2.56] ity Ãdinà sthita-praj¤a-lak«aïena sÆtrità para-vairÃgyopakÃriïÅ daivÅ sampad Ãdeyà yÃm imÃæ pu«pitÃæ vÃcaæ [GÅtà 2.42] ity Ãdinà sÆtrità tad-virodhiny ÃsurÅ sampac ca heyà «o¬aÓe | daiva-sampado 'sÃdhÃraïaæ kÃraïaæ ca sÃttvikÅ Óraddhà nirdvandvo nitya-sattva-stho [GÅtà 2.45] ity Ãdinà sÆtrità tad-virodhi-parihÃreïa saptadaÓe | evaæ saphalà j¤Ãna-ni«ÂhÃdhyÃya-pa¤cakena pratipÃdità | a«ÂÃdaÓena ca pÆrvokta-sarvopasaæhÃra iti k­tsna-gÅtÃrtha-saÇgati÷ | tatra pÆrvÃdhyÃye sÃÇkhya-buddhim ÃÓritya j¤Ãna-ni«Âhà bhagavatoktà e«Ã te 'bhihità sÃÇkhye buddhi÷ [GÅtà 2.39] iti | tathà yoga-buddhim ÃÓritya karma-ni«Âhoktà yoge tv imÃæ Ó­ïu ity Ãrabhya karmaïy evÃdhikÃras te ... mà te saÇgo 'stv akarmaïi [GÅtà 2.47] ity antena | na cÃnayor ni«Âhayor adhikÃri-bheda÷ spa«Âam upadi«Âo bhagavatà | na caikÃdhikÃrikatvam evobhayo÷ samuccayasya vivak«itatvÃd iti vÃcyam | dÆreïa hy avaraæ karam buddhi-yogÃd dhana¤jaya [GÅtà 2.49] iti karma-ni«ÂhÃyà buddhi-ni«ÂhÃpek«ayà nik­«ÂatvÃbhidhÃnÃt | yÃvÃn artha udapÃne [GÅtà 2.46] ity atra ca j¤Ãna-phale sarva-karma-phalÃntarbhÃvasya darÓitatvÃt | sthita-praj¤a-lak«aïam uktvà ca e«Ã brÃhmÅ sthiti÷ pÃrtha [GÅtà 2.72] iti sapraÓaæsam j¤Ãna-phalopasaæhÃrÃt | yà niÓà sarva-bhÆtÃnÃæ [GÅtà 2.69] ity Ãdau j¤Ãnino dvaita-darÓanÃbhÃvena karmÃnu«ÂhÃnÃsambhavasya coktatvÃt | avidyÃ-niv­tti-lak«aïe mok«a-phale j¤Ãna-mÃtrasyaiva lokÃnusÃreïa sÃdhanatva-kalpanÃt | tam eva viditvÃtim­tyum eti nÃnya÷ panthà vidyate 'nayanÃya [ÁvetU 3.8] iti ÓruteÓ ca | nanu tarhi tejas-timirayor iva virodhinor j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayÃsambhavÃd bhinnÃdhikÃrikatvam evÃstu | satyam | naivaæ sambhavati ekam arjunaæ prati tÆbhayopadeÓo na yukta÷ | nahi karmÃdhikÃriïaæ prati j¤Ãna-ni«Âhopade«Âum ucità na và j¤ÃnÃdhikÃriïaæ prati karma-ni«Âhà | ekam eva prati vikalpenobhayopadeÓa iti cet, na | utk­«Âa-nik­«Âayor vikalpÃnupapatte÷ | avidyÃ-niv­tty-upalak«itÃtma-svarÆpe mok«e tÃratamyÃsambhavÃc ca | tasmÃj j¤Ãna-karma-ni«Âhayor bhinnÃdhikÃrikatve ekaæ pratyupadeÓÃyogÃd ekÃdhikÃrikatve ca viruddhayo÷ samuccayÃsambhavÃt karmÃpek«ayà j¤Ãna-praÓastyÃnupapatteÓ ca vikalpÃbhyupagame cotk­«Âam anÃyÃsa-sÃdhyaæ j¤Ãnaæ vihÃya nik­«Âam anekÃyÃsa-bahulaæ karmÃnu«ÂhÃtum ayogyam iti matvà paryÃkulÅbhÆta-buddhir arjuna uvÃca jyÃyasÅ ced iti | he janÃrdana ! sarvair janair ardyate yÃcyate svÃbhila«ita-siddhaya iti tvaæ tathÃbhÆto mayÃpi Óreyo 'niÓcayÃrthaæ yÃcyasa iti naivÃnucitam iti sambodhanÃbhiprÃya÷ | karmaïo ni«kÃmÃd api buddhir Ãtma-tattva-vi«ayà jyÃyasÅ praÓastatarà ced yadi te tava matà tat tadà kiæ karmaïi ghore hiæsÃdy-anekÃyÃsa-bahule mÃm atibhaktaæ niyojayasi karmaïy evÃdhikÃras ta ity Ãdinà viÓe«eïa prerayasi | he keÓava sarveÓvara | sarveÓvarasya sarve«Âa-dÃyinas tava mÃæ bhaktaæ Ói«yas te 'haæ ÓÃdhi mÃm ity Ãdinà tvad-eka-Óaraïatayopasannaæ prati pratÃraïà noicitety abhiprÃya÷ ||1|| viÓvanÃtha÷ : ni«kÃmam arpitaæ karma t­tÅye tu prapa¤cyate | kÃma-krodha-jigÅ«ÃyÃæ viveko 'pi pradarÓyate || pÆrva-vÃkye«u j¤Ãna-yogÃn ni«kÃma-karma-yogÃc ca nistraiguïya-prÃpakasya guïÃtÅta-bhakti-yogasya utkar«am Ãkalayya tatraiva svautsukyam abhivya¤jan sva-dharme saægrÃme pravartakaæ bhagavantaæ sakhya-bhÃvenopÃlabhate | jyÃyasÅ Óre«Âhà buddhir vyavasÃyÃtmikà guïÃtÅtà bhaktir ity artha÷ | ghore yuddha-rÆpe karmaïi kiæ niyojayasi pravartayasi | he janÃrdana janÃn svajanÃn svÃj¤ayà pŬayasÅty artha÷ | na ca tavÃj¤Ã kenÃpi anyathà kartuæ Óakyata ity Ãha | he keÓava ko brahmà ÅÓo mahÃdeva÷ | tÃv api vayase vaÓÅkaro«i ||1|| baladeva÷ : t­tÅye karma-ni«kÃmaæ vistareïopavarïitam | kÃmÃder vijayopÃyo durjayasyÃpi darÓita÷ || pÆrvatra k­pÃlu÷ pÃrthasÃrathir aj¤Ãna-kardama-nimagnaæ jagat svÃtma-j¤ÃnopÃsanopadeÓena samuddidhÅr«us tad-aÇga-bhÆtÃæ jÅvÃtma-yÃthÃtmya-buddhim upadiÓya tad-upÃyatayà ni«kÃmakam abuddhim upadi«ÂavÃn | ayam evÃrtho viniÓcayÃya caturbhir adhyÃyair vidhÃntarair varïyate | tatra karma-buddhi-ni«pÃdyatvÃj jÅvÃtma-buddhe÷ Óre«Âhaæ sthitam | tatrÃrjuna÷ p­cchati jyÃyasÅti | karmaïà ni«kÃmÃd api cet tava tat-sÃdhyatvÃt jÅvÃtma-buddhir jyÃyasÅ Óre«Âhà matà | tarhi tat-siddhaye mÃæ ghore hiæsÃdy-anekÃyÃse karmaïi kiæ niyojayasi tasmÃd yuddhasvety Ãdinà kathaæ prerayasi | ÃtmÃnubhava-hetu-bhÆtà khalu sà buddhir nikhilendriya-vyÃpÃra-virati-sÃdhyà tad-arthaæ tat-svajÃtÅyÃ÷ ÓamÃdaya eva yujyeran na tu sarvendriya-vyÃpÃra-rÆpÃïi tad-vijÃtÅyÃni karmÃïÅti bhÃva÷ | he janÃrdana Óreyo 'rthi-jana-yÃcanÅya, he keÓava vidhi-rudra-vaÓa-kÃrin | ka iti brahmaïo nÃma ÅÓo 'haæ sarva-dehinÃm | ÃvÃæ tavÃÇga-sambhÆtau tasmÃt keÓava-nÃma-bhÃg || iti hari-vaæÓe k­«ïaæ prati rudrokti÷ | durlaÇghyÃj¤as tvaæ Óreyo 'rthinà mayÃbhyarthito mama Óreyo niÓcitya brÆhÅti bhÃva÷ ||1|| __________________________________________________________ BhG 3.2 vyÃmiÓreïaiva vÃkyena buddhiæ mohayasÅva me | tad ekaæ vada niÓcitya yena Óreyo 'ham ÃpnuyÃm ||2|| ÓrÅdhara÷ : nanu dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyata ity Ãdinà karmaïo 'pi Óre«Âhatvm uktam eva ity ÃÓaÇkyÃha vyÃmiÓreïeti | kvacit karma-praÓaæsà kvacit j¤Ãna-praÓaæsà ity evaæ vyÃmiÓraæ sandeho 'pÃdakam iva yad vÃkyaæ tena me mama buddhiæ matim ubhayatra dolÃyitÃæ kurvan mohayasÅva | ata ubhayor madhye yad bhadraæ tad ekaæ niÓcitya vadeti | yad vÃ, idam eva Óreya÷-sÃdhanam iti niÓcitya yenÃnu«Âhitena Óreyo mok«am aham ÃpnuyÃæ prÃpsyÃmi tad evaikaæ niÓcitya vadety artha÷ ||2|| madhusÆdana÷ : nanu nÃhaæ kaæcid api pratÃrayÃmi kiæ punas tvÃm atipriyam | tvaæ tu kiæ me pratÃraïÃ-cihnaæ paÓyasÅti cet tatrÃha vyÃmiÓreïeti | tava vacanaæ vyÃmiÓraæ na bhavaty eva mama tv ekÃdhikÃrikatva-bhinnÃdhikÃrikatva-sandehÃd vyÃmiÓraæ saÇkÅrïÃrtham iva te yad vÃkyaæ mÃæ prati j¤Ãna-karma-ni«ÂhÃ-dvaya-pratipÃdakaæ tvaæ me mama manda-buddher vÃkya-tÃtparyÃparij¤ÃnÃd buddhim anta÷karaïaæ mohayasÅva bhrÃntyà yojayasÅva | parama-kÃruïikatvÃt tvaæ na mohayasy eva mama tu svÃÓaya-do«Ãn moho bhavatÅtÅvaÓa-ÓabdÃrtha÷ | ekÃdhikÃritve viruddhayo÷ samuccayÃnupapatter ekÃrthatvÃbhÃvena ca vikalpÃnupapatte÷ prÃg-ukter yady adhikÃri-bhedaæ manyase tadaikaæ mÃæ prati viruddhayor ni«Âhayor upadeÓaÃyogÃt taj j¤Ãnaæ và karma vaikam evÃdhikÃraæ me niÓcitya vada | yenÃdhikÃra-niÓcaya-pura÷saram uktena tvayà mayà cÃnu«Âhitena j¤Ãnena karmaïà vaikena Óreyo mok«am aham ÃpnuyÃæ prÃptuæ yogya÷ syÃm | evaæ j¤Ãna-karma-ni«Âhayor ekÃdhikÃritve vikalpa-samuccayayor asambhavÃd adhikÃri-bheda-j¤ÃnÃyÃrjunasya praÓna iti sthitam | ihetare«Ãæ kumataæ samastaæ Óruti-sm­ti-nyÃya-balÃn nirastam | puna÷ punar bhëya-k­tÃtiyatnÃd ato na tat kartum ahaæ prav­tta÷ || bhëya-kÃra-mata-sÃra-darÓinà grantha-mÃtram iha yojyate mayà | ÃÓayo bhagavata÷ prakÃÓyate kevalaæ sva-vacaso viÓuddhaye ||2|| viÓvanÃtha÷ : bho vayasya arjuna ! satyaæ guïÃtÅtà bhakti÷ sarvotk­«Âaiva | kintu sà yÃd­cchika-mad-aikÃntaika-mahÃ-bhakta-k­paika-labhyatvÃt purusodyama-sÃdhyà na bhavati | ataeva nistraiguïyo bhava guïÃtÅtayà mad-bhaktyà tvaæ nistraiguïyo bhÆyà ity ÃÓÅrvÃda eva datta÷ | sa ca yadà phali«yati tadà tÃd­Óa-yÃd­cchikaikÃntika-bhakta-k­payà prÃptÃm api lapsyase | sÃmprataæ tu karmaïy evÃdhikÃras te iti mayoktaæ cet, satyam | tarhi karmaiva niÓcitya kathaæ na brÆ«e | kim iti sandeha-sindhau mÃæ k«ipasÅty Ãha vyÃmiÓreïeti | viÓe«ata÷ à samyaktayà miÓraïaæ nÃnÃ-vidhÃrtha-milanaæ yatra tena vÃkyena me buddhiæ mohayasi | tathà hi karmaïy evÃdhikÃras te [GÅtà 2.47], siddhyasiddhyo÷ samo bhÆtvà samatvaæ yoga ucyate [GÅtà 2.48], buddhi-yukto jahÃtÅha ubhe suk­ta-du«k­te | tasmÃd yogÃya yujyasva yoga÷ karmasu kauÓalam || [GÅtà 2.50] iti yoga-Óabda-vÃcyaæ j¤Ãnam api bravÅ«i | yadà te moha-kalilaæ [GÅtà 2.52] ity anena j¤Ãnaæ kevalam api bravÅ«i | kiæ cÃtra iva-Óabdena tvad-vÃkyasya vastuto nÃsti nÃnÃrtha-miÓritatvam | nÃpi k­pÃlos tava man-mohanecchà | nÃpi mama tat-tad-arthÃnabhij¤atvam iti bhÃva÷ | ayaæ gƬho 'bhiprÃya÷ rÃjasÃt karmaïa÷ sakÃÓÃt sÃttvikaæ karma Óre«Âhaæ, tac ca sÃttvikam eva | nirguïa-bhaktiÓ ca tasmÃdn atiÓre«Âhaiva | tatra sà yadi mayi na sambhaved iti brÆ«e, tadà sÃttvikaæ j¤Ãnam evaikaæ mÃm upadiÓa | tata eva du÷kha-mayÃt saæsÃra-bandhanÃn mukto bhaveyam iti ||2|| baladeva÷ : vyÃmiÓreïeti | sÃÇkhya-buddhi-yoga-buddhyor indriya-niv­tti-rÆpayo÷ sÃdhya-sÃdhakatvÃvarodhi yad vÃkyaæ tad vyÃmiÓram ucyate | tena me buddhiæ mohayasÅva | vastutas tu sarveÓvarasya mat-sakhasya ca me man-mohakatà nÃsty eva | mad-buddhi-do«Ãd evaæ prayemy aham atÅvaÓabdÃrtha÷ | tat tasmÃd ekam avyÃmiÓraæ vÃkyaæ vada | na karmaïà na prajayà dhanena tyÃgenaikenÃm­tatvam ÃnaÓur nÃsty ak­ta÷ k­tena iti Órutivat | yenÃham anu«Âheyaæ niÓcityÃtmana÷ Óreya÷ prÃpnuyÃm ||2|| __________________________________________________________ BhG 3.3 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca loke 'smin dvividhà ni«Âhà purà proktà mayÃnagha | j¤Ãna-yogena sÃækhyÃnÃæ karma-yogena yoginÃm ||3|| ÓrÅdhara÷ : atrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca loke 'sminn iti | ayam artha÷ | yadi mayà paraspara-nirapek«aæ mok«a-sÃdhanatvena karma-j¤Ãna-yoga-rÆpaæ ni«ÂhÃ-dvayam uktaæ syÃt tarhi dvayor madhye yad bhadraæ syÃt tad ekaæ vada iti tvadÅya-praÓna÷ saægacchate | na tu mayà tathoktam | dvÃbhyÃm ekaiva brahma-ni«Âhà uktà | guïa-pradhÃna-bhÆtayos tayo÷ svÃtantryÃnupapatte÷ ekasyà eva tu prakÃra-bheda-mÃtram adhikÃri-bhedenoktam iti | asmin ÓuddhÃÓuddhÃnta÷ karaïatayà dvividhe loke adhikÃri-jane dve vidhe prakÃrau yasyÃ÷ sà | dvi-vidhà ni«Âhà mok«a-paratà pÆrvÃdhyÃye mayà sÃrvaj¤ena proktà spa«Âam evoktà | prakÃra-dvayam eva nirdiÓati j¤Ãna-yogenety Ãdi | sÃÇkhyÃnÃæ ÓuddhÃnta÷karaïÃnÃæ j¤Ãna-bhÆmikÃm ÃrƬhÃnÃæ j¤Ãna-paripÃkÃrthaæ j¤Ãna-yogena dhyÃnÃdinà ni«Âhà brahma-paratoktà | tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para ity Ãdinà | sÃÇkhya-bhÆmikÃm Ãruruk«ÆïÃæ tv anta÷karaïa-Óuddhi-dvÃrà tad-ÃrohaïÃrthaæ tad-upÃya-bhÆta-karma-yogÃdhikÃriïÃæ yoginÃæ karma-yogena ni«Âhoktà dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyata ity Ãdinà | ataeva tava citta-Óuddhi-rÆpÃvasthÃ-bhedena dvi-vidhÃpi ni«Âhoktà | e«Ã te 'bhihità sÃÇkhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïv iti ||3|| madhusÆdana÷ : evam adhikÃri-bhede 'rjunena p­«Âe tad-anurÆpaæ prativacanaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca loke 'sminn iti | asminn adhikÃritvÃbhimate loke ÓuddhÃÓuddhÃnta÷karaïa-bhedena dvividhe jane dvividhà dviprakÃrà ni«Âhà sthitar j¤Ãna-paratà karma-paratà ca purà pÆrvÃdhyÃye mayà tavÃtyanta-hita-kÃriïà proktà prakar«eïa spa«Âatva-lak«aïenoktà | tathà cÃdhikÃry-aikya-ÓaÇkayà mà glÃsÅr iti bhÃva÷ | he 'naghÃpÃpeti sambodhayann upadeÓayogyatÃm arjunasya sÆcayati | ekaiva ni«Âhà sÃdhya-sÃdhanÃvasthÃ-bhedena dvi-prakÃrà na tu dve eva svatantre ni«Âhe iti kathayituæ ni«Âhety eka-vacanam | tathà ca vak«yati - ekaæ sÃækhyaæ ca yogaæ ca ya÷ paÓyati sa paÓyati [GÅtà 5.5] iti | tÃm eva ni«ÂhÃæ dvaividhyena darÓayati sÃÇkhyeti | saÇkhyà samyag-Ãtma-buddhis tÃæ prÃptavatÃæ brahmacaryÃd eva k­ta-saænyÃsÃnÃæ vedÃnta-vij¤Ãna-suniÓcitÃrthÃnÃæ j¤Ãna-bhÆmim ÃrƬhÃnÃæ ÓuddhÃnta÷karaïÃnÃæ sÃÇkhyÃnÃæ j¤Ãna-yogena j¤Ãnam eva yujyate brahmaïÃneneti vyutpattyà yogas tena ni«Âhoktà tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtà 2.61] ity Ãdinà | aÓuddhÃnta÷-karaïÃnÃæ tu j¤Ãna-bhÆmim anÃrƬhÃnÃæ yoginÃæ karmÃdhikÃra-yoginÃæ karma-yogena karmaiva yujyate 'nta÷-karaïa-ÓuddhyÃneneti vyutpattyà yogas tena ni«ÂhoktÃnta÷-karaïa-Óuddhi-dvÃrà j¤Ãna-bhÆmikÃrohaïÃrthaæ dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate [GÅtà 2.31] ity Ãdinà | ataeva na j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayo vikalpo và | kintu ni«kÃma-karmaïà ÓuddhÃnta÷-karaïÃnÃæ sarva-karma-saænyÃsenaiva j¤Ãnam iti citta-Óuddhy-aÓuddhi-rÆpÃvasthÃ-bhedenaikam eva tvÃæ prati dvividhà ni«Âhoktà | e«Ã te 'bhihità sÃækhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïu [GÅtà 2.39] iti | ato bhÆmikÃ-bhedenaikam eva praty ubhayopayogÃn nÃdhikÃra-bhede 'py upadeÓa-vaiyarthyam ity abhiprÃya÷ | etad eva darÓayitum aÓuddha-cittasya citta-Óuddhi-paryantaæ karmÃnu«ÂhÃnaæ na karmaïÃm anÃrambhÃt [GÅtà 3.4] ity Ãdibhir moghaæ prÃtha sa jÅvati [GÅtà 3.16] ity antais trayodaÓabhir darÓayati | Óuddha-cittasya tu j¤Ãnino na kiæcid api karmÃpek«itam iti darÓayati yas tv Ãtma-ratir [GÅtà 3.17] iti dvÃbhyÃm | tasmÃd asakta÷ ity Ãrabhya tu bandha-hetor api karmaeo mok«a-hetutvaæ sattva-Óuddhi-j¤Ãnotpatti-dvÃreïa sambhavati phalÃbhisandhi-rÃhitya-rÆpa-kauÓaleneti darÓayi«yati | tata÷ paraæ tv atha keneti praÓnam utthÃpya kÃma-do«eïaiva kÃrya-karmaïa÷ Óuddhi-hetutvaæ nÃsti | ata÷ kÃma-rÃhityenaiva karmÃïi kurvann anta÷-karaïa-Óuddhyà j¤ÃnÃdhikÃrÅ bhavi«yasÅti yÃvad-adhyÃya-samÃpti vadi«yati bhagavÃn ||3|| viÓvanÃtha÷ : atrottaram | yadi mayà paraspara-nirapek«Ãv eva mok«a-sÃdhanatvena karma-yoga-j¤Ãna-yogÃv uktau syÃtÃm | tadà tad ekaæ vada niÓcityeti tvat-praÓno ghaÂate | mayà tu karmÃnu«ÂhÃ-j¤Ãna-ni«ÂhÃvattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pÆrvottara-daÓÃ-bhedÃd eva, na tu vastuto mok«aæ praty adhikÃri-dvaidham ity Ãha loke iti dvÃbhyÃm | dvividhà dvi-prakÃrà ni«Âhà nitarÃæ sthiti-maryÃdety artha÷ | purà proktà pÆrvÃdhyÃye kathità | tÃm evÃha sÃÇkhyÃnÃæ sÃÇkhaæ j¤Ãnaæ tad-vatÃm | te«Ãæ ÓuddhÃnta÷-karaïatvena j¤Ãna-bhÆmikÃm adhirƬhÃnÃæ j¤Ãna-yogenaiva ni«Âhà tenaiva maryÃdà sthÃpità | atra loke tu j¤Ãnitvenaiva khyÃpità ity artha÷ - tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtà 2.61] ity Ãdinà | tathà ÓuddhÃnta÷karaïatvÃbhÃvena j¤Ãna-bhÆmikÃm adhiro¬hum asamarthÃnÃæ yoginÃæ tad-ÃrohaïÃrtham upÃyavatÃæ karma-yogena mad-arpita-ni«kÃma-karmaïà ni«Âhà maryÃdà sthÃpità | te khalu karmitvenaiva khyÃpitety artha÷ - dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate [GÅtà 2.31] ity Ãdinà | tena karmiïa÷ j¤Ãnina÷ iti nÃma-mÃtreïaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiïa eva karmibhi÷ Óuddha-città j¤Ãnino bhavanti | j¤Ãnina eva bhaktyà mucyanta iti mad-vÃkya-samudÃyÃrtha iti bhÃva÷ ||3|| viÓvanÃtha÷ : atrottaram | yadi mayà paraspara-nirapek«Ãv eva mok«a-sÃdhanatvena karma-yoga-j¤Ãna-yogÃv uktau syÃtÃm | tadà tad ekaæ vada niÓcityeti tvat-praÓno ghaÂate | mayà tu karmÃnu«ÂhÃ-j¤Ãna-ni«ÂhÃvattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pÆrvottara-daÓÃ-bhedÃd eva, na tu vastuto mok«aæ praty adhikÃri-dvaidham ity Ãha loke iti dvÃbhyÃm | dvividhà dvi-prakÃrà ni«Âhà nitarÃæ sthiti-maryÃdety artha÷ | purà proktà pÆrvÃdhyÃye kathità | tÃm evÃha sÃÇkhyÃnÃæ sÃÇkhaæ j¤Ãnaæ tad-vatÃm | te«Ãæ ÓuddhÃnta÷-karaïatvena j¤Ãna-bhÆmikÃm adhirƬhÃnÃæ j¤Ãna-yogenaiva ni«Âhà tenaiva maryÃdà sthÃpità | atra loke tu j¤Ãnitvenaiva khyÃpità ity artha÷ - tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para÷ [GÅtà 2.61] ity Ãdinà | tathà ÓuddhÃnta÷karaïatvÃbhÃvena j¤Ãna-bhÆmikÃm adhiro¬hum asamarthÃnÃæ yoginÃæ tad-ÃrohaïÃrtham upÃyavatÃæ karma-yogena mad-arpita-ni«kÃma-karmaïà ni«Âhà maryÃdà sthÃpità | te khalu karmitvenaiva khyÃpitety artha÷ - dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate [GÅtà 2.31] ity Ãdinà | tena karmiïa÷ j¤Ãnina÷ iti nÃma-mÃtreïaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiïa eva karmibhi÷ Óuddha-città j¤Ãnino bhavanti | j¤Ãnina eva bhaktyà mucyanta iti mad-vÃkya-samudÃyÃrtha iti bhÃva÷ ||3|| baladeva÷ : evaæ p­«Âo bhagavÃn uvÃca loke 'sminn iti | he anagha nirmala-buddhe pÃrtha jyÃyasÅ ced iti karma-buddhi-sÃÇkhya-buddhyor guïa-pradhÃna-bhÃvaæ jÃnann api tamas-tejasor iva viruddhayos tayo÷ katham ekÃdhikÃritvam iti ÓaÇkayà prerita÷ p­cchasÅti bhÃva÷ | asmin mumuk«utayÃbhimate ÓuddhÃÓuddha-cittatayà dvividhe loke jane dvividhà ni«Âhà sthitir mayà sarveÓvareïa purà pÆrvÃdhyÃye proktà | ni«Âhety eka-vacanena ekÃtmoddeÓyatvÃd ekaiva ni«Âhà sÃdhya-sÃdhana-daÓÃ-dvaya-bhedena dvi-prakÃrà na tu dve ni«Âhe iti sÆcyate | evam evÃgre vak«yati ekaæ sÃÇkhyaæ ca yogaæ ca [GÅtà 5.5] iti | tÃæ ni«ÂhÃæ dvaividhyena darÓayati j¤Ãneti | sÃÇkhya-j¤Ãna arha Ãdyac | tad-vatÃæ j¤ÃninÃæ j¤Ãna-yogena ni«ÂhÃ-sthitir uktà prajahÃti yadà kÃmÃn [GÅtà 2.55] ity Ãdinà | j¤Ãnam eva yogo yujyate ÃtmanÃneneti-vyutpatte÷ | yoginÃæ ni«kÃma-karmavatÃæ karma-yogena ni«Âhà sthitir uktà karmaïy evÃdhikÃras te [GÅtà 2.47] ity Ãdinà | karmaiva yogo yujyate j¤Ãna-garbhayà citta-ÓuddhayÃneneti vyutpatte÷ | etad uktaæ bhavati - na khalu mumuk«ur janas tadaiva ÓamÃdy-aÇgikÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ labhate | kintu sÃcÃreïa karma-yogena citta-mÃlinyaæ nirdhÆyaivety etad eva mayà prÃg abhÃïi e«Ã te 'bhihità sÃÇkhye [GÅtà 2.39] ity Ãdinà | __________________________________________________________ BhG 3.4 na karmaïÃm anÃrambhÃn nai«karmyaæ puru«o 'Ónute | na ca saænyasanÃd eva siddhiæ samadhigacchati || 4 || ÓrÅdhara÷ : ata÷ samyak-citta-Óuddhyà j¤Ãnotpatti-paryantaæ varïÃÓramocitÃni karmÃïi kartavyÃni | anyathà citta-Óuddhy-abhÃvena j¤ÃnÃnutpatter ity Ãha na karmaïÃm iti | karmaïÃm anÃrambhÃd ananu«ÂhÃnÃn nai«karmyaæ j¤Ãnaæ nÃÓnute na prÃpnoti | nanu caitam eva pravrÃjino lokam icchanta÷ pravrajantÅti Órutyà saænyÃsasya mok«Ãd aÇgatva-Órute÷ saænyasanÃd eva mok«o bhavi«yati | kiæ karmabhi÷ ? ity ÃÓaÇkyoktaæ na ceti | citta-Óuddhiæ vinà k­tÃt saænyasanÃd eva j¤Ãna-ÓÆnyÃt siddhiæ mok«aæ na samadhigacchati na prÃpnoti ||4|| madhusÆdana÷ : tatra kÃraïÃbhÃve kÃryÃnupapatter Ãha na karmaïÃm iti | karmaïà tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena iti ÓrutyÃtma-j¤Ãne viniyuktÃnÃm anÃrambhÃd ananu«ÂhÃnÃc citta-Óuddhy-abhÃvena j¤ÃnÃyogyo bahirmukha÷ puru«o nai«karmyaæ sarva-karma-ÓÆnyatvaæ j¤Ãna-yogena ni«ÂhÃm iti yÃvat nÃÓnute na prÃpnoti | nanu etam eva pravrÃjino lokam icchanta÷ pravrajanti iti Órute÷ sarva-karma-saænyÃsÃd eva j¤Ãna-ni«Âhopapatte÷ k­taæ karmabhir ity ata Ãha na ca saænyasanÃd eva citta-Óuddhiæ vinà k­tÃt siddhiæ j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïÃæ samyak-phala-paryavasÃyitvenÃdhigacchati naiva prÃpnotÅty artha÷ | karma-janyÃæ citta-Óuddhim antareïa saænyÃsa eva na sambhavati | yathÃ-kathaæcid autsukya-mÃtreïa k­to 'pi na phala-paryavasÃyÅti bhÃva÷ ||4|| viÓvanÃtha÷ : citta-Óuddhy-abhÃve j¤ÃnÃnutpattim Ãha neti | ÓÃstrÅya-karmaïÃm anÃrambhÃd ananu«ÂhÃnÃn nai«karmyaæ j¤Ãnaæ na prÃpnoti na cÃÓuddha-citta÷ | saænyasanÃc chÃstrÅya-karma-tyÃgÃt ||4|| baladeva÷ : ato 'Óuddha-cittena citta-Óuddhe÷ sva-vihitÃni karmÃïy evÃnu«ÂheyÃnÅty Ãha na karmaïÃm ity Ãdibhis trayodaÓabhi÷ | karmaïÃæ tam etam iti vÃkyena j¤ÃnÃÇgatayà vihitÃnÃm anÃrambhÃd ananu«ÂhÃnÃd aviÓuddha-citta÷ puru«o nai«karmyaæ nikhilendriya-vyÃpÃra-rÆpa-karma-viratiæ j¤Ãna-ni«ÂhÃm iti yÃvat nÃÓnute na labhate | na ca sa te«Ãæ karmaïÃæ saænyÃsÃt parityÃgÃt siddhiæ muktiæ samadhigacchati ||4|| __________________________________________________________ BhG 3.5 na hi kaÓcit k«aïam api jÃtu ti«Âhaty akarma-k­t | kÃryate hy avaÓa÷ karma sarva÷ prak­tijair guïai÷ || 5 || ÓrÅdhara÷ : karmaïÃæ ca saænyÃsas te«v anÃsakti-mÃtram | na tu svarÆpeïa | aÓakyatvÃd iti | Ãha na hi kaÓcid iti | jÃtu kasyÃæcid apy avasthÃyÃæ k«aïa-mÃtram api kaÓcid api j¤Ãny-aj¤Ãno và akarma-k­t karmÃïy akurvÃïo na ti«Âhati | atra hetu÷ -- prak­tijair svabhÃva-prabhavai rÃga-dve«Ãdibhir guïai÷ sarvo 'pi jana÷ karma kÃryate | karmaïi pravartyate | avaÓo 'svatantra÷ san ||5|| madhusÆdana÷ : tatra karma-janya-Óuddhy-abhÃve bahirmukha÷ | hi yasmÃt k«aïam api kÃlaæ jÃtu kadÃcit kaÓcid apy ajitendriyo 'karma-k­t san na ti«Âhati | api tu laukika-vaidikakarmÃnu«ÂhÃna-vyagra eva ti«Âhati tasmÃd aÓuddha-cittasya saænyÃso na sambhavatÅty artha÷ | kasmÃt punar avidvÃn karmÃïy akurvÃïo na ti«Âhati | hi yasmÃt | sarva÷ prÃïÅ citta-Óuddhi-rahito 'vaÓo 'svatantra eva san prak­tijai÷ prak­tito jÃtair abhivyaktai÷ kÃryÃkÃreïa sattva-rajas-tamobhi÷ svabhÃva-prabhavair và rÃga-dve«Ãdibhir guïai÷ karma laukikaæ vaidikaæ và kÃryate | ata÷ karmÃïy akurvÃïo na kaÓcid api ti«ÂhatÅty artha÷ | yata÷ svÃbhÃvikà guïÃÓ cÃlakà ata÷ para-vaÓatayà sarvadà karmÃïi kurvato 'Óuddha-buddhe÷ sarva-karma-saænyÃso na sambhavatÅti na saænyÃsa-nibandhanà j¤Ãna-ni«Âhà sambhavatÅty artha÷ ||5|| viÓvanÃtha÷ : kintv aÓuddha-citta÷ k­ta-saænyÃsa÷ ÓÃstrÅyaæ karma parityajya vyavahÃrike karmaïi nimajjatÅty Ãha na hÅti | nanu saænyÃsa eva tasya vaidika-laukika-karma-prav­ttir-virodhÅ ? tatrÃha kÃryata iti | avaÓo 'svatantra÷ ||5|| baladeva÷ : aviÓuddha-citta÷ k­ta-vaidika-karma-saænyÃso laukike 'pi karmaïi nimajjatÅty Ãha nahÅti | nanu saænyÃsa eva tasya sarva-karma-virodhÅti cet tatrÃha kÃryata iti | prak­tijai÷ svabhÃvodbhavair guïai rÃga-dve«Ãdibhi÷, kÃryate pravartyate avaÓa÷ parÃdhÅna÷ syÃt ||5|| __________________________________________________________ BhG 3.6 karmendriyÃïi saæyamya ya Ãste manasà smaran | indriyÃrthÃn vimƬhÃtmà mithyÃcÃra÷ sa ucyate ||6|| ÓrÅdhara÷ : ato 'j¤aæ karma-tyÃginaæ nindati karmendriyÃïÅti | vÃk-pÃïy-ÃdÅni karmendriyÃïi | saæyamya bhagavad-dhyÃna-cchalena indriyÃrthÃn vi«ayÃn smarann Ãste aviÓuddhatayà manasà Ãtmani sthairyÃbhÃvÃt, sa mithyÃcÃra÷ kapaÂÃcÃro dÃmbhika ucyata ity artha÷ ||6|| madhusÆdana÷ : yathÃ-kathaæcid autsukya-mÃtreïa k­ta-saænyÃsas tv aÓuddha-cittas tat-phala-bhÃÇ na bhavati yata÷ | yo vimƬhÃtmà rÃga-dve«Ãdi-dÆ«itÃnta÷-karaïa autsukya-mÃtreïa karmendriyÃïi vÃk-pÃïy-ÃdÅni saæyamya nig­hya bahir-indriyai÷ karmÃïy akurvann iti yÃvat | manasà rÃgÃdi-preritendriyÃrthÃn ÓabdÃdÅn na tv Ãtma-tattvaæ smarann Ãste k­ta-saænyÃso 'ham ity abhimÃnena karma-ÓÆnyas ti«Âhati sa mithyÃcÃra÷ sattva-Óuddhy-abhÃvena phalÃyogyatvÃt pÃpÃcÃra ucyate | tvaæ-padÃrtha-vivekÃya saænyÃsa÷ sarva-karmaïÃm | Órutyeha vihito yasmÃt tat-tyÃgÅ patito bhavet || ity Ãdi-dharma-ÓÃstreïa | ata upapannaæ na ca saænyasanÃd evÃÓuddhÃnta÷-karaïa÷ siddhiæ samadhigacchatÅti ||6|| viÓvanÃtha÷ : nanu tÃd­Óo 'pi sannyÃsÅ kaÓcit | kaÓcid indriya-vyÃpÃra-ÓÆnyo mudritÃk«o d­Óyate ? tatrÃha karmendriyÃïi, vÃk-pÃïy-ÃdÅni nig­hya yo manasà dhyÃna-cchalena vi«ayÃn smarann Ãste, sa mithyÃcÃro dÃmbhika÷ ||6|| baladeva÷ : nanu rÃga-divyÃpÃra-ÓÆnyo mudrita-ÓrotrÃdi÷ kaÓcit kaÓcid yadi d­Óyate tatrÃha karmendriyÃïÅti | yo yati÷ karmendriyÃïi vÃg-ÃdÅni saæyamya manasà dhyÃna-chadmanà indriyÃrthÃn Óabda-sparÓÃdÅn smarann Ãste sa vimƬhÃtmà mÆrkho mithyÃcÃra÷ kathyate | sa ca niruddha-rÃgÃder aj¤asya ni«kÃma-karmÃnu«ÂhÃnena mana÷-Óuddher anudayÃt ÓrotrÃdy-aprasÃre 'py aÓuddhatvÃn manasà tad-vi«ayÃïÃæ sma raïÃj j¤ÃnÃyodyatasyÃpi tasya j¤Ãna-lÃbhÃt mithyÃcÃro vyartha-vÃg-Ãdi-niyama-kriyo dÃmbhika ity artha÷ ||6|| __________________________________________________________ BhG 3.7 yas tv indriyÃïi manasà niyamyÃrabhate 'rjuna karmendriyai÷ karma-yogam asakta÷ sa viÓi«yate ||7|| ÓrÅdhara÷ : etad-viparÅta÷ karma-kartà tu Óre«Âha ity Ãha yas tv indriyÃïÅti | yas tv indriyÃïi manasà niyamya ÅÓvara-parÃïi k­tvà karmendriyai÷ karma-rÆpaæ yogam upÃyam Ãrabhate 'nuti«Âhati | asakta÷ phalÃbhilëa-rahita÷ san | sa viÓi«yate viÓi«Âo bhavati citta-Óuddhyà j¤ÃnavÃn bhavatÅty artha÷ ||7|| madhusÆdana÷ : autsukya-mÃtreïa sarva-karmÃïy asaænyasya citta-Óuddhaye ni«kÃma-karmÃïy eva yathÃ-ÓÃstraæ kuryÃt | tasmÃt yas tv iti | tu-Óabdo 'ÓuddhÃnta÷-karaïa-saænyÃsi-vyatirekÃrtha÷ | indriyÃïi j¤ÃnendriyÃei ÓrotrÃdÅni manasà saha niyamya pÃpa-hetu-ÓabdÃdi-vi«ayÃsakter nivartya manasà viveka-yuktena niyamyeti và | karmendriyair vÃk-pÃïy-Ãdibhi÷ karma-yogaæ Óuddhi-hetutayà vihitaæ karmÃrabhate karoty asakta÷ phalÃbhilëa-ÓÆnya÷ san yo vivekÅ sa itarasmÃn mithyÃcÃrÃd viÓi«yate | pariÓrama-sÃmye 'pi phalÃtiÓaya-bhÃktvena Óre«Âho bhavati | he 'rjunÃÓcaryam idaæ paÓya yad eka÷ karmendriyÃïi nig­hïan j¤ÃnendriyÃïi vyÃpÃrayan puru«Ãrtha-ÓÆnyo 'paras tu j¤ÃnendriyÃïi nig­hya karmendriyÃïi vyÃpÃrayan parama-puru«Ãrtha-bhÃg bhavatÅti ||7|| viÓvanÃtha÷ : etad-viparÅta÷ ÓÃstrÅya-karma-kartà g­hasthas tu Óre«Âha ity Ãha yas tv iti | karma-yogaæ ÓÃstra-vihitam | asakto 'phalÃkÃÇk«Å viÓi«yate | asambhÃvita-prasÃditvena j¤Ãna-ni«ÂhÃd api puru«Ãd viÓi«Âa÷ iti ÓrÅ-rÃmÃnujÃcÃrya-caraïÃ÷ ||7|| baladeva÷ : etad-vaiparÅtyena sva-vihita-karma-kartà g­hastho 'pi Óre«Âha ity Ãha yas tv iti | ÃtmÃnubhava-prav­ttena manasendriyÃïi ÓrotrÃdÅni niyamyÃsakta÷ phalÃbhilëa-ÓÆnya÷ san ya÷ karmendriyai÷ karma-rÆpaæ yogam upÃyam Ãrabhate 'nuti«Âhati sa viÓi«yate | sambhÃvyamÃna-j¤ÃnatvÃt pÆrvata÷ Óre«Âho bhavatÅty artha÷ ||7|| __________________________________________________________ BhG 3.8 niyataæ kuru karma tvaæ karma jyÃyo hy akarmaïa÷ | ÓarÅrayÃtrÃpi ca te na prasidhyed akarmaïa÷ ||8|| ÓrÅdhara÷ : niyatam iti | yasmÃd evaæ tasmÃn niyataæ nityaæ karma sandhyopÃsanÃdi kuru | hi yasmÃt | sarva-karmaïo 'karaïÃt sakÃÓÃt karma-karaïaæ jyÃyo 'dhikataram | anyathÃkarmaïa÷ sarva-karma-ÓÆnyasya tava ÓarÅra-yÃtrà ÓarÅra-nirvÃho 'pi na prasidhyen na bhavet ||8|| madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃn manasà j¤ÃnendriyÃïi nig­hya karmendriyais tvaæ prÃg ananu«Âhita-Óuddhi-hetu-karmà niyataæ vidhy-uddeÓe phala-sambandha-ÓÆnyatayà niyata-nimittena vihitaæ karma Órautaæ smÃrtaæ ca nityam iti prasiddhaæ kuru | kurv iti madhyama-puru«a-prayogeïaiva tvam iti labdhe tvam iti padam arthÃntare saækramitam | kasmÃd aÓuddhÃnta÷-karaïena karmaiva kartavyaæ hi yasmÃd akarmaïo 'karaïÃt karmaiva jyÃya÷ praÓasyataram | na kevalaæ karmÃbhÃve tavÃnta÷-karaïa-Óuddhir eva na sidhyet | kintu akarmaïo yuddhÃdi-karma-rahitasya te tava ÓarÅra-yÃtrà ÓarÅra-sthitir api na prakar«eïa k«Ãtra-v­tti-k­tatva-lak«aïena sidhyet | tathà ca prÃg uktam | api cety anta÷-karaïa-Óuddhi-samuccayÃrtha÷ ||8|| viÓvanÃtha÷ : tasmÃt tvaæ niyataæ nityaæ sandhyopÃsanÃdi# akarmaïa÷ karma-sannyÃsÃt sakÃÓÃj jyÃya÷ Óre«Âham | sannyÃsa-sarva-karmaïas tava ÓarÅra-nirvÃho 'pi na sidhyet ||8|| baladeva÷ : niyatam iti tasmÃt tvam aviÓuddha-citto niyatam ÃvaÓyaka-karam kuru citta-viÓuddhaye ni«kÃmatayà sva-vihitaæ karmÃcarety artha÷ | akarmaïam autsukya-mÃtreïa sarva-karma-saænyÃsa-sakÃÓÃt karmaiva jyÃya÷ praÓastataraæ krama-sopÃna-nyÃyena j¤ÃnotpÃdakatvÃt | autsukya-mÃtreïa karma tyajator maline h­di j¤Ãna-prakÃÓÃt | kiæ cÃkarmaïa÷ saænyasta-sarva-karmaïas tava ÓarÅra-yÃtrà deha-nirvÃho 'pi na sidhyet | yÃvat sÃdhana-pÆrti-deha-dhÃraïasyÃvaÓyakatvÃt tad-arthaæ j¤ÃnÅ bhik«ÃÂanÃdi-karmÃnuti«Âhati | tac ca k«atriyasya tavÃnucitam | tasmÃt sva-vihitena yuddha-prajÃ-pÃlanÃdi-karmaïà ÓulkÃni vittÃny upÃrjya tair nirvyÆha-deha-yÃtra÷ svÃtmÃnam anusandhehÅti ||8|| __________________________________________________________ BhG 3.9 yaj¤ÃrthÃt karmaïo 'nyatra loko 'yaæ karma-bandhana÷ | tad-arthaæ karma kaunteya mukta-saÇga÷ samÃcara ||9|| ÓrÅdhara÷ : sÃÇkhyÃs tu sarvam api karma-bandhaktavÃn na kÃryam ity Ãhu÷ | tannirÃkurvann Ãha yaj¤ÃrthÃd iti | yaj¤o 'tra vi«ïu÷ | yaj¤o vai vi«ïur iti Órute÷ | tad-ÃrÃdhanÃrthÃt karmaïo |nyatra tad ekaæ loko 'yaæ karma-bandhana÷ karmabhir vadhyate | na tu ÅÓvarÃrÃdhanÃrthena karmaïà | atas tad-arthaæ vi«ïu-prÅty-arthaæ mukta-saÇgo ni«kÃma÷ san karma samyag Ãcara ||9|| madhusÆdana÷ : karmaïà badhyate jantu÷ [Mbh 12.241.7] iti sm­te÷ sarvaæ karma bandhÃtmakatvÃn mumuk«uïà na kartavyam iti matvà tasyottaram Ãha yaj¤ÃrthÃd iti | yaj¤a÷ parameÓvara÷ yaj¤o vai vi«ïur [TaittS 1.7.4] iti Órute÷ | tad-ÃrÃdhanÃrthaæ yat kriyate karma tad-yaj¤Ãrthaæ tasmÃt karmaïo 'nyatra karmaïi prav­tto 'yaæ loka÷ karmÃdhikÃrÅ karma-bandhana÷ karmaïà badhyate na tv ÅÓvarÃrÃdhnÃrthena | atas tad-arthaæ yaj¤Ãrthaæ karma he kaunteya ! tvaæ karmaïy adhik­to mukta-saÇga÷ san samÃcara samyak-ÓraddhÃdi-pura÷saram Ãcara ||9|| viÓvanÃtha÷ : nanu tarhi karmaïà badhyate jantu÷ iti sm­te÷ | karmaïi k­te bandha÷ syÃd iti cen na | parameÓvarÃrpitaæ karma na bandhakam ity Ãha yaj¤ÃrthÃd iti | vi«ïv-arpito ni«kÃmo dharma eva yaj¤a ucyate | yad-arthaæ yat karma tato 'nyatraivÃyaæ loka÷ karma-bandhana÷ karmaïà badhyamÃno bhavati | tasmÃt tvaæ tad-arthaæ tÃd­Óa-dharma-siddhy-arthaæ karma samÃcara | nanu vi«ïv-arpito 'pi dharma÷ kÃmanÃm uddiÓya k­taÓ ced bandhako bhavaty evety Ãha mukta-saÇga÷ phalÃkÃÇk«Ã-rahita÷ | evam evoddhavaæ praty api ÓrÅ-bhagavatoktam - sva-dharma-stho yajan yaj¤air anÃÓÅ÷-kÃma uddhava | na yÃti svarga-narakau yady anyan na samÃcaret || asmin loke vartamÃna÷ sva-dharma-stho 'nagha÷ Óuci÷ | j¤Ãnaæ viÓuddham Ãpnoti mad-bhaktiæ và yad­cchayà || [BhP 11.20.10-1] iti ||9|| baladeva÷ : nanu karmaïi k­te bandho bhavet | karmaïà badhyate jantur ity Ãdi-smaraïÃc ceti tatrÃha yaj¤ÃrthÃd iti | yaj¤a÷ parameÓvara÷ yaj¤o vai vi«ïur iti Órute÷ | tad-arthÃt tat-to«a-phalÃt karmaïo 'nyatra svasukha-phalaka-karmaïi kriyamÃïe 'yaæ loka÷ prÃïÅ karma-bandhana÷ karmaïà badhyate | tasmÃt tad-arthaæ vi«ïu-to«Ãrthaæ karma samÃcara | he kaunteya mukta-saÇgas tyakta-sukhÃbhilëa÷ san nyÃyopÃrjita-dravya-siddhena yaj¤Ãdinà vi«ïur ÃrÃdhya tac-che«eïa deha-yÃtrÃæ kurvan na badhyata ity artha÷ ||9|| __________________________________________________________ BhG 3.10 saha-yaj¤Ã÷ prajÃ÷ s­«Âvà purovÃca prajÃpati÷ | anena prasavi«yadhvam e«a vo 'stv i«Âa-kÃma-dhuk ||10|| ÓrÅdhara÷ : prajÃpati-vacanÃd api karma-kartaiva Óre«Âha ity Ãha sahayaj¤Ã iti | ya¤ena saha vartanta iti sahayaj¤Ã÷ yaj¤Ãdhik­tà brÃhmaïÃdi-prajÃ÷ purà sargÃdau s­«Âvà idam uvÃca brahmà anena yaj¤ena prasavi«yadhvam | prasavo hi v­ddhi÷ | uttarottarÃbhiv­ddhiæ labhadhvam ity artha÷ | tatra hetu÷ | e«a yaj¤o vo yu«mÃkam i«Âa-kÃma-dhuk | i«ÂÃn dogdhÅti tathà | abhÅ«Âa-bhoga-prado 'stu ity artha÷ | atra ca yaj¤a-grahaïam ÃvaÓyaka-karmopalak«aïÃrtham | kÃmya-karma-praÓaæsà tu prakaraïe 'saÇgatÃpi sÃmÃnyato 'karmaïa÷ karma Óre«Âham ity etad artham ity ado«a÷ ||10|| madhusÆdana÷ : prajÃpati-vacanÃd apy adhik­tena karma kartavyam ity Ãha sahayaj¤Ã ity-Ãdi-caturbhi÷ | saha yaj¤ena vihita-karma-kalÃpena vartanta iti sahayaj¤Ã samÃdhik­tà iti yÃvat | vopasarjanasya [PÃï 6.3.82] iti pak«e sÃdeÓÃbhÃva÷ | prajÃs trÅn varïÃn purà kalpÃdau s­«ÂvovÃca prajÃnÃæ pati÷ sra«Âà | kim uvÃcety Ãha -- anena yaj¤ena svÃÓramocita-dharmeïa prasavi«yadhvam prasÆyadhvam | prasavo v­ddhi÷ | uttarottarÃm abhiv­ddhiæ labhadhvam ity artha÷ | katham anena v­ddhi÷ syÃd ity Ãha e«a yaj¤Ãkhyo dharmo vo yu«mÃkam i«Âa-kÃma-dhuk | i«ÂÃn abhimatÃn kÃmÃn kÃmyÃni phalÃni dogdhi prÃpayatÅti tathà | abhÅ«Âa-bhoga-prado 'stv ity artha÷ | atra yadyapi yaj¤a-grahaïam ÃvaÓyaka-karmopalak«aïÃrtham akaraïe pratyavÃyasyÃgre kathanÃt | kÃmya-karmaïÃæ ca prak­te prastÃvo nÃsty eva mà karma-phala-hetur bhÆr ity anena nirÃk­tatvÃt | tathÃi nitya-karmaïÃm Ãnu«aÇgika-phala-sadbhÃvÃt | e«a vo 'stv i«Âa-kÃma-dhuk ity upapadyate | tathà ca Ãpastamba÷ smarati tad yathÃmre phalÃrthe nimitte chÃyÃ-gandhÃv anÆtpadyete evaæ dharmaæ caryamÃïam arthà anÆtpadyante no ced anÆtpadyante na dharma-hÃnir bhavati iti | phala-sad-bhÃve 'pi tad-abhisandhy-anabhisandhibhyÃæ kÃmya-nityayor viÓe«a÷ | anabhisaæhitasyÃpi vastu-svabhÃvÃd utpattau na viÓe«a÷ | vistareïa cÃgre pratipÃdayi«yate ||10|| viÓvanÃtha÷ : tad evÃÓuddha-cittau ni«kÃmaæ karmaiva kuryÃn na tu sannyÃsam ity uktam | idÃnÅæ yadi ca ni«kÃmo 'pi bhavituæ na ÓaknuyÃt tadà sakÃmam api dharmaæ vi«ïv-arpitaæ kuryÃn na tu karma-tyÃgam ity Ãha saheti saptabhi÷ | yaj¤ena sahitÃ÷ saha-yaj¤Ã÷ vopasarjanasya iti sahasyÃdeÓÃbhÃva÷ | purà vi«ïv-arpita-dharma-kÃriïÅ÷ prajÃ÷ s­«Âvà brahmovÃca anena dharmeïa prasavi«yadhvaæ prasavo v­ddhir uttarottaram ativ­ddhiæ labhadhvam ity artha÷ | tÃsÃæ sa-kÃmatvam abhilak«yÃha e«a yaj¤o va i«Âa-kÃma-dhug-abhÅ«Âa-bhoga-prado 'stv ity artha÷ ||10|| baladeva÷ : ayaj¤eÓe«eïa deha-yÃtrÃæ kurvato do«am Ãha saheti | prajÃpati÷ sarveÓvaro vi«ïu÷ patiæ viÓvasyÃtmeÓvaram ity Ãdi-Órute÷ | brahma prajÃnÃæ patir acyuto 'sÃv ity Ãdi-smaraïÃc ca | purà Ãdi-sarge saha-yaj¤Ã yaj¤ai÷ sahità deva-mÃnavÃdi-rÆpÃ÷ prajÃ÷ s­«Âvà nÃma-rÆpa-vibhÃga-ÓÆnyÃ÷ prak­ti-Óaktike svasmin vilÅnÃ÷ puru«ÃrthÃyogyÃs tÃs tat-sampÃdaka-nÃma-rÆpa-bhÃjo vidhÃya yaj¤aæ tan-nirÆpakaæ vedaæ ca prakÃÓyety artha÷ | tÃ÷ pratÅdam uvÃca kÃruïika÷ | anena vedoktena mad-arpitena yaj¤ena yÆyaæ prasavi«yadhvam | prasavo v­ddhi÷ sva-v­ddhiæ bhajadhvam ity artha÷ | e«a mad-arpito yaj¤o vo yu«mÃkam i«Âa-kÃma-dhuk h­d-viÓuddhy-Ãtma-j¤Ãna-deha-yÃtrÃ-sampÃdana-dvÃrà vächita-mok«a-prado 'stu ||10|| __________________________________________________________ BhG 3.11 devÃn bhÃvayatÃnena te devà bhÃvayantu va÷ | parasparaæ bhÃvayanta÷ Óreya÷ param avÃpsyatha ||11|| ÓrÅdhara÷ : katham i«Âa-kÃma-dogdhà yaj¤o bhaved iti ? tatrÃha devÃn iti | anena yaj¤ena devÃn bhÃvayata | havir bhÃgai÷ saævardhayata te ca devà vo yu«mÃn saævardhayantu v­«Ây-Ãdinà annotpatti-dvÃreïa | evam anyonyaæ saævardhayanto devÃÓ ca yÆyaæ ca parasparaæ Óreyo 'bhÅ«ïam artham avÃpsyatha prÃpsyatha ||11|| madhusÆdana÷ : katham i«Âa-kÃma-dogdh­tvaæ yaj¤asyeti tad Ãha devÃn iti | anena yaj¤ena yÆyaæ yajamÃnà devÃn indrÃdÅn bhÃvayata havir-bhogai÷ saævardhayata tarpayatety artha÷ | te devà yu«mÃbhir bhÃvitÃ÷ santo vo yu«mÃn bhÃvayantu v­«Ây-ÃdinÃnnotpatti-dvÃreïa saævardhayantu | evam anyonyaæ saævardhayanto devÃÓ ca yÆyaæ ca varaæ Óreyo 'bhimatam arthaæ prÃpsyatha devÃs t­ptiæ prÃpsyanti yÆyaæ ca svargÃkhyaæ paraæ Óreya÷ prÃpsyathety artha÷ ||11|| viÓvanÃtha÷ : katham i«Âa-kÃma-prado yaj¤o bhavet tatrÃha devÃn iti | anena yaj¤ena devÃn bhÃvayata | bhÃvavata÷ kuruta | bhÃva÷ prÅtis tad-yuktÃn kuruta prÅïayan ity artha÷ | te devà api va÷ prÅïayatu ||11|| baladeva÷ : idaæ ca prajÃ÷ prayuktÃ÷ anena yaj¤ena mad-aÇga-bhÆtÃ-nindÃdÅn bhÃvayata tat-tad-dhavir-dÃnena prÅtÃn yÆyaæ kuruta | te devà vo yu«mÃæs tad-vara-dÃnena bhÃvayantu prÅtÃn kurvantu | itthaæ ÓuddhÃhÃreïa mitho bhÃvatÃs te yÆyaæ paraæ mok«a-lak«aïaæ Óreya÷ prÃpsyatha÷ tatrÃhÃra-Óuddhir hi j¤Ãna-nisÂhÃÇgaæ, tatrÃhÃra-Óuddhau sattva-Óuddhi÷ sattva-Óuddhau dhruvà sm­ti÷ sm­ti-labdhe sarva-granthÅnÃæ vipramok«a÷ iti Órute÷ ||11|| __________________________________________________________ BhG 3.12 i«ÂÃn bhogÃn hi vo devà dÃsyante yaj¤a-bhÃvitÃ÷ | tair dattÃn apradÃyaibhyo yo bhuÇkte stena eva sa÷ ||12|| ÓrÅdhara÷ : etad eva spa«ÂÅkurvan karmÃkaraïe do«am Ãha i«ÂÃn iti | yaj¤air bhÃvitÃ÷ santo devà v­«Ây-Ãdi-dvÃreïa vo yu«mabhyaæ bhogÃn dÃsyante hi | ato devair dattÃn annÃdÅn ebhyo devebhya÷ pa¤ca-yaj¤Ãdibhir adattvà yo bhuÇkte, sa stenaÓ caura eva j¤eya÷ ||12|| madhusÆdana÷ : na kevalaæ pÃratrikam eva phalaæ yaj¤Ãt, kintv aihikam apÅty Ãha i«ÂÃn iti | abhila«itÃn bhogÃn paÓv-anna-hiraïyÃdÅn vo yu«mabhyaæ devà dÃsyante vitari«yanti | hi yasmÃd yaj¤air bhÃvitÃs to«itÃs te | yasmÃt tair ­ïavad bhavadbhyo dattà bhogÃs tasmÃt tair devair dattÃn bhogÃn ebhyo devebhyo 'pradÃya yaj¤e«u devodeÓenÃhutÅrasampÃdya yo bhuÇkte dehendriyÃïy eva tarpayati stena eva taskara eva sa deva-svÃpahÃrÅ devÃrïapÃkaraïÃt ||12|| viÓvanÃtha÷ : etad eva spa«ÂÅkurvan karmÃkaraïe do«am Ãha i«ÂÃn iti | tair dattÃn v­«Ây-Ãdi-dvÃreïÃnnÃdÅn nÃdÅn utpÃdety artha÷ | ebhyo devebhya÷ pa¤ca-mahÃ-yaj¤Ãdibhir adattvà yo bhuÇkte, sa tu caura eva ||12|| baladeva÷ : etad eva viÓadayan karmÃnu«ÂhÃnena do«am Ãha i«ÂÃn iti | pÆrva-bhÃvita-mad-aÇga-bhÆtà devà vo yu«mabhyam i«ÂÃn mumuk«u-kÃmyÃn uttarottara-yaj¤Ãpek«Ãn bhogÃn dÃsyanti v­«Ây-Ãdi-dvÃrà vrÅhy-ÃdÅn utpÃdyety artha÷ | svÃrcanÃrthaæ tair devair dattÃæs tÃn bhogÃn ebhya÷ pa¤ca-yaj¤Ãdibhir apradÃya kevalÃtma-t­pti-karo yo bhuÇkte sa stenaÓ caura eva | devas tÃny apah­tya tair Ãtmana÷ po«Ãt | cauro bhÆpÃd iva sa yamÃd daï¬am arhati pumarthÃnarha÷ ||12|| __________________________________________________________ BhG 3.13 yaj¤a-Ói«ÂÃÓina÷ santo mucyante sarva-kilbi«ai÷ | bhu¤jate te tv aghaæ pÃpà ye pacanty Ãtma-kÃraïÃt ||13|| ÓrÅdhara÷ : ataÓ ca yajanta eva Óre«ÂhÃ÷ | netara ity Ãha yaj¤a-Ói«ÂÃÓina iti | vaiÓva-devÃdi-yaj¤ÃvaÓi«Âaæ ye 'Ónanti te pa¤casÆnÃk­tai÷ sarvai÷ kilbi«air mucyante | pa¤ca-sÆnÃÓ ca sm­tÃv uktÃ÷ - kaï¬anÅ pe«aïÅ cullÅ udakumbhÅ ca mÃrjanÅ | pa¤ca-sÆnà g­hasthasya tÃbhi÷ svargaæ na vindati || iti || ye Ãtmano bhojanÃrtham eva pacanti, na tu vaiÓvadevÃdy-arthaæ te pÃpà durÃcÃrà agham eva bhu¤jate ||13|| madhusÆdana÷ : ye tu vaiÓvadevÃdi-yaj¤ÃvaÓi«Âam am­taæ ye 'Ónanti te santa÷ Ói«Âà vedokta-kÃritvena devÃdy-­ïÃpÃkaraïÃt atas te mucyante sarvair vihitÃkaraïa-nimittai÷ pÆrva-k­taiÓ ca pa¤ca-sÆnÃ-nimittai÷ kilbi«ai÷ | bhÆta-bhÃvi-pÃtakÃ-saæsargiïas te bhavantÅty artha÷ | evam anvaye bhÆta-bhÃvi-pÃpÃbhÃvÃm uktvà vyatireke do«am Ãha bhu¤jate te vaiÓvadevÃdy-akÃriïo 'ghaæ pÃpam eva | tu-Óabdo 'vadhÃraïe | ye pÃpÃ÷ pa¤ca-sÆnÃ-nimittaæ pramÃda-k­ta-hiæsÃ-nimittaæ ca k­ta-pÃpÃ÷ santa Ãtma-kÃraïÃd eva pacanti na tu vaiÓvadevÃdy-artham | tathà ca päca-sÆnÃdi-k­ta-pÃpe vidyamÃna eva vaiÓvadevÃdi-nitya-karmÃkaraïa-nimittam aparaæ pÃpam ÃpnuvantÅti bhu¤jate te tv aghaæ pÃpà ity uktam | tathà ca sm­ti÷ - kaï¬anÅ pe«aïÅ cullÅ udakumbhÅ ca mÃrjanÅ | pa¤ca-sÆnà g­hasthasya tÃbhi÷ svargaæ na vindati ||iti | pa¤ca-sÆnÃk­taæ pÃpaæ pa¤ca-yaj¤air vyapohati iti ca | ÓrutiÓ ca idam evÃsya tat-sÃdhÃraïam annaæ yad idam adyate | sa ya etad upÃste na sa pÃpnamo vyÃvartate miÓraæ hy etat iti | mantra-varïo 'pi - mogham annaæ vindate agra-cetÃ÷ satyaæ bravÅmi vadha itsa tasya | nÃryamÃïaæ pu«yati no sakhÃyaæ kevalÃdho bhavati kevalÃdÅ ||iti | idaæ copalak«aïaæ pa¤ca-mahÃ-yaj¤ÃnÃæ smÃrtÃnÃæ ÓrautÃnÃæ ca nitya-karmaïÃm | adhik­tena nityÃni karmÃïy avaÓyam anu«ÂheyÃnÅti prajÃpati-vacanÃrtha÷ ||13|| viÓvanÃtha÷ : vaiÓvadevÃdi-yaj¤ÃvaÓi«Âam annaæ ye 'Ónanti te pa¤ca-sÆnÃk­tai÷ sarvai÷ pÃpair mucyante | pa¤ca-sÆnÃÓ ca sm­ty-uktÃ÷ - kaï¬anÅ pe«aïÅ cullÅ udakumbhÅ ca mÃrjanÅ | pa¤ca-sÆnà g­hasthasya tÃbhi÷ svargaæ na vindati || iti ||13|| baladeva÷ : ye indrÃdy-aÇgatayÃvasthitaæ yaj¤aæ sarveÓvaraæ vi«ïum abhyarcya tac-che«am aÓnanti tena tad-deha-yÃtrÃæ sampÃdayanti te santa÷ sarveÓvarasya yaj¤a-puru«asya bhaktÃ÷ sarva-kilbi«air anÃdi-kÃla-viv­ddhair ÃtmÃnubhava-pratibandhakair nikhilai÷ pÃpair vimucyante | te tu pÃpÃ÷ pÃpa-grastÃ÷ agham eva bhu¤jate | ye tat-tad-devatÃÇgatayÃvasthitena yaj¤a-puru«eïa svÃrcanÃya dattaæ vrÅhy-Ãdy-Ãtma-kÃraïÃt pacanti tad vipacyÃtma-po«aïaæ kurvantÅty artha÷ | pakvasya vrÅhy-Ãder agha-rÆpeïa pariïÃmÃd aghatvam uktam ||13|| __________________________________________________________ BhG 3.14 annÃd bhavanti bhÆtÃni parjanyÃd anna-saæbhava÷ | yaj¤Ãd bhavati parjanyo yaj¤a÷ karma-samudbhava÷ ||14|| ÓrÅdhara÷ : jagac-cakra-prav­tti-hetutvÃd api karma kartavyam ity Ãha annÃd iti tribhi÷ | annÃt Óukra-Óoïita-rÆpeïa pariïatÃd bhÆtÃny utpadyante | annasya ca sambhava÷ parjanyÃd v­«Âe÷ | sa ca parjanyo yaj¤Ãd bhavati | sa ca yaj¤a÷ karma-samudbhava÷ | karmaïà yajamÃnÃdi-vyÃpÃreïa samyak sampadyata ity artha÷ | agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate | ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ ||14|| madhusÆdana÷ : na kevalaæ prajÃpati-vacanÃd eva karma kartavyam api tu jagac-cakra-prav­tti-hetutvÃd apÅty Ãha annÃd iti tribhi÷ | annÃd bhuktÃd reto-lohita-rÆpeïa pariïatÃd bhÆtÃni prÃïi-ÓarÅrÃïi bhavanti jÃyante | annasya sambhavo janmÃnna-sambhava÷ parjanyÃd v­«Âe÷ | pratyak«a-siddham evaitat | atra karmopayogam Ãha yaj¤Ãt kÃrÅr yÃder agnihotrÃdeÓ cÃpÆrvÃkhyÃd dharmÃd bhavati parjanya÷ | yathà cÃgnihotrÃhuter v­«Âi-janakatvaæ tathà vyÃkhyÃtam a«ÂÃdhyÃyÅ-kÃï¬e janaka-yÃj¤avalkya-saævÃda-rÆpÃyÃæ «aÂ-praÓnyÃm | manunà coktam - agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate | ÃdityÃj jÃyate v­«tir v­«ter annaæ tata÷ prajÃ÷ ||[Manu 3.76] iti | sa ca yaj¤o dharmÃkhya÷ sÆk«ma÷ karma-samudbhava ­tvig-yajamÃna-vyÃpÃra-sÃdhya÷ | yaj¤asya hi apÆrvasya vihitaæ karma kÃraïam ||14|| viÓvanÃtha÷ : jagac-cakra-prav­tti-hetutvÃd api yaj¤aæ kuryÃd evety Ãha annÃd bhÆtÃni prÃïino bhavantÅti bhÆtÃnÃæ hetur annam | annÃd eva Óukra-Óoïita-rÆpeïa pariïatÃt prÃïi-ÓarÅra-siddhes tasyÃnnasya hetu÷ parjanya÷ | v­«Âibhir evÃnna-siddhes tasya parjanyasya hetur yaj¤a÷ | lokai÷ k­tena yaj¤enaiva samucita-v­«Âi-prada-megha-siddhes tasya yaj¤asya hetu÷ karma-­tvig-yajamÃna-vyÃpÃrÃtmakatvÃt karmaïa eva yaj¤a-siddhe÷ ||14|| baladeva÷ : prajÃpatinà pareÓena prajÃ÷ s­«Âvà tad-upajÅvanÃya tadaiva yaj¤a÷ s­«Âas tata÷ pareÓÃnubartinÃvaÓyaæ sakÃrya ity Ãha annÃd iti dvÃbhyÃm | bhÆtÃni prÃïino 'nnÃd vrÅhy-Ãder bhavanti | Óukra-Óoïita-rÆpeïa pariïatÃs tasmÃt tad-dehÃnÃæ siddhe÷ | tasyÃnnasya sambhava÷ parjanyÃd v­«Âer bhavati | parjanyaÓ ca yaj¤Ãd bhavati sidhyatÅty artha÷ | agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate | ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ || iti manu-sm­te÷ ||14|| __________________________________________________________ BhG 3.15 karma brahmodbhavaæ viddhi brahmÃk«ara-samudbhavam tasmÃt sarva-gataæ brahma nityaæ yaj¤e prati«Âhitam ||15|| ÓrÅdhara÷ : tathà karmeti | tac ca yajamÃnÃdi-vyÃpÃra-rÆpaæ karma brahmodbhavaæ viddhi | brahma veda÷ | tasmÃt prav­ttaæ jÃnÅhi | asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitam etad ­g-vedo yajur-vea÷ sÃma-vedo |thÃÇgÅrasa÷ iti Órute÷ | yata evam ak«arÃd eva yaj¤a-prav­tter atyantam abhipreto yaj¤a÷, tasmÃt sarva-gatam apy ak«araæ brahma nityaæ sarvadà yaj¤e prati«Âhitam | yaj¤enopÃya-bhÆtena prÃpyata iti yaj¤e prati«Âhitam ucyata iti | udyama-sthà sadà lak«mÅr itivat | yad vÃ, jagac-cakrasya mÆlaæ karma tasmÃt sarva-gataæ mantrÃrtha-vÃdai÷ sarve«u siddhÃrtha-pratipÃdake«u bhÆtÃrthÃkhyÃnÃdi«u gataæ sthitam api vedÃkhyaæ brahma sarvadà yaj¤e tÃtparya-rÆpeïa prati«Âhitam | ato yaj¤Ãdi karma kartavyam ity artha÷ ||15|| madhusÆdana÷ : tac cÃpÆrvotpÃdakam | brahmodbhavaæ brahma veda÷ sa evodbhava÷ pramÃïaæ yasya tat tathà | veda-vihitam eva karmÃpÆrva-sÃdhanaæ jÃnÅhi | na tv anyat-pëaï¬a-pratipÃditam ity artha÷ | nanu pëaï¬a-ÓÃstrÃpek«ayà vedasya kiæ vailak«aïyaæ yato veda-pratipÃdita eva dharmo nÃnya ity ata Ãha brahma vedÃkhyam ak«ara-samudbhavam ak«arÃt paramÃtmano nirdo«Ãt puru«a-ni÷ÓvÃsa-nyÃyenÃbuddhi-pÆrvaæ samudbhava ÃvirbhÃvo yasya tad-ak«ara-samudbhavam | tathà cÃpauru«eyatvena nirasta-samasta-do«ÃÓaÇkaæ veda-vÃkyaæ pramiti-janakam iti bhÃva÷ | tathà ca Óruti÷ -- asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitam etad ­g-vedo yajur-vea÷ sÃma-vedo 'thÃÇgÅrasa itihÃsa÷ purÃïaæ vidyà upani«ada÷ ÓlokÃ÷ sÆtrÃïy anuvyÃkhÃnÃni vyÃkhyÃnÃny asyaivaitÃni ni÷ÓvasitÃni [BAU 2.4.10] iti | tasmÃt sÃk«Ãt paramÃtma-samudbhavatayà sarva-gataæ sarva-prakÃÓakaæ nityam avinÃÓi ca brahma vedÃkhyaæ yaj¤e dharmÃkhye 'tÅndriye prati«Âhitaæ tÃtparyeïa | ata÷ pëaï¬a-pratipÃditopadharma-parityÃgena veda-bodhita eva dharmo 'nu«Âheya ity artha÷ ||15|| viÓvanÃtha÷ : tasya karmaïo hetur brahma veda÷ | vedokta-vidhi-vÃkya-ÓravaïÃd eva yaj¤aæ prati vyÃpÃrotpattes tasya vedasya hetur ak«araæ brahma | brahmata eva vedotpatte÷ | tathà ca Óruti÷ - asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitam etad ­g-vedo yajur-vea÷ sÃma-vedo |thÃÇgÅrasa÷ iti | tasmÃt sarva-gataæ brahma yaj¤e prati«Âhitam iti yaj¤ena brahmÃpi prÃpyata iti bhÃva÷ | atra yadyapi kÃrya-kÃraïa-bhÃvenÃnnÃdyà brahma-paryantÃ÷ padÃrtho uktÃs tad api te«u madhye yaj¤a eta vidheyatvena ÓÃstreïocyata iti | sa eva prastuta÷ - agnau prÃstÃhuti÷ samyag Ãdityam upati«Âhate | ÃdityÃj jÃyate v­«Âir v­«Âer annaæ tata÷ prajÃ÷ || iti sm­te÷ ||15|| baladeva÷ : tac ca ­tvig-Ãdi-vyÃpÃra-rÆpa-karma-brahmodbhavaæ viddhi | brahma-vedas tasmÃt tat prav­ttiæ jÃnÅhÅty artha÷ | tac ca veda-rÆpaæ brahma ak«arÃt pareÓÃt samudbhavaæ prakaÂaæ viddhi | asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitam etad ­g-vedo yajur-vea÷ sÃma-vedo |thÃÇgÅrasa÷ ity Ãdi-ÓravaïÃt | yasmÃt sva-s­«Âa-prajopajÅvanÃti-priyo yaj¤as tasmÃt sarva-gataæ nikhila-vyÃpakam api brahma nityaæ sarvadà yaj¤e prati«Âhitaæ tenaiva tat prÃpyata ity artha÷ ||15|| __________________________________________________________ BhG 3.16 evaæ pravartitaæ cakraæ nÃnuvartayatÅha ya÷ | aghÃyur indriyÃrÃmo moghaæ pÃrtha sa jÅvati ||16|| ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ parameÓvareïaiva bhÆtÃnÃæ puru«Ãrtha-siddhaye karmÃdi-cakraæ pravartitaæ tasmÃt tad akurvato v­thaiva jÅvitam ity Ãha evam iti | parameÓvara-vÃkya-bhÆtÃd vedÃkhyÃd brahmaïa÷ puru«ÃïÃæ karmaïi prav­tti÷ | tata÷ karma-ni«patti÷ | tata÷ parjanya÷ | tato 'nnam | tato bhÆtÃni | bhÆtÃnÃæ punas tathaiva karma-prav­ttir iti | evaæ pravartitaæ cakraæ yo nÃnuvartayati nÃnuti«Âhati so 'ghÃyu÷ | aghaæ pÃpa-rÆpam Ãyur yasya sa÷ | yata indriyair vi«aye«v evÃramati, na tu ÅÓvarÃrÃdhanÃrthe karmaïi | ato moghaæ vyarthaæ sa jÅvati ||16|| madhusÆdana÷ : bhavaty evaæ tata÷ kiæ phalitam ity Ãha evam iti | parameÓvarÃt sarvÃvabhÃsaka-nitya-nirdo«a-vedÃvirbhÃva÷ | tata÷ karma-parij¤Ãnaæ tato 'nu«ÂhÃnÃd dharmotpÃda÷ | tata÷ parjanyas tato 'nnaæ tato bhÆtÃni punas tathaiva bhÆtÃnÃæ karma-prav­ttir ity evaæ parameÓvareïa pravartitaæ cakraæ sarva-jagan-nirvÃhakaæ yo nÃnuvartayati nÃnuti«Âhati so 'ghÃyu÷ pÃpa-jÅvano moghaæ vyartham eva jÅvati he pÃrtha tasya jÅvanÃn maraïam eva varaæ janmÃntare dharmÃnu«ÂhÃna-sambhavÃd ity artha÷ | tathà ca Óruti÷ - atho ayaæ và Ãtmà sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ loka÷ sa yaj juhoti yad yajate tena devÃnÃæ loko 'tha yad anubrÆte tena ­«ÅïÃm atha yat-pit­bhyo nip­ïÃti yat prajÃm icchate tena pitÌïÃm atha yan manu«yÃn vÃsayate yad ebhyo 'Óanaæ dadÃti tena manu«yÃïÃm atha yat paÓubhyas t­ïodakaæ vindati tena paÓÆnÃæ yad asya g­he«u ÓvÃpadà vayÃæsyÃpipÅlikÃbhya upajÅvanti tena te«Ãæ loka÷ [BAU 1.4.16] iti | brahma-vidaæ vyÃvartayati indriyÃrÃma iti | yata indriyair vi«aye«v Ãramati ata÷ karmÃdhikÃrÅ saæs tad-akaraïÃt pÃpam evÃcinvan vyartham eva jÅvatÅty abhiprÃya÷ ||16|| viÓvanÃtha÷ : etad-anu«ÂhÃne pratyavÃyam Ãha evam iti | cakraæ pÆrva-paÓcÃd-bhÃgena pravartitam | yaj¤Ãn parjanya÷ | parjanyÃd annam | annÃt puru«a÷ | puru«Ãt punar yaj¤a÷ | yaj¤Ãt parjanya ity evaæ cakraæ yo nÃnuvartayati yaj¤Ãnu«ÂhÃnena na parivartayati, sa aghÃyu÷ pÃpa-vyÃptÃyu÷ | ko narake na maÇk«yatÅti bhÃva÷ ||16|| baladeva÷ : yaj¤Ãkaraïe do«am Ãhaivam iti | parasmÃd brahmaïo vedÃvirbhÃvas tasmÃd brahma-pratibodhakÃt yaj¤as tata÷ parjanyas tato 'nnaæ tato bhÆtÃni punas tathaiva bhÆtÃnÃæ karma-prav­ttir ity evaæ nikhila-jagan-nirvÃhakaæ pareÓena prajÃpatinà pravartitaæ cakraæ yo nÃnuvartayati sa jana÷ pareÓa-vimukho 'ghÃyu÷ pÃpa-jÅvano moghaæ vyartham eva jÅvati | he pÃrtha yad asÃv indriyair vi«aye«v eva ramate na tu para-brahmÃbhimate yaj¤e tac-che«ÃÓane ca ||16|| __________________________________________________________ BhG 3.17 yas tv Ãtma-ratir eva syÃd Ãtma-t­ptaÓ ca mÃnava÷ Ãtmany eva ca saætu«Âas tasya kÃryaæ na vidyate || 17 || ÓrÅdhara÷ : tad evaæ na karmaïÃm ÃrambhÃd ity-Ãdinà aj¤asya anta÷-karaïa-Óuddhy-arthaæ karma-yogam uktvà j¤Ãnina÷ karmÃnupayogam Ãha yas tv iti dvÃbhyÃm | Ãtmany eva rati÷ prÅtir yasya sa÷ | tataÓ cÃtmany eva t­pta÷ svÃnandÃnubhavena nirv­ta÷ | ataeva Ãtmany eva santu«Âo bhogÃpek«Ã-rahito yas tasya kartavyaæ karma nÃstÅti ||17|| æadhusÆdana÷: yas tv indriyÃrÃmo na bhavati paramÃrtha-darÓÅ sa evaæ jagac-cakra-prabh­ti-hetu-bhÆtaæ karmÃnanuti«Âhann api na pratyavaiti k­tak­tyatvÃd ity Ãha dvÃbhyÃm yas tv iti | indriyÃrÃmo hi srak-candana-vanitÃdi«u ratim anubhavati manoj¤Ãnna-pÃnÃdi«u t­ptiæ paÓu-putra-hiraïyÃdi-lÃbhena rogÃdy-abhÃvena ca tu«Âim | ukta-vi«ayÃbhÃve rÃgiïÃm araty-at­pty-atu«Âi-darÓanÃd rati-t­pti-tu«Âyau mano-v­tti-viÓe«Ã÷ sÃk«i-siddhÃ÷ | labdha-paramÃtmÃnanas tu dvaita-darÓanÃbhÃvÃd atiphalgutvÃc ca vi«aya-sukhaæ na kÃmayata ity uktaæ yÃvÃn artha udapÃne ity atra | ato 'nÃtma-vi«ayaka-rati-t­pti-tu«Ây-abhÃvÃd ÃtmÃnaæ paramÃnandam advayaæ sÃk«Ãtkurvann upacÃrÃd evam ucyate - Ãtma-ratir Ãtma-t­pta Ãtma-santu«Âa iti | tathà ca Óruti÷ - Ãtma-krŬa Ãtma-rati÷ kriyÃvÃn eva brahma-vidÃæ vari«Âha÷ iti | Ãtma-t­ptaÓ ceti cakÃra eva-kÃrÃnukar«aïÃrtha÷ | mÃnava iti ya÷ kaÓcid api manu«ya evambhÆta÷ sa eva k­tak­tyo na tu brÃhmaïatvÃdi-prakar«eïeti kathayitum | Ãtmany eva ca santu«Âa ity atra ca-kÃra÷ samuccayÃrtha÷ | ya evambhÆtasyÃdhikÃra-hetv-abhÃvÃt kim api kÃryaæ vaidikaæ laukikaæ và na vidyate ||17|| viÓvanÃtha÷ : tad evaæ ni«kÃmatvÃsÃmarthye sa-kÃmo 'pi karma kuryÃd evety uktam | yas tu ÓuddhÃnta÷-karaïatvÃt j¤Ãna-bhÆmikÃm ÃrƬha÷ sa tu nityaæ kÃmyaæ ca na karotÅty Ãha yas tv iti dvÃbhyÃm | Ãtma-ratir ÃtmÃrÃmo yata Ãtma-t­pta÷ ÃtmÃnandÃnubhavena nirv­ta÷ | na svÃtmani nirv­to bahir-vi«aya-bhoge 'pi ki¤cin nirv­to bhavatu | atra naivety ÃhaÃtmany eva na tu bahir-vi«aya-bhoge tasya kÃryaæ kartavyatvena karma nÃsti ||17|| baladeva÷ : yas tu mad-uktena ni«kÃma-karmaïà mad-upÃsanena ca vim­«Âe citta-darpaïe sa¤jÃtena dharma-bhÆta-j¤ÃnenÃtmÃnam adarÓat tasya na ki¤cit karma kartavyam ity Ãha yas tv iti dvÃbhyÃm | Ãtmany apahata-pÃpmatvÃdi-guïëÂaka-viÓi«Âe sva-svarÆpe avalokite ratir yasya sa÷ | Ãtmanà sva-prakÃÓÃnandenÃvalokitena t­pto na tv anna-pÃnÃdinà | Ãtmany eva ca tÃd­Óe santu«Âo na tu n­tya-gÅtÃdau | tasyaivambhÆtasya tad-avalokÃnÃya ki¤cit karma kartavyaæ na vidyate sarvadÃvalokitÃtma-svarÆpatvÃt ||17|| __________________________________________________________ BhG 3.18 naiva tasya k­tenÃrtho nÃk­teneha kaÓcana | na cÃsya sarvabhÆte«u kaÓ cid arthavyapÃÓraya÷ || 18 || ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha naiveti | k­tena karmaïà tasya artha÷ puïyaæ naivÃsti | na cÃk­tena kaÓcana ko 'pi pratyavÃyo 'sti | nirahaÇkÃratvena vidhi-ni«edhÃtÅtatvÃt | tathÃpi tasmÃt tad e«Ãæ devÃnÃæ na priyaæ yad etan manu«Ã vidur iti Órtuer mok«e deva-k­ta-vighna-sambhavÃt tat-parihÃrÃrthaæ karmabhir devÃ÷ sevyà ity ÃÓaÇkyoktaæ sarva-bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃnte«u kaÓcid artha-vyapÃÓraya÷ ÃÓraya eva vyapÃÓraya÷ | artho mok«a ÃÓrayaïÅyo 'sya nÃstÅty artha÷ | vighnÃbhÃvasya ÓrutyaivoktatvÃt | tathà ca Óruti÷ -- tasya ha na devÃÓ ca nÃbhÆtyà ÅÓate Ãtmà hy e«Ãæ sa bhavati iti ÓravaïÃt | hanety avyayam apy-arthe | devà api tasyÃtma-tattva-j¤asya abhÆtyai brahma-bhÃva-pratibandhÃya neÓate na ÓaknuvantÅti Óruter artha÷ | deva-k­tÃs tu vighnÃ÷ samyag-j¤Ãnotpatte÷ prÃg eva | yad etad brahma manu«yà vidus tad e«Ãæ devÃnÃæ na priyam iti brahma-j¤Ãnasyaiva apriyatvoktyà tatraiva vighna-kart­tvasya sÆcitatvÃt ||18|| madhusÆdana÷ : nanv Ãtmavido 'pi abhyudayÃrthaæ ni÷ÓreyasÃrthaæ pratyavÃya-parihÃrÃrthaæ và karma syÃd ity ata Ãha naiveti | tasyÃtma-rate÷ k­tena karmaïÃbhyudaya-lak«aïo ni÷Óreyasa-lak«aïo vÃrthaæ prayojanaæ naivÃsti tasya svargÃdy-abhyudayÃnarthitvÃt | ni÷Óreyasasya ca karmÃsÃdhyatvÃt | tathà ca Óruti÷ - parÅk«ya lokÃn karma-cittÃn brÃhmaïo nirvedam ÃyÃn nÃsty ak­ta÷ k­tena iti | ak­to nityo mok«a÷ k­tena karmaïà nÃstÅty artha÷ | j¤Ãna-sÃdhyasyÃpi vyÃv­ttir eva-kÃreïa sÆcità | Ãtma-rÆpasya hi ni÷Óreyasya nitya-prÃptasyÃj¤Ãna-mÃtram aprÃpti÷ | tac ca tattva-j¤Ãna-mÃtrÃpanodyam | tasmiæs tattva-j¤ÃnenÃpanunne tasyÃtma-vido na kiæcit karma-sÃdhyaæ j¤Ãna-sÃdhyaæ và prayojanam astÅty artha÷ | evaæbhÆtenÃpi pratyavÃya-parihÃrÃrthaæ karmÃïy anu«ÂheyÃny evety ata Ãha nÃk­teneti | bhÃve ni«Âhà | nitya-karmÃkaraïeneha loke garhitatva-rÆpa÷ pratyavÃya-prÃpti-rÆpo và kaÓcanÃrtho nÃsti | sarvatropapattim ÃhottarÃrdhena | co hetau | yasmÃd asyÃtma-vida÷ sarva-bhÆte«u brahmÃdi-sthÃvarÃnte«u ko 'pi artha-vyapÃÓraya÷ prayojana-sambandho nÃsti | kaæcid bhÆta-viÓe«am ÃÓritya ko 'pi kriyÃ-sÃdhyo 'rtho nÃstÅti vÃkyÃrtha÷ | ato 'sya k­tÃk­te ni«prayojanaæ naiva k­tÃk­te tapata÷ iti Órute÷ | tasya ha na devÃÓ canÃbhÆtyà ÅÓata Ãtmà hy e«Ãæ na bhavati iti Óruter devà api tasya mok«ÃbhavanÃya na samarthà ity ukter na vighnÃbhÃvÃrtham api devÃrÃdhana-rÆpa-karmÃnu«ÂhÃnam ity abhiprÃya÷ | etÃd­Óo brahma-vid-bhÆmikÃ-saptaka-bhedena nirÆpito vasi«Âhena - j¤Ãna-bhÆmi÷ ÓubhecchÃkhyà prathamà parikÅrtità | vicÃraïà dvitÅyà syÃt t­tÅyà tanu-mÃnasà || sattvÃpattiÓ caturthÅ syÃt tato 'saæsakti-nÃsikà | padÃrthÃbhÃvanÅ «a«ÂhÅ saptamÅ turyagà sm­tà || iti | tatra nityÃnitya-vastu-vivekÃdi-pura÷sarà phala-paryavasÃyinÅ mok«ecchà prathamà | tato gurum upas­tya vedÃnta-vÃkya-vicÃra÷ Óravaïa-mananÃtmako dvitÅyà | tato nididhyÃsanÃbhyÃsena manasa ekÃgratayà sÆk«ma-vastu-grahaïa-yogyatvaæ t­tÅyà | etad bhÆmikÃ-trayaæ sÃdhana-rÆpaæ jÃgrad-avasthocyate yogibhi÷ | bhedena jagato bhÃnÃt | tad uktam - bhÆmikÃ-tritaya÷ tv etad rÃma jÃgrad iti sthitam | yathÃvad bheda-buddhyedaæ jagaj jÃgrati d­Óyate || iti | tato vedÃnta-vÃkyÃn nirvikalpako brahmÃtmaikya-sÃk«ÃtkÃraÓ caturthÅ bhÆmikà phala-rÆpà sattvÃpatti÷ svapnÃvasthocyate | sarvasyÃpi jagato mithyÃtvena sphuraïÃt | tad uktam - advaite sthairyam ÃyÃte dvaite praÓamam Ãgate | paÓyanti svapnaval lokaæ caturthÅæ bhÆmikÃm itÃ÷ || iti | so 'yaæ caturtha-bhÆmiæ prÃpto yogÅ brahmavid ity ucyate | pa¤camÅ-«a«ÂhÅ-saptamyas tu bhÆmikà jÅvanmukter evÃvÃntara-bhedÃ÷ | tatra savikalpaka-samÃdhy-abhyÃsena niruddhe manasi yà nirvikalpaka-samÃdhy-avasthà sÃsaæsaktir iti su«uptir iti cocyate | tata÷ svayam eva vyutthÃnÃt | so 'yaæ yogÅ brahma-vid-vara÷ | tatas tad-abhyÃsa-paripÃkeïa cira-kÃlÃvasthÃyinÅ sà padÃrthÃbhÃvanÅti gìha-su«uptir iti cocyate | tata÷ svayam anusthitasya yogina÷ para-prayatnenaiva vyutthÃnÃt | so 'yaæ brahmavid varÅyÃn | uktaæ hi - pa¤camÅæ bhÆmikÃm etya su«upti-padanÃmikÃm | «a«ÂhÅæ gìha-su«upty-ÃkhyÃæ kramÃt patati bhÆmikÃm || iti | yasyÃs tu samÃdhy-avasthÃyà na svato na và parato vyutthito bhavati sarvathà bheda-darÓanÃbhÃvÃt | kintu sarvadà tanmaya eva sva-prayatnam antareïaiva parameÓvara-prerita-prÃïa-vÃyu-vaÓÃd anyair nirvÃhyamÃïa-daihika-vyavahÃra÷ paripÆrïa-paramÃnanda-ghana eva sarvatas ti«Âhati | sà saptamÅ turÅyÃvasthà | tÃæ prÃpto brahmavid vari«Âha ity ucyate | uktaæ hi - «a«ÂhyÃæ bhÆmÃm asau sthitvà saptamÅæ bhÆmikÃm ÃpnuyÃt | kiæcid evai«a sampannas tv athavai«a na kiæcana || videha-muktatà tÆktà saptamÅ yoga-bhÆmikà | agamyà vacasÃæ ÓÃntà sà sÅmà yoga-bhÆmi«u || iti | yÃm adhik­tya ÓrÅmad-bhÃgavate smaryate - dehaæ ca naÓvaram avasthitam utthitaæ và siddho na paÓyati yato 'dhyagamat svarÆpam | daivÃd apetam atha daiva-vaÓÃd upetaæ vÃso yathà parik­taæ madirÃ-madÃndha÷ || deho 'pi daiva-vaÓa-ga÷ khalu karma yÃvat svÃrambhakaæ pratisamÅk«ata eva sÃsu÷ | taæ sa-prapa¤cam adhirÆÂha-samÃdhi-yoga÷ svÃpnaæ punar na bhajate pratibuddha-vastu÷ ||[BhP 11.13.36-37] ÓrutiÓ ca - tad yathà 'hinirlvyayanÅ valmÅke m­tà pratyastà ÓayÅtaivam evedaæ ÓarÅraæ Óete 'thÃyam aÓarÅro 'm­ta÷ prÃïo brahmaiva teja eva iti | tatrÃyaæ saÇgraha÷ - caturthÅ bhÆmikà j¤Ãnaæ tisra÷ syu÷ sÃdhanaæ purà | jÅvan-mukter avasthÃstu parÃs tisra÷ prakÅrtitÃ÷ || atra prathama-bhÆmi-trayam ÃrƬho 'j¤o 'pi na karmÃdhikÃrÅ kiæ punas tattva-j¤ÃnÅ tad-viÓi«Âo jÅvan-mukto vety abhiprÃya÷ ||18|| viÓvanÃtha: k­tenÃnu«Âhitena karmaïà nÃrtho na phalam | ak­tena ka¤cana pratavÃyo 'pi na, yasmÃd asya sarva-bhÆte«u brahmÃï¬a-sthÃvarÃdi«u madhye kaÓcid apy arthÃya sva-prayojanÃrthaæ vyapÃÓraya ÃÓrayaïÅyo na bhavati | purÃïÃdi«u vyapÃÓraya-Óabdena tathaivocyate, yathà - vÃsudeve bhagavati bhaktim udvahatÃæ n­ïÃm | j¤Ãna-vairÃgya-vÅryÃïÃæ neha kaÓcid vyapÃÓraya÷ || [BhP 6.17.31] iti | tathÃ-yad-upÃÓrayÃÓrayÃ÷ Óuddhyanti [BhP 2.7.46] iti | saæsthÃ-hetur upÃÓraya÷ ity ÃdÃv apy apety upasargasyÃnadhikÃrthaæ d­«Âam ||18|| baladeva÷ : k­tena tad-avalokanÃyÃnu«Âhitena karmaïÃrtha÷ phalaæ naivÃsti | ak­tena tad-avalokanÃsÃdhanena karmaïà kaÓcanÃnarthaÓ ca tad-avalokana-k«ati-lak«aïa iha na bhavati | svÃbhÃvikÃtmÃvalokanÃt | na tv Åd­Óo 'pi deva-k­tÃd vighnÃd bibhyat tat-to«Ãya tat-pÆjÃtmakaæ karma kuryÃt | ÓrutiÓ ca devÃn j¤Ãna-dvi«a÷ prÃha-tasmÃt tad e«Ãæ devÃnÃæ na priyaæ yad etan manu«Ã vidur iti | tatrÃha na ceti | asya labdhÃtmÃvalokasya vidu«a÷ sarva-bhÆte«u deve«u mÃnave«u ca madhye kaÓcid apy arthÃyÃtma-ratir nairvighnÃya vyapÃÓraya÷ karmabhi÷ sevyo na bhavati | j¤ÃnodayÃt pÆrvam eva deva-k­tà vighnÃ÷ tenÃtma-ratau satyÃæ tu na tat-k­tÃs te tat-prabhÃveïa sambhavanti | tasya ha na devÃÓ ca nÃbhÆtyà ÅÓate Ãtmà hy e«Ãæ sambhavati iti ÓravaïÃt | hanety apy-arthe nipÃta÷ | devà api tasyÃtmÃnubhavino |bhÆtyai Ãtma-rati-k«ataye neÓate | hi yasmÃd e«Ãæ sa Ãtmà tadvat pre«Âho bhavatÅty artha÷ ||18|| __________________________________________________________ BhG 3.19 tasmÃd asakta÷ satataæ kÃryaæ karma samÃcara asakto hy Ãcaran karma param Ãpnoti pÆru«a÷ ||19|| ÓrÅdhara÷ :yasmÃd evambhÆtasya j¤Ãnina eva karmÃnupayogo nÃnyasya tasmÃt tvaæ karma kurv ity Ãha tasmÃd iti | asakta÷ phala-saÇga-rahita÷ san kÃryam avaÓya-kartavyatayà vihitaæ nityaæ naimittikaæ karma samyag Ãcara | hi yasmÃd asakta÷ karmÃcaran puru«a÷ paraæ mok«aæ citta-Óuddhi-j¤Ãna-dvÃrà prÃpnoti ||19|| madhusÆdana÷ : yasmÃn na tvam evaæbhÆto j¤ÃnÅ kintu karmÃdhik­ta eva mumuk«u÷ | asakta÷ phala-kÃmanÃ-rahita÷ satataæ sarvadà na tu kadÃcit kÃryam avaÓya-kartavyaæ yÃvaj-jÅvÃdi-Óruti-coditaæ tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena iti Órutyà j¤Ãne viniyuktaæ karma nitya-naimittika-lak«aïaæ samyag Ãcara yathÃ-ÓÃstraæ nirvartaya | asakto hi yasmÃd Ãcarann ÅÓvarÃrthaæ karma kurvan sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa paraæ mok«am Ãpnoti pÆru«a÷ puru«a÷ sa eva sat-puru«o nÃnya ity abhiprÃya÷ ||19|| viÓvanÃtha÷ : tasmÃt tava j¤Ãna-bhÆmikÃrohaïe nÃsti yogyatà | kÃmya-karmaïi tu sad-vivekavatas tava naivÃdhikÃra÷ | tasmÃt ni«kÃma-karmaiva kurv ity Ãha tasmÃd iti | kÃryam avaÓya-kartavyatvena vihitaæ paraæ mok«am ||19|| baladeva÷ : yasmÃl labdhÃtmÃvalokanasyaiva karmÃnupayogas tasmÃd etÃd­ktvaæ kÃryaæ kartavyatvena vihitaæ karma samÃcara | asakta÷ phalecchÃ-ÓÆnya÷ san | paraæ dehÃdi-bhinnam ÃtmÃnam Ãpnoty avalokate yÃthÃtmyena ||19|| __________________________________________________________ BhG 3.20 karmaïaiva hi saæsiddhim Ãsthità janakÃdaya÷ loka-saægraham evÃpi saæpaÓyan kartum arhasi ||20|| ÓrÅdhara÷ : atra sadÃcÃraæ pramÃïayati karmaïaiveti | karmaïaiva Óuddha-sattvÃ÷ santa÷ saæsiddhiæ samyag-j¤Ãnaæ prÃptà ity artha÷ | yadyapi tvaæ samyag-j¤Ãninam evÃtmÃnaæ manyase, tathÃpi karmÃcaraïaæ bhadram evety Ãha loka-saÇgraham ity Ãdi | lokasya saÇgrahaæ sva-dharme pravartanam | mayà karmaïi k­te jana÷ sarvo 'pi kari«yati | anyathà j¤Ãni-d­«ÂÃntenÃj¤o nija-dharmaæ nityaæ karma tyajan patet | ity evaæ loka-rak«aïam api tÃvat prayojanaæ saæpaÓyan kathaæ kartum evÃrhasi | na tyaktum ity artha÷ ||20|| madhusÆdana÷ : nanu vividi«or api j¤Ãna-ni«ÂhÃ-prÃpty-arthaæ Óravaïa-manana-nididhyÃsanÃnu«ÂhÃnÃya sarva-karma-tyÃga-lak«aïa÷ saænyÃso vihita÷ | tathà ca na kevalaæ j¤Ãnina eva karmÃnadhikÃra÷ kintu j¤ÃnÃrthino 'pi viraktasya | tathà ca mayÃpi viraktena j¤ÃnÃrthinà karmÃïi heyÃny evety arjunÃÓaÇkÃæ k«atriyasya saænyÃsÃnadhikÃra-pratipÃdanenÃpanudati bhagavÃn karmaïaiveti | janakÃdayo janakÃ-jÃta-Óatru-prabh­taya÷ Óruti-sm­ti-prasiddhÃ÷ k«atriyà vidvÃæso 'pi karmaïaiva saha na tu karma-tyÃgena sa saæsiddhiæ ÓravaïÃdi-sÃdhyÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃm ÃsthitÃ÷ prÃptÃ÷ | hi yasmÃd evaæ tasmÃt tvam api k«atriyo vividi«ur vidvÃn và karma kartum arhasÅty anu«aÇga÷ | brÃhmaïa÷ putrai«aïÃyÃÓ ca vitta«aïÃyÃÓ ca lokai«aïÃyÃÓ ca vyutthÃyÃtha bhik«Ãcaryaæ caranti iti saænyÃsa-vidhÃyake vÃkye brÃhmaïatvasya vivak«itatvÃt | svÃrÃjya-kÃmo rÃjà rÃja-sÆyena yajeta ity atra k«atriyatvÃvat | catvÃra ÃÓramà brÃhmaïasya trayo rÃjan yasya dvau vaiÓyasya iti ca sm­te÷ | purÃïe 'pi - mukhajÃnÃmayaæ dharmo yad vi«ïor liÇga-dhÃraïam | bÃhu-jÃtoru-jÃtÃnÃm nÃyaæ dharma÷ praÓasyate || iti k«atriya-vaiÓyayo÷ saænyÃsÃbhÃva ukta÷ | tasmÃd yuktam evoktaæ bhagavatà karmaïaiva hi saæsiddhim Ãsthità janakÃdaya÷ | sarve rÃjÃÓrità dharmà rÃjà dharmasya dhÃraka÷ ity Ãdi sm­ter varïÃÓrama-pravartakatvenÃpi k«atriyo 'vaÓyaæ karma kuryÃd ity Ãha loketi | lokÃnÃæ sve sve dharme pravartanam unmÃrgÃn nivartanaæ ca loka-saÇgrahas taæ paÓyann api-ÓabdÃj janakÃdi-Ói«ÂÃcÃram api paÓyan karma kartum arhasy evety anvaya÷ | k«atriya-janma-prÃpakeïa karmaïÃrabdha-ÓarÅras tvaæ vidvÃn api janakÃdivat prÃrabdha-karma-phalena loka-saÇgrahÃrthaæ karma kartuæ yogyo bhavasi na tu tyaktuæ brÃhmaïa-janmÃlÃbhÃd ity abhiprÃya÷ | etÃd­Óa-bhagavad-abhiprÃya-vidà bhagavatà bhëya-k­tà brÃhmaïasyaiva saænyÃso nÃnyasyeti nirïÅtam | vÃrtika-k­tà tu prau¬hi-vÃda-mÃtreïa k«atriya-vaiÓyayor api saænyÃso 'stÅty uktam iti dra«Âavyam ||20|| viÓvanÃtha÷ : atra sadÃcÃraæ pramÃïayati karmaïeti | yadi và tvam ÃtmÃnaæ j¤Ãn¨dhikÃriïaæ manyase, tad api loke Óik«Ã grahaïÃrthaæ karmaiva kurv ity Ãha loketi ||20|| baladeva÷ : sadÃcÃram atra pramÃïayati karmaïaiveti | karmaïaivopÃyena viÓuddha-cittÃ÷ santa÷ saæsiddhiæ svÃtmÃvalokana-lak«aïÃm ÃsthitÃ÷ prÃpu÷ | karmaïaiveti viÓe«aïa-sambandha eva-kÃras tasyÃyogaæ vyavacchinnatti ÓaÇkha-pÃï¬ura evetivat | tena ÓravaïÃder na vyudÃsa÷ | karmaïà yaj¤Ãdinà sahaiva ÓravaïÃdineti kecit | nanu sani«ÂhasyÃtmÃvalokane karmÃnu«ÂhÃnaæ nÃstÅty uktam | mama parini«ÂhitasyÃvalokita-sva-parÃtmana÷ karmopadeÓa÷ kuta iti cet tatrÃha loketi | satyaæ tvam Åd­Óa eva tathÃpi loka-saÇgrahÃya karma kurv iti arjune mayi karma kurvÃïe sarva-loka÷ karma kari«yati | itarathà mad-d­«ÂÃntenÃj¤o 'pi loka÷ karma tyajan pati«yatÅti loka-saærak«aïaæ tat phalam ||20|| __________________________________________________________ BhG 3.21 yad yad Ãcarati Óre«Âhas tat tad evetaro jana÷ | sa yat pramÃïaæ kurute lokas tad anuvartate ||21|| ÓrÅdhara÷ : karma-karaïe loka-saÇgraho yathà syÃt tad Ãha yad iti | itara÷ prÃk­to 'pi janas tat tad evÃcarati | sa Óre«Âho jana÷ karma-ÓÃstraæ tan-niv­tti-ÓÃstraæ và yat pramÃïaæ manyate, tad eva loko 'py anusarati ||21|| madhusÆdana÷ : nanu mayà karmaïi kriyamÃïe 'pi loka÷ kim iti tat-saÇg­hïÅyÃd ity ÃÓaÇkya Óre«ÂhÃcÃrÃnuvidhÃyitvÃd ity Ãha yad yad iti | Óre«Âha÷ pradhÃna-bhÆto rÃjÃdir yad yat karmÃcarati Óubham aÓubhaæ và tat tad evÃcaratÅtara÷ prÃk­tas tad-anugato jana÷ | na tv anyat svÃtantryeïety artha÷ | nanu ÓÃstram avalokyÃÓÃstrÅyaæ Óre«ÂhÃcÃraæ parityajya ÓÃstrÅyam eva kuto nÃcarati loka ity ÃÓaÇkyÃcÃravat pratipattÃv api Óre«ÂhÃnusÃritÃm itarasya darÓayati sa yad iti | sa Óre«Âho yal laukikaæ vaidikaæ và pramÃïaæ kurute pramÃïatvena manyate tad eva loko 'py anuvartate pramÃïaæ kurute na tu svÃtantryeïa kiæcid ity artha÷ | tathà ca pradhÃna-bhÆtena tvayà rÃj¤Ã loka-saærak«aïÃrthaæ karma kartavyam eva pradhÃnÃnuyÃyino jana-vyavahÃrà bhavantÅti nyÃyÃd ity abhiprÃya÷ ||21|| viÓvanÃtha÷ : loka-saÇgraha-prakÃram evÃha yad yad iti ||21|| baladeva÷ : loka-saÇgraha-prakÃram evÃha yad yad iti | Óre«Âho mahattamo yat karma yathÃcarati tat karma tathaivetara÷ kani«Âho 'py Ãcarati | sa ÓresÂhas tasmin karmaïi yac chÃstraæ pramÃïaæ kurute manyate loka÷ kani«Âho 'pi tad-anuyÃyÅ tad evÃnuvartate 'nasarati | ÓÃstropetaæ Óre«ÂhÃcaraïaæ kalyÃïa-lipsunà kani«ÂhenÃnu«Âheyam ity artha÷ | itthaæ ca tejasvina÷ Óre«Âhasya ca yat kvacit svairÃcaraïaæ tad-vyÃv­tam | tasya Óre«Âha-k­tatve 'pi ÓÃstropetatvÃbhÃvÃt ||21|| __________________________________________________________ BhG 3.22 na me pÃrthÃsti kartavyaæ tri«u loke«u kiæcana | nÃnavÃptam avÃptavyaæ varta eva ca karmaïi ||22|| ÓrÅdhara÷ : atra cÃhameva d­«ÂÃnta ity Ãha na ma iti tribhi÷ | he pÃrtha ! me kartavyaæ nÃsti | yatas tri«v api loke«u anavÃptam aprÃptaæ sadÃvaptavyaæ prÃpyaæ nÃsti | tathÃpi karmaïy ahaæ varta eva karma karomy evety artha÷ ||22|| madhusÆdana÷ : atra cÃham eva d­«ÂÃnta ity Ãha na ma iti tribhi÷ | he pÃrtha na me mama tri«v api loke«u kim api kartavyaæ nÃsti | yato 'navÃptaæ phalaæ kiæcin mamÃvÃptavyaæ nÃsti | tathÃpi varta eva karmaïy ahaæ karma karomy evety artha÷ | pÃrtheti sambodhayan viÓuddha-k«atriya-vaæÓodbhavas tvaæ ÓÆrÃpatyÃpatyatvena cÃtyantaæ mat-samo 'ham iva vartitum arhasÅti darÓayati ||22|| viÓvanÃtha÷ : atrÃham eva d­«ÂÃnta ity Ãha tribhi÷ ||22|| baladeva÷ : Óre«Âha÷ karma-phala-nirapek«o 'pi loka-saÇgrahÃya ÓÃstroditÃni karmÃïy Ãcared ity arthe svaæ d­«ÂÃntam Ãha na me pÃrtheti tribhi÷ | sarveÓasya satya-saÇkalpasya satya-kÃmasya me kartavyaæ nÃsti | phalÃrthinà khalu karmÃnu«Âheyam | na ca nikhila-phalÃÓrayasya svayaæ parama-phalÃtmano me karmÃpek«yam ity artha÷ | etad darÓayati tri«v iti | yata÷ sarve«u loke«u karmaïà yat phalam avÃptavyaæ tad-anavÃptam alabdhaæ mama nÃsti sarvaæ tan madÅyam evety artha÷ | tathÃpi ÓÃstroktaæ karmÃhaæ karomy evety Ãha varta iti ||22|| __________________________________________________________ BhG 3.23 yadi hy ahaæ na varteyaæ jÃtu karmaïy atandrita÷ | mama vartmÃnuvartante manu«yÃ÷ pÃrtha sarvaÓa÷ ||23|| ÓrÅdhara÷ : akaraïe lokasya nÃÓaæ darÓayati yadi hy aham iti | jÃtu kadÃcit | atandrito 'nalasa÷ san yadi karmaïi na varteya karma nÃnuti«Âheyam, tarhi mamaiva vartma mÃrgaæ manu«yà anuvartante anuverterann ity artha÷ ||23|| madhusÆdana÷ : loka-saÇgraho 'pi na te kartavyo viphalatvÃd ity ÃÓaÇkyÃha yadi hy aham iti | yadi punar aham atandrito 'nalasa÷ san karmaïi jÃtu kadÃcin na varteya nÃnuti«Âheyaæ karmÃïi tadà mama Óre«Âhasya sato vartma mÃrgaæ he pÃrtha manu«yÃ÷ karmÃdhikÃriïa÷ santo 'nuvartante 'nuvarteran sarvaÓa÷ sarva-prakÃrai÷ ||23|| viÓvanÃtha÷ : anuvartate 'nuvarterann ity artha÷ ||23|| baladeva÷ : yadÅti | ahaæ sarveÓvara÷ siddha-sarvÃrtho 'pi yadu-kulÃvatÅrïo jÃtu kadÃcit tat-kulocite ÓÃstrokte karmaïi na varteya tan na kuryÃm atandrita÷ sÃvadhÃna÷ san tarhi mÃæ d­«ÂÃntaæ k­tvà manu«yÃ÷ Óre«Âhasya mama vartma kula-vihitÃcÃra-tyÃga-rÆpam anuvarteran tato bhraæÓerann ity artha÷ ||23|| __________________________________________________________ BhG 3.24 utsÅdeyur ime lokà na kuryÃæ karma ced aham | saækarasya ca kartà syÃm upahanyÃm imÃ÷ prajÃ÷ ||24|| ÓrÅdhara÷ : tata÷ kiæ ? ata Ãha utsÅdeyur iti | utsÅdeyur dharma-lopena naÓyeyu÷ | tataÓ ca yo varïa-saÇkaro bhavet tasyÃpy aham eva kartà syÃæ bhaveyam | evam aham eva prajà upahanyÃæ malinÅkuryÃm iti ||24|| madhusÆdana÷ : Óre«Âhasya tava mÃrgÃnuvartitvaæ manu«yÃïÃm ucitam eva anuvartitve ko do«a ity ata Ãha utsÅdeyur iti | aham ÅÓvaraÓ ced yadi karma na kuryÃæ tadà mad-anuvartinÃæ manv-ÃdÅnÃm api karmÃnupapatter loka-sthiti-heto÷ karmaïo lopeneme sarve lokà utsÅdeyur vinaÓyeyu÷ | tataÓ ca varïa-saækarasya ca kartÃham eva syÃm | tena cemÃ÷ sarvÃ÷ prajà aham evopahanyÃæ dharma-lopena vinÃÓayeyam | kathaæ ca prajÃnÃm anugrahÃrthaæ prav­tta ÅÓvaro 'haæ tÃ÷ sarvà vinÃÓayeyam ity abhiprÃya÷ | yad yad ÃcaratÅty Ãder aparà yojanà | na kevalaæ loka-saægrahaæ sampaÓyan kartum arhasy api tu Óre«ÂhÃcÃratvÃd apÅty Ãha yad yad iti | tathà ca mama Óre«Âhasya yÃd­Óa eva ÃcÃras tÃd­Óa eva mad-anuvartinà tvayÃnu«Âheyo na svÃtantryeïÃnya ity artha÷ | kÅd­Óas tavÃcÃro yo mayÃnuvartanÅya ity ÃkÃÇk«ÃyÃæ na me pÃrthety Ãdibhis tribhi÷ Ólokais tat-pradarÓanam iti ||24|| viÓvanÃtha÷ : utsÅdeyur mÃæ d­«ÂÃntÅk­tya dharmam akurvÃïà bhraæÓeyu÷ | tataÓ ca varïa-saÇkaro bhavet tasyÃpy aham eva kartà syÃm evam aham eva prajà hanyÃm | malinÃ÷ kuryÃm ||24|| baladeva÷ : tata÷ kiæ syÃd ity Ãha utsÅdeyur iti | ahaæ sarva-Óre«ÂhaÓ cet ÓÃstroktaæ karma na kuryÃæ tarhÅme lokà utsÅdeyur vibhra«Âa-maryÃdÃ÷ syu÷ | tad-vibhraæÓe sati ya÷ saÇkara÷ syÃt tasyÃpy aham eva kartà syÃm | evaæ ca prajÃpatir aham imÃ÷ prajÃ÷ sÃÇkarya-do«eïopahanyÃæ malinÃ÷ kuryÃm | tathà ca - e«a setur vidharaïa e«Ãæ lokÃnÃm asaæbhedÃya iti Órutyà loka-maryÃdÃ-vidhÃrakatvena parigÅtasya me tan-maryÃdÃ-bhedakatvaæ syÃd iti | evaæ upadiÓato 'pi harer yat kiæcit sva-bhakta-sukheccho÷ svairÃcaritaæ d­«Âaæ, tat khalu vidhÃyakena tad-vacasÃnupetatvÃd ÅÓvarÅyatvÃc cÃvarair naivÃcaraïÅyam | yad uktaæ ÓrÅmatà Óukena - ÅÓvarÃïÃæ vaca÷ satyaæ tathaivÃcaritaæ kvacit | te«Ãæ yat sva-vaco-yuktaæ buddhimÃæs tat samÃcaret || naitat samÃcarej jÃtu manasÃpi hy anÅÓvara÷ | vinaÓyaty Ãcaran mau¬hyÃd yathÃrudro |bdhi-jaæ vi«am || [BhP 10.33.31-2] iti ||24|| __________________________________________________________ BhG 3.25 saktÃ÷ karmaïy avidvÃæso yathà kurvanti bhÃrata | kuryÃd vidvÃæs tathÃsaktaÓ cikÅr«ur loka-saægraham ||25|| ÓrÅdhara÷ : tasmÃd ÃtmavidÃpi loka-saÇgrahÃrtha tat-k­payà karma kÃryam evety upasaæharati saktà iti | karmaïi saktà abhinivi«ÂÃ÷ santo yathÃj¤Ã÷ karmÃïi kurvanti, asakta÷ san vidvÃn api kuryÃt loka-saægraham kartum icchu÷ ||25|| madhusÆdana÷ : nanu taveÓvarasya loka-saægrahÃrthaæ karmÃïi kurvÃïasyÃpi kart­tvÃbhimÃnÃbhÃvÃn na kÃpi k«ati÷ | mama tu jÅvasya loka-saægrahÃrthaæ karmÃïi kurvÃïasya kart­tvÃbhimÃnena j¤ÃnÃbhibhava÷ syÃd ity ata Ãha saktà iti | saktÃ÷ kart­tvÃbhimÃnena phalÃbhisandhinà ca karmaïy abhinivi«Âà avidvÃæso 'j¤Ã yathà kurvanti karma loka-saægrahaæ kartum icchur vidvÃn Ãtmavid api tathaiva kuryÃt | kintu asakta÷ san kart­tvÃbhimÃnaæ phalÃbhisandhiæ cÃkurvann ity artha÷ | bhÃrateti bharata-vaæÓodbhavatvenabhà j¤Ãnaæ tasyÃæ ratatvena và tvaæ yathokta-ÓÃstrÃrtha-bodha-yogyo 'sÅti darÓayati ||25|| viÓvanÃtha÷ : tasmÃt prati«Âhitena j¤ÃninÃpi karma kartavyam ity upasaæharati saktà iti ||25|| baladeva÷ : tasmÃt prati«Âhite 'pi tvaæ loka-hitÃya vedoktaæ sva-karma prakurv ity ÃÓayenÃha saktà iti | aj¤Ã yathà karmaïi saktÃ÷ phala-lipsayÃbhinivi«ÂÃs tata kurvanty evaæ vidvÃn api kuryÃt | kintv asakta÷ phala-lipsÃ-ÓÆnya÷ san | sphuÂam anyat ||25|| __________________________________________________________ BhG 3.26 na buddhi-bhedaæ janayed aj¤ÃnÃæ karma-saÇginÃm | jo«ayet sarva-karmÃïi vidvÃn yukta÷ samÃcaran ||26|| ÓrÅdhara÷ : nanu k­payà tattva-j¤Ãnam evopade«Âuæ yuktam | nety Ãha na buddhi-bhedam iti aj¤ÃnÃm ataeva karma-saÇginÃæ karmÃsaktÃnÃm akartÃtmeopadeÓena buddher bhedam anyathÃtvaæ na janayet | karmaïa÷ sakÃÓÃd buddhi-vicÃlanaæ na kuryÃt | api tu jo«ayet sevayet | aj¤Ãn karmÃïi kÃrayed ity artha÷ | katham ? yukto 'vahito bhÆtvà svayam Ãcaran san | buddhi-vicÃlane k­te sati karmasu ÓraddhÃ-niv­tter j¤Ãnasya cÃnutpattes tesÃm ubhaya-bhraæÓa÷ syÃd iti bhÃva÷ ||26|| madhusÆdana÷ : nanu karmÃnu«ÂhÃnenaiva loka-saægraha÷ kartavyo na tu tattva-j¤ÃnopadeÓeneti ko hetur ata Ãha na buddhÅti | aj¤ÃnÃm avivekinÃæ kart­tvÃbhimÃnena phalÃbhisandhinà ca karma-saÇginÃæ karmaïy abhinivi«ÂÃnÃæ yà buddhir aham etat karma kari«ya etat-phalaæ ca bhok«ya iti tasyà bhedaæ vicÃlanam akartrÃtmopadeÓena na kuryÃt | kintu yukto 'vahita÷ san vidvÃn loka-saægrahaæ cikÅr«ur avidvad-adhikÃrikÃïi sarva-karmaïi samÃcaraæs te«Ãæ ÓraddhÃm utpÃdya jo«ayet prÅtyà sevayet | anadhikÃriïÃm upadeÓena buddhi-vicÃlane k­te karmasu ÓraddhÃ-niv­ttir j¤Ãnasya cÃnutpatter ubhaya-bhra«Âatvaæ syÃt | tathà coktaæ- aj¤asyÃrdha-prabuddhasya sarvaæ brahmeti yo vadet | mahÃ-niraya-jÃle«u sa tena viniyojita÷ || iti ||26|| viÓvanÃtha÷ : alaæ karma-ja¬imnà | tvaæ karma-sannyÃsaæ k­tvà j¤ÃnÃbhyÃsenÃham iva k­tÃrthÅbhavaiti buddhi-bhedaæ na janayet karma-saÇginaæ aÓuddhÃnta÷karaïatvena karmasv evÃsaktimatÃm | kintu tvaæ k­tÃrthÅbhavi«yan ni«kÃma-karmaiva kru iti karmÃïy eva yojayet kÃrayet | atra karmÃïi samÃcaran svayam eva d­«ÂÃntÅbhavet | nanu, svayaæ ni÷Óreyasaæ vidvÃn na vakty aj¤Ãya karma hi | na rÃti rogiïo 'pathyaæ vächato 'pi bhi«aktama÷ || [BhP 6.9.5] ity ajita-vÃkyenaitad virudhyate | satyam | tat khalu bhakty-upade«Â­ka-vi«ayam idaæ tu j¤Ãnopade«Â­ka-vi«ayam ity avirodha÷ | j¤ÃnasyÃnta÷karaïa-Óuddhy-adhÅnatvÃt | tac chuddhes tu ni«kÃma-karmÃdhÅnatvÃt, bhaktes tu svata÷ prÃbalyÃd anta÷karaïa-Óuddhi-paryantÃnapek«atvÃt | yadi bhaktau ÓraddhÃm utpÃdayituæ ÓaknuyÃt, tadà karmiïÃæ buddhi-bhedam api janayet, bhaktau ÓraddhÃvatÃæ karmÃnadhikÃrÃt - tÃvat karmÃïi kurvÅta na nirvidyeta yÃvatà | mat-kathÃ-ÓravaïÃdau và Óraddhà yÃvan na jÃyate || [BhP 11.20.9] iti | dharmÃn santyajya ya÷ sarvÃn mÃæ bhajet sa tu sattama÷ [BhP 11.11.32]iti, sarva-dharmÃn parityajya mÃm ekaæ Óaraïaæ vraja [GÅtà 18.66] iti, tyaktvà sva-dharmaæ caraïÃmbujaæ harer bhajann apakvo |tha patet tato yadi [BhP 1.5.17] ity-Ãdi-vacanebhya iti vivecanÅyam ||26|| baladeva÷ : kiæ ca loka-hitecchur j¤ÃnÅ sÃvahita÷ syÃd ity Ãha na buddhÅti | vidvÃn parini«Âhito 'pi karma-saÇginÃæ karma-ÓraddhÃ-jìya-bhÃjÃm aj¤ÃnÃæ buddhi-bhedaæ na janayet | kiæ karmab hir aham iva j¤Ãnenaiva k­tÃrtho bhaveti karma-ni«ÂhÃtas tad-buddhiæ nÃpanayed ity artha÷ | kintu svayaæ karmasu yukta÷ sÃvadhÃnas tÃni samyak sarvÃÇgopasaæhÃreïÃcaran sarvÃïi vihitÃni karmÃïi yo«ayet prÅtyà sevayet aj¤Ãn karmÃïi kÃrayed ity artha÷ | buddhi-bhede sati karmasu ÓraddhÃ-niv­tte j¤Ãnasya cÃnudayÃd ubhaya-vibhra«ÂÃs te syur iti bhÃva÷ | svayaæ ni÷Óreyasaæ vidvÃn na vakty aj¤Ãya karma hi | na rÃti rogiïo 'pathyaæ vächato 'pi bhi«aktama÷ || [BhP 6.9.5] ity ajitoktis tu karma-saÇgÅtara-paratayà neyà ||26|| __________________________________________________________ BhG 3.27 prak­te÷ kriyamÃïÃni guïai÷ karmÃïi sarvaÓa÷ | ahaækÃra-vimƬhÃtmà kartÃham iti manyate ||27|| ÓrÅdhara÷ : nanu vidu«o 'pi cet karma kartavyaæ tarhi vidvad-avidu«o÷ ko viÓe«a÷ ? ity ÃÓaÇkyobhayor viÓe«aæ darÓayati prak­ter iti dvÃbhyÃm | prak­ter guïai÷ prak­ti-kÃryair indriyai÷ sarva-prakÃreïa kriyamÃïÃni karmÃïi | tÃny aham eva kartà karomÅti manyate | atra hetu÷ - ahaækÃreïa indriyÃdi«v ÃtmÃdhyÃsena vimƬha-buddhi÷ san ||27|| madhusÆdana÷ : vidvad-avidu«o÷ karmÃnu««ÂhÃna-sÃmye 'pi kart­tvÃbhimÃna-tad-abhÃvÃbhyÃæ viÓe«aæ darÓayan saktÃ÷ karmaïÅti-ÓlokÃrthaæ viv­ïoti dvÃbhyÃæ prak­ter iti | prak­tir mÃyà sattva-rajas-tamo-guïa-mayÅ mithyÃ-j¤ÃnÃtmikà pÃrameÓvarÅ Óakti÷ mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaraæ iti Órute÷ | tasyÃ÷ prak­ter guïair vikÃrai÷ kÃrya-kÃraïa-rÆpai÷ kriyamÃïÃni laukikÃni vaidikÃni ca karmÃïi sarvaÓa÷ sarva-prakÃrair ahaÇkÃreïa kÃrya-kÃraïa-saæghÃtÃtma-pratyayena vimƬha÷ svarÆpa-vivekÃsamartha ÃtmÃnta÷karaïaæ yasya so 'haÇkÃra-vimƬhÃtmÃnÃtmany ÃtmÃbhimÃnÅ tÃni karmÃïi kartÃham iti karomy aham iti manyate kart­tvÃdhyÃsena | kartÃham iti t­n-pratyaya÷ | tena na lokÃvyaya-ni«ÂhÃ-khal-artha-t­ïÃm [PÃï 2.3.69] iti «a«ÂhÅ-prati«edha÷ ||27|| viÓvanÃtha÷ : nanu yadi vidvÃn api karma kuryÃt, tarhi vidvad-avidu«o÷ ko viÓe«a÷ ? ity ÃÓaÇkya tayor viÓe«aæ darÓayati prak­ter iti dvÃbhyÃm | prak­ter guïai÷ kÃryair indriyai÷ sarvaÓa÷ sarva-prakÃreïa kriyamÃïÃni yÃni karmÃïi tÃny aham eva kartà karomÅty avidvÃn manyate ||27|| baladeva÷ : karmitva-sÃmye 'pi vij¤Ãj¤ayor viÓe«am Ãha prak­ter iti dvÃbhyÃm | ahaækÃra-vimƬhÃtmà jano 'haæ karmÃïi karteti manyate | na lokÃvyaya-ni«Âhà iti sÆtrÃt «a«ÂhÅ-ni«edha÷ | karmÃïi laukikÃni vaidikÃni ca | tÃni kÅd­ÓÃnÅty Ãha prak­ter ÅÓa-mÃyÃyà guïais tat-kÃryair ÓarÅrendriya-prÃïair ÅÓvara-pravartitai÷ kriyamÃïÃnÅti | idam eva veditavyam - upakrama-vinirïayÃt saævid-vapur-jÅvÃtmÃsmad-artha÷ kartà cÃnÃdi-kÃla-vi«aya-bhoga-vÃsanÃkrÃntas tad-bhogÃrthikÃæ sva-sannihitÃæ prak­tim ÃÓli«Âas tat-kÃryeïÃhaÇkÃreïa vimƬhÃtmà tÃd­Óa-sva-vij¤Ãna-ÓÆnya÷ ÓarÅrÃdy-ahaæ-bhÃvavÃn prÃk­tai÷ ÓarÅrÃdibhir ÅÓena ca siddhÃni karmÃïi mayaivaikena k­tÃnÅti manyate | kartur Ãtmano yat kart­tvaæ tat kila dehÃdibhis tribhi÷ paramÃtmanà ca sarva-pravartakena ca siddhyati | na tv ekena jÅvenaiva | tac ca mayaiva siddhyatÅti jÅvo yan manyate tad ahaÇkÃra-vimau¬hyÃd eva - adhi«ÂhÃnaæ tathà karthà [GÅtà 18.14] ity ÃdikÃc caramÃdhyÃya-vÃkya-trayÃt | kÃrya-kÃraïa-kart­tve hetu÷ prak­tir ucyate [GÅtà 13.18] ity atra ÓarÅrendriyÃdi-kart­tvaæ prak­ter iti yad varïayi«yate, tatrÃpi kevalÃyÃs tasyÃs tan na Óakyaæ mantum | puru«a-saæsargeïaiva tat-prav­tter aÇgÅkÃrÃt | tataÓ ca puru«asya kart­tvam avarjanÅyam iti vyÃkhyÃsyate ||27|| __________________________________________________________ BhG 3.28 tattvavit tu mahÃ-bÃho guïa-karma-vibhÃgayo÷ | guïà guïe«u vartanta iti matvà na sajjate ||28|| ÓrÅdhara÷ : vidvÃæs tu na tathà manyate ity Ãha tattvavid iti | nÃhaæ guïÃtmaka iti guïebhya Ãtmano vibhÃga÷ | na me karmÃïÅti karmabhyo 'py Ãtmano vibhÃga÷ | tayor guïa-karma-vibhÃgayor yas tattvaæ vetti sa tu na kart­tvÃbhiniveÓaæ na karoti | tatra hetu÷ - guïà iti | guïà indriyÃïi guïe«u vi«aye«u vartante nÃham iti matvà ||28|| madhusÆdana÷ : vidvÃæs tu tathà na manyata ity Ãha tattvavid iti | tattvaæ yÃthÃtmyaæ vettÅti tattvavit | tu-Óabdena tasyÃj¤Ãd vaiÓi«Âyam Ãha | kasya tattvam ity ata Ãha guïa-karma-vibhÃgayo÷ | guïà dehendriyÃnta÷-karaïÃny ahaÇkÃrÃspadÃni karmÃïi ca te«Ãæ vyÃpÃra-bhÆtÃni mama-kÃrÃspadÃnÅti guïa-karmeti dvandvaikavad bhÃva÷ | vibhajyate sarve«Ãæ ja¬ÃnÃæ vikÃriïÃæ bhÃsakatvena p­thag bhavatÅti vibhÃga÷ sva-prakÃÓa-j¤Ãna-rÆpo 'saÇga Ãtmà | guïa-karma ca vibhÃgaÓ ceti dvandva÷ | tayor guïa-karma-vibhÃgayor bhÃsya-bhÃsakayor ja¬a-caitanyayor vikÃri-nirvikÃrayos tattvaæ yÃthÃtmyaæ yo vetti sa guïÃ÷ karaïÃtmakà guïe«u vi«aye«u pravartante vikÃritvÃn na tu nirvikÃra Ãtmeti matvà na sajjate saktiæ kart­tvÃbhiniveÓam atattvavid iva na karoti | he mahÃbÃho ! iti sambodhayan sÃmudrikokta-sat-puru«a-lak«aïa-yogitvÃn na p­thag-jana-sÃdhÃraïyena tvam avivekÅ bhavitum arhasÅti sÆcayati | guïa-vibhÃgasya karma-vibhÃgasya ca tattvavid iti và | asmin pak«e guïa-karmaïor ity etÃvataiva nirvÃhe vibhÃga-padasya prayojanaæ cintyam ||28|| viÓvanÃtha÷ : guïa-karmaïor yau vibhÃgau tayos tattvaæ vettÅti sa÷ | tatra guïa-vibhÃga÷ sattva-rajas-tamÃæsi | karma-vibhÃga÷ sattvÃdi-kÃrya-bhedà devatendriya-vi«ayÃ÷ | tayos tattvaæ svarÆpaæ | taj-j¤as tu tattva-vit | guïà devatÃ÷ prayojyÃnÅndriyÃïi cak«ur-ÃdÅni guïe«u rÆpÃdi«u vi«aye«u vartante | ahaæ tu na guïa÷, nÃpi guïa-kÃrya÷ ko 'pi, nÃpi guïe«u guïa-kÃrye«u te«u me ko 'pi sambandha iti matvà vidvÃæs tu na sajjate ||28|| baladeva÷ : vij¤as tu na tathety Ãha tattva-vit tv iti | guïa-vibhÃgasya karma-vibhÃgasya ca tattva-vit | guïebhya indriyebhya÷ karmabhyaÓ ca tat-k­tebhyo ya÷ svayasa vibhÃgo bhedas tasya tattvaæ svarÆpaæ tat-tad-vaidharmya-paryÃlocanayà yo nÃhaæ guïa-karma-vapu÷ iti vettÅty artha÷ | sa hi guïà indriyÃïi guïe«u ÓabdÃdi«u vi«aye«u tat-tad-devatÃ-preritÃni pravartante tÃn prakÃÓayanti | ahaæ tv asaÇga-vij¤ÃnÃnandatvÃt tad-bhinno, na te«u tÃdrÆpyeïa varte, na tÃn prakÃÓayÃmÅti matvà te«u na sajjante | kintv Ãtmany eva sajjate | atrÃpi matvety anena kart­tvaæ jÅvasyoktaæ bodhyam ||28|| __________________________________________________________ BhG 3.29 prak­ter guïa-saæmƬhÃ÷ sajjante guïa-karmasu | tÃn ak­tsna-vido mandÃn k­tsna-vin na vicÃlayet ||29|| ÓrÅdhara÷ : na buddhi-bhedam ity upasaæharati prak­ter iti | ye prak­ter guïai÷ sattvÃdibhi÷ saæmƬhÃ÷ santa÷ guïe«v indriye«u tat-karmasu ca sajjante | tÃn ak­tsna-vido mandÃn manda-matÅn k­tsna-vit sarvaj¤o na vicÃlayet ||29|| madhusÆdana÷ : tad evaæ vidvad-avidu«o÷ karmÃnu«ÂhÃna-sÃmyena vidvÃn avidu«o buddhi-bhedaæ na kuryÃd ity uktam upasaæharati | prak­te÷ pÆrvoktÃyà mÃyÃyà guïai÷ kÃryatayà dharmair dehÃdibhir vikÃrai÷ samyaÇ mƬhÃ÷ svarÆpÃsphuraïena tÃn evÃtmatvena manyamÃnÃs te«Ãm eva guïÃnÃæ dehendriyÃnta÷-karaïÃnÃæ karmasu vyÃpÃre«u sajjante saktiæ vayaæ kurmas tat-phalÃyeti d­¬hatarÃm ÃtmÅya-buddhiæ kurvanti ye tÃn karma-saÇgino 'k­tsna-vido 'nÃtmÃbhimÃnino madnÃn aÓuddha-cittatvena j¤¨nÃdhikÃram aprÃptÃn k­tsna-vit paripÆrïÃtmavit svayaæ na vicÃlayet karma-ÓraddhÃto na pracyÃvayed ity artha÷ | ye tv amandÃ÷ ÓuddhÃnta÷-karaïÃs te svayam eva vivekodayena vicalanti j¤ÃnÃdhikÃraæ prÃptà ity abhiprÃya÷ | k­tsnÃk­tsna-ÓabdÃv ÃtmÃnÃtma-paratayà Óruty-arthÃnusÃreïa vÃrtika-k­dbhir vyÃkhyÃtau - sad evety Ãdi-vÃkyebhya÷ k­tsnaæ vastu yato 'dvayam | sambhavas tad-viruddhasya kuto 'k­tsnasya vastuna÷ || yasmin d­«Âe 'py ad­«Âo 'rtha÷ sa tad anyaÓ ca Ói«yate | tathÃd­«Âe 'pi d­«Âa÷ syÃd ak­tsnas tÃd­g ucyate || iti | anÃtmana÷ sÃvayavatvÃd aneka-dharmavattÃc ca kenacid dharmeïa kenacid avayavena và viÓi«Âe tasminn ekasmin ghaÂÃdau j¤Ãte 'pi dharmÃntareïa avayavÃntareïa và viÓi«Âa÷ sa evÃj¤Ãto 'vaÓi«yate | tad anyaÓ ca paÂÃdir aj¤Ãto ' vaÓi«yata eva | tathà tasmin ghaÂÃdÃv aj¤Ãte 'pi paÂÃdir j¤Ãta÷ syÃd iti taj-j¤Ãne 'pi tasyÃnyasya cÃj¤ÃnÃt tad-aj¤Ãne ‘py anya-j¤ÃnÃc ca so 'k­tsna ucyate | k­tsnas tv advaya Ãtmaiva taj-j¤Ãne kasyacid avaÓe«asyÃbhÃvÃd iti Óloka-dvayÃrtha÷ ||29|| viÓvanÃtha÷ : nanu yadi jÅvà guïebhyo guïa-kÃryebhyaÓ ca p­thag-bhÆtÃs tad-asambandhÃs tarhi kathaæ te vi«aye«u sajjanto d­Óyante ? tatrÃha prak­ter guïa-saæmƬhÃs tad-ÃveÓÃt prÃpta-saæmohà yathà bhÆtÃvi«Âo manu«ya ÃtmÃnaæ bhÆtam eva manyate, tathaiva prak­ti-guïÃvi«Âà jÅvÃ÷ svÃn guïÃn eva manyante | tato guïa-karmasu guïa-kÃrye«u vi«aye«u sajjante | tÃn ak­tsna-vido manda-matÅn k­tsna-vit sarvaj¤o na vicÃlayet | tvaæ guïebhya÷ p­thag-bhÆto jÅvo na tu guïa÷ iti vicÃraæ prÃpayituæ na yatate, kintu guïÃveÓa-nivartakaæ ni«kÃma-karmaiva kÃrayet | na hi bhÆtÃvi«Âo manu«ya÷ na tvaæ bhÆta÷ kintu manu«ya eva iti Óata-k­tve 'py upadeÓena na svÃsthyam Ãpadyate, kintu tan-nivartakau«udha-maïi-mantrÃdi-prayogenaiveti bhÃva÷ ||29|| baladeva÷ : na buddhi-bhedaæ janayed ity etad upasaæharati prak­ter iti | prak­ter guïena tat-kÃryeïÃhaÇkÃreïa mƬhà bhÆtÃveÓa-nyÃyena dehÃdikam evÃtmÃnaæ manyamÃnà janà guïÃnÃæ dehendriyÃïÃæ karmasu vyÃpÃre«u sajjante | tÃn ak­tsna-vido 'lpa-j¤Ãn mandÃn Ãtma-tattva-grahaïÃlasÃn k­tsna-vit pÆrïÃtma-j¤Ãno na vicÃlayet guïa-karmÃnyo viÓuddha-caitanyÃnandas tvam iti tattvaæ grÃhayituæ necchet, kintu tad-rucim anus­tya vaidika-karmÃïi ÓreïyÃkramÃd Ãtma-tattva-pravaïaæ cikÅrsed iti bhÃva÷ ||29|| __________________________________________________________ BhG 3.30 mayi sarvÃïi karmÃïi saænyasyÃdhyÃtma-cetasà | nirÃÓÅr nirmamo bhÆtvà yudhyasva vigata-jvara÷ ||30|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ tattva-vido 'pi karma kartavyam | tvaæ tu nÃdyÃpi tattvavit | ata÷ karmaiva kurv ity Ãha mayÅti | sarvÃïi karmÃïi mayi saænyasya samarpya | adhyÃtma-cetasà antaryÃmy-adhÅno 'haæ karma karomÅti d­«Âyà | nirÃÓÅ ni«kÃma÷ | ataeva mat-phala-sÃdhanaæ mad-artham idaæ karmety evaæ mamatÃ-ÓÆnyaÓ ca bhÆtvà | vigata-jvaras tyakta-ÓokaÓ ca bhÆtvà ||30|| madhusÆdana÷ : evaæ karmÃnu«ÂhÃna-sÃmye 'py aj¤a-vij¤eyo÷ kart­tvÃbhiniveÓa-tad-abhÃvÃbhyÃæ viÓe«a ukta÷ | idÃnÅm aj¤asyÃpi mumuk«or amumuk«v-apek«ayà bhagavad-arpaïaæ phalÃbhisandhy-abhÃvaæ ca viÓe«aæ vadann aj¤atayÃrjunasya karmÃdhikÃraæ dra¬hayati mayÅti | mayi bhagavati vÃsudeve parameÓvare sarvaj¤e sarva-niyantari sarvÃtmani sarvÃïi karmÃïi laukikÃni vaidikÃni ca sarva-prakÃrÃïi adhyÃtma-cetasÃhaæ kartÃntaryÃmy-adhÅnas tasmà eveÓvarÃya rÃj¤a iva bh­tya÷ karmÃïi karomÅty anayà buddhyà saænyasya samarpya nirÃÓÅr ni«kÃmo nirmamo deha-putra-bhrÃtrÃdi«u svÅye«u mamatÃ-ÓÆnyo vigata-jvara÷ | santÃpa-hetutvÃc choka eva jvara-Óabdenokta÷ | aihika-pÃratrika-duryaÓo-naraka-pÃtÃdi-nimitta-Óoka-rahitaÓ ca bhÆtvà tvaæ mumuk«ur yudhyasva vihitÃni karmÃïi kurv ity abhiprÃya÷ | atra bhagavad-arpaïaæ ni«kÃmatvaæ ca sarva-karma-sÃdhÃraïaæ mumuk«o÷ | nirmamatvaæ tyakta-Óokatvaæ ca yuddha-mÃtre prak­ta iti dra«Âavyam anyatra mamatÃÓokayor aprasaktatvÃt ||30|| viÓvanÃtha÷ : tasmÃt tvaæ mayy adhyÃtma-cetasÃtmanÅty artha÷ | evam adhyÃtmam avyayÅbhÃva-samÃsÃt | tataÓ ca Ãtmani yac cetas tad-adhyÃtma-cetas tenÃtma-ni«Âhenaiva cetasÃ, na tu vi«aya-ni«Âhenety artha÷ | mayi karmÃïi saænyasya samarpya nirÃÓÅr ni«kÃmo nirmama÷ sarvatra mamatÃ-ÓÆnyo yudhyasva ||30|| baladeva÷ : mayÅti | yasmÃd evaæ tasmÃt parini«Âhitas tvam adhyÃtma-ceta÷ svÃtma-tattva-vi«ayaka-j¤Ãnena sarvÃïi karmÃïi rÃj¤i bh­tya iva mayi pareÓe saænyasya samarpayitvà yudhyasva | kart­tvÃbhiniveÓa-ÓÆnya÷ | yathà rÃja-tantro bh­tyas tad-Ãj¤ayà karmÃïi karoti, tathà mat-tantras tvaæ mad-Ãj¤ayà tÃni kuru lokÃn saæjigh­k«u÷ | Ãtmani yac cetas tad adhyÃtma-cetas tena | vibhakty-arthe 'vyayÅbhÃva÷ | nirÃÓÅ÷ svÃmy-Ãj¤ayà karomÅti tat-phalecchÃ-ÓÆnya÷ | ataeva mat-phala-sÃdhanÃni mad-artham amÆni karmÃïÅty evaæ mamatva-varjjita÷ | vigata-jvaras tyakta-bandhu-vadha-nimittaka-santÃpaÓ ca bhÆtveti | arjunasya k«atriyatvÃd yudhyasvety uktam | svÃÓrama-vihitÃni karmÃïi mumuk«ubhi÷ kÃryÃïÅti vÃkyÃrtha÷ ||30|| __________________________________________________________ BhG 3.31 ye me matam idaæ nityam anuti«Âhanti mÃnavÃ÷ | ÓraddhÃvanto 'nasÆyanto mucyante te 'pi karmabhi÷ ||31|| ÓrÅdhara÷ : evaæ karmÃnu«ÂhÃne guïam Ãha ye ma iti | mad-vÃkye ÓraddhÃvanto |nasÆyanto du÷khÃtmake karmaïi pravartayatÅti do«a-d­«Âim akurvantaÓ ca me madÅyam idaæ matam anuti«Âhanti te 'pi Óanai÷ karma kurvÃïÃ÷ samyag j¤Ãnivat karmabhir mucyante ||31|| madhusÆdana÷ : phalÃbhisandhi-rÃhityena bhagavad-arpaïa-buddhyà bhagavad-arpaïa-buddhyà vihita-karmÃnu«ÂhÃnaæ sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa mukti-phalam ity Ãha ye ma iti | idaæ phalÃbhisandhi-rÃhityena vihita-karmÃcaraïa-rÆpaæ mama matam nityam nitya-veda-bodhitatvenÃnÃdi-paramparÃ-gatam ÃvaÓyakam iti và sarvadeti và | mÃnavÃ÷ manu«yà ye kecin manu«yÃdhikÃritvÃt karmaïÃæ ÓraddhÃvanta÷ ÓÃstrÃcÃryopadi«Âe 'rthe 'nanubhÆte 'py evam evaitad iti viÓvÃsa÷ Óraddhà tadvanta÷ | anasÆyanto guïe«u do«Ãvi«karaïam asÆyà | sà ca du÷khÃtmake karmaïi mÃæ pravartayann akÃruïiko 'yam ity evaærÆpà prak­te prasaktà tÃm asÆyÃæ mayi gurau vÃsudeve sarva-suh­dy akurvanto ye 'nuti«Âhanti te 'pi sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa samyag-j¤Ãnivan tmucyante karmabhir dharmÃdharmÃkhyai÷ ||31|| viÓvanÃtha÷ : sva-k­topadeÓe pravartayitum Ãha ye ma iti ||31|| baladeva÷ : Óruti-rahasye svamate 'nuvartinÃæ phalaæ vadan tasya Órai«Âhyaæ vya¤jayati ye ma iti | nityaæ sarvadà Óruti-bodhitatvenÃnÃdi-prÃptaæ và | ÓraddhÃvanto d­¬ha-viÓvastÃ÷ | anasÆyanto mocakatva-guïavati tasmin kim amunà Órama-bahulena ni«phalena karmaïety evaæ do«Ãropa-ÓÆnyÃ÷ | te 'pÅty apir avadhÃraïe | yad vÃ, ye mamedaæ matam anuti«Âhanti ye cÃnu«ÂhÃtum aÓaknuvanto 'pi tatra ÓraddhÃlava÷, ye ca ÓraddhÃlavo 'pi tan nÃsÆyante te 'pÅty artha÷ | sÃmpratÃnu«ÂhÃnÃbhÃve 'pi tasmin ÓraddhayÃnasÆyayà ca k«Åïa-do«Ãs te kiæcit prÃnte tad anu«ÂhÃya mucyante iti bhÃva÷ ||31|| __________________________________________________________ BhG 3.32 ye tv etad abhyasÆyanto nÃnuti«Âhanti me matam | sarva-j¤Ãna-vimƬhÃæs tÃn viddhi na«ÂÃn acetasa÷ ||32|| ÓrÅdhara÷ : vipak«e do«am Ãha ye tv etad iti | ye tu nÃnuti«Âhanti tÃn acetaso viveka-ÓÆnyÃn ataeva sarvasmin karmaïi brahma-vi«aye ca yaj j¤Ãnaæ tatra vimƬhÃn na«ÂÃn viddhi ||32|| madhusÆdana÷ : evam anvaye guïam uktvà vyatireke do«am Ãha ye tv iti | tu-Óabda÷ ÓraddÃvad-vaidharymyam aÓraddhÃæ sÆcayati | tena ye nÃstikyÃd aÓraddadhÃnà abhyasÆyanto do«am udbhÃvayanta etan mama mataæ nÃnuvartante tÃn acetaso du«Âa-cittÃn ataeva sarva-j¤Ãna-vimƬhÃn sarvatra karmaïi brahmaïi sa-guïe nirguïe ca yaj j¤Ãnaæ tatra vividhaæ pramÃïata÷ prameyata÷ prayojanataÓ ca mƬhÃn sarva-prakÃreïÃyogyÃn na«ÂÃn sarva-puru«Ãrtha-bhra«ÂÃn viddhi jÃnÅhi ||32|| viÓvanÃtha÷ : vipak«e do«am Ãha ye tv iti | baladeva÷ : vipak«e do«am Ãha ye tv etad iti | ye tu nÃnuti«Âhanti tÃn acetaso viveka-ÓÆnyÃn ataeva sarvasmin karmaïi brahma-vi«aye ca yaj j¤Ãnaæ tatra vimƬhÃn na«ÂÃn viddhi ||32|| __________________________________________________________ BhG 3.33 sad­Óaæ ce«Âate svasyÃ÷ prak­ter j¤ÃnavÃn api | prak­tiæ yÃnti bhÆtÃni nigraha÷ kiæ kari«yati ||33|| ÓrÅdhara÷ : nanu tarhi mahÃ-phalatvÃd indriyÃïi nig­hya ni«kÃmÃ÷ santa÷ sarve 'pi svadharmam eva kiæ nÃnuti«Âhanti ? tatrÃha sad­Óam iti | prak­ti÷ prÃcÅna-karma-saæskÃrÃdhÅna÷ svabhÃva÷ | svasyÃ÷ svakÅyÃyÃ÷ prak­te÷ svabhÃvasya sad­Óam anurÆpam eva guïa-do«a-j¤ÃnavÃn api ce«Âate | kiæ punar vaktavyam aj¤aÓ ce«Âata iti | yasmÃd bhÆtÃni sarve 'pi prÃïina÷ prak­tiæ yÃnty anuvartante | evaæ ca sati indriya-nigraha÷ kiæ kari«yati ? prak­ter balÅyastvÃd ity artha÷ ||33|| madhusÆdana÷ : nanu rÃj¤a iva tava ÓÃsanÃtikrame bhayaæ paÓyanta÷ katham asÆyantas tava mataæ nÃnuvartante kathaæ và sarva-puru«Ãrtha-sÃdhane pratikÆlà bhavantÅty ata Ãha sad­Óam iti | prak­tir nÃma prÃg-janma-k­ta-dharmÃdharma-j¤ÃnecchÃdi-saæskÃro vartamÃna-janmany abhivyakta÷ sarvato balavÃn taæ vidyÃ-karmaïÅ samanvÃrabhete pÆrva-praj¤Ã ca iti Óruti-pramÃïaka÷ | tasyÃ÷ svakÅyÃyÃ÷ prak­te÷ sad­Óam anurÆpam eva sarvo jantur j¤ÃnavÃn brahmavid api paÓv-ÃdibhiÓ cÃviÓe«Ãt iti nyÃyÃt | guïa-do«a-j¤ÃnavÃn và ce«Âate kiæ punar mÆrkha÷ | tasmÃd bhÆtÃni sarve prÃïina÷ prak­tiæ yÃnty anuvartante puru«Ãrtha-bhraæÓa-hetu-bhÆtÃm api | tatra mama và rÃj¤o và nigraha÷ kiæ kari«yati | rÃgautkaÂyena duritÃn nivartayituæ na ÓaknotÅty artha÷ | mahÃ-naraka-sÃdhanatvaæ j¤ÃtvÃpi durvÃsanÃ-prÃbalyÃt pÃpe«u pravartamÃnà na mac-chvÃsanÃtikrama-do«Ãd bibhyatÅti bhÃva÷ ||3.33|| viÓvanÃtha÷ : nanu rÃj¤a iva tava parameÓvarasya matam ananuti«Âhanto rÃja-k­tÃd iva tva-k­tÃn nigrahÃt kiæ na vibhÃti ? satyam | ye khalu indriyÃïi cÃrayanto vartante, te vivvekino 'pi rÃj¤a÷ parameÓvarasya ca ÓÃsanaæ mantuæ na Óaknuvanti | tathaiva te«Ãæ svabhÃvo 'bhÆd ity Ãha sad­Óam iti | j¤ÃnavÃn api evaæ pÃpe k­te saty evaæ narako bhavi«yaty evaæ rÃja-daï¬o bhavi«yati | evaæ duryaÓaÓ ca bhavi«yatÅti vivekavÃn api svasyÃ÷ prak­te÷ cirantana-pÃpÃbhyÃsottha-du÷kha-bhÃrasya sad­Óam anurÆpam eva ce«Âate | tasmÃt prak­tiæ svabhÃvaæ yÃnty anusaranti | tatra nigrahas tac-chÃstra-dvÃrà mat-k­to rÃja-k­to và tenÃÓuddha-cittÃn ukta-lak«aïo ni«kÃma-karma-yoga÷ Óuddha-cittÃn j¤Ãna-yogaÓ ca saæskartuæ prabodhayituæ ca Óaknoti, na tv atyantÃÓuddha-cittÃn, kintu tÃn api pÃpi«Âha-svabhÃvÃn yÃd­cchika-mat-k­pottha-bhakti-yoga eva uddhartuæ prabhavet | yad uktaæ skÃnde - aho dhanyo 'si devar«e k­payà yasya te k«aïÃt | nÅco 'py utpulako lebhe lubdhako ratim ucyate ||33|| baladeva÷ : nanu sarveÓvarasya te matam atikramatÃæ daï¬a÷ ÓÃstreïocyate tasmÃt te kim u na bibhyati ity Ãha sad­Óam iti | prak­tir anÃdi-kÃla-prav­ttyà sva-durvÃsanà tasyÃ÷ svÅyÃyÃ÷ sad­Óam anurÆpam eva j¤ÃnavÃn ÓÃstroktaæ daï¬aæ jÃnann api janaÓ ce«Âate pravartate kim utÃj¤a÷ | tato bhÆtÃni sarve janÃ÷ prak­tiæ puru«Ãrtha-vibhraæÓa-hetu-bhÆtÃm api tÃæ yÃnty anusaranti | tatra nigraha÷ ÓÃstra-j¤Ãno 'pi daï¬a÷ sat-prasaÇga-ÓÆnyasya kiæ kari«yati ? durvÃsanÃyÃ÷ prÃbalyatÃæ nivartayituæ na Óak«yatÅty artha÷ | sat-prasaÇga-sahitasya tu tÃæ prabalÃm api nihanti - santa evÃsya chindanti mano-vyasanam uktibhi÷ [BhP 11.26.26] ity Ãdi sm­tibhya÷ ||33|| __________________________________________________________ BhG 3.34 indriyasyendriyasyÃrthe rÃga-dve«au vyavasthitau | tayor na vaÓam Ãgacchet tau hy asya paripanthinau ||34|| ÓrÅdhara÷ : nanv evaæ prak­ty-adhÅneva cet puru«asya prav­ttis tarhi vidhi-ni«edha-ÓÃstrasya vaiyarthyaæ prÃptam ity ÃÓaÇkyÃha indriyasyeti | indriyasyendriyasyeti-vÅpsayà sarve«Ãm indriyÃïÃæ praty ekam ity uktam | arthe sva-sva-vi«aye 'nukÆle rÃga÷ pratikÆle dve«a ity evaæ rÃga-dve«au vyavasthitÃv avaÓyaæ bhÃvinau | tataÓ ca tad-anurÆpà prav­ttir iti bhÆtÃnÃæ prak­ti÷ | tathÃpi tayor vaÓavartÅ na bhaved iti ÓÃstreïa niyamyate | hi yasmÃd | asya mumuk«os tau parinpanthinau pratipak«au | ayaæ bhÃva÷ - vi«aya-smaraïÃdinà rÃga-dve«aÃv utpÃdyÃnavahitaæ puru«am anarthe 'tigambhÅre srotasÅva prak­tir balà pravartayati | ÓÃstraæ tu tata÷ prÃg eva vi«aye«u rÃga-dve«a-pratibandhake parameÓvara-bhajanÃdau taæ pravartayati | tataÓ ca gambhÅra-srota÷-pÃtÃt pÆrvam eva nÃvam ÃÓrita iva nÃnarthaæ prÃpnoti | tad evaæ svÃbhÃvikÅ paÓv-Ãdi-sad­ÓÅæ prav­ttiæ tyaktvà dharme pravartitavyam ity uktam ||34|| madhusÆdana÷ : nanu sarvasya prÃïi-vargasya prak­ti-vaÓa-vartitve laukika-vaidika-puru«akÃra-vi«ayÃbhÃvÃd vidhi-ni«edhÃrthakyaæ prÃptaæ, na ca prak­ti-ÓÆnya÷ kaÓcid asti yaæ prati tad-arthavattvaæ syÃd ity ata Ãha indriyasyendriyasyÃrthe iti | indriyasyendriyasyeti vÅpsayà sarve«Ãm indriyÃïÃm arthe vi«aye Óabde sparÓe rÆpe gandhe ca | evaæ karmendriya-vi«aye 'pi vacanÃdÃv anukÆle ÓÃstra-ni«iddhe 'pi rÃga÷ pratikÆle ÓÃstra-vihite 'pi dve«a ity evaæ pratÅndriyÃrthaæ rÃga-dve«au vyavasthitÃv ÃnukÆlya-prÃtikÆlya-vyavasthayà sthitau na tv aniyamena sarvatra tau bhavata÷ | tatra puru«akÃrasya ÓÃstrasya cÃyaæ vi«ayo yat tayor vaÓaæ nÃgacched iti | kathaæ yà hi puru«asya prak­ti÷ sà balavad ani«ÂÃnubandhitva-j¤ÃnÃbhÃva-sahak­te«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãna-nibandhanaæ rÃgaæ purask­tyaiva ÓÃstra-ni«iddhe kala¤ja-bhak«aïÃdau pravartayati | tathà balavad-ani«ÂÃnubandhitva-j¤ÃnÃbhÃva-sahak­te«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãna-nibandhanaæ rÃgaæ purask­tyaiva ÓÃstra-ni«iddhe kala¤ja-bhak«aïÃdau pravartayati | tatra ÓÃstreïa prati«iddhasya balavad ani«ÂÃnubandhitve j¤Ãpite sahakÃrya-bhÃvÃt kevalaæ d­«Âe«Âa-sÃdhanatÃj¤Ãnaæ madhu-vi«a-saæp­ktÃnna-bhojana iva tatra na rÃgaæ janayituæ Óaknoti | evaæ vihitasya ÓÃstreïa balavad i«ÂÃnubandhitve bodhite sahakÃrya-bhÃvÃt kevalam ani«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãnaæ bhojanÃdÃv iva tatra na dve«aæ janayituæ Óaknoti | tataÓ cÃpratibaddhaæ ÓÃstraæ vihite puru«aæ pravartayati ni«iddhÃc ca nivartayatÅti ÓÃstrÅya-viveka-vij¤Ãna-prÃbalyena svÃbhÃvika-rÃga-dve«ayo÷ kÃraïopamardenopamardÃn na prak­tir viparÅta-mÃrge puru«aæ ÓÃstra-d­«Âiæ pravartayituæ ÓaknotÅti na ÓÃstrasya puru«akÃrasya ca vaiyarthya-porasaÇga÷ | tayo rÃga-dve«ayor vaÓaæ nÃgacchet tad-adhÅno na pravarteta nivarteta và kintu ÓÃstrÅya-tad-vipak«a-j¤Ãnena tat-kÃraïa-vighaÂana-dvÃrà tau nÃÓayet | hi yasmÃt tau rÃga-dve«au svÃbhÃvika-do«a-prayuktÃv asya puru«asya Óreyo 'rhtina÷ paripanthinau ÓatrÆ Óreyo-mÃrgasya vighna-kartÃrau dasyÆ iva pathikasya | idaæ ca dvayà ha prÃjÃpatyà devÃÓ cÃsurÃÓ ca tata÷ kÃnÅyasà eva devà jyÃyasà asurÃs ta e«u loke«v aspardhanta ity Ãdi-Órutau svÃbhÃvika-rÃga-dve«a-nimitta-ÓÃstra-viparÅta-prav­ttim asuratvena ÓÃstrÅya-prav­ttiæ ca devatvena nirÆpya vyÃkhyÃtam ativistareïety uparamyate ||34|| viÓvanÃtha÷ : yasmÃd du÷svabhÃve«u loke«u vidhi-ni«edha-ÓÃstraæ na prabhavati, tasmÃd yÃvat pÃpÃbhyÃsottha-du÷svabhÃvo nÃbhÆt tÃvad yathe«Âam indriyÃïi na cÃrayed ity Ãha indriyasendriyasyeti vÅpsà pratyekam | sarvendriyÃïÃm arthe sva-sva-vi«aye para-strÅ-mÃtra-gÃtra-darÓana-sparÓana-tat-sampradÃnaka-dravya-dÃnÃdau ÓÃstra-ni«iddhe 'pi rÃgas tathà guru-vipra-tÅrthÃtithi-darÓana-sparÓana-paricaraïa-tat-sampradÃnaka-dhana-vitaraïÃdau ÓÃstra-vihite 'pi dve«a ity etau viÓe«aïÃvasthitau vartete | tayor vaÓam adhÅnatvaæ na prÃpnuyÃt | yad vÃ, indriyÃrthe strÅ-darÓanÃdau rÃgas tat-pratighÃte kenacit k­te sati dve«a ity asya puru«Ãrtha-sÃdhakasya kvacit tu mano 'nukÆle 'rthe surasa-snigdhÃnnÃdau rÃgo mana÷ pratikÆle 'rthe virasa-ruk«ÃnnÃdau dve«as tathà sva-putrÃdi-darÓana-ÓravaïÃdau rÃgo vairi-putrÃdi-darÓana-ÓravaïÃdau dve«a÷ | tayor vaÓaæ na gacched ity vyÃcak«ate ||34|| baladeva÷ : nanu prak­ty-adhÅnà cet puæsÃæ prav­ttis tarhi vidhi-ni«edha-ÓÃstre vyartha iti cet tatrhà indriyasyendriyasyeti | vÅpsayà sarve«Ãm ity uktam | tataÓ ca j¤ÃnendriyÃïÃæ ÓrotrÃdÅnÃm arthe vi«aye ÓabdÃdau, karmendriyÃïÃm ca vÃg-ÃdÅnÃm arthe vacanÃdau rÃga÷, pratikÆle ÓÃstra-vihite 'pi sat-sambhëaïa-sat-sevana-sat-tÅrthÃgamanÃdau dve«a ity evaæ rÃga-dve«au vyavasthitau cÃnukÆlya-prÃtikÆlye vyavasthayà sthitau bhavato na tv aniyamenety artha÷ | yadyapi tad-anuguïà prÃïinÃæ prav­ttis tathÃpi Óreyo-lipsur janas tayo rÃga-dve«ayor vaÓaæ nÃgacchet | hi yasmÃt tÃv asya paripanthinau vighna-kartÃrau bhavata÷ pÃnthasyeva dasyÆ | etad uktaæ bhavati - anÃdi-kÃla-prav­ttà hi vÃsanà ni«ÂhÃnubandhitva-j¤ÃnÃbhÃva-sahak­tene«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãnena ni«iddhe 'pi para-dÃra-sambhëaïÃdau rÃgam utpÃdya puæsa÷ pravartayati | tathe«Âa-sÃdhanatva-j¤ÃnÃbhÃva-sahak­tenÃni«Âa-sÃdhanatva-j¤Ãnena vihite 'pi sat-sambhëaïÃdau dve«am utpÃdya tatas tÃn nivartayati | ÓÃstraæ kila sat-prasaÇga-Órutam ani«ÂÃnubhandhitva-bodhanena ni«iddhÃn mano 'nukÆlÃd api nivartayati dve«am utpÃdya | i«ÂÃnubandhitva-bodhanena vihite mana÷-pratikÆle 'pi rÃgam utpÃdya pravartayatÅti na vidhi-ni«edha-ÓÃstrayor vaiyarthyam iti ||34|| __________________________________________________________ BhG 3.35 ÓreyÃn sva-dharmo viguïa÷ para-dharmÃt svanu«ÂhitÃt | sva-dharme nidhanaæ Óreya÷ para-dharmo bhayÃvaha÷ ||35|| ÓrÅdhara÷ : tarhi sva-dharmasya yuddhÃder du÷kha-rÆpasya yathÃvat kartum aÓakyatvÃt para-dharmasya cÃhiæsÃde÷ sukaratvÃd dharmatvÃviÓe«Ãc ca tatra pravartitum icchanta÷ praty Ãha ÓreyÃn iti | kiæcid aÇga-hÅno 'pi sva-dharma÷ ÓreyÃn praÓasyatara÷ | svanu«ÂhitÃt sakalÃÇga-sampÆrtyà k­tÃd api para-dharmÃt sakÃÓÃt | tatra hetu÷ - sva-dharme yuddhÃdau pravartamÃnasya nidhanaæ maraïam api Óre«Âhaæ svargÃdi-prÃpakatvÃt | para-dharmas tu bhayÃvaho ni«iddhatvena naraka-prÃpakatvÃt ||35|| madhusÆdana÷ : nanu svÃbhÃvika-rÃga-dve«a-prayukta-paÓv-Ãdi-sÃdhÃraïa-prav­tti-prahÃïena ÓÃstrÅyam eva karma kartavyaæ cet tarhi yat sukaraæ bhik«ÃÓanÃdi tad eva kriyatÃæ kim ati-du÷khÃvahena yuddhenety ata Ãha ÓreyÃn iti | ÓreyÃn praÓasyatara÷ sva-dharmo yaæ varïÃÓramaæ và prati yo vihita÷ sa tasya sva-dharmo viguïo 'pi sarvÃÇgopasaæhÃram antareïa k­to 'pi para-dharmÃt svaæ praty avihitÃt svanu«ÂhitÃt sarvÃÇgopasaæhÃreïa sampÃditÃd api | na hi vedÃtirikta-mÃna-gamyo dharma÷, yena para-dharme 'py anu«Âheyo dharmatvÃt sva-dharmavad ity anumÃnaæ tatra mÃnaæ syÃt | codana-lak«aïo 'rtho dharma÷ iti nyÃyÃt | ata÷ sva-dharme kiæcid aÇga-hÅne 'pi sthitasya nidhanaæ maraïam api Óreya÷ praÓasyataraæ para-dharma-sthasya jÅvitÃd api | sva-dharma-sthasya nidhanaæ hÅha-loke kÅrtyÃvahaæ para-loke ca svargÃdi-prÃpakam | para-dharmas tu ihÃkÅrti-karatvena paratra naraka-pradatvena ca bhayÃvaho yato 'to rÃga-dve«Ãdi-prayukta-svÃbhÃvika-prav­ttivat para-dharmo 'pi heya evety artha÷ | evaæ tÃvad bhagavan-matÃÇgÅkÃriïÃæ Óreya÷-prÃptis tad-anaÇgÅkÃriïÃæ ca Óreyo-mÃrga-bhra«Âatvam uktam | Óreyo-mÃrga-bhraæÓena phalÃbhisandhi-pÆrvaka-kÃmya-karmÃcaraïe ca kevala-pÃpa-mÃtrÃcaraïe ca bahÆni kÃraïÃni kathitÃni ye tv etad abhyasÆyanta ity Ãdinà | tatrÃyaæ saÇgraha-Óloka÷ - ÓraddhÃ-hÃnis tathÃsÆyà du«Âa-cittatvam Ƭhate | prak­ter vaÓa-vartitvaæ rÃga-dve«au ca pu«kalau | para-dharma-rucitvaæ cety uktà durmÃrga-vÃhakÃ÷ |||35|| viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca yuddha-rÆpasya yathÃvad rÃga-dve«Ãdi-rÃhityena kartum aÓakyatvÃt para-dharmasya cÃhiæsÃde÷ sukaratvÃd dharmatvÃviÓe«Ãc ca tatra pravartitum icchantaæ praty Ãha ÓreyÃn iti | viguïa÷ kiæcid do«a-viÓi«Âo 'pi samyag anu«ÂhÃtum aÓakyo 'pi para-dharmÃt svanu«ÂhitÃt sÃdhv evÃnu«ÂhÃtuæ ÓakyÃd api sarva-guïa-pÆrïÃd api sakÃÓÃt ÓreyÃn | tatra hetu÷ - svadharma ity Ãdi | vidharma÷ para-dharmaÓ ca ÃbhÃsa upamà chala÷ | adharma-ÓÃkhÃ÷ pa¤cemà dharma-j¤o 'dharmavat tyajet || [BhP 7.15.12] iti saptamokte÷ ||35|| baladeva÷ : nanu sva-prak­ti-nirmitÃæ rÃga-dve«a-mayÅæ paÓv-Ãdi-sÃdhÃraïÅæ prav­ttiæ vihÃya ÓÃstrokte«u dharme«u vartitavyam ity uktam | dharma-h­d-viÓuddhau tÃd­Óa-prav­ttir nivartena, dharmÃÓ ca yuddhÃdivad ahiæsÃdayo 'pi ÓÃstreïoktÃ÷ | tasmÃd rÃga-dve«a-rÃhityena kartum aÓakyÃd yuddhÃder ahiæsÃ-Óilo¤cha-v­tti-lak«aïo dharma uttama iti cet tatrÃha ÓreyÃn iti | yasya varïasyÃÓramasya ca yo dharmo vedena vihita÷, sa ca viguïa÷ kiæcid aÇga-vikalo 'pi svanu«Âhità sarvÃÇgopasaæhÃreïÃcaritÃd api para-dharmÃt ÓreyÃn | yathà brÃhmaïasyÃhiæsÃdi÷ sva-dharma÷ k«atriyasya ca yuddhÃdi÷ | na hi dharmo vedÃtiriktena pramÃïena gamyate | cak«ur bhinnendriyeïeva rÆpam | yathÃha jaimini÷ - codanÃ-lak«aïo dharma÷ iti | tatra hetu÷ - svadharme nidhanaæ maraïaæ Óreya÷ pratyavÃyÃbhÃvÃt para-janmani dharmÃcaraïa-sambhavÃc ce«Âa-sÃdhakam ity artha÷ | para-dharmas tu bhayÃvaho 'ni«Âa-janaka÷ | taæ praty avihitatvena pratyavÃya-sambhavÃt | na ca paraÓurÃme viÓvÃmitre cavyabhicÃra÷ | tayos tat-tat-kulotpannÃv api tat tac-coru-mahimnà tat-karmodayÃt | tathÃpi vigÃnaæ ka«Âaæ ca tayo÷ smaryate | ataeva droïÃde÷ k«Ãtra-dharmo 'sak­d vigÅta÷ | nanu daivarÃtyÃde÷ k«atriyasya pÃrivrÃjyaæ ÓrÆyate tata÷ katham ahiæsÃde÷ para-dharmatvam iti cet satyaæ, pÆrva-pÆrvÃÓrama-dharmai÷ k«Åïa-vÃsanayà pÃrivrÃjyÃdhikÃre sati taæ praty ahiæsÃde÷ sva-dharmatvena vihitatvÃt | ataeva sva-dharme sthitasyeti yojyate ||35|| __________________________________________________________ BhG 3.36 arjuna uvÃca atha kena prayukto 'yaæ pÃpaæ carati pÆru«a÷ | anicchann api vÃr«ïeya balÃd iva niyojita÷ ||36|| ÓrÅdhara÷ : tayor na vaÓam Ãgacchet [GÅtà 3.34] ity uktam | tad etad aÓakyaæ manvÃno 'rjuna uvÃca atheti | v­«ïer vaæÓe avatÅrïo vÃr«ïeya÷ | he vÃr«ïeya ! anartha-rÆpaæ pÃpaæ kartum icchann api kena prayukta÷ prerito 'yaæ puru«a÷ pÃpaæ carati ? kÃma-krodhau viveka-balena niruddhato 'pi puru«asya puna÷ pÃpe prav­tti-darÓanÃt | anyo 'pi tayor mÆlabhÆta÷ kaÓcit pravartako bhaved iti sambhÃvanayà praÓna÷ ||36|| madhusÆdana÷ : tatra kÃmya-prati«iddha-karma-prav­tti-kÃraïam apanudya bhagavan-matam anuvartituæ tat-kÃraïÃvadhÃraïÃya arjuna uvÃca atheti | dhyÃyato vi«ayÃn puæsa÷ ity Ãdinà pÆrvam anartha-mÆlam uktam | sÃmprataæ ca prak­ter guïa-saæmƬhà ity Ãdinà bahu-vistaraæ kathitam | tatra kiæ sarvÃïy api sama-prÃdhÃnyena kÃraïÃni | athavaikam eva mukhyaæ kÃraïam itarÃïi tu tat-sahakÃrÅïi kevalam | tatrÃdye sarve«Ãæ p­thak p­thaÇ nivÃraïe mahÃn prayÃsa÷ syÃt | antye tv ekasminn eva nirÃk­te k­ta-k­tyatà syÃd ity ato brÆhi me kena hetunà prayukta÷ prerito 'yaæ tvan-matÃnanuvartÅ sarva-j¤Ãna-vimƬha÷ puru«a÷ pÃpam anarthÃnubandhi sarvaæ phalÃbhisandhi-pura÷-saraæ kÃmyaæ citrÃdi Óatru-vadha-sÃdhanaæ ca ÓyanÃdi prati«iddhaæ ca kala¤ja-bhak«aïÃdi bahu-vidhaæ karmÃcarati svayaæ kartum anicchann api na tu niv­tti-lak«aïaæ parama-puru«ÃrthÃnubandhi tvad-upadi«Âaæ karmecchann api karoti | na ca pÃratantryaæ vinetthaæ sambhavati | ato yena balÃd iva niyojito rÃj¤eva bh­tyas tvan-mata-viruddhaæ sarvÃnarthÃnubandhitvaæ jÃnann api tÃd­Óaæ karmÃcarati tam anartha-mÃrga-pravartakaæ mÃæ prati brÆhi j¤Ãtvà samucchedÃyety artha÷ | he vÃr«ïeya v­«ïi-vaæÓe man-mÃtÃmaha-kule k­payÃvatÅrïeti sambodhanena vÃr«ïeyÅ-suto 'haæ tvayà nipek«aïÅya iti sÆcayati ||36|| viÓvanÃtha÷ : yad uktaæ rÃga-dve«au vyavasthitÃv [GÅtà 3.34] ity atra ÓÃstra-ni«iddhe |pÅndriyÃrthe para-strÅ-sambhëaïÃdau rÃga ity atra p­cchati atheti | kena prayojaka-kartrÃnicchann api vidhi-ni«edha-ÓÃstrÃrtha-j¤ÃnavattvÃt pÃpe pravartitum icchÃ-rahito 'pi balÃd iveti prayojaka-preraïa-vaÓÃt prayojyasyÃpÅcchà samyag utpadyate iti bhÃva÷ ||36|| baladeva÷ : indriyasya ity Ãdau ÓÃstra-ni«iddhe 'pi para-dÃra-sambhëaïÃdau rÃgo vyavasthita iti yad uktaæ tatrÃrjuna÷ p­cchati atha keneti | he vÃr«ïeya v­«ïi-vaæÓodbhava ! ÓubhÃdibhyaÓ ceti prayukta÷ prerita÷ pÃpaæ carati ni«edha-ÓÃstrÃrtha-j¤ÃnÃt tac-caritam anicchann api balÃd iveti | prayojakecchÃpannatayà prayojye 'pÅcchà prajÃyate | sa kim ÅÓvara÷, pÆrva-saæskÃro và ? tatrÃdya÷ sÃk«itvÃt kÃruïikatvÃc ca na pÃpe preraka÷ | na ca paro ja¬atvÃd iti praÓnÃrtha÷ ||36|| __________________________________________________________ BhG 3.37 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca kÃma e«a krodha e«a rajo-guïa-samudbhava÷ | mahÃÓano mahÃ-pÃpmà viddhy enam iha vairiïam ||37|| ÓrÅdhara÷ : atrottaraæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca kÃma e«a krodha e«a iti | yas tvayà p­«Âo hetur eva kÃma eva | nanu krodho 'pi pÆrvaæ tvayoktam indriyasyendriyasyÃrtha ity atra | satyam | nÃsau tata÷ p­thak | kintu krodho 'py e«a÷ | kÃma eva hi kenacit pratihata÷ krodhÃtmanà pariïamate | pÆrvaæ p­thaktvenokto 'pi krodha-kÃmaja evety abhiprÃyeïa ekÅk­tyocyate | rajo-guïÃt samudbhavatÅti tathà | anena sattva-v­ddhyà rajasi k«ayaæ nÅte sati kÃmo na jÃyata iti sÆcitam | enaæ kÃmam iha mok«a-mÃrge vairiïaæ viddhi | ayaæ ca vak«yamÃïa-krameïa hantavya eva | yato nÃsau dÃnena sandhÃtuæ Óakya ity Ãha mahÃÓana÷ | mahad-aÓanaæ yasya sa÷ | du«pÆra ity artha÷ | na ca sÃmnà sandhÃtuæ Óakya÷ | yato mahÃ-pÃpmà 'tyugra÷ ||37|| madhusÆdana÷ : evam arjunena p­«Âe atho khalv Ãhu÷ kÃma-maya evÃyaæ puru«a iti, Ãtmaivedam agra ÃsÅd eka eva so 'kÃmayata jÃyà me syÃd atha prajÃyeyÃtha vittaæ me syÃd atha karma kurvÅya ity Ãdi-Óruti-siddham uttaram ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca kÃma iti | yas tvayà p­«Âo hetur balÃd anartha-mÃrge pravartaka÷ sa e«a kÃma eva mahÃn Óatru÷ | yan-nimittà sarvÃnartha-prÃpti÷ prÃïinÃm | nanu krodho 'py abhicÃrÃdau pravartako d­«Âa ity ata Ãha krodha e«a÷ | kÃma eva kenacid dhetunà pratihata÷ krodhatvena pariïamate 'ta÷ krodho 'py e«a kÃma eva | etasminn eva mahÃ-vairiïi nivÃrite sarva-puru«Ãrtha-prÃptir ity artha÷ | tan-nivÃraïopÃya-j¤ÃnÃya tat-kÃraïam Ãha rajo-guïa-samudbhava÷ | du÷kha-prav­tti-balÃtmako rajo-guïa eva samudbhava÷ kÃraïaæ yasya | ata÷ kÃraïÃnuvidhÃyitvÃt kÃryasya so 'pi tathà | yadyapi tamo-guïo 'pi tasya kÃraïaæ tathÃpi du÷khe prav­ttau ca rajasa eva prÃdhÃnyÃt tasyaiva nirdeÓa÷ | etena sÃttvikyà v­ttyà rajasi k«Åïe so 'pi k«Åyata ity uktam | athavà tasya katham anartha-mÃrge pravartakatvam ity ata Ãha rajo-guïasya prav­ttyÃdi-lak«aïasya samudbhavo yasmÃt | kÃmo hi vi«ayÃbhilëÃtmaka÷ svayam udbhÆto raja÷ pravartayan puru«aæ du÷khÃtmake karmaïi pravartayati | tenÃyam avaÓyaæ hantavya ity abhiprÃya÷ | nanu sÃma-dÃna-bheda-daï¬ÃÓ catvÃra upÃyÃs tatra prathama-trikasyÃsambhave caturtho daï¬a÷ prayoktavyo na tu haÂhÃd evety ÃÓaÇkya trayÃïÃm asambhavaæ vaktuæ viÓina«Âi mahÃÓano mahÃ-pÃpmeti | mahad aÓanam asyeti mahÃÓana÷ | yat p­thivyÃæ vrÅhi-yavaæ hiraïyaæ paÓava÷ striya÷ | nÃlam ekasya tat sarvam iti matvà Óamaæ vrajet || iti sm­te÷ | ato na dÃnena sandhÃtuæ Óakya÷ | nÃpi sÃma-bhedÃbhyÃæ yato mahÃ-pÃpmÃtyugra÷ | tena hi balÃt prerito 'ni«Âa-phalam api jÃnan pÃpaæ karoti | ato viddhi jÃnÅhi enaæ kÃmam iha saæsÃre vairiïam | tad etat sarvaæ viv­taæ vÃrtika-kÃrai÷ Ãtmaivedam agra ÃsÅt iti Óruti-vyÃkhyÃne - prav­ttau ca niv­ttau ca yathoktasyÃdhikÃriïa÷ | svÃtantrye sati saæsÃra-s­tau kasmÃt pravartate || na tu ni÷Óe«a-vidhvasta-saæsÃrÃnartha-vartmani | niv­tti-lak«aïe vÃcyaæ kenÃyaæ preryate 'vaÓa÷ || anartha-paripÃkatvam api jÃnan pravartate | pÃratantryam ­te d­«Âà prav­ttir ned­ÓÅ kvacit || tasmÃc chreyorthina÷ puæsa÷ prerako 'ni«Âa-karmaïi | vaktavyas tan-nirÃsÃrtham ity arthà syÃt parà Óruti÷ || anÃpta-puru«Ãrtho 'yaæ ni÷Óe«Ãnartha-saÇkula÷ | ity akÃmayatÃnÃptÃn pumarthÃn sÃdhanair ja¬a÷ || jihÃsati tathÃnarthÃn avidvÃn Ãtmani ÓritÃn | avidyodbhÆta-kÃma÷ sann atho khalv iti ca Óruti÷ || akÃmata÷ kriyÃ÷ kÃÓcid d­Óyante neha kasyacit | yad yad dhi kurute jantus tat-tat-kÃmasya ce«Âitam || kÃma e«a krodha e«a ity Ãdi-vacanaæ sm­te÷ | pravartako nÃparo 'ta÷ kÃmÃd anya÷ pratÅyate || iti | akÃmata iti manu-vacanam | anyat spa«Âam ||37|| viÓvanÃtha÷ : e«a kÃma eva vi«ayÃbhilëÃtmaka÷ puru«aæ pÃpe pravartayati tenaiva prayukta÷ puru«a÷ pÃpaæ caratÅty artha÷ | e«a kÃma eva p­thaktvena d­ÓyamÃna e«a pratyak«a÷ krodho bhavati | kÃma eva kenacit pratihato bhÆtvà krodhÃkÃreïa pariïamatÅty artha÷ | kÃmo rajo-guïa-samudbhava iti rÃjasÃt kÃmÃd eva tÃmasa÷ krodho jÃyate ity artha÷ | kÃmasya apek«ita-pÆraïena niv­tti÷ syÃd iti cen nety Ãha mahÃÓano mahad aÓanaæ yasya sa÷ | yat p­thivyÃæ vrÅhi-yavaæ hiraïyaæ paÓava÷ striya÷ | nÃlam ekasya tat sarvam iti matvà Óamaæ vrajet || iti sm­te÷ | kÃmasyÃpek«itaæ pÆrayitum aÓakyam eva | nanu dÃnena sandhÃtum aÓakyaÓ cet sÃma-bhedÃbhyÃæ sa sva-vaÓÅkartavya÷ | tatrÃha mahÃ-pÃpmÃtyugra÷ ||37|| baladeva÷ : tatrÃha bhagavÃn kÃma iti | kÃma÷ prÃktana-vÃsanÃ-hetuka÷ ÓabdÃdi-vi«ayako 'bhilëa÷ puru«aæ pÃpe prerayati tad anicchum api so 'sya preraka ity artha÷ | nanv abhicÃrÃdau krodho 'pi prerako d­«Âa÷ sa cendriyasyety ÃdaubhavatÃpi p­thag ukta iti cet, satyam | na sa tasmÃt p­thak, kintv e«a kÃma eva kenacic cetanena pratihata÷ krodho bhavati | dugdham ivÃmlena yuktaæ dadhi | kÃma-jaya eva krodha-jaya iti bhÃva÷ | kÅd­Óa÷ kÃma ity Ãha rajo-guïeti | sattva-v­ddhyà rajasi nirjite kÃmo nirjita÷ syÃd ity artha÷ | na cÃpek«ita-pradÃnena kÃmasya niv­ttir ity Ãha mahÃÓana iti | yat p­thivyÃæ vrÅhi-yavaæ hiraïyaæ paÓava÷ striya÷ | nÃlam ekasya tat sarvam iti matvà Óamaæ vrajet || iti smaraïÃt | na ca sÃmnà bhedena và sa vaÓÅbhaved ity Ãha mahÃpÃpmeti | yo 'tyugro viveka-j¤Ãna-vilopena ni«iddhe 'pi pravartayati tasmÃd iha dÃna-yoge enaæ vairiïaæ viddhi tathà ca j¤ÃnÃdibhis tribhir upÃyai÷ sandhÃtum aÓakyatvÃd vak«yamÃïena daï¬ena sa hantavya iti bhÃva÷ | ÅÓvara÷ karmÃntarita÷ parjanyavat sarvatra preraka÷ | kÃmas tu svayam eva pÃpmÃgre iti tathoktam ||37|| __________________________________________________________ BhG 3.38 dhÆmenÃvriyate vahnir yathÃ-darÓo malena ca | yatholbenÃv­to garbhas tathà tenedam Ãv­tam ||38|| ÓrÅdhara÷ : kÃmasya vairitvaæ darÓayati dhÆmeneti | dhÆmena sahajena yathà vahnir Ãvriyata ÃcchÃdyate | yathà cÃdarÓo malenÃgantukena | yathà colbena garbhave«Âana-carmaïà garbha÷ sarvato niruddha Ãv­ta÷ | tathÃprakÃra-trayeïÃpi tena kÃmenÃv­tam idam ||38|| madhusÆdana÷ : tasya mahÃ-pÃpmatvena vairtvam eva d­«ÂÃntai÷ spa«Âayati dhÆmeneti | tatra ÓarÅrÃrambhÃt prÃg-anta÷-karaïa-sthÃlabdha-v­ttikatvÃt sÆk«ma÷ kÃma÷ ÓarÅrÃrambhakeïa karmaïà sthÆla-ÓarÅrÃvacchinne labdha-v­ttike 'nta÷karaïe k­tÃbhivyakti÷ san sthÆlo bhavati | sa eva vi«ayasya cintyamÃnatÃvasthÃyÃæ puna÷ punar udricyamÃna÷ sthÆlataro bhavati | sa eva punar vi«ayasya bhujyamÃnatÃvasthÃyÃm atyantodrekaæ prÃpta÷ sthÆlatamo bhavati | tatra prathamÃvasthÃyÃæ d­«ÂÃnta÷ -- yathà dhÆmena sahajenÃprakÃÓÃtmakena prakÃÓÃtmako vahnir Ãvriyate | dvitÅyÃvasthÃyÃæ d­«ÂÃnta÷ - yathÃdarÓo malenÃsahajenÃdarÓotpatty-anantaram udriktena | ca-kÃro 'vÃntara-vaidharmya-sÆcanÃrtha Ãvriyata iti kriyÃnukar«aïÃrthaÓ ca | t­tÅyÃvasthÃyÃæ d­«ÂÃnta÷ - yatholbena jarÃyuïà garbha-ve«Âana-carmaïÃtisthÆlena sarvato nirudhyÃv­tas tathà prakÃra-trayeïÃpi tena kÃmenedam Ãv­tam | atra dhÆmenÃv­to 'pi vahnir dÃhÃdi-lak«aïaæ sva-kÃryaæ karoti | malenÃv­tas tv ÃdarÓa÷ pratibimba-grahaïa-lak«aïaæ svakÃryaæ na karoti | svacchatÃ-dharma-mÃtra-tirodhÃnÃt svarÆpatas tÆpalabhyata eva | ulbenÃv­tas tu garbho na hasta-pÃdÃdi-prasÃraïa-rÆpaæ sva-kÃryaæ karoti na và svarÆpata upalabhyata iti viÓe«a÷ ||38|| viÓvanÃtha÷ : na ca kasyacid evÃyaæ vairy api tu sarvasyaiveti sa-d­«ÂÃntam Ãha dhÆmeneti | kÃmasyÃgìhatve gìhatve 'tigìhatve ca krameïa d­«ÂÃntÃ÷ | dhÆmenÃv­to 'pi malino vahnir dÃhÃdi-lak«aïaæ sva-kÃryaæ tu karoti | malenÃv­to darpaïaæ tu svacchatÃ-dharma-tirodhÃnÃd bimba-grahaïaæ sva-kÃryaæ na karoti svarÆpatas tÆpalabhyate | ulbena jarÃyÆïÃv­to garbhas tu sva-kÃryaæ kara-caraïÃdi-prasÃraïaæ na karoti, na và svarÆpata upalabhyata iti | evaæ kÃmasyÃgìhatve paramÃrtha-smaraïaæ kartuæ Óaknoti | gìhatve na ÓaknotÅti gìhatve tv acetanam eva syÃd idaæ jagad eva ||38|| baladeva÷ : m­du-madhya-tÅvra-bhÃvena trividhasya kÃmasya dhÆma-malolbaneti krameïa d­«ÂÃntÃn Ãha dhÆmenet | yathà dhÆmenÃv­to 'nujjvalo 'pi vahnir au«ïÃdikaæ kiæcit karoti malenÃv­to darpaïa÷ svacchatÃ-tirodhÃnÃt pratibimbaæ na Óaknoti grahÅtum ulbena jarÃ-guïÃv­to garbhas tu pÃdÃdi-prasÃraræ na Óaknoti kartuæ na copalabhyate | tathà m­dunà kÃmenÃv­taæ j¤Ãnaæ kathaæcit tattvÃrthaæ grahÅtuæ Óaknoti madhyenÃv­taæ na Óaknoti | tÅvreïÃv­taæ tu prasartum api na Óaknoti, na ca pratÅyata ity artha÷ ||38|| __________________________________________________________ BhG 3.39 Ãv­taæ j¤Ãnam etena j¤Ãnino nitya-vairiïà | kÃma-rÆpeïa kaunteya du«pÆreïÃnalena ca ||39|| ÓrÅdhara÷ : idaæ Óabda-nirdi«Âaæ darÓayan vairitvaæ sphuÂayati Ãv­tam iti | idaæ viveka-j¤Ãnam etena Ãv­tam | aj¤asya khalu bhoga-samaye kÃma÷ sukha-hetur eva | pariïÃme tu vairitvaæ pratipadyate | j¤Ãnina÷ punas tat-kÃlam apy anarthÃnusandhÃnÃd du÷kha-hetur eveti nitgya-vairiïety uktam | kiæ ca vi«ayai÷ pÆryamÃïo 'pi yo du«pÆra÷ | ÃpÆryamÃïaæ tu Óoka-santÃpa-hetutvÃd anala-tulya÷ | anena sarvÃn prati nitya-vairitvam uktam ||39|| madhusÆdana÷ : tathà tenedam Ãv­tam iti saÇgraha-vÃkyaæ viv­ïoty Ãv­tam iti | j¤Ãyate 'neneti j¤Ãnam anta÷karaïaæ viveka-vij¤Ãnaæ veda-Óabda-nirdi«Âam etena kÃmenÃv­tam | tathÃpy ÃpÃtata÷ sukha-hetutvÃd upÃdeya÷ syÃd ity ata Ãha j¤Ãnino nitya-vairiïà | aj¤o hi vi«aya-bhoga-kÃle kÃmaæ mitram iva paÓyaæs tat-kÃrye du÷khe prÃpte vairitvaæ jÃnÃti kÃmenÃhaæ du÷khitvam ÃpÃdita iti | j¤ÃnÅ tu bhoga-kÃle 'pi jÃnÃty anenÃham anarthe praveÓita iti | ato vivekÅ du÷khÅ bhavati bhoga-kÃle ca tat-pariïÃme cÃneneti j¤Ãnino 'sau nitya-vairÅti sarvathà tena hantavya evety artha÷ | tarhi kiæ svarÆo 'sÃv ity ata Ãha kÃma-rÆpeïa | kÃma icchà t­«ïà saiva rÆpaæ yasya tena | he kaunteyeti sambandhÃvi«kÃreïa premÃïaæ sÆcayati | nanu vivekino hantavyo 'py avivekina upÃdeya÷ syÃd ity ata Ãha du«pÆreïÃnalena ca | ca-kÃra upamÃrtha÷ | na vidyate 'laæ paryÃptir yasyety analo vahni÷ | sa yathà havi«Ã pÆrayitum aÓakyas tathÃyam api bhogenety artha÷ | ato nirantaraæ santÃpa-hetutvÃd vivekina ivÃvivekino 'pi heya evÃsau | tathà ca sm­ti÷ - na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃm upabhogena ÓÃæyati | havi«Ã k­«ïa-vartmeva bhÆya evÃbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti | athavecchÃyà vi«aya-siddhi-nivartyatvÃd icchÃ-rÆpa÷ kÃmo vi«aya-bhogena svayam eva nivarti«yate kiæ tatrÃti-nirbandhenety ata uktaæ du«pÆreïÃnalena ceti | vi«aya-siddhyà tat-kÃlam icchÃtirodhÃne 'pi puna÷ prÃdurbhÃvÃn na vi«aya-siddhir icchÃ-nivartikà | kintu vi«aya-do«a-d­«Âir evatatheti bhÃva÷ ||39|| viÓvanÃtha÷ : kÃma eva hi jÅvasyÃvidyety Ãha Ãv­tam iti | nitya-vairiïy ato 'sau sarva-prakÃreïa hantavya iti bhÃva÷ | kÃma-rÆpeïa kÃmÃkÃreïÃj¤Ãnenety artha÷ | ca-kÃra ivÃrthe | analo yathà havi«Ã pÆrayitum acakyas tathà kÃmo 'pi bhogenety artha÷ | yad uktam - na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃm upabhogena ÓÃæyati | havi«Ã k­«ïa-vartmeva bhÆya evÃbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti ||39|| baladeva÷ : uktam arthaæ sphuÂayati Ãv­tam iti | anena kÃma-rÆpeïa nitya-vairiïà j¤Ãnino jÅvasya j¤Ãnam Ãv­tam iti sambandha÷ | aj¤asya vi«aya-bhoga-samaye sukhatvÃt suh­d api kÃmas tat-kÃrye du÷khe sati vair÷ syÃd vij¤asya tu tat-samaye 'pi du÷khÃnusandhÃnÃd du÷kha-hetur eveti nitya-vairiïety ukti÷ | tasmÃt sarvathà hantavya iti bhÃva÷ | kiæ ca du«pÆreïeti | ca-Óabda ivÃrtha÷ | tatrÃnalo yathà havi«Ã pÆrayitum aÓakyas tathà bhogena kÃma ity artha÷ | sm­tiÓ caivam Ãha- na jÃtu kÃma÷ kÃmÃnÃm upabhogena ÓÃæyati | havi«Ã k­«ïa-vartmeva bhÆya evÃbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti | tasmÃt sarve«Ãæ sa nitya-vairÅti ||39|| __________________________________________________________ BhG 3.40 indriyÃïi mano buddhir asyÃdhi«ÂhÃnam ucyate | etair vimohayaty e«a j¤Ãnam Ãv­tya dehinam ||40|| ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ tasyÃdhi«ÂhÃnaæ kathayan jayopÃyam Ãha indriyÃïÅti dvÃbhyÃm | vi«aya-darÓana-ÓravaïÃdibhi÷ saækalpenÃdhyavasÃyena ca kÃmasya ÃvirbhÃvÃd indriyÃïi ca manaÓ ca buddhiÓ cÃsyÃdhi«ÂhÃnam ucyate | etair indriyÃdibhir darÓanÃdi-vyÃpÃravadbhir ÃÓraya-bhÆtair viveka-j¤Ãnam Ãv­tya dehinaæ vimohayati ||40|| madhusÆdana÷ : j¤Ãte hi Óatror adhi«ÂhÃne sukhena sa jetuæ Óakyata iti tad-adhi«ÂhÃnam Ãha indriyÃïÅti | indriyÃïi Óabda-sparÓa-rÆpa-rasa-gandha-grÃhakÃïi ÓrotrÃdÅni vacanÃdÃna-gamana-visargÃnanda-janakÃni vÃg-ÃdÅni ca | mana÷ saÇkalpÃtmakaæ buddhir adhyavasÃyÃtmikà ca | asya kÃmasyÃdhi«ÂhÃnam ÃÓraya ucyate | yata etair indriyÃdibhi÷ sva-sva-vyÃpÃravadbhir ÃÓrayair vimohayati vividhaæ mohayati e«a kÃmo j¤Ãnam viveka-j¤Ãnam Ãv­tyÃcchÃdya dehinaæ dehÃbhimÃninam ||40|| viÓvanÃtha÷ : kvÃsau ti«Âhaty ata Ãha indriyÃïÅti | asya vairiïa÷ kÃmasyÃdhi«ÂhÃnaæ mahÃ-durga-rÃjadhÃnya÷ | ÓabdÃdayo vi«ayÃs tu tasya rÃj¤o deÓà iti bhÃva÷ | etair indriyÃdibhir dehinaæ jÅvam ||40|| baladeva÷ : vairiïa÷ kÃmasya durge«u nirjite«u tasya jaya÷ sukara iti tÃny Ãha indriyÃïÅti | vi«aya-ÓravaïÃdinà saÇkalpenÃdhyavasÃyena ca kÃmasyÃbhivyakte÷ ÓrotrÃdÅni ca manaÓ ca buddhiÓ ca tasyÃdhi«ÂhÃnaæ mahÃ-durga-rÃjadhÃnÅ-rÆpaæ bhavati vi«ayÃs tu tasya tasya janapadà bodhyÃ÷ | etair vi«aya-saæcÃribhir indriyÃdibhir dehinaæ prak­ti-s­«Âa-dehavantaæ jÅvam Ãtma-j¤Ãnodyatam e«a kÃmo vimohayati Ãtma-j¤Ãna-vimukhaæ vi«aya-rasa-pravaïaæ ca karotÅty artha÷ ||40|| __________________________________________________________ BhG 3.41 tasmÃt tvam indriyÃïy Ãdau niyamya bharatar«abha | pÃpmÃnaæ prajahihy enaæ j¤Ãna-vij¤Ãna-nÃÓanam ||41|| ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃd iti | tasmÃd Ãdau vimohÃt pÆrvam evendriyÃïi mano buddhiæ ca niyamya pÃpmÃnaæ pÃpa-rÆpam enaæ kÃmaæ hi sphuÂaæ prajahi ghÃtaya | yad và prajahihi parityaja | j¤Ãnam Ãtma-vi«ayaæ | vij¤Ãnaæ nididhyÃsanajam | tam eva dhÅro vij¤Ãya praj¤Ãæ kurvÅta iti Órute÷ ||41|| madhusÆdana÷ : yasmÃd evam | yasmÃd indriyÃdhi«ÂhÃna÷ kÃmo dehinaæ mohayati tasmÃt tvam Ãdau mohanÃt pÆrvaæ kÃma-nirodhÃt pÆrvam iti và | indriyÃïi ÓrotrÃdÅni niyamya vaÓÅk­tya | te«u hi vaÓÅk­te«u mano-buddhyor api vaÓÅkaraïaæ sidhyati saÇkalpÃdhyavasÃyayor bÃhyendriya-prav­tti-dvÃraivÃnartha-hetutvÃt | ata indriyÃïi mano buddhir iti pÆrvaæ p­thaÇ-nirdiÓyÃpÅhendriyÃïÅty etÃvad uktam | indriyatvena tayor api saÇgraho và | he bharatar«abha mahÃ-vaæÓa-prabhÆtatvena samartho 'si | pÃpmÃnaæ sarva-pÃpa-mÆla-bhÆtam enaæ kÃmaæ vairiïaæ prajahihi parityaja hi sphuÂaæ prajahi prakar«eïa mÃrayeti và | jahi Óatrum ity upasaæhÃrÃc ca | j¤Ãnaæ ÓÃstrÃcÃryopadeÓa-jaæ parok«aæ vij¤Ãnam aparok«aæ tat-phalaæ tayor j¤Ãna-vij¤Ãnayo÷ Óreya÷-prÃpti-hetvor nÃÓanam ||41|| viÓvanÃtha÷ : vairiïa÷ khalv ÃÓraye jite sati vairÅ jÅyata iti nÅtir ata÷ kÃmasyÃÓraye«v indriyÃdi«u yathottaraæ durjayatvÃdhikyam | ata÷ prathama-prÃptÃnÅndriyÃïi durjayÃny apy uttarÃpek«ayà sujayÃni | prathamaæ te jÅyantÃm ity Ãha tasmÃd iti | indriyÃïi niyamyena yadyapi para-strÅ-para-dravyÃdy-apaharaïe durnivÃraæ mano gacchaty eva | tad api tatra tatra netra-Órotra-kara-caraïÃdÅndriya-vyÃpÃra-stha-gaïanÃd indriyÃïi na gamayety artha÷ | pÃpmÃnam atyugraæ kÃmaæ jahÅtÅndriya-vyÃpÃrastha-gaïanam atikÃlena mano 'pi kÃmÃd vicyutaæ bhavatÅti bhÃva÷ ||41|| baladeva÷ : yasmÃd ayaæ kÃma-rÆpo vairÅ nikhilendriya-vyÃpÃra-virati-rÆpÃyÃtma-j¤ÃnÃyodyatasya vi«aya-rasa-pravaïair indriyair j¤Ãnam Ãv­ïoti tasmÃt prak­ti-s­«Âa-dehÃdimÃæs tvam ÃdÃv Ãtma-j¤ÃnodayÃyÃrambha-kÃla evendriyÃïi sarvÃïi tad-vyÃpÃra-rÆpe ni«kÃme karma-yoge niyamya pravaïÃni k­tvà enaæ pÃpmÃnaæ kÃmaæ Óatruæ prajahi vinÃÓaya | hi yasmÃj j¤Ãnasya ÓÃstrÅyasya dehÃdi-viviktÃtma-vi«ayakasya vij¤Ãnasya ca tÃd­g-ÃtmÃnubhavasya nÃÓanam Ãvarakam ||41|| __________________________________________________________ BhG 3.42 indriyÃïi parÃïy Ãhur indriyebhya÷ paraæ mana÷ | manasas tu parà buddhir yo buddhe÷ paratas tu sa÷ ||42|| ÓrÅdhara÷ : yatra citta-praïidhÃnena indriyÃïi niyantuæ Óakyante, tad Ãtma-svarÆpaæ dehÃdibhyo vivicya darÓayati indriyÃïÅti | indriyÃïi dehÃdibhyo grÃhyebhya÷ parÃïi Óre«ÂhÃny Ãhu÷ sÆk«matvÃt prakÃÓakatvÃc ca | ataeva tad-vyatiriktatvam apy arthÃd uktaæ bhavati | indriyebhyaÓ ca saÇkalpÃtmakaæ mana÷ param tat-pravartakatvÃt | manasas tu niÓcayÃtmikà buddhi÷ parà | niÓcaya-pÆrvakatvÃt saÇkalpasya | yas tu buddhe÷ paratas tat-sÃk«itvenÃvasthita÷ sarvÃntara÷ sa Ãtmà | taæ vimohayati dehinam iti dehi-Óabdokta Ãtmà sa iti parÃm­Óyate ||42|| madhusÆdana÷ : nanu yathà kathaæcid bÃhyendriya-niyama-sambhave 'py Ãntara-t­«ïÃ-tyÃgo 'tidu«kara iti cen, na | raso 'py asya paraæ d­«Âvà nivartate [GÅtà 2.59] ity atra para-darÓanasya rasÃbhidhÃnÅyaka-t­«ïÃ-tyÃga-sÃdhanasya prÃg-ukte÷ | tarhi ko 'sau paro yad-darÓanÃt t­«ïÃ-niv­ttir ity ÃÓaÇkya Óuddham ÃtmÃnaæ para-Óabda-vÃcyaæ dehÃdibhyo vivicya darÓayati indriyÃïÅti | ÓrotrÃdÅni j¤ÃnendriyÃïi pa¤ca sthÆlaæ ja¬aæ paricchinnaæ bÃhyaæ ca deham apek«ya parÃïi sÆk«matvÃt prakÃÓakatvÃd vyÃpakatvÃd anta÷sthatvÃc ca prak­«ÂÃny Ãhu÷ paï¬itÃ÷ Órutayo và | tathendriyebhya÷ paraæ mana÷ saÇkalpa-vikalpÃtmakaæ tat-pravartakatvÃt | tathà manasas tu parà buddhir adhyavasÃyÃtmikà | adhyavasÃyo hi niÓcayas tat-pÆrvaka eva saÇkalpÃdir mano-dharma÷ | yas tu buddhe÷ paratas tad-bhÃsakatvenÃvasthito yaæ dehinam indriyÃdibhir ÃÓrayair yukta÷ kÃmo j¤ÃnÃvaraïa-dvÃreïa mohayatÅty uktaæ sa buddher dra«Âà para Ãtmà | sa e«a iha pravi«Âa÷ itivad dvyavahitasyÃpi dehinas tadà parÃmarÓa÷ | atrÃrthe Óruti÷ - indriyebhya÷ parà hy arthà arthebhyaÓ ca paraæ mana÷ | manasas tu parà buddhir buddher Ãtmà mahÃn para÷ || mahata÷ parama-vyaktam avyaktÃt puru«a÷ para÷ | puru«Ãn na paraæ kiæcit sà këÂhà sà parà gati÷ || [KaÂhU 1.3.10-11] iti | atrÃtmana÷ paratvasyaiva vÃkya-tÃtparya-vi«ayatvÃd indriyÃdi-paratvasyÃvivak«itatvÃd indriyebhya÷ parà arthà iti sthÃne 'rthebhya÷ parÃïÅndriyÃïÅti vivak«Ãbhedena bhagavad-uktaæ na virudhyate | buddher asmad-Ãdi-vya«Âi-buddhe÷ sakÃÓÃn mahÃn Ãtmà sama«Âi-buddhi-rÆpa÷ para÷ mano mahÃn matir brahma pÆr buddhi÷ khyÃtir ÅÓvara÷ iti vÃyu-purÃïa-vacanÃt | mahato hairaïyagarbhyà buddhe÷ param avyaktam avyÃk­taæ sarva-jagad-bÅjaæ mÃyÃkhyaæ mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃd iti Órute÷ | tad dhedaæ tarhy avyÃk­tam ÃsÅt iti ca | avyaktÃt sakÃÓÃt sakala-ja¬a-varga-prakÃÓaka÷ puru«a÷ pÆrïa Ãtmà para÷ | tasmÃd api kaÓcid anya÷ para÷ syÃd ity ata Ãha puru«Ãn na paraæ kiæcid iti | kuta evaæ yasmÃt sà këÂhà samÃpti÷ sarvÃdhi«ÂhÃnatvÃt | sà parà gati÷ | so 'dhvana÷ pÃram Ãpnoti tad vi«ïo÷ paramaæ padam ity Ãdi-Óruti-prasiddhà parà gatir api saivety artha÷ | tad etat sarvaæ yo buddhe÷ paratas tu sa ity anenoktam ||42|| viÓvanÃtha÷ : na ca prathamam eva mano-buddhi-jaye yatanÅyam aÓakyatvÃd ity Ãha indriyÃïi parÃïÅti | daÓa-dig-vijayibhir api vÅrair durjayatvÃd atibalatvena Óre«ÂhÃnÅty artha÷ | indriyebhya÷ sakÃÓÃd api prabalatvÃn mana÷ paraæ | svapne khalv indriye«v api na«Âe«v anaÓvaratvÃd iti bhÃva÷ | manasa÷ sakÃÓÃd api parà prabalà buddhir vij¤Ãna-rÆpà | su«uptau manasy api na«Âe tasyÃ÷ sÃmÃnyÃkÃrÃyà anaÓvarÃtvÃd iti bhÃva÷ | tasya buddhe÷ sakÃÓÃd api parato balÃdhikyena yo vartate, tawsyÃm api j¤ÃnÃbhyÃsena na«ÂÃyÃæ satyÃæ yo virÃjata ity artha÷ | sa tu prasiddho jÅvÃtmà kÃmasya jetà | tena vastuta÷ sarvato 'py atiprabalena jÅvÃtmanà indriyÃdÅn vijitya kÃmo vijetuæ Óakya eveti nÃtrÃsambhÃvanà kÃryeti bhÃva÷ ||42|| baladeva÷ : nanu mudrita-yantrÃmbu-nyÃyena ni«kÃma-karma-pravaïatayendriya-niyamane kÃma-k«atir iti tvayà pradarÓitam | atha daihika-karma-kÃle mukta-yantrÃmbu-nyÃyenendriya-v­tti-prasÃre kÃmasya punar ujjÅvatÃpatti÷ syÃd iti tatra raso 'py asya paraæ d­«Âvà [GÅtà 2.59] iti pÆrvopadi«Âena viviktÃtmÃnubhavena ni÷Óe«Ã tasya k«ati÷ syÃd iti darÓayati indriyÃïÅti dvÃbhyÃm | päcabhautikÃd dehÃd indriyÃïi parÃïy Ãhur paï¬itÃ÷ | tac cÃlÅkatvÃt tato 'tisÆk«matvÃt tad-vinÃÓe 'vinÃÓÃc ca | indriyebhya÷ mana÷ paraæ jÃgare te«Ãæ pravartakatvÃt svapne te«u svasmin vilÅne«u rÃjya-kart­tvena sthitatvÃc ca | manasas tu buddhi÷ parÃ, niÓcayÃtmaka-buddhi-v­ttyaiva saÇkalpÃtmaka-mano-v­tte÷ prasarÃt | yas tu buddher api parato 'sti, sa dehÅ jÅvÃtmà cit-svarÆpo dehÃdi-buddhy-antar-viviktayÃnubhÆta÷ san ni÷Óe«a-kÃma-k«ati-hetur bhavatÅti | kaÂhÃÓ caivaæ paÂhanti - indriyebhya÷ parà hy arthà arthebhyaÓ ca paraæ mana÷ | manasas tu parà buddhir buddher Ãtmà mahÃn para÷ || ity Ãdi | asyÃrtha÷ - indriyebhyo 'rthà vi«ayÃs tad-ÃkarsiktatvÃt parÃ÷ pradhÃna-bhÆtÃ÷ | vi«ayendriya-vyavahÃrasya mano-mÆlatvÃd arthebhyo mana÷ paraæ vi«aya-bhogasya niÓcaya-pÆrvakatvÃt saæÓayÃtmakÃn manaso mana÷ paraæ vi«aya-bhogasya niÓcaya-pÆrvakatvÃt saæÓayÃtmakÃn manaso niÓcayÃtmikà buddhi÷ parà buddher bhogopakaraïatvÃt tasyÃ÷ sakÃÓÃd bhoktÃtmà jÅva÷ para÷ sa cÃtmà mahÃn dehendriyÃnta÷karaïa-svÃmÅti daihikaæ karma tu pÆrvÃbhyÃsa-vaÓÃc cakra-bhramitvat setsyati ||42|| __________________________________________________________ BhG 3.43 evaæ buddhe÷ paraæ buddhvà saæstabhyÃtmÃnam Ãtmanà | jahi Óatruæ mahÃ-bÃho kÃma-rÆpaæ durÃsadam ||43|| ÓrÅdhara÷ : upasaæharati evam iti | buddher eva vi«ayendriyÃdi-janyÃ÷ kÃmÃdi-vikriyÃ÷ | Ãtmà tu nirvikÃras tat-sÃk«Åty evaæ buddhe÷ paramÃtmÃnaæ buddhvÃtmanaivaæ t­tayà niÓciyÃtmikayà buddhyÃtmÃnaæ mana÷ saæstabhya niÓcalaæ k­tvà kÃma-rÆpiïaæ Óatruæ jahi mÃraya | durÃsadaæ du÷khenÃsÃdanÅyaæ durvij¤eyam ity artha÷ ||43|| sva-dharmeïa yam ÃrÃdhya bhaktyà muktim ità budhÃ÷ | tat k­«ïaæ paramÃnandaæ to«ayet sarva-karmabhi÷ || iti ÓrÅdhara-svÃmi-k­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ karma-yogo nÃma t­tÅyo 'dhyÃya÷ ||3|| madhusÆdana÷ : phalitam Ãha evam iti | raso 'py asya paraæ d­«Âvà nivartate ity atra ya÷ para-Óabdenoktas tam evambhÆtaæ pÆrïam ÃtmÃnaæ buddhe÷ paraæ buddhvà sÃk«Ãtk­tya saæstabhya sthirÅtk­tyÃtmÃnaæ mana ÃtmanaitÃd­Óa-niÓcayÃtmkiayà buddhyà jahi mÃraya Óatruæ sarva-puru«Ãrtha-ÓÃtanaæ he mahÃbÃho mahÃ-bÃhor hi Óatru-mÃraïaæ sukaram iti yogyaæ sambodhanam | kÃma-rÆpaæ t­«ïÃ-rÆpaæ durÃsadaæ du÷khenÃsÃdanÅyaæ durvij¤eyÃneka-viÓe«am iti yatnÃdhikyÃya viÓe«aïam ||43|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm karma-yogo nÃma t­tÅyo 'dhyÃya÷ ||3|| viÓvanÃtha÷ : upasaæharati evam iti | buddhe÷ paraæ jÅvÃtmÃnaæ buddhvà sarvopÃdhibhya÷ p­thak-bhÆtaæ j¤Ãtvà Ãtmanà svenaivÃmÃnaæ svaæ saæstabhya niÓcalaæ k­tvà durÃsadaæ durjayam api kÃmaæ jahi nÃÓaya ||43|| adhyÃye 'smin sÃdhanasya ni«kÃmasyaiva karmaïa÷ | prÃdhÃnyam Æce tat-sÃdhya-j¤Ãnasya guïatÃæ vadan || iti sÃrÃrtha-darÓinyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | t­tÅya÷ khalu gÅtÃsu saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm || ||3|| baladeva÷ : evam iti | evaæ mad-upadeÓa-vidhayà buddheÓ ca paraæ dehÃdi-nikhila-ja¬a-varga-pravartakatvÃd viviktaæ sukha-cid-ghanaæ jÅvÃtmÃnaæ buddhvÃnubhÆyety artha÷ | Ãtmanà Åd­Óa-niÓcayÃtmikayà buddhyÃtmÃnaæ mana÷ saæstabhya tÃd­Óy Ãtmani sthiraæ k­tvà kÃma-rÆpaæ Óatruæ jahi nÃÓaya | durÃsadaæ durdhar«am api | mahÃ-bÃho iti prÃgvat ||43|| ni«kÃmaæ karma mukhyaæ syÃd gauïaæ j¤Ãnaæ tad-udbhavam | jÅvÃtma-d­«ÂÃv ity e«a t­tÅyo 'dhyÃya-nirïaya÷ || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye t­tÅyo 'dhyÃya÷ ||3|| t­tÅyo 'dhyÃya÷ karma-yoga÷