Bhagavadgita 3
with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)

___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





BhG 3.1

arjuna uvàca
jyàyasã cet karmaõas te matà buddhir janàrdana |
tat kiü karmaõi ghore màü niyojayasi ke÷ava || 1 ||

÷rãdharaþ : 

sàïkhye yoge ca vaiùamyaü matvà mugdhàya jiùõave |
tayor bheda-niràsàya karma-yoge udãryate ||

evaü tàvad a÷ocyàn anva÷ocas tvam [Gãtà 2.11] ity àdinà prathamaü mokùa-sàdhanatvena dehàtma-viveka-buddhir uktà | tad-anantaram eùà te 'bhihità sàïkhye buddhir yoge tv imàü ÷çõu [Gãtà 2.39] ity àdinà karma coktam | na ca tayor guõa-pradhàna-bhàvaþ spaùñaü dar÷itaþ | tatra buddhi-yuktasya sthita-praj¤asya niùkàmatva-niyatendriyatva-nirahaïkàratvàdy-abhidhànàd eùà bràhmã sthitiþ pàrtha [Gãtà 2.72] iti sapra÷aüsam upasaühàràc ca buddhi-karmaõor madhye buddheþ ÷reùñhatvaü bhagavato 'bhipretaü manvàno 'rjuna uvàca jyàyasã ced iti | karmaõaþ sakà÷àt mokùàntaraïgatvena buddhir jyàyasã adhikatarà ÷reùñhà
cet tava saümatà tarhi kim arthaü tasmàd yudhyasveti tasmàd uttiùñeti ca vàraü vàraü vadan ghore hiüsàtmake karmaõi màü niyojayasi pravartayasi ||1||

madhusådanaþ : evaü tàvat prathamenàdhyàyenopodghàtito dvitãyenàdhyàyena kçtsnaþ ÷àstràrthaþ såtritaþ | tathà hi-àdau niùkàma-karma-niùñhà | tato 'ntaþkaraõa-÷uddhiþ | tataþ ÷ama-damàdi-sàdhana-puraþsaraþ sarva-karma-saünyàsaþ | tato vedànta-vàkya-vicàra-sahità bhagavad-bhakti-niùñhà | tatas tattva-j¤àna-niùñhà tasyàþ phalaü ca triguõàtmakàvidyà-nivçttyà jãvan-muktiþ pràrabdha-karma-phala-bhoga-paryantaü tad-ante ca videha-muktiþ | jãvan-mukti-da÷àyàü ca parama-puruùàrthàlambanena para-vairàgya-pràptir daiva-sampad-àkhyà ca ÷ubha-vàsanà tad-upakàriõy-àdeyà
| àsura-sampadas tu ràjasã tàmasã ceti heyopàdeya-vibhàgena kçtsna-÷àstràrtha-parisamàptiþ |

tatra yogasthaþ kuru karmàõi [Gãtà 2.48] ityàdinà såtrità sattva-÷uddhi-sàdhana-bhåtà niùkàma-karma-niùñhà sàmànya-vi÷eùa-råpeõa tçtãya-caturthàbhyàü prapa¤cyate | tataþ ÷uddhàntaþkaraõasya ÷ama-damàdi-sàdhana-sampatti-puraþsarà vihàya kàmàn yaþ sarvàn [Gãtà 2.71] ity àdinà såtrità sarva-karma-saünyàsa-niùñhà saïkùepa-vistara-råpeõa pa¤cama-ùaùñhàbhyàm | etàvatà ca tvaü-padàrtho 'pi niråpitaþ | tato vedànta-vàkya-vicàra-sahità yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61] ity àdinà såtritàneka-prakàrà bhagavad-bhakti-niùñhàdhyàya-ùañkena pratipàdyate | tàvatà ca tat-padàrtho 'pi niråpitaþ | praty adhyàyaü
càvàntara-saïgatim avàntara-prayojana-bhedaü ca tatra tatra pradar÷ayiùyàmaþ | tatas tattvaü-padàrthaikya-j¤àna-råpà vedàvinà÷inaü nityaü [Gãtà 2.21] ity àdinà såtrità tattva-j¤àna-niùñhà trayoda÷e prakçti-puruùa-viveka-dvàrà prapa¤cità | j¤àna-niùñhàyàü ca phalaü traiguõya-viùayà vedà nistraiguõyo bhavàrjuna [Gãtà 2.45] ity àdinà såtrità traiguõya-nivçtti÷ caturda÷e saiva jãvan-muktir iti guõàtãta-lakùaõa-kathanena prapa¤cità | tadà gantàsi nirvedaü [Gãtà 2.52] ity àdinà såtrità para-vairàgya-niùñhà saüsàra-vçkùa-ccheda-dvàreõa pa¤ca-da÷e | duþkheùv anudvigna-manàþ [Gãtà 2.56] ity àdinà sthita-praj¤a-lakùaõena
såtrità para-vairàgyopakàriõã daivã sampad àdeyà yàm imàü puùpitàü vàcaü [Gãtà 2.42] ity àdinà såtrità tad-virodhiny àsurã sampac ca heyà ùoóa÷e | daiva-sampado  'sàdhàraõaü kàraõaü ca sàttvikã ÷raddhà nirdvandvo nitya-sattva-stho [Gãtà 2.45] ity àdinà såtrità tad-virodhi-parihàreõa saptada÷e | evaü saphalà j¤àna-niùñhàdhyàya-pa¤cakena pratipàdità | aùñàda÷ena ca pårvokta-sarvopasaühàra iti kçtsna-gãtàrtha-saïgatiþ |

tatra pårvàdhyàye sàïkhya-buddhim à÷ritya j¤àna-niùñhà bhagavatoktà eùà te 'bhihità sàïkhye buddhiþ [Gãtà 2.39] iti | tathà yoga-buddhim à÷ritya karma-niùñhoktà yoge tv imàü ÷çõu ity àrabhya karmaõy evàdhikàras te ... mà te saïgo 'stv akarmaõi [Gãtà 2.47] ity antena | na cànayor niùñhayor adhikàri-bhedaþ spaùñam upadiùño bhagavatà | na caikàdhikàrikatvam evobhayoþ samuccayasya vivakùitatvàd iti vàcyam | dåreõa hy avaraü karam buddhi-yogàd dhana¤jaya [Gãtà 2.49] iti karma-niùñhàyà buddhi-niùñhàpekùayà nikçùñatvàbhidhànàt | yàvàn artha udapàne [Gãtà 2.46] ity atra ca j¤àna-phale sarva-karma-phalàntarbhàvasya dar÷itatvàt | sthita-praj¤a-lakùaõam
uktvà ca eùà bràhmã sthitiþ pàrtha [Gãtà 2.72] iti sapra÷aüsam j¤àna-phalopasaühàràt | yà ni÷à sarva-bhåtànàü [Gãtà 2.69] ity àdau j¤ànino dvaita-dar÷anàbhàvena karmànuùñhànàsambhavasya coktatvàt | avidyà-nivçtti-lakùaõe mokùa-phale j¤àna-màtrasyaiva lokànusàreõa sàdhanatva-kalpanàt | tam eva viditvàtimçtyum eti nànyaþ panthà vidyate 'nayanàya [øvetU 3.8] iti ÷rute÷ ca |

nanu tarhi tejas-timirayor iva virodhinor j¤àna-karmaõoþ samuccayàsambhavàd bhinnàdhikàrikatvam evàstu | satyam | naivaü sambhavati ekam arjunaü prati tåbhayopade÷o na yuktaþ | nahi karmàdhikàriõaü prati j¤àna-niùñhopadeùñum ucità na và j¤ànàdhikàriõaü prati karma-niùñhà | ekam eva prati vikalpenobhayopade÷a iti cet, na | utkçùña-nikçùñayor vikalpànupapatteþ | avidyà-nivçtty-upalakùitàtma-svaråpe mokùe tàratamyàsambhavàc ca | tasmàj j¤àna-karma-niùñhayor bhinnàdhikàrikatve ekaü pratyupade÷àyogàd ekàdhikàrikatve ca viruddhayoþ samuccayàsambhavàt karmàpekùayà j¤àna-pra÷astyànupapatte÷ ca vikalpàbhyupagame cotkçùñam
anàyàsa-sàdhyaü j¤ànaü vihàya nikçùñam anekàyàsa-bahulaü karmànuùñhàtum ayogyam iti matvà paryàkulãbhåta-buddhir arjuna uvàca jyàyasã ced iti | 

he janàrdana ! sarvair janair ardyate yàcyate svàbhilaùita-siddhaya iti tvaü tathàbhåto mayàpi ÷reyo 'ni÷cayàrthaü yàcyasa iti naivànucitam iti sambodhanàbhipràyaþ | karmaõo niùkàmàd api buddhir àtma-tattva-viùayà jyàyasã pra÷astatarà ced yadi te tava matà tat tadà kiü karmaõi ghore hiüsàdy-anekàyàsa-bahule màm atibhaktaü niyojayasi karmaõy evàdhikàras ta ity àdinà vi÷eùeõa prerayasi | he ke÷ava sarve÷vara | sarve÷varasya sarveùña-dàyinas tava màü bhaktaü ÷iùyas te 'haü ÷àdhi màm ity àdinà tvad-eka-÷araõatayopasannaü prati pratàraõà noicitety abhipràyaþ ||1||

vi÷vanàthaþ : 

      niùkàmam arpitaü karma tçtãye tu prapa¤cyate |
     kàma-krodha-jigãùàyàü viveko 'pi pradar÷yate ||

pårva-vàkyeùu j¤àna-yogàn niùkàma-karma-yogàc ca nistraiguõya-pràpakasya guõàtãta-bhakti-yogasya utkarùam àkalayya tatraiva svautsukyam abhivya¤jan sva-dharme saügràme pravartakaü bhagavantaü sakhya-bhàvenopàlabhate | jyàyasã ÷reùñhà buddhir vyavasàyàtmikà guõàtãtà bhaktir ity arthaþ | ghore yuddha-råpe karmaõi kiü niyojayasi pravartayasi | he janàrdana janàn svajanàn svàj¤ayà pãóayasãty arthaþ | na ca tavàj¤à kenàpi anyathà kartuü ÷akyata ity àha | he ke÷ava ko brahmà ã÷o mahàdevaþ | tàv api vayase va÷ãkaroùi ||1||

baladevaþ :

     tçtãye karma-niùkàmaü vistareõopavarõitam |
     kàmàder vijayopàyo durjayasyàpi dar÷itaþ ||

pårvatra kçpàluþ pàrthasàrathir aj¤àna-kardama-nimagnaü jagat svàtma-j¤ànopàsanopade÷ena samuddidhãrùus tad-aïga-bhåtàü jãvàtma-yàthàtmya-buddhim upadi÷ya tad-upàyatayà niùkàmakam abuddhim upadiùñavàn | ayam evàrtho vini÷cayàya caturbhir adhyàyair vidhàntarair varõyate | tatra karma-buddhi-niùpàdyatvàj jãvàtma-buddheþ ÷reùñhaü sthitam | tatràrjunaþ pçcchati jyàyasãti | karmaõà niùkàmàd api cet tava tat-sàdhyatvàt jãvàtma-buddhir jyàyasã ÷reùñhà matà | tarhi tat-siddhaye màü ghore hiüsàdy-anekàyàse karmaõi kiü niyojayasi tasmàd yuddhasvety àdinà kathaü prerayasi | àtmànubhava-hetu-bhåtà khalu sà buddhir nikhilendriya-vyàpàra-virati-sàdhyà
tad-arthaü tat-svajàtãyàþ ÷amàdaya eva yujyeran na tu sarvendriya-vyàpàra-råpàõi tad-vijàtãyàni karmàõãti bhàvaþ | he janàrdana ÷reyo 'rthi-jana-yàcanãya, he ke÷ava vidhi-rudra-va÷a-kàrin | 

ka iti brahmaõo nàma ã÷o 'haü sarva-dehinàm | 
àvàü tavàïga-sambhåtau tasmàt ke÷ava-nàma-bhàg || 

iti hari-vaü÷e kçùõaü prati rudroktiþ | durlaïghyàj¤as tvaü ÷reyo 'rthinà mayàbhyarthito mama ÷reyo ni÷citya bråhãti bhàvaþ ||1||

__________________________________________________________

BhG 3.2

vyàmi÷reõaiva vàkyena buddhiü mohayasãva me |
tad ekaü vada ni÷citya yena ÷reyo 'ham àpnuyàm ||2||

÷rãdharaþ : nanu dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyata ity àdinà karmaõo 'pi ÷reùñhatvm uktam eva ity à÷aïkyàha vyàmi÷reõeti | kvacit karma-pra÷aüsà kvacit j¤àna-pra÷aüsà ity evaü vyàmi÷raü sandeho 'pàdakam iva yad vàkyaü tena me mama buddhiü matim ubhayatra dolàyitàü kurvan mohayasãva | ata ubhayor madhye yad bhadraü tad ekaü ni÷citya vadeti | yad và, idam eva ÷reyaþ-sàdhanam iti ni÷citya yenànuùñhitena ÷reyo mokùam aham àpnuyàü pràpsyàmi tad evaikaü ni÷citya vadety arthaþ ||2||

madhusådanaþ : nanu nàhaü kaücid api pratàrayàmi kiü punas tvàm atipriyam | tvaü tu kiü me pratàraõà-cihnaü pa÷yasãti cet tatràha vyàmi÷reõeti | tava vacanaü vyàmi÷raü na bhavaty eva mama tv ekàdhikàrikatva-bhinnàdhikàrikatva-sandehàd vyàmi÷raü saïkãrõàrtham iva te yad vàkyaü màü prati j¤àna-karma-niùñhà-dvaya-pratipàdakaü tvaü me mama manda-buddher vàkya-tàtparyàparij¤ànàd buddhim antaþkaraõaü mohayasãva bhràntyà yojayasãva | parama-kàruõikatvàt tvaü na mohayasy eva mama tu svà÷aya-doùàn moho bhavatãtãva÷a-÷abdàrthaþ | ekàdhikàritve viruddhayoþ samuccayànupapatter ekàrthatvàbhàvena
ca vikalpànupapatteþ pràg-ukter yady adhikàri-bhedaü manyase tadaikaü màü prati viruddhayor niùñhayor upade÷aàyogàt taj j¤ànaü và karma vaikam evàdhikàraü me ni÷citya vada | yenàdhikàra-ni÷caya-puraþsaram uktena tvayà mayà cànuùñhitena j¤ànena karmaõà vaikena ÷reyo mokùam aham àpnuyàü pràptuü yogyaþ syàm |

evaü j¤àna-karma-niùñhayor ekàdhikàritve vikalpa-samuccayayor asambhavàd adhikàri-bheda-j¤ànàyàrjunasya pra÷na iti sthitam |

ihetareùàü kumataü samastaü 
÷ruti-smçti-nyàya-balàn nirastam |
punaþ punar bhàùya-kçtàtiyatnàd
ato na tat kartum ahaü pravçttaþ ||

bhàùya-kàra-mata-sàra-dar÷inà
grantha-màtram iha yojyate mayà |
à÷ayo bhagavataþ prakà÷yate
kevalaü sva-vacaso vi÷uddhaye ||2||

vi÷vanàthaþ : bho vayasya arjuna ! satyaü guõàtãtà bhaktiþ sarvotkçùñaiva | kintu sà yàdçcchika-mad-aikàntaika-mahà-bhakta-kçpaika-labhyatvàt purusodyama-sàdhyà na bhavati | ataeva nistraiguõyo bhava guõàtãtayà mad-bhaktyà tvaü nistraiguõyo bhåyà ity à÷ãrvàda eva dattaþ | sa ca yadà phaliùyati tadà tàdç÷a-yàdçcchikaikàntika-bhakta-kçpayà pràptàm api lapsyase | sàmprataü tu karmaõy evàdhikàras te iti mayoktaü cet, satyam | tarhi karmaiva ni÷citya kathaü na bråùe | kim iti sandeha-sindhau màü kùipasãty àha vyàmi÷reõeti | vi÷eùataþ à samyaktayà mi÷raõaü nànà-vidhàrtha-milanaü yatra tena vàkyena me buddhiü mohayasi | tathà hi karmaõy evàdhikàras
te [Gãtà 2.47], siddhyasiddhyoþ samo bhåtvà samatvaü yoga ucyate [Gãtà 2.48],

buddhi-yukto jahàtãha ubhe sukçta-duùkçte |
tasmàd yogàya yujyasva yogaþ karmasu kau÷alam || [Gãtà 2.50]

iti yoga-÷abda-vàcyaü j¤ànam api bravãùi | yadà te moha-kalilaü [Gãtà 2.52] ity anena j¤ànaü kevalam api bravãùi | kiü càtra iva-÷abdena tvad-vàkyasya vastuto nàsti nànàrtha-mi÷ritatvam | nàpi kçpàlos tava man-mohanecchà | nàpi mama tat-tad-arthànabhij¤atvam iti bhàvaþ | ayaü gåóho 'bhipràyaþ ràjasàt karmaõaþ sakà÷àt sàttvikaü karma ÷reùñhaü, tac ca sàttvikam eva | nirguõa-bhakti÷ ca tasmàdn ati÷reùñhaiva | tatra sà yadi mayi na sambhaved iti bråùe, tadà sàttvikaü j¤ànam evaikaü màm upadi÷a | tata eva duþkha-mayàt saüsàra-bandhanàn mukto bhaveyam iti ||2||

baladevaþ : vyàmi÷reõeti | sàïkhya-buddhi-yoga-buddhyor indriya-nivçtti-råpayoþ sàdhya-sàdhakatvàvarodhi yad vàkyaü tad vyàmi÷ram ucyate | tena me buddhiü mohayasãva | vastutas tu sarve÷varasya mat-sakhasya ca me man-mohakatà nàsty eva | mad-buddhi-doùàd evaü prayemy aham atãva÷abdàrthaþ | tat tasmàd ekam avyàmi÷raü vàkyaü vada | na karmaõà na prajayà dhanena tyàgenaikenàmçtatvam àna÷ur nàsty akçtaþ kçtena iti ÷rutivat | yenàham anuùñheyaü ni÷cityàtmanaþ ÷reyaþ pràpnuyàm ||2||

__________________________________________________________

BhG 3.3

÷rã-bhagavàn uvàca
loke 'smin dvividhà niùñhà purà proktà mayànagha |
j¤àna-yogena sàükhyànàü karma-yogena yoginàm ||3||

÷rãdharaþ : atrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca loke 'sminn iti | ayam arthaþ | yadi mayà paraspara-nirapekùaü mokùa-sàdhanatvena karma-j¤àna-yoga-råpaü niùñhà-dvayam uktaü syàt tarhi dvayor madhye yad bhadraü syàt tad ekaü vada iti tvadãya-pra÷naþ saügacchate | na tu mayà tathoktam | dvàbhyàm ekaiva brahma-niùñhà uktà | guõa-pradhàna-bhåtayos tayoþ svàtantryànupapatteþ ekasyà eva tu prakàra-bheda-màtram adhikàri-bhedenoktam iti | asmin ÷uddhà÷uddhàntaþ karaõatayà dvividhe loke adhikàri-jane dve vidhe prakàrau yasyàþ sà | dvi-vidhà niùñhà mokùa-paratà pårvàdhyàye mayà sàrvaj¤ena proktà spaùñam
evoktà | prakàra-dvayam eva nirdi÷ati j¤àna-yogenety àdi | sàïkhyànàü ÷uddhàntaþkaraõànàü j¤àna-bhåmikàm àråóhànàü j¤àna-paripàkàrthaü j¤àna-yogena dhyànàdinà niùñhà brahma-paratoktà | tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-para ity àdinà | sàïkhya-bhåmikàm àrurukùåõàü tv antaþkaraõa-÷uddhi-dvàrà tad-àrohaõàrthaü tad-upàya-bhåta-karma-yogàdhikàriõàü yoginàü karma-yogena niùñhoktà dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyata ity àdinà | ataeva tava citta-÷uddhi-råpàvasthà-bhedena dvi-vidhàpi niùñhoktà | eùà te 'bhihità sàïkhye buddhir yoge tv imàü ÷çõv iti ||3||

madhusådanaþ : evam adhikàri-bhede 'rjunena pçùñe tad-anuråpaü prativacanaü ÷rã-bhagavàn uvàca loke 'sminn iti | asminn adhikàritvàbhimate loke ÷uddhà÷uddhàntaþkaraõa-bhedena dvividhe jane dvividhà dviprakàrà niùñhà sthitar j¤àna-paratà karma-paratà ca purà pårvàdhyàye mayà tavàtyanta-hita-kàriõà proktà prakarùeõa spaùñatva-lakùaõenoktà | tathà càdhikàry-aikya-÷aïkayà mà glàsãr iti bhàvaþ | he 'naghàpàpeti sambodhayann upade÷ayogyatàm arjunasya såcayati | ekaiva niùñhà sàdhya-sàdhanàvasthà-bhedena dvi-prakàrà na tu dve eva svatantre niùñhe iti kathayituü niùñhety eka-vacanam | tathà ca vakùyati - ekaü sàükhyaü ca yogaü
ca yaþ pa÷yati sa pa÷yati [Gãtà 5.5] iti | 

tàm eva niùñhàü dvaividhyena dar÷ayati sàïkhyeti | saïkhyà samyag-àtma-buddhis tàü pràptavatàü brahmacaryàd eva kçta-saünyàsànàü vedànta-vij¤àna-suni÷citàrthànàü j¤àna-bhåmim àråóhànàü ÷uddhàntaþkaraõànàü sàïkhyànàü j¤àna-yogena j¤ànam eva yujyate brahmaõàneneti vyutpattyà yogas tena niùñhoktà tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61] ity àdinà | a÷uddhàntaþ-karaõànàü tu j¤àna-bhåmim anàråóhànàü yoginàü karmàdhikàra-yoginàü karma-yogena karmaiva yujyate 'ntaþ-karaõa-÷uddhyàneneti vyutpattyà yogas tena niùñhoktàntaþ-karaõa-÷uddhi-dvàrà
j¤àna-bhåmikàrohaõàrthaü dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyate [Gãtà 2.31] ity àdinà | 

ataeva na j¤àna-karmaõoþ samuccayo vikalpo và | kintu niùkàma-karmaõà ÷uddhàntaþ-karaõànàü sarva-karma-saünyàsenaiva j¤ànam iti citta-÷uddhy-a÷uddhi-råpàvasthà-bhedenaikam eva tvàü prati dvividhà niùñhoktà | eùà te 'bhihità sàükhye buddhir yoge tv imàü ÷çõu [Gãtà 2.39] iti | ato bhåmikà-bhedenaikam eva praty ubhayopayogàn nàdhikàra-bhede 'py upade÷a-vaiyarthyam ity abhipràyaþ | etad eva dar÷ayitum a÷uddha-cittasya citta-÷uddhi-paryantaü karmànuùñhànaü na karmaõàm anàrambhàt [Gãtà 3.4] ity àdibhir moghaü pràtha sa jãvati [Gãtà 3.16] ity antais trayoda÷abhir dar÷ayati | ÷uddha-cittasya tu j¤ànino na kiücid api karmàpekùitam iti dar÷ayati yas tv
àtma-ratir [Gãtà 3.17] iti dvàbhyàm | tasmàd asaktaþ ity àrabhya tu bandha-hetor api karmaeo mokùa-hetutvaü sattva-÷uddhi-j¤ànotpatti-dvàreõa sambhavati phalàbhisandhi-ràhitya-råpa-kau÷aleneti dar÷ayiùyati | tataþ paraü tv atha keneti pra÷nam utthàpya kàma-doùeõaiva kàrya-karmaõaþ ÷uddhi-hetutvaü nàsti | ataþ kàma-ràhityenaiva karmàõi kurvann antaþ-karaõa-÷uddhyà j¤ànàdhikàrã bhaviùyasãti yàvad-adhyàya-samàpti vadiùyati bhagavàn ||3||

vi÷vanàthaþ : atrottaram | yadi mayà paraspara-nirapekùàv eva mokùa-sàdhanatvena karma-yoga-j¤àna-yogàv uktau syàtàm | tadà tad ekaü vada ni÷cityeti tvat-pra÷no ghañate | mayà tu karmànuùñhà-j¤àna-niùñhàvattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pårvottara-da÷à-bhedàd eva, na tu vastuto mokùaü praty adhikàri-dvaidham ity àha loke iti dvàbhyàm | dvividhà dvi-prakàrà niùñhà nitaràü sthiti-maryàdety arthaþ | purà proktà pårvàdhyàye kathità | tàm evàha sàïkhyànàü sàïkhaü j¤ànaü tad-vatàm | teùàü ÷uddhàntaþ-karaõatvena j¤àna-bhåmikàm adhiråóhànàü j¤àna-yogenaiva niùñhà tenaiva maryàdà sthàpità | atra loke tu j¤ànitvenaiva
khyàpità ity arthaþ - tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61] ity àdinà | tathà ÷uddhàntaþkaraõatvàbhàvena j¤àna-bhåmikàm adhiroóhum asamarthànàü yoginàü tad-àrohaõàrtham upàyavatàü karma-yogena mad-arpita-niùkàma-karmaõà niùñhà maryàdà sthàpità | te khalu karmitvenaiva khyàpitety arthaþ - dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyate [Gãtà 2.31] ity àdinà | tena karmiõaþ j¤àninaþ iti nàma-màtreõaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiõa eva karmibhiþ ÷uddha-città j¤ànino bhavanti | j¤ànina eva bhaktyà mucyanta iti mad-vàkya-samudàyàrtha iti bhàvaþ ||3||

vi÷vanàthaþ : atrottaram | yadi mayà paraspara-nirapekùàv eva mokùa-sàdhanatvena karma-yoga-j¤àna-yogàv uktau syàtàm | tadà tad ekaü vada ni÷cityeti tvat-pra÷no ghañate | mayà tu karmànuùñhà-j¤àna-niùñhàvattvena yad dvaividhyam uktam, tat khalu pårvottara-da÷à-bhedàd eva, na tu vastuto mokùaü praty adhikàri-dvaidham ity àha loke iti dvàbhyàm | dvividhà dvi-prakàrà niùñhà nitaràü sthiti-maryàdety arthaþ | purà proktà pårvàdhyàye kathità | tàm evàha sàïkhyànàü sàïkhaü j¤ànaü tad-vatàm | teùàü ÷uddhàntaþ-karaõatvena j¤àna-bhåmikàm adhiråóhànàü j¤àna-yogenaiva niùñhà tenaiva maryàdà sthàpità | atra loke tu j¤ànitvenaiva
khyàpità ity arthaþ - tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-paraþ [Gãtà 2.61] ity àdinà | tathà ÷uddhàntaþkaraõatvàbhàvena j¤àna-bhåmikàm adhiroóhum asamarthànàü yoginàü tad-àrohaõàrtham upàyavatàü karma-yogena mad-arpita-niùkàma-karmaõà niùñhà maryàdà sthàpità | te khalu karmitvenaiva khyàpitety arthaþ - dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyate [Gãtà 2.31] ity àdinà | tena karmiõaþ j¤àninaþ iti nàma-màtreõaiva dvaividhyam | vastgutas tu karmiõa eva karmibhiþ ÷uddha-città j¤ànino bhavanti | j¤ànina eva bhaktyà mucyanta iti mad-vàkya-samudàyàrtha iti bhàvaþ ||3||

baladevaþ : evaü pçùño bhagavàn uvàca loke 'sminn iti | he anagha nirmala-buddhe pàrtha jyàyasã ced iti karma-buddhi-sàïkhya-buddhyor guõa-pradhàna-bhàvaü jànann api tamas-tejasor iva viruddhayos tayoþ katham ekàdhikàritvam iti ÷aïkayà preritaþ pçcchasãti bhàvaþ | asmin mumukùutayàbhimate ÷uddhà÷uddha-cittatayà dvividhe loke jane dvividhà niùñhà sthitir mayà sarve÷vareõa purà pårvàdhyàye proktà | niùñhety eka-vacanena ekàtmodde÷yatvàd ekaiva niùñhà sàdhya-sàdhana-da÷à-dvaya-bhedena dvi-prakàrà na tu dve niùñhe iti såcyate | evam evàgre vakùyati ekaü sàïkhyaü ca yogaü ca [Gãtà 5.5] iti | tàü niùñhàü dvaividhyena
dar÷ayati j¤àneti | sàïkhya-j¤àna arha àdyac | tad-vatàü j¤àninàü j¤àna-yogena niùñhà-sthitir uktà prajahàti yadà kàmàn [Gãtà 2.55] ity àdinà | j¤ànam eva yogo yujyate àtmanàneneti-vyutpatteþ | yoginàü niùkàma-karmavatàü karma-yogena niùñhà sthitir uktà karmaõy evàdhikàras te [Gãtà 2.47] ity àdinà | karmaiva yogo yujyate j¤àna-garbhayà citta-÷uddhayàneneti vyutpatteþ | etad uktaü bhavati - na khalu mumukùur janas tadaiva ÷amàdy-aïgikàü j¤àna-niùñhàü labhate | kintu sàcàreõa karma-yogena citta-màlinyaü nirdhåyaivety etad eva mayà pràg abhàõi eùà te 'bhihità sàïkhye [Gãtà 2.39] ity àdinà |

__________________________________________________________

BhG 3.4

na karmaõàm anàrambhàn naiùkarmyaü puruùo '÷nute |
na ca saünyasanàd eva siddhiü samadhigacchati || 4 ||

÷rãdharaþ : ataþ samyak-citta-÷uddhyà j¤ànotpatti-paryantaü varõà÷ramocitàni karmàõi kartavyàni | anyathà citta-÷uddhy-abhàvena j¤ànànutpatter ity àha na karmaõàm iti | karmaõàm anàrambhàd ananuùñhànàn naiùkarmyaü j¤ànaü nà÷nute na pràpnoti | nanu caitam eva pravràjino lokam icchantaþ pravrajantãti ÷rutyà saünyàsasya mokùàd aïgatva-÷ruteþ saünyasanàd eva mokùo bhaviùyati | kiü karmabhiþ ? ity à÷aïkyoktaü na ceti | citta-÷uddhiü vinà kçtàt saünyasanàd eva j¤àna-÷ånyàt siddhiü mokùaü na samadhigacchati na pràpnoti ||4||

madhusådanaþ : tatra kàraõàbhàve kàryànupapatter àha na karmaõàm iti | karmaõà tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena iti ÷rutyàtma-j¤àne viniyuktànàm anàrambhàd ananuùñhànàc citta-÷uddhy-abhàvena j¤ànàyogyo bahirmukhaþ puruùo naiùkarmyaü sarva-karma-÷ånyatvaü j¤àna-yogena niùñhàm iti yàvat nà÷nute na pràpnoti |

nanu etam eva pravràjino lokam icchantaþ pravrajanti iti ÷ruteþ sarva-karma-saünyàsàd eva j¤àna-niùñhopapatteþ  kçtaü karmabhir ity ata àha na ca saünyasanàd eva citta-÷uddhiü vinà kçtàt siddhiü j¤àna-niùñhà-lakùaõàü samyak-phala-paryavasàyitvenàdhigacchati naiva pràpnotãty arthaþ | karma-janyàü citta-÷uddhim antareõa saünyàsa eva na sambhavati | yathà-kathaücid autsukya-màtreõa kçto 'pi na phala-paryavasàyãti bhàvaþ ||4||

vi÷vanàthaþ : citta-÷uddhy-abhàve j¤ànànutpattim àha neti | ÷àstrãya-karmaõàm anàrambhàd ananuùñhànàn naiùkarmyaü j¤ànaü na pràpnoti na cà÷uddha-cittaþ | saünyasanàc chàstrãya-karma-tyàgàt ||4||

baladevaþ : ato '÷uddha-cittena citta-÷uddheþ sva-vihitàni karmàõy evànuùñheyànãty àha na karmaõàm ity àdibhis trayoda÷abhiþ | karmaõàü tam etam iti vàkyena j¤ànàïgatayà vihitànàm anàrambhàd ananuùñhànàd avi÷uddha-cittaþ puruùo naiùkarmyaü nikhilendriya-vyàpàra-råpa-karma-viratiü j¤àna-niùñhàm iti yàvat nà÷nute na labhate | na ca sa teùàü karmaõàü saünyàsàt parityàgàt siddhiü muktiü samadhigacchati ||4||

__________________________________________________________

BhG 3.5

na hi ka÷cit kùaõam api jàtu tiùñhaty akarma-kçt |
kàryate hy ava÷aþ karma sarvaþ prakçtijair guõaiþ || 5 ||

÷rãdharaþ : karmaõàü ca saünyàsas teùv anàsakti-màtram | na tu svaråpeõa | a÷akyatvàd iti | àha na hi ka÷cid iti | jàtu kasyàücid apy avasthàyàü kùaõa-màtram api ka÷cid api j¤àny-aj¤àno và akarma-kçt karmàõy akurvàõo na tiùñhati | atra hetuþ -- prakçtijair svabhàva-prabhavai ràga-dveùàdibhir guõaiþ sarvo 'pi janaþ karma kàryate | karmaõi pravartyate | ava÷o 'svatantraþ san ||5||

madhusådanaþ : tatra karma-janya-÷uddhy-abhàve bahirmukhaþ | hi yasmàt kùaõam api kàlaü jàtu kadàcit ka÷cid apy ajitendriyo 'karma-kçt san na tiùñhati | api tu laukika-vaidikakarmànuùñhàna-vyagra eva tiùñhati tasmàd a÷uddha-cittasya saünyàso na sambhavatãty arthaþ |

kasmàt punar avidvàn karmàõy akurvàõo na tiùñhati | hi yasmàt | sarvaþ pràõã citta-÷uddhi-rahito 'va÷o 'svatantra eva san prakçtijaiþ prakçtito jàtair abhivyaktaiþ kàryàkàreõa sattva-rajas-tamobhiþ svabhàva-prabhavair và ràga-dveùàdibhir guõaiþ karma laukikaü vaidikaü và kàryate | ataþ karmàõy akurvàõo na ka÷cid api tiùñhatãty arthaþ | yataþ svàbhàvikà guõà÷ càlakà ataþ para-va÷atayà sarvadà karmàõi kurvato '÷uddha-buddheþ sarva-karma-saünyàso na sambhavatãti na saünyàsa-nibandhanà j¤àna-niùñhà sambhavatãty arthaþ ||5||

vi÷vanàthaþ : kintv a÷uddha-cittaþ kçta-saünyàsaþ ÷àstrãyaü karma parityajya vyavahàrike karmaõi nimajjatãty àha na hãti | nanu saünyàsa eva tasya vaidika-laukika-karma-pravçttir-virodhã ? tatràha kàryata iti | ava÷o 'svatantraþ ||5||

baladevaþ : avi÷uddha-cittaþ kçta-vaidika-karma-saünyàso laukike 'pi karmaõi nimajjatãty àha nahãti | nanu saünyàsa eva tasya sarva-karma-virodhãti cet tatràha kàryata iti | prakçtijaiþ svabhàvodbhavair guõai ràga-dveùàdibhiþ, kàryate pravartyate ava÷aþ paràdhãnaþ syàt ||5||

__________________________________________________________

BhG 3.6

karmendriyàõi saüyamya ya àste manasà smaran |
indriyàrthàn vimåóhàtmà mithyàcàraþ sa ucyate ||6||

÷rãdharaþ : ato 'j¤aü karma-tyàginaü nindati karmendriyàõãti | vàk-pàõy-àdãni karmendriyàõi | saüyamya bhagavad-dhyàna-cchalena indriyàrthàn viùayàn smarann àste avi÷uddhatayà manasà àtmani sthairyàbhàvàt, sa mithyàcàraþ kapañàcàro dàmbhika ucyata ity arthaþ ||6||

madhusådanaþ : yathà-kathaücid autsukya-màtreõa kçta-saünyàsas tv a÷uddha-cittas tat-phala-bhàï na bhavati yataþ | yo vimåóhàtmà ràga-dveùàdi-dåùitàntaþ-karaõa autsukya-màtreõa karmendriyàõi vàk-pàõy-àdãni saüyamya nigçhya bahir-indriyaiþ karmàõy akurvann iti yàvat | manasà ràgàdi-preritendriyàrthàn ÷abdàdãn na tv àtma-tattvaü smarann àste kçta-saünyàso 'ham ity abhimànena karma-÷ånyas tiùñhati sa mithyàcàraþ sattva-÷uddhy-abhàvena phalàyogyatvàt pàpàcàra ucyate | 

     tvaü-padàrtha-vivekàya saünyàsaþ sarva-karmaõàm |
     ÷rutyeha vihito yasmàt tat-tyàgã patito bhavet ||

ity àdi-dharma-÷àstreõa | ata upapannaü na ca saünyasanàd evà÷uddhàntaþ-karaõaþ siddhiü samadhigacchatãti ||6||

vi÷vanàthaþ : nanu tàdç÷o 'pi sannyàsã ka÷cit | ka÷cid indriya-vyàpàra-÷ånyo mudritàkùo dç÷yate ? tatràha karmendriyàõi, vàk-pàõy-àdãni nigçhya yo manasà dhyàna-cchalena viùayàn smarann àste, sa mithyàcàro dàmbhikaþ ||6||

baladevaþ : nanu ràga-divyàpàra-÷ånyo mudrita-÷rotràdiþ ka÷cit ka÷cid yadi dç÷yate tatràha karmendriyàõãti | yo yatiþ karmendriyàõi vàg-àdãni saüyamya manasà dhyàna-chadmanà indriyàrthàn ÷abda-spar÷àdãn smarann àste sa vimåóhàtmà mårkho mithyàcàraþ kathyate | sa ca niruddha-ràgàder aj¤asya niùkàma-karmànuùñhànena manaþ-÷uddher anudayàt ÷rotràdy-aprasàre 'py a÷uddhatvàn manasà tad-viùayàõàü sma raõàj j¤ànàyodyatasyàpi tasya j¤àna-làbhàt mithyàcàro vyartha-vàg-àdi-niyama-kriyo dàmbhika ity arthaþ ||6||

__________________________________________________________

BhG 3.7

yas tv indriyàõi manasà niyamyàrabhate 'rjuna
karmendriyaiþ karma-yogam asaktaþ sa vi÷iùyate ||7||

÷rãdharaþ : etad-viparãtaþ karma-kartà tu ÷reùñha ity àha yas tv indriyàõãti | yas tv indriyàõi manasà niyamya ã÷vara-paràõi kçtvà karmendriyaiþ karma-råpaü yogam upàyam àrabhate 'nutiùñhati | asaktaþ phalàbhilàùa-rahitaþ san | sa vi÷iùyate vi÷iùño bhavati citta-÷uddhyà j¤ànavàn bhavatãty arthaþ ||7||

madhusådanaþ : autsukya-màtreõa sarva-karmàõy asaünyasya citta-÷uddhaye niùkàma-karmàõy eva yathà-÷àstraü kuryàt | tasmàt yas tv iti | tu-÷abdo '÷uddhàntaþ-karaõa-saünyàsi-vyatirekàrthaþ | indriyàõi j¤ànendriyàei ÷rotràdãni manasà saha niyamya pàpa-hetu-÷abdàdi-viùayàsakter nivartya manasà viveka-yuktena niyamyeti và | karmendriyair vàk-pàõy-àdibhiþ karma-yogaü ÷uddhi-hetutayà vihitaü karmàrabhate karoty asaktaþ phalàbhilàùa-÷ånyaþ san yo vivekã sa itarasmàn mithyàcàràd vi÷iùyate | pari÷rama-sàmye 'pi phalàti÷aya-bhàktvena ÷reùñho bhavati | he 'rjunà÷caryam idaü pa÷ya yad ekaþ karmendriyàõi nigçhõan j¤ànendriyàõi vyàpàrayan puruùàrtha-÷ånyo
'paras tu j¤ànendriyàõi nigçhya karmendriyàõi vyàpàrayan parama-puruùàrtha-bhàg bhavatãti ||7||

vi÷vanàthaþ : etad-viparãtaþ ÷àstrãya-karma-kartà gçhasthas tu ÷reùñha ity àha yas tv iti | karma-yogaü ÷àstra-vihitam | asakto 'phalàkàïkùã vi÷iùyate | asambhàvita-prasàditvena j¤àna-niùñhàd api puruùàd vi÷iùñaþ iti ÷rã-ràmànujàcàrya-caraõàþ ||7||

baladevaþ : etad-vaiparãtyena sva-vihita-karma-kartà gçhastho 'pi ÷reùñha ity àha yas tv iti | àtmànubhava-pravçttena manasendriyàõi ÷rotràdãni niyamyàsaktaþ phalàbhilàùa-÷ånyaþ san yaþ karmendriyaiþ karma-råpaü yogam upàyam àrabhate 'nutiùñhati sa vi÷iùyate | sambhàvyamàna-j¤ànatvàt pårvataþ ÷reùñho bhavatãty arthaþ ||7||

__________________________________________________________

BhG 3.8

niyataü kuru karma tvaü karma jyàyo hy akarmaõaþ |
÷arãrayàtràpi ca te na prasidhyed akarmaõaþ ||8||

÷rãdharaþ : niyatam iti | yasmàd evaü tasmàn niyataü nityaü karma sandhyopàsanàdi kuru | hi yasmàt | sarva-karmaõo 'karaõàt sakà÷àt karma-karaõaü jyàyo 'dhikataram | anyathàkarmaõaþ sarva-karma-÷ånyasya tava ÷arãra-yàtrà ÷arãra-nirvàho 'pi na prasidhyen na bhavet ||8|| 

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàn manasà j¤ànendriyàõi nigçhya karmendriyais tvaü pràg ananuùñhita-÷uddhi-hetu-karmà niyataü vidhy-udde÷e phala-sambandha-÷ånyatayà niyata-nimittena vihitaü karma ÷rautaü smàrtaü ca nityam iti prasiddhaü kuru | kurv iti madhyama-puruùa-prayogeõaiva tvam iti labdhe tvam iti padam arthàntare saükramitam | 

kasmàd a÷uddhàntaþ-karaõena karmaiva kartavyaü hi yasmàd akarmaõo 'karaõàt karmaiva jyàyaþ pra÷asyataram | na kevalaü karmàbhàve tavàntaþ-karaõa-÷uddhir eva na sidhyet | kintu akarmaõo yuddhàdi-karma-rahitasya te tava ÷arãra-yàtrà ÷arãra-sthitir api na prakarùeõa kùàtra-vçtti-kçtatva-lakùaõena sidhyet | tathà ca pràg uktam | api cety antaþ-karaõa-÷uddhi-samuccayàrthaþ ||8||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tvaü niyataü nityaü sandhyopàsanàdi# akarmaõaþ karma-sannyàsàt sakà÷àj jyàyaþ ÷reùñham | sannyàsa-sarva-karmaõas tava ÷arãra-nirvàho 'pi na sidhyet ||8||

baladevaþ : niyatam iti tasmàt tvam avi÷uddha-citto niyatam àva÷yaka-karam kuru citta-vi÷uddhaye niùkàmatayà sva-vihitaü karmàcarety arthaþ | akarmaõam autsukya-màtreõa sarva-karma-saünyàsa-sakà÷àt karmaiva jyàyaþ pra÷astataraü krama-sopàna-nyàyena j¤ànotpàdakatvàt | autsukya-màtreõa karma tyajator maline hçdi j¤àna-prakà÷àt | kiü càkarmaõaþ saünyasta-sarva-karmaõas tava ÷arãra-yàtrà deha-nirvàho 'pi na sidhyet | yàvat sàdhana-pårti-deha-dhàraõasyàva÷yakatvàt tad-arthaü j¤ànã bhikùàñanàdi-karmànutiùñhati | tac ca kùatriyasya tavànucitam | tasmàt sva-vihitena yuddha-prajà-pàlanàdi-karmaõà ÷ulkàni vittàny upàrjya tair nirvyåha-deha-yàtraþ svàtmànam anusandhehãti ||8||

__________________________________________________________

BhG 3.9

yaj¤àrthàt karmaõo 'nyatra loko 'yaü karma-bandhanaþ |
tad-arthaü karma kaunteya mukta-saïgaþ samàcara ||9||

÷rãdharaþ : sàïkhyàs tu sarvam api karma-bandhaktavàn na kàryam ity àhuþ | tanniràkurvann àha yaj¤àrthàd iti | yaj¤o 'tra viùõuþ | yaj¤o vai viùõur iti ÷ruteþ | tad-àràdhanàrthàt karmaõo |nyatra tad ekaü loko 'yaü karma-bandhanaþ karmabhir vadhyate | na tu ã÷varàràdhanàrthena karmaõà | atas tad-arthaü viùõu-prãty-arthaü mukta-saïgo niùkàmaþ san karma samyag àcara ||9||

madhusådanaþ : karmaõà badhyate jantuþ [Mbh 12.241.7] iti smçteþ sarvaü karma bandhàtmakatvàn mumukùuõà na kartavyam iti matvà tasyottaram àha 
yaj¤àrthàd iti | yaj¤aþ parame÷varaþ yaj¤o vai viùõur [TaittS 1.7.4] iti ÷ruteþ | tad-àràdhanàrthaü yat kriyate karma tad-yaj¤àrthaü tasmàt karmaõo 'nyatra karmaõi pravçtto 'yaü lokaþ karmàdhikàrã karma-bandhanaþ karmaõà badhyate na tv ã÷varàràdhnàrthena | atas tad-arthaü yaj¤àrthaü karma he kaunteya ! tvaü karmaõy adhikçto mukta-saïgaþ san samàcara samyak-÷raddhàdi-puraþsaram àcara ||9||

vi÷vanàthaþ : nanu tarhi karmaõà badhyate jantuþ iti smçteþ | karmaõi kçte bandhaþ syàd iti cen na | parame÷varàrpitaü karma na bandhakam ity àha yaj¤àrthàd iti | viùõv-arpito niùkàmo dharma eva yaj¤a ucyate | yad-arthaü yat karma tato 'nyatraivàyaü lokaþ karma-bandhanaþ karmaõà badhyamàno bhavati | tasmàt tvaü tad-arthaü tàdç÷a-dharma-siddhy-arthaü karma samàcara | 

nanu viùõv-arpito 'pi dharmaþ kàmanàm uddi÷ya kçta÷ ced bandhako bhavaty evety àha mukta-saïgaþ phalàkàïkùà-rahitaþ | evam evoddhavaü praty api ÷rã-bhagavatoktam - 

sva-dharma-stho yajan yaj¤air 
anà÷ãþ-kàma uddhava |
na yàti svarga-narakau 
yady anyan na samàcaret ||

asmin loke vartamànaþ 
sva-dharma-stho 'naghaþ ÷uciþ |
j¤ànaü vi÷uddham àpnoti 
mad-bhaktiü và yadçcchayà || [BhP 11.20.10-1] iti ||9||

baladevaþ : nanu karmaõi kçte bandho bhavet | karmaõà badhyate jantur ity àdi-smaraõàc ceti tatràha yaj¤àrthàd iti | yaj¤aþ parame÷varaþ yaj¤o vai viùõur iti ÷ruteþ | tad-arthàt tat-toùa-phalàt karmaõo 'nyatra svasukha-phalaka-karmaõi kriyamàõe 'yaü lokaþ pràõã karma-bandhanaþ karmaõà badhyate | tasmàt tad-arthaü viùõu-toùàrthaü karma samàcara | he kaunteya mukta-saïgas tyakta-sukhàbhilàùaþ san nyàyopàrjita-dravya-siddhena yaj¤àdinà viùõur àràdhya tac-cheùeõa deha-yàtràü kurvan na badhyata ity arthaþ ||9||

__________________________________________________________

BhG 3.10

saha-yaj¤àþ prajàþ sçùñvà purovàca prajàpatiþ |
anena prasaviùyadhvam eùa vo 'stv iùña-kàma-dhuk ||10||
÷rãdharaþ : prajàpati-vacanàd api karma-kartaiva ÷reùñha ity àha sahayaj¤à iti | ya¤ena saha vartanta iti sahayaj¤àþ yaj¤àdhikçtà bràhmaõàdi-prajàþ purà sargàdau sçùñvà idam uvàca brahmà anena yaj¤ena prasaviùyadhvam | prasavo hi vçddhiþ | uttarottaràbhivçddhiü labhadhvam ity arthaþ | tatra hetuþ | eùa yaj¤o vo yuùmàkam iùña-kàma-dhuk | iùñàn dogdhãti tathà | abhãùña-bhoga-prado 'stu ity arthaþ | atra ca yaj¤a-grahaõam àva÷yaka-karmopalakùaõàrtham | kàmya-karma-pra÷aüsà tu prakaraõe 'saïgatàpi sàmànyato 'karmaõaþ karma ÷reùñham ity etad artham ity adoùaþ ||10||

madhusådanaþ : prajàpati-vacanàd apy adhikçtena karma kartavyam ity àha sahayaj¤à ity-àdi-caturbhiþ | saha yaj¤ena vihita-karma-kalàpena vartanta iti sahayaj¤à samàdhikçtà iti yàvat | vopasarjanasya [Pàõ 6.3.82] iti pakùe sàde÷àbhàvaþ | prajàs trãn varõàn purà kalpàdau sçùñvovàca prajànàü patiþ sraùñà | kim uvàcety àha -- anena yaj¤ena svà÷ramocita-dharmeõa prasaviùyadhvam prasåyadhvam | prasavo vçddhiþ | uttarottaràm abhivçddhiü labhadhvam ity arthaþ | katham anena vçddhiþ syàd ity àha eùa yaj¤àkhyo dharmo vo yuùmàkam iùña-kàma-dhuk | iùñàn abhimatàn kàmàn kàmyàni phalàni dogdhi pràpayatãti tathà | abhãùña-bhoga-prado 'stv ity
arthaþ | 

atra yadyapi yaj¤a-grahaõam àva÷yaka-karmopalakùaõàrtham akaraõe pratyavàyasyàgre kathanàt | kàmya-karmaõàü ca prakçte prastàvo nàsty eva mà karma-phala-hetur bhår ity anena niràkçtatvàt | tathài nitya-karmaõàm ànuùaïgika-phala-sadbhàvàt | eùa vo 'stv iùña-kàma-dhuk ity upapadyate | tathà ca àpastambaþ smarati tad yathàmre phalàrthe nimitte chàyà-gandhàv anåtpadyete evaü dharmaü caryamàõam arthà anåtpadyante no ced anåtpadyante na dharma-hànir bhavati iti | phala-sad-bhàve 'pi tad-abhisandhy-anabhisandhibhyàü kàmya-nityayor vi÷eùaþ | anabhisaühitasyàpi vastu-svabhàvàd utpattau na vi÷eùaþ | vistareõa càgre pratipàdayiùyate ||10||

vi÷vanàthaþ : tad evà÷uddha-cittau niùkàmaü karmaiva kuryàn na tu sannyàsam ity uktam | idànãü yadi ca niùkàmo 'pi bhavituü na ÷aknuyàt tadà sakàmam api dharmaü viùõv-arpitaü kuryàn na tu karma-tyàgam ity àha saheti saptabhiþ | yaj¤ena sahitàþ saha-yaj¤àþ vopasarjanasya iti sahasyàde÷àbhàvaþ | purà viùõv-arpita-dharma-kàriõãþ prajàþ sçùñvà brahmovàca anena dharmeõa prasaviùyadhvaü prasavo vçddhir uttarottaram ativçddhiü labhadhvam ity arthaþ | tàsàü sa-kàmatvam abhilakùyàha eùa yaj¤o va iùña-kàma-dhug-abhãùña-bhoga-prado
'stv ity arthaþ ||10||

baladevaþ : ayaj¤e÷eùeõa deha-yàtràü kurvato doùam àha saheti | prajàpatiþ sarve÷varo viùõuþ patiü vi÷vasyàtme÷varam ity àdi-÷ruteþ | brahma prajànàü patir acyuto 'sàv ity àdi-smaraõàc ca | purà àdi-sarge saha-yaj¤à yaj¤aiþ sahità deva-mànavàdi-råpàþ prajàþ sçùñvà nàma-råpa-vibhàga-÷ånyàþ prakçti-÷aktike svasmin vilãnàþ puruùàrthàyogyàs tàs tat-sampàdaka-nàma-råpa-bhàjo vidhàya yaj¤aü tan-niråpakaü vedaü ca prakà÷yety arthaþ | tàþ pratãdam uvàca kàruõikaþ | anena vedoktena mad-arpitena yaj¤ena yåyaü prasaviùyadhvam | prasavo vçddhiþ
sva-vçddhiü bhajadhvam ity arthaþ | eùa mad-arpito yaj¤o vo yuùmàkam iùña-kàma-dhuk hçd-vi÷uddhy-àtma-j¤àna-deha-yàtrà-sampàdana-dvàrà và¤chita-mokùa-prado 'stu ||10||

__________________________________________________________

BhG 3.11

devàn bhàvayatànena te devà bhàvayantu vaþ |
parasparaü bhàvayantaþ ÷reyaþ param avàpsyatha ||11||

÷rãdharaþ : katham iùña-kàma-dogdhà yaj¤o bhaved iti ? tatràha devàn iti | anena yaj¤ena devàn bhàvayata | havir bhàgaiþ saüvardhayata te ca devà vo yuùmàn saüvardhayantu vçùñy-àdinà annotpatti-dvàreõa | evam anyonyaü saüvardhayanto devà÷ ca yåyaü ca parasparaü ÷reyo 'bhãùõam artham avàpsyatha pràpsyatha ||11||

madhusådanaþ : katham iùña-kàma-dogdhçtvaü yaj¤asyeti tad àha devàn iti | anena yaj¤ena yåyaü yajamànà devàn indràdãn bhàvayata havir-bhogaiþ saüvardhayata tarpayatety arthaþ | te devà yuùmàbhir bhàvitàþ santo vo yuùmàn bhàvayantu vçùñy-àdinànnotpatti-dvàreõa saüvardhayantu | evam anyonyaü saüvardhayanto devà÷ ca yåyaü ca varaü ÷reyo 'bhimatam arthaü pràpsyatha devàs tçptiü pràpsyanti yåyaü ca svargàkhyaü paraü ÷reyaþ pràpsyathety arthaþ ||11||

vi÷vanàthaþ : katham iùña-kàma-prado yaj¤o bhavet tatràha devàn iti | anena yaj¤ena devàn bhàvayata | bhàvavataþ kuruta | bhàvaþ prãtis tad-yuktàn kuruta prãõayan ity arthaþ | te devà api vaþ prãõayatu ||11||

baladevaþ : idaü ca prajàþ prayuktàþ anena yaj¤ena mad-aïga-bhåtà-nindàdãn bhàvayata tat-tad-dhavir-dànena prãtàn yåyaü kuruta | te devà vo yuùmàüs tad-vara-dànena bhàvayantu prãtàn kurvantu | itthaü ÷uddhàhàreõa mitho bhàvatàs te yåyaü paraü mokùa-lakùaõaü ÷reyaþ pràpsyathaþ tatràhàra-÷uddhir hi j¤àna-nisñhàïgaü, tatràhàra-÷uddhau sattva-÷uddhiþ sattva-÷uddhau dhruvà smçtiþ smçti-labdhe sarva-granthãnàü vipramokùaþ iti ÷ruteþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 3.12

iùñàn bhogàn hi vo devà dàsyante yaj¤a-bhàvitàþ |
tair dattàn apradàyaibhyo yo bhuïkte stena eva saþ ||12||

÷rãdharaþ : etad eva spaùñãkurvan karmàkaraõe doùam àha iùñàn iti | yaj¤air bhàvitàþ santo devà vçùñy-àdi-dvàreõa vo yuùmabhyaü bhogàn dàsyante hi | ato devair dattàn annàdãn ebhyo devebhyaþ pa¤ca-yaj¤àdibhir adattvà yo bhuïkte, sa stena÷ caura eva j¤eyaþ ||12||

madhusådanaþ : na kevalaü pàratrikam eva phalaü yaj¤àt, kintv aihikam apãty àha iùñàn iti | abhilaùitàn bhogàn pa÷v-anna-hiraõyàdãn vo yuùmabhyaü devà dàsyante vitariùyanti | hi yasmàd yaj¤air bhàvitàs toùitàs te | yasmàt tair çõavad bhavadbhyo dattà bhogàs tasmàt tair devair dattàn bhogàn ebhyo devebhyo 'pradàya yaj¤eùu devode÷enàhutãrasampàdya yo bhuïkte dehendriyàõy eva tarpayati stena eva taskara eva sa deva-svàpahàrã devàrõapàkaraõàt ||12||

vi÷vanàthaþ : etad eva spaùñãkurvan karmàkaraõe doùam àha iùñàn iti | tair dattàn vçùñy-àdi-dvàreõànnàdãn nàdãn utpàdety arthaþ | ebhyo devebhyaþ pa¤ca-mahà-yaj¤àdibhir adattvà yo bhuïkte, sa tu caura eva ||12||

baladevaþ : etad eva vi÷adayan karmànuùñhànena doùam àha iùñàn iti | pårva-bhàvita-mad-aïga-bhåtà devà vo yuùmabhyam iùñàn mumukùu-kàmyàn uttarottara-yaj¤àpekùàn bhogàn dàsyanti vçùñy-àdi-dvàrà vrãhy-àdãn utpàdyety arthaþ | svàrcanàrthaü tair devair dattàüs tàn bhogàn ebhyaþ pa¤ca-yaj¤àdibhir apradàya kevalàtma-tçpti-karo yo bhuïkte sa stena÷ caura eva | devas tàny apahçtya tair àtmanaþ poùàt | cauro bhåpàd iva sa yamàd daõóam arhati pumarthànarhaþ ||12||

__________________________________________________________

BhG 3.13

yaj¤a-÷iùñà÷inaþ santo mucyante sarva-kilbiùaiþ |
bhu¤jate te tv aghaü pàpà ye pacanty àtma-kàraõàt ||13||

÷rãdharaþ : ata÷ ca yajanta eva ÷reùñhàþ | netara ity àha yaj¤a-÷iùñà÷ina iti | vai÷va-devàdi-yaj¤àva÷iùñaü ye '÷nanti te pa¤casånàkçtaiþ sarvaiþ kilbiùair mucyante | pa¤ca-sånà÷ ca smçtàv uktàþ -

kaõóanã peùaõã cullã udakumbhã ca màrjanã | 
pa¤ca-sånà gçhasthasya tàbhiþ svargaü na vindati || iti ||

ye àtmano bhojanàrtham eva pacanti, na tu vai÷vadevàdy-arthaü te pàpà duràcàrà agham eva bhu¤jate ||13||

madhusådanaþ : ye tu vai÷vadevàdi-yaj¤àva÷iùñam amçtaü ye '÷nanti te santaþ ÷iùñà vedokta-kàritvena devàdy-çõàpàkaraõàt  atas te mucyante sarvair vihitàkaraõa-nimittaiþ pårva-kçtai÷ ca pa¤ca-sånà-nimittaiþ kilbiùaiþ | bhåta-bhàvi-pàtakà-saüsargiõas te bhavantãty arthaþ |

evam anvaye bhåta-bhàvi-pàpàbhàvàm uktvà vyatireke doùam àha bhu¤jate te vai÷vadevàdy-akàriõo 'ghaü pàpam eva | tu-÷abdo 'vadhàraõe | ye pàpàþ pa¤ca-sånà-nimittaü pramàda-kçta-hiüsà-nimittaü ca kçta-pàpàþ santa àtma-kàraõàd eva pacanti na tu vai÷vadevàdy-artham | tathà ca pà¤ca-sånàdi-kçta-pàpe vidyamàna eva vai÷vadevàdi-nitya-karmàkaraõa-nimittam aparaü pàpam àpnuvantãti bhu¤jate te tv aghaü pàpà ity uktam | tathà ca smçtiþ -

kaõóanã peùaõã cullã udakumbhã ca màrjanã | 
pa¤ca-sånà gçhasthasya tàbhiþ svargaü na vindati ||iti |

pa¤ca-sånàkçtaü pàpaü pa¤ca-yaj¤air vyapohati iti ca | ÷ruti÷ ca idam evàsya tat-sàdhàraõam annaü yad idam adyate | sa ya etad upàste na sa pàpnamo vyàvartate mi÷raü hy etat iti | mantra-varõo 'pi -

mogham annaü vindate agra-cetàþ
satyaü bravãmi vadha itsa tasya |
nàryamàõaü puùyati no sakhàyaü
kevalàdho bhavati kevalàdã ||iti |

idaü copalakùaõaü pa¤ca-mahà-yaj¤ànàü smàrtànàü ÷rautànàü ca nitya-karmaõàm | adhikçtena nityàni karmàõy ava÷yam anuùñheyànãti prajàpati-vacanàrthaþ ||13||

vi÷vanàthaþ : vai÷vadevàdi-yaj¤àva÷iùñam annaü ye '÷nanti te pa¤ca-sånàkçtaiþ sarvaiþ pàpair mucyante | pa¤ca-sånà÷ ca smçty-uktàþ -

kaõóanã peùaõã cullã udakumbhã ca màrjanã | 
pa¤ca-sånà gçhasthasya tàbhiþ svargaü na vindati || iti ||13||

baladevaþ : ye indràdy-aïgatayàvasthitaü yaj¤aü sarve÷varaü viùõum abhyarcya tac-cheùam a÷nanti tena tad-deha-yàtràü sampàdayanti te santaþ sarve÷varasya yaj¤a-puruùasya bhaktàþ sarva-kilbiùair anàdi-kàla-vivçddhair àtmànubhava-pratibandhakair nikhilaiþ pàpair vimucyante | te tu pàpàþ pàpa-grastàþ agham eva bhu¤jate | ye tat-tad-devatàïgatayàvasthitena yaj¤a-puruùeõa svàrcanàya dattaü vrãhy-àdy-àtma-kàraõàt pacanti tad vipacyàtma-poùaõaü kurvantãty arthaþ | pakvasya vrãhy-àder agha-råpeõa pariõàmàd aghatvam uktam ||13||


__________________________________________________________

BhG 3.14

annàd bhavanti bhåtàni parjanyàd anna-saübhavaþ |
yaj¤àd bhavati parjanyo yaj¤aþ karma-samudbhavaþ ||14||

÷rãdharaþ : jagac-cakra-pravçtti-hetutvàd api karma kartavyam ity àha annàd iti tribhiþ | annàt ÷ukra-÷oõita-råpeõa pariõatàd bhåtàny utpadyante | annasya ca sambhavaþ parjanyàd vçùñeþ | sa ca parjanyo yaj¤àd bhavati | sa ca yaj¤aþ karma-samudbhavaþ | karmaõà yajamànàdi-vyàpàreõa samyak sampadyata ity arthaþ | 

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajàþ ||14||

madhusådanaþ : na kevalaü prajàpati-vacanàd eva karma kartavyam api tu jagac-cakra-pravçtti-hetutvàd apãty àha annàd iti tribhiþ | annàd bhuktàd reto-lohita-råpeõa pariõatàd bhåtàni pràõi-÷arãràõi bhavanti jàyante | annasya sambhavo janmànna-sambhavaþ parjanyàd vçùñeþ | pratyakùa-siddham evaitat | atra karmopayogam àha yaj¤àt kàrãr yàder agnihotràde÷ càpårvàkhyàd dharmàd bhavati parjanyaþ | yathà càgnihotràhuter vçùñi-janakatvaü tathà vyàkhyàtam aùñàdhyàyã-kàõóe janaka-yàj¤avalkya-saüvàda-råpàyàü ùañ-pra÷nyàm | manunà coktam -

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùtir vçùter annaü tataþ prajàþ ||[Manu 3.76] iti |

sa ca yaj¤o dharmàkhyaþ såkùmaþ karma-samudbhava çtvig-yajamàna-vyàpàra-sàdhyaþ | yaj¤asya hi apårvasya vihitaü karma kàraõam ||14||

vi÷vanàthaþ : jagac-cakra-pravçtti-hetutvàd api yaj¤aü kuryàd evety àha annàd bhåtàni pràõino bhavantãti bhåtànàü hetur annam | annàd eva ÷ukra-÷oõita-råpeõa pariõatàt pràõi-÷arãra-siddhes tasyànnasya hetuþ parjanyaþ | vçùñibhir evànna-siddhes tasya parjanyasya hetur yaj¤aþ | lokaiþ kçtena yaj¤enaiva samucita-vçùñi-prada-megha-siddhes tasya yaj¤asya hetuþ karma-çtvig-yajamàna-vyàpàràtmakatvàt karmaõa eva yaj¤a-siddheþ ||14||

baladevaþ : prajàpatinà pare÷ena prajàþ sçùñvà tad-upajãvanàya tadaiva yaj¤aþ sçùñas tataþ pare÷ànubartinàva÷yaü sakàrya ity àha annàd iti dvàbhyàm | bhåtàni pràõino 'nnàd vrãhy-àder bhavanti | ÷ukra-÷oõita-råpeõa pariõatàs tasmàt tad-dehànàü siddheþ | tasyànnasya sambhavaþ parjanyàd vçùñer bhavati | parjanya÷ ca yaj¤àd bhavati sidhyatãty arthaþ | 

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajàþ || iti manu-smçteþ ||14||

__________________________________________________________

BhG 3.15

karma brahmodbhavaü viddhi brahmàkùara-samudbhavam
tasmàt sarva-gataü brahma nityaü yaj¤e pratiùñhitam ||15||

÷rãdharaþ : tathà karmeti | tac ca yajamànàdi-vyàpàra-råpaü karma brahmodbhavaü viddhi | brahma vedaþ | tasmàt pravçttaü jànãhi | asya mahato bhåtasya niþ÷vasitam etad çg-vedo yajur-veaþ sàma-vedo |thàïgãrasaþ iti ÷ruteþ | yata evam akùaràd eva yaj¤a-pravçtter atyantam abhipreto yaj¤aþ, tasmàt sarva-gatam apy akùaraü brahma nityaü sarvadà yaj¤e pratiùñhitam | yaj¤enopàya-bhåtena pràpyata iti yaj¤e pratiùñhitam ucyata iti | udyama-sthà sadà lakùmãr itivat | yad và, jagac-cakrasya målaü karma tasmàt sarva-gataü mantràrtha-vàdaiþ sarveùu siddhàrtha-pratipàdakeùu bhåtàrthàkhyànàdiùu
gataü sthitam api vedàkhyaü brahma sarvadà yaj¤e tàtparya-råpeõa pratiùñhitam | ato yaj¤àdi karma kartavyam ity arthaþ ||15|| 

madhusådanaþ : tac càpårvotpàdakam |  brahmodbhavaü brahma vedaþ sa evodbhavaþ pramàõaü yasya tat tathà | veda-vihitam eva karmàpårva-sàdhanaü jànãhi | na tv anyat-pàùaõóa-pratipàditam ity arthaþ | nanu pàùaõóa-÷àstràpekùayà vedasya kiü vailakùaõyaü yato veda-pratipàdita eva dharmo nànya ity ata àha brahma vedàkhyam akùara-samudbhavam akùaràt paramàtmano nirdoùàt puruùa-niþ÷vàsa-nyàyenàbuddhi-pårvaü samudbhava àvirbhàvo yasya tad-akùara-samudbhavam | tathà càpauruùeyatvena nirasta-samasta-doùà÷aïkaü veda-vàkyaü pramiti-janakam iti bhàvaþ
| tathà ca ÷rutiþ -- asya mahato bhåtasya niþ÷vasitam etad çg-vedo yajur-veaþ sàma-vedo 'thàïgãrasa itihàsaþ puràõaü vidyà upaniùadaþ ÷lokàþ såtràõy anuvyàkhànàni vyàkhyànàny asyaivaitàni niþ÷vasitàni [BAU 2.4.10] iti |

tasmàt sàkùàt paramàtma-samudbhavatayà sarva-gataü sarva-prakà÷akaü nityam avinà÷i ca brahma vedàkhyaü yaj¤e dharmàkhye 'tãndriye pratiùñhitaü tàtparyeõa | ataþ pàùaõóa-pratipàditopadharma-parityàgena veda-bodhita eva dharmo 'nuùñheya ity arthaþ ||15||

vi÷vanàthaþ : tasya karmaõo hetur brahma vedaþ | vedokta-vidhi-vàkya-÷ravaõàd eva yaj¤aü prati vyàpàrotpattes tasya vedasya hetur akùaraü brahma | brahmata eva vedotpatteþ | tathà ca ÷rutiþ - asya mahato bhåtasya niþ÷vasitam etad çg-vedo yajur-veaþ sàma-vedo |thàïgãrasaþ iti | tasmàt sarva-gataü brahma yaj¤e pratiùñhitam iti yaj¤ena brahmàpi pràpyata iti bhàvaþ | atra yadyapi kàrya-kàraõa-bhàvenànnàdyà brahma-paryantàþ padàrtho uktàs tad api teùu madhye yaj¤a eta vidheyatvena ÷àstreõocyata iti | sa eva prastutaþ -

agnau pràstàhutiþ samyag àdityam upatiùñhate |
àdityàj jàyate vçùñir vçùñer annaü tataþ prajàþ || iti smçteþ ||15||

baladevaþ : tac ca çtvig-àdi-vyàpàra-råpa-karma-brahmodbhavaü viddhi | brahma-vedas tasmàt tat pravçttiü jànãhãty arthaþ | tac ca veda-råpaü brahma akùaràt pare÷àt samudbhavaü prakañaü viddhi | asya mahato bhåtasya niþ÷vasitam etad çg-vedo yajur-veaþ sàma-vedo |thàïgãrasaþ ity àdi-÷ravaõàt | yasmàt sva-sçùña-prajopajãvanàti-priyo yaj¤as tasmàt sarva-gataü nikhila-vyàpakam api brahma nityaü sarvadà yaj¤e pratiùñhitaü tenaiva tat pràpyata ity arthaþ ||15||

__________________________________________________________

BhG 3.16

evaü pravartitaü cakraü nànuvartayatãha yaþ |
aghàyur indriyàràmo moghaü pàrtha sa jãvati ||16||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü parame÷vareõaiva bhåtànàü puruùàrtha-siddhaye karmàdi-cakraü pravartitaü tasmàt tad akurvato vçthaiva jãvitam ity àha evam iti | parame÷vara-vàkya-bhåtàd vedàkhyàd brahmaõaþ puruùàõàü karmaõi pravçttiþ | tataþ karma-niùpattiþ | tataþ parjanyaþ | tato 'nnam | tato bhåtàni | bhåtànàü punas tathaiva karma-pravçttir iti | evaü pravartitaü cakraü yo nànuvartayati nànutiùñhati so 'ghàyuþ | aghaü pàpa-råpam àyur yasya saþ | yata indriyair viùayeùv evàramati, na tu ã÷varàràdhanàrthe karmaõi | ato moghaü vyarthaü
sa jãvati ||16||

madhusådanaþ : bhavaty evaü tataþ kiü phalitam ity àha evam iti | parame÷varàt sarvàvabhàsaka-nitya-nirdoùa-vedàvirbhàvaþ | tataþ karma-parij¤ànaü tato 'nuùñhànàd dharmotpàdaþ | tataþ parjanyas tato 'nnaü tato bhåtàni punas tathaiva bhåtànàü karma-pravçttir ity evaü parame÷vareõa pravartitaü cakraü sarva-jagan-nirvàhakaü yo nànuvartayati nànutiùñhati so 'ghàyuþ pàpa-jãvano moghaü vyartham eva jãvati he pàrtha tasya jãvanàn maraõam eva varaü janmàntare dharmànuùñhàna-sambhavàd ity arthaþ | tathà ca ÷rutiþ - atho ayaü và àtmà sarveùàü
bhåtànàü lokaþ sa yaj juhoti yad yajate tena devànàü loko 'tha yad anubråte tena çùãõàm atha yat-pitçbhyo nipçõàti yat prajàm icchate tena pitéõàm atha yan manuùyàn vàsayate yad ebhyo '÷anaü dadàti tena manuùyàõàm atha yat pa÷ubhyas tçõodakaü vindati tena pa÷ånàü yad asya gçheùu ÷vàpadà vayàüsyàpipãlikàbhya upajãvanti tena teùàü lokaþ [BAU 1.4.16] iti | 

brahma-vidaü vyàvartayati indriyàràma iti | yata indriyair viùayeùv àramati ataþ karmàdhikàrã saüs tad-akaraõàt pàpam evàcinvan vyartham eva jãvatãty abhipràyaþ ||16||

vi÷vanàthaþ : etad-anuùñhàne pratyavàyam àha evam iti | cakraü pårva-pa÷càd-bhàgena pravartitam | yaj¤àn parjanyaþ | parjanyàd annam | annàt puruùaþ | puruùàt punar yaj¤aþ | yaj¤àt parjanya ity evaü cakraü yo nànuvartayati yaj¤ànuùñhànena na parivartayati, sa aghàyuþ pàpa-vyàptàyuþ | ko narake na maïkùyatãti bhàvaþ ||16||

baladevaþ : yaj¤àkaraõe doùam àhaivam iti | parasmàd brahmaõo vedàvirbhàvas tasmàd brahma-pratibodhakàt yaj¤as tataþ parjanyas tato 'nnaü tato bhåtàni punas tathaiva bhåtànàü karma-pravçttir ity evaü nikhila-jagan-nirvàhakaü pare÷ena prajàpatinà pravartitaü cakraü yo nànuvartayati sa janaþ pare÷a-vimukho 'ghàyuþ pàpa-jãvano moghaü vyartham eva jãvati | he pàrtha yad asàv indriyair viùayeùv eva ramate na tu para-brahmàbhimate yaj¤e tac-cheùà÷ane ca ||16||

__________________________________________________________

BhG 3.17

yas tv àtma-ratir eva syàd àtma-tçpta÷ ca mànavaþ
àtmany eva ca saütuùñas tasya kàryaü na vidyate || 17 ||

÷rãdharaþ : tad evaü na karmaõàm àrambhàd ity-àdinà aj¤asya antaþ-karaõa-÷uddhy-arthaü karma-yogam uktvà j¤àninaþ karmànupayogam àha yas tv iti dvàbhyàm | àtmany eva ratiþ prãtir yasya saþ | tata÷ càtmany eva tçptaþ svànandànubhavena nirvçtaþ | ataeva àtmany eva santuùño bhogàpekùà-rahito yas tasya kartavyaü karma nàstãti ||17||

üadhusådanaþ: yas tv indriyàràmo na bhavati paramàrtha-dar÷ã sa evaü jagac-cakra-prabhçti-hetu-bhåtaü karmànanutiùñhann api na pratyavaiti kçtakçtyatvàd ity àha dvàbhyàm yas tv iti | indriyàràmo hi srak-candana-vanitàdiùu ratim anubhavati manoj¤ànna-pànàdiùu tçptiü pa÷u-putra-hiraõyàdi-làbhena rogàdy-abhàvena ca tuùñim | ukta-viùayàbhàve ràgiõàm araty-atçpty-atuùñi-dar÷anàd rati-tçpti-tuùñyau mano-vçtti-vi÷eùàþ sàkùi-siddhàþ | labdha-paramàtmànanas tu dvaita-dar÷anàbhàvàd atiphalgutvàc ca viùaya-sukhaü na kàmayata ity uktaü yàvàn artha udapàne ity atra | ato 'nàtma-viùayaka-rati-tçpti-tuùñy-abhàvàd
àtmànaü paramànandam advayaü sàkùàtkurvann upacàràd evam ucyate - àtma-ratir àtma-tçpta àtma-santuùña iti | tathà ca ÷rutiþ - àtma-krãóa àtma-ratiþ kriyàvàn eva brahma-vidàü variùñhaþ iti | àtma-tçpta÷ ceti cakàra eva-kàrànukarùaõàrthaþ | mànava iti yaþ ka÷cid api manuùya evambhåtaþ sa eva kçtakçtyo na tu bràhmaõatvàdi-prakarùeõeti kathayitum | àtmany eva ca santuùña ity atra ca-kàraþ samuccayàrthaþ | ya evambhåtasyàdhikàra-hetv-abhàvàt kim api kàryaü vaidikaü laukikaü và na vidyate ||17||

vi÷vanàthaþ : tad evaü niùkàmatvàsàmarthye sa-kàmo 'pi karma kuryàd evety uktam | yas tu ÷uddhàntaþ-karaõatvàt j¤àna-bhåmikàm àråóhaþ sa tu nityaü kàmyaü ca na karotãty àha yas tv iti dvàbhyàm | àtma-ratir àtmàràmo yata àtma-tçptaþ àtmànandànubhavena nirvçtaþ | na svàtmani nirvçto bahir-viùaya-bhoge 'pi ki¤cin nirvçto bhavatu | atra naivety àhaàtmany eva na tu bahir-viùaya-bhoge tasya kàryaü kartavyatvena karma nàsti ||17||

baladevaþ : yas tu mad-uktena niùkàma-karmaõà mad-upàsanena ca vimçùñe citta-darpaõe sa¤jàtena dharma-bhåta-j¤ànenàtmànam adar÷at tasya na ki¤cit karma kartavyam ity àha yas tv iti dvàbhyàm | àtmany apahata-pàpmatvàdi-guõàùñaka-vi÷iùñe sva-svaråpe avalokite ratir yasya saþ | àtmanà sva-prakà÷ànandenàvalokitena tçpto na tv anna-pànàdinà | àtmany eva ca tàdç÷e santuùño na tu nçtya-gãtàdau | tasyaivambhåtasya tad-avalokànàya ki¤cit karma kartavyaü na vidyate sarvadàvalokitàtma-svaråpatvàt ||17||
 
__________________________________________________________

BhG 3.18

naiva tasya kçtenàrtho nàkçteneha ka÷cana |
na càsya sarvabhåteùu ka÷ cid arthavyapà÷rayaþ || 18 ||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha naiveti | kçtena karmaõà tasya arthaþ puõyaü naivàsti | na càkçtena ka÷cana ko 'pi pratyavàyo 'sti | nirahaïkàratvena vidhi-niùedhàtãtatvàt | tathàpi tasmàt tad eùàü devànàü na priyaü yad etan manuùà vidur iti ÷rtuer mokùe deva-kçta-vighna-sambhavàt tat-parihàràrthaü karmabhir devàþ sevyà ity à÷aïkyoktaü sarva-bhåteùu brahmàdi-sthàvarànteùu ka÷cid artha-vyapà÷rayaþ à÷raya eva vyapà÷rayaþ | artho mokùa à÷rayaõãyo 'sya nàstãty arthaþ | vighnàbhàvasya ÷rutyaivoktatvàt | tathà ca ÷rutiþ -- tasya ha na devà÷ ca nàbhåtyà ã÷ate àtmà hy eùàü sa bhavati iti ÷ravaõàt
| hanety avyayam apy-arthe | devà api tasyàtma-tattva-j¤asya abhåtyai brahma-bhàva-pratibandhàya ne÷ate na ÷aknuvantãti ÷ruter arthaþ | deva-kçtàs tu vighnàþ samyag-j¤ànotpatteþ pràg eva | yad etad brahma manuùyà vidus tad eùàü devànàü na priyam iti brahma-j¤ànasyaiva apriyatvoktyà tatraiva vighna-kartçtvasya såcitatvàt ||18||

madhusådanaþ : nanv àtmavido 'pi abhyudayàrthaü niþ÷reyasàrthaü pratyavàya-parihàràrthaü và karma syàd ity ata àha naiveti | tasyàtma-rateþ kçtena karmaõàbhyudaya-lakùaõo niþ÷reyasa-lakùaõo vàrthaü prayojanaü naivàsti tasya svargàdy-abhyudayànarthitvàt | niþ÷reyasasya ca karmàsàdhyatvàt | tathà ca ÷rutiþ - parãkùya lokàn karma-cittàn bràhmaõo nirvedam àyàn nàsty akçtaþ kçtena iti | akçto nityo mokùaþ kçtena karmaõà nàstãty arthaþ | j¤àna-sàdhyasyàpi vyàvçttir eva-kàreõa såcità | àtma-råpasya hi niþ÷reyasya nitya-pràptasyàj¤àna-màtram apràptiþ | tac ca tattva-j¤àna-màtràpanodyam | tasmiüs tattva-j¤ànenàpanunne
tasyàtma-vido na kiücit karma-sàdhyaü j¤àna-sàdhyaü và prayojanam astãty arthaþ | 

evaübhåtenàpi pratyavàya-parihàràrthaü karmàõy anuùñheyàny evety ata àha nàkçteneti | bhàve niùñhà | nitya-karmàkaraõeneha loke garhitatva-råpaþ pratyavàya-pràpti-råpo và ka÷canàrtho nàsti | sarvatropapattim  àhottaràrdhena | co hetau | yasmàd asyàtma-vidaþ sarva-bhåteùu brahmàdi-sthàvarànteùu ko 'pi artha-vyapà÷rayaþ prayojana-sambandho nàsti | kaücid bhåta-vi÷eùam à÷ritya ko 'pi kriyà-sàdhyo 'rtho nàstãti vàkyàrthaþ | ato 'sya kçtàkçte niùprayojanaü naiva kçtàkçte tapataþ iti ÷ruteþ | tasya ha na devà÷ canàbhåtyà ã÷ata àtmà hy eùàü na bhavati iti ÷ruter devà api tasya mokùàbhavanàya na samarthà ity ukter na vighnàbhàvàrtham
api devàràdhana-råpa-karmànuùñhànam ity abhipràyaþ |

etàdç÷o brahma-vid-bhåmikà-saptaka-bhedena niråpito vasiùñhena -

j¤àna-bhåmiþ ÷ubhecchàkhyà prathamà parikãrtità |
vicàraõà dvitãyà syàt tçtãyà tanu-mànasà ||
sattvàpatti÷ caturthã syàt tato 'saüsakti-nàsikà |
padàrthàbhàvanã ùaùñhã saptamã turyagà smçtà || iti |

tatra nityànitya-vastu-vivekàdi-puraþsarà phala-paryavasàyinã mokùecchà prathamà | tato gurum upasçtya vedànta-vàkya-vicàraþ ÷ravaõa-mananàtmako dvitãyà | tato nididhyàsanàbhyàsena manasa ekàgratayà såkùma-vastu-grahaõa-yogyatvaü tçtãyà | etad bhåmikà-trayaü sàdhana-råpaü jàgrad-avasthocyate yogibhiþ | bhedena jagato bhànàt | tad uktam -

bhåmikà-tritayaþ tv etad ràma jàgrad iti sthitam |
yathàvad bheda-buddhyedaü jagaj jàgrati dç÷yate || iti | 

tato vedànta-vàkyàn nirvikalpako brahmàtmaikya-sàkùàtkàra÷ caturthã bhåmikà phala-råpà sattvàpattiþ svapnàvasthocyate | sarvasyàpi jagato mithyàtvena sphuraõàt | tad uktam -

advaite sthairyam àyàte dvaite pra÷amam àgate |
pa÷yanti svapnaval lokaü caturthãü bhåmikàm itàþ || iti |

so 'yaü caturtha-bhåmiü pràpto yogã brahmavid ity ucyate | pa¤camã-ùaùñhã-saptamyas tu bhåmikà jãvanmukter evàvàntara-bhedàþ | tatra savikalpaka-samàdhy-abhyàsena niruddhe manasi yà nirvikalpaka-samàdhy-avasthà sàsaüsaktir iti suùuptir iti cocyate | tataþ svayam eva vyutthànàt | so 'yaü yogã brahma-vid-varaþ | tatas tad-abhyàsa-paripàkeõa cira-kàlàvasthàyinã sà padàrthàbhàvanãti gàóha-suùuptir iti cocyate | tataþ svayam anusthitasya yoginaþ para-prayatnenaiva vyutthànàt | so 'yaü brahmavid varãyàn | uktaü hi -

pa¤camãü bhåmikàm etya suùupti-padanàmikàm |
ùaùñhãü gàóha-suùupty-àkhyàü kramàt patati bhåmikàm || iti |

yasyàs tu samàdhy-avasthàyà na svato na và parato vyutthito bhavati sarvathà bheda-dar÷anàbhàvàt | kintu sarvadà tanmaya eva sva-prayatnam antareõaiva parame÷vara-prerita-pràõa-vàyu-va÷àd anyair nirvàhyamàõa-daihika-vyavahàraþ paripårõa-paramànanda-ghana eva sarvatas tiùñhati | sà saptamã turãyàvasthà | tàü pràpto brahmavid variùñha ity ucyate | uktaü hi -

ùaùñhyàü bhåmàm asau sthitvà saptamãü bhåmikàm àpnuyàt |
kiücid evaiùa sampannas tv athavaiùa na kiücana ||
videha-muktatà tåktà saptamã yoga-bhåmikà |
agamyà vacasàü ÷àntà sà sãmà yoga-bhåmiùu || iti |

yàm adhikçtya ÷rãmad-bhàgavate smaryate -

dehaü ca na÷varam avasthitam utthitaü và
siddho na pa÷yati yato 'dhyagamat svaråpam |
daivàd apetam atha daiva-va÷àd upetaü
vàso yathà parikçtaü madirà-madàndhaþ ||

deho 'pi daiva-va÷a-gaþ khalu karma yàvat
svàrambhakaü pratisamãkùata eva sàsuþ |
taü sa-prapa¤cam adhiråñha-samàdhi-yogaþ
svàpnaü punar na bhajate pratibuddha-vastuþ ||[BhP 11.13.36-37]

÷ruti÷ ca - tad yathà 'hinirlvyayanã valmãke mçtà pratyastà ÷ayãtaivam evedaü ÷arãraü ÷ete 'thàyam a÷arãro 'mçtaþ pràõo brahmaiva teja eva iti | 

tatràyaü saïgrahaþ -

caturthã bhåmikà j¤ànaü tisraþ syuþ sàdhanaü purà |
jãvan-mukter avasthàstu paràs tisraþ prakãrtitàþ ||

atra prathama-bhåmi-trayam àråóho 'j¤o 'pi na karmàdhikàrã kiü punas tattva-j¤ànã tad-vi÷iùño jãvan-mukto vety abhipràyaþ ||18||

vi÷vanàtha: kçtenànuùñhitena karmaõà nàrtho na phalam | akçtena ka¤cana pratavàyo 'pi na, yasmàd asya sarva-bhåteùu brahmàõóa-sthàvaràdiùu madhye ka÷cid apy arthàya sva-prayojanàrthaü vyapà÷raya à÷rayaõãyo na bhavati | puràõàdiùu vyapà÷raya-÷abdena tathaivocyate, yathà -

vàsudeve bhagavati bhaktim udvahatàü nçõàm |
j¤àna-vairàgya-vãryàõàü neha ka÷cid vyapà÷rayaþ || [BhP 6.17.31] iti |

tathà-yad-upà÷rayà÷rayàþ ÷uddhyanti [BhP 2.7.46] iti | saüsthà-hetur upà÷rayaþ ity àdàv apy apety upasargasyànadhikàrthaü dçùñam ||18||

baladevaþ : kçtena tad-avalokanàyànuùñhitena karmaõàrthaþ phalaü naivàsti | akçtena tad-avalokanàsàdhanena karmaõà ka÷canànartha÷ ca tad-avalokana-kùati-lakùaõa iha na bhavati | svàbhàvikàtmàvalokanàt | na tv ãdç÷o 'pi deva-kçtàd vighnàd bibhyat tat-toùàya tat-påjàtmakaü karma kuryàt | ÷ruti÷ ca devàn j¤àna-dviùaþ pràha-tasmàt tad eùàü devànàü na priyaü yad etan manuùà vidur iti | tatràha na ceti | asya labdhàtmàvalokasya viduùaþ sarva-bhåteùu deveùu mànaveùu ca madhye ka÷cid apy arthàyàtma-ratir nairvighnàya vyapà÷rayaþ karmabhiþ sevyo na bhavati | j¤ànodayàt pårvam eva deva-kçtà
vighnàþ tenàtma-ratau satyàü tu na tat-kçtàs te tat-prabhàveõa sambhavanti | tasya ha na devà÷ ca nàbhåtyà ã÷ate àtmà hy eùàü sambhavati iti ÷ravaõàt | hanety apy-arthe nipàtaþ | devà api tasyàtmànubhavino |bhåtyai àtma-rati-kùataye ne÷ate | hi yasmàd eùàü sa àtmà tadvat preùñho bhavatãty arthaþ ||18||

__________________________________________________________

BhG 3.19

tasmàd asaktaþ satataü kàryaü karma samàcara
asakto hy àcaran karma param àpnoti påruùaþ ||19||

÷rãdharaþ :yasmàd evambhåtasya j¤ànina eva karmànupayogo nànyasya tasmàt tvaü karma kurv ity àha tasmàd iti | asaktaþ phala-saïga-rahitaþ san kàryam ava÷ya-kartavyatayà vihitaü nityaü naimittikaü karma samyag àcara | hi yasmàd asaktaþ karmàcaran puruùaþ paraü mokùaü citta-÷uddhi-j¤àna-dvàrà pràpnoti ||19|| 

madhusådanaþ : yasmàn na tvam evaübhåto j¤ànã kintu karmàdhikçta eva mumukùuþ | asaktaþ phala-kàmanà-rahitaþ satataü sarvadà na tu kadàcit kàryam ava÷ya-kartavyaü yàvaj-jãvàdi-÷ruti-coditaü tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena iti ÷rutyà j¤àne viniyuktaü karma nitya-naimittika-lakùaõaü samyag àcara yathà-÷àstraü nirvartaya | asakto hi yasmàd àcarann ã÷varàrthaü karma kurvan sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa paraü mokùam àpnoti påruùaþ puruùaþ sa eva sat-puruùo nànya ity abhipràyaþ ||19||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tava j¤àna-bhåmikàrohaõe nàsti yogyatà | kàmya-karmaõi tu sad-vivekavatas tava naivàdhikàraþ | tasmàt niùkàma-karmaiva kurv ity àha tasmàd iti | kàryam ava÷ya-kartavyatvena vihitaü paraü mokùam ||19||
baladevaþ : yasmàl labdhàtmàvalokanasyaiva karmànupayogas tasmàd etàdçktvaü kàryaü kartavyatvena vihitaü karma samàcara | asaktaþ phalecchà-÷ånyaþ san | paraü dehàdi-bhinnam àtmànam àpnoty avalokate yàthàtmyena ||19||

__________________________________________________________

BhG 3.20

karmaõaiva hi saüsiddhim àsthità janakàdayaþ
loka-saügraham evàpi saüpa÷yan kartum arhasi ||20||

÷rãdharaþ : atra sadàcàraü pramàõayati karmaõaiveti | karmaõaiva ÷uddha-sattvàþ santaþ saüsiddhiü samyag-j¤ànaü pràptà ity arthaþ | yadyapi tvaü samyag-j¤àninam evàtmànaü manyase, tathàpi karmàcaraõaü bhadram evety àha loka-saïgraham ity àdi | lokasya saïgrahaü sva-dharme pravartanam | mayà karmaõi kçte janaþ sarvo 'pi kariùyati | anyathà j¤àni-dçùñàntenàj¤o nija-dharmaü nityaü karma tyajan patet | ity evaü loka-rakùaõam api tàvat prayojanaü saüpa÷yan kathaü kartum evàrhasi | na tyaktum ity arthaþ ||20||

madhusådanaþ : nanu vividiùor api j¤àna-niùñhà-pràpty-arthaü ÷ravaõa-manana-nididhyàsanànuùñhànàya sarva-karma-tyàga-lakùaõaþ saünyàso vihitaþ | tathà ca na kevalaü j¤ànina eva karmànadhikàraþ kintu j¤ànàrthino 'pi viraktasya | tathà ca mayàpi viraktena j¤ànàrthinà karmàõi heyàny evety arjunà÷aïkàü kùatriyasya saünyàsànadhikàra-pratipàdanenàpanudati bhagavàn karmaõaiveti |

janakàdayo janakà-jàta-÷atru-prabhçtayaþ ÷ruti-smçti-prasiddhàþ kùatriyà vidvàüso 'pi karmaõaiva saha na tu karma-tyàgena sa saüsiddhiü ÷ravaõàdi-sàdhyàü j¤àna-niùñhàm àsthitàþ pràptàþ | hi yasmàd evaü tasmàt tvam api kùatriyo vividiùur vidvàn và karma kartum arhasãty anuùaïgaþ | bràhmaõaþ putraiùaõàyà÷ ca vittaùaõàyà÷ ca lokaiùaõàyà÷ ca vyutthàyàtha bhikùàcaryaü caranti iti saünyàsa-vidhàyake vàkye bràhmaõatvasya vivakùitatvàt | svàràjya-kàmo ràjà ràja-såyena yajeta ity atra kùatriyatvàvat | catvàra à÷ramà bràhmaõasya trayo ràjan yasya dvau vai÷yasya
iti ca smçteþ | puràõe 'pi -

     mukhajànàmayaü dharmo yad viùõor liïga-dhàraõam |
bàhu-jàtoru-jàtànàm nàyaü dharmaþ pra÷asyate ||

iti kùatriya-vai÷yayoþ saünyàsàbhàva uktaþ | tasmàd yuktam evoktaü bhagavatà karmaõaiva hi saüsiddhim àsthità janakàdayaþ |

sarve ràjà÷rità dharmà ràjà dharmasya dhàrakaþ ity àdi smçter varõà÷rama-pravartakatvenàpi kùatriyo 'va÷yaü karma kuryàd ity àha loketi | lokànàü sve sve dharme pravartanam unmàrgàn nivartanaü ca loka-saïgrahas taü pa÷yann api-÷abdàj janakàdi-÷iùñàcàram api pa÷yan karma kartum arhasy evety anvayaþ | kùatriya-janma-pràpakeõa karmaõàrabdha-÷arãras tvaü vidvàn api janakàdivat pràrabdha-karma-phalena loka-saïgrahàrthaü karma kartuü yogyo bhavasi na tu tyaktuü bràhmaõa-janmàlàbhàd ity abhipràyaþ | etàdç÷a-bhagavad-abhipràya-vidà bhagavatà bhàùya-kçtà bràhmaõasyaiva saünyàso nànyasyeti nirõãtam | vàrtika-kçtà tu prauóhi-vàda-màtreõa kùatriya-vai÷yayor
api saünyàso 'stãty uktam iti draùñavyam ||20||

vi÷vanàthaþ : atra sadàcàraü pramàõayati karmaõeti | yadi và tvam àtmànaü j¤àn¨dhikàriõaü manyase, tad api loke ÷ikùà grahaõàrthaü karmaiva kurv ity àha loketi ||20||

baladevaþ : sadàcàram atra pramàõayati karmaõaiveti | karmaõaivopàyena vi÷uddha-cittàþ santaþ saüsiddhiü svàtmàvalokana-lakùaõàm àsthitàþ pràpuþ | karmaõaiveti vi÷eùaõa-sambandha eva-kàras tasyàyogaü vyavacchinnatti ÷aïkha-pàõóura evetivat | tena ÷ravaõàder na vyudàsaþ | karmaõà yaj¤àdinà sahaiva ÷ravaõàdineti kecit | 

nanu saniùñhasyàtmàvalokane karmànuùñhànaü nàstãty uktam | mama pariniùñhitasyàvalokita-sva-paràtmanaþ karmopade÷aþ kuta iti cet tatràha loketi | satyaü tvam ãdç÷a eva tathàpi loka-saïgrahàya karma kurv iti arjune mayi karma kurvàõe sarva-lokaþ karma kariùyati | itarathà mad-dçùñàntenàj¤o 'pi lokaþ karma tyajan patiùyatãti loka-saürakùaõaü tat phalam ||20||

__________________________________________________________

BhG 3.21

yad yad àcarati ÷reùñhas tat tad evetaro janaþ |
sa yat pramàõaü kurute lokas tad anuvartate ||21||

÷rãdharaþ : karma-karaõe loka-saïgraho yathà syàt tad àha yad iti | itaraþ pràkçto 'pi janas tat tad evàcarati | sa ÷reùñho janaþ karma-÷àstraü tan-nivçtti-÷àstraü và yat pramàõaü manyate, tad eva loko 'py anusarati ||21||

madhusådanaþ : nanu mayà karmaõi kriyamàõe 'pi lokaþ kim iti tat-saïgçhõãyàd ity à÷aïkya ÷reùñhàcàrànuvidhàyitvàd ity àha yad yad iti | ÷reùñhaþ pradhàna-bhåto ràjàdir yad yat karmàcarati ÷ubham a÷ubhaü và tat tad evàcaratãtaraþ pràkçtas tad-anugato janaþ | na tv anyat svàtantryeõety arthaþ |

nanu ÷àstram avalokyà÷àstrãyaü ÷reùñhàcàraü parityajya ÷àstrãyam eva kuto nàcarati loka ity à÷aïkyàcàravat pratipattàv api ÷reùñhànusàritàm itarasya dar÷ayati sa yad iti | sa ÷reùñho yal laukikaü vaidikaü và pramàõaü kurute pramàõatvena manyate tad eva loko 'py anuvartate pramàõaü kurute na tu svàtantryeõa kiücid ity arthaþ | tathà ca pradhàna-bhåtena tvayà ràj¤à loka-saürakùaõàrthaü karma kartavyam eva pradhànànuyàyino jana-vyavahàrà bhavantãti nyàyàd ity abhipràyaþ ||21||

vi÷vanàthaþ : loka-saïgraha-prakàram evàha yad yad iti ||21||

baladevaþ : loka-saïgraha-prakàram evàha yad yad iti | ÷reùñho mahattamo yat karma yathàcarati tat karma tathaivetaraþ kaniùñho 'py àcarati | sa ÷resñhas tasmin karmaõi yac chàstraü pramàõaü kurute manyate lokaþ kaniùñho 'pi tad-anuyàyã tad evànuvartate 'nasarati | ÷àstropetaü ÷reùñhàcaraõaü kalyàõa-lipsunà kaniùñhenànuùñheyam ity arthaþ | itthaü ca tejasvinaþ ÷reùñhasya ca yat kvacit svairàcaraõaü tad-vyàvçtam | tasya ÷reùñha-kçtatve 'pi ÷àstropetatvàbhàvàt ||21||

__________________________________________________________

BhG 3.22

na me pàrthàsti kartavyaü triùu lokeùu kiücana |
nànavàptam avàptavyaü varta eva ca karmaõi ||22||

÷rãdharaþ : atra càhameva dçùñànta ity àha na ma iti tribhiþ | he pàrtha ! me kartavyaü nàsti | yatas triùv api lokeùu anavàptam apràptaü sadàvaptavyaü pràpyaü nàsti | tathàpi karmaõy ahaü varta eva karma karomy evety arthaþ ||22||

madhusådanaþ : atra càham eva dçùñànta ity àha na ma iti tribhiþ | he pàrtha na me mama triùv api lokeùu kim api kartavyaü nàsti | yato 'navàptaü phalaü kiücin mamàvàptavyaü nàsti | tathàpi varta eva karmaõy ahaü karma karomy evety arthaþ | pàrtheti sambodhayan vi÷uddha-kùatriya-vaü÷odbhavas tvaü ÷åràpatyàpatyatvena càtyantaü mat-samo 'ham iva vartitum arhasãti dar÷ayati ||22||

vi÷vanàthaþ : atràham eva dçùñànta ity àha tribhiþ ||22||

baladevaþ : ÷reùñhaþ karma-phala-nirapekùo 'pi loka-saïgrahàya ÷àstroditàni karmàõy àcared ity arthe svaü dçùñàntam àha na me pàrtheti tribhiþ | sarve÷asya satya-saïkalpasya satya-kàmasya me kartavyaü nàsti | phalàrthinà khalu karmànuùñheyam | na ca nikhila-phalà÷rayasya svayaü parama-phalàtmano me karmàpekùyam ity arthaþ | etad dar÷ayati triùv iti | yataþ sarveùu lokeùu karmaõà yat phalam avàptavyaü tad-anavàptam alabdhaü mama nàsti sarvaü tan madãyam evety arthaþ | tathàpi ÷àstroktaü karmàhaü karomy evety àha varta iti ||22||

__________________________________________________________

BhG 3.23

yadi hy ahaü na varteyaü jàtu karmaõy atandritaþ |
mama vartmànuvartante manuùyàþ pàrtha sarva÷aþ ||23||

÷rãdharaþ : akaraõe lokasya nà÷aü dar÷ayati yadi hy aham iti | jàtu kadàcit | atandrito 'nalasaþ san yadi karmaõi na varteya karma nànutiùñheyam, tarhi mamaiva vartma màrgaü manuùyà anuvartante anuverterann ity arthaþ ||23||

madhusådanaþ : loka-saïgraho 'pi na te kartavyo viphalatvàd ity à÷aïkyàha yadi hy aham iti | yadi punar aham atandrito 'nalasaþ san karmaõi jàtu kadàcin na varteya nànutiùñheyaü karmàõi tadà mama ÷reùñhasya sato vartma màrgaü he pàrtha manuùyàþ karmàdhikàriõaþ santo 'nuvartante 'nuvarteran sarva÷aþ sarva-prakàraiþ ||23||

vi÷vanàthaþ : anuvartate 'nuvarterann ity arthaþ ||23||

baladevaþ : yadãti | ahaü sarve÷varaþ siddha-sarvàrtho 'pi yadu-kulàvatãrõo jàtu kadàcit tat-kulocite ÷àstrokte karmaõi na varteya tan na kuryàm atandritaþ sàvadhànaþ san tarhi màü dçùñàntaü kçtvà manuùyàþ ÷reùñhasya mama vartma kula-vihitàcàra-tyàga-råpam anuvarteran tato bhraü÷erann ity arthaþ ||23||

__________________________________________________________

BhG 3.24

utsãdeyur ime lokà na kuryàü karma ced aham |
saükarasya ca kartà syàm upahanyàm imàþ prajàþ ||24||

÷rãdharaþ : tataþ kiü ? ata àha utsãdeyur iti | utsãdeyur dharma-lopena na÷yeyuþ | tata÷ ca yo varõa-saïkaro bhavet tasyàpy aham eva kartà syàü bhaveyam | evam aham eva prajà upahanyàü malinãkuryàm iti ||24||

madhusådanaþ : ÷reùñhasya tava màrgànuvartitvaü manuùyàõàm ucitam eva anuvartitve ko doùa ity ata àha utsãdeyur iti | aham ã÷vara÷ ced yadi karma na kuryàü tadà mad-anuvartinàü manv-àdãnàm api karmànupapatter loka-sthiti-hetoþ karmaõo lopeneme sarve lokà utsãdeyur vina÷yeyuþ | tata÷ ca varõa-saükarasya ca kartàham eva syàm | tena cemàþ sarvàþ prajà aham evopahanyàü dharma-lopena vinà÷ayeyam | kathaü ca prajànàm anugrahàrthaü pravçtta ã÷varo 'haü tàþ sarvà vinà÷ayeyam ity abhipràyaþ |

yad yad àcaratãty àder aparà yojanà | na kevalaü loka-saügrahaü sampa÷yan kartum arhasy api tu ÷reùñhàcàratvàd apãty àha yad yad iti | tathà ca mama ÷reùñhasya yàdç÷a eva àcàras tàdç÷a eva mad-anuvartinà tvayànuùñheyo na svàtantryeõànya ity arthaþ | kãdç÷as tavàcàro yo mayànuvartanãya ity àkàïkùàyàü na me pàrthety àdibhis tribhiþ ÷lokais tat-pradar÷anam iti  ||24||

vi÷vanàthaþ : utsãdeyur màü dçùñàntãkçtya dharmam akurvàõà bhraü÷eyuþ | tata÷ ca varõa-saïkaro bhavet tasyàpy aham eva kartà syàm evam aham eva prajà hanyàm | malinàþ kuryàm ||24||

baladevaþ : tataþ kiü syàd ity àha utsãdeyur iti | ahaü sarva-÷reùñha÷ cet ÷àstroktaü karma na kuryàü tarhãme lokà utsãdeyur vibhraùña-maryàdàþ syuþ | tad-vibhraü÷e sati yaþ saïkaraþ syàt tasyàpy aham eva kartà syàm | evaü ca prajàpatir aham imàþ prajàþ sàïkarya-doùeõopahanyàü malinàþ kuryàm | tathà ca - eùa setur vidharaõa eùàü lokànàm asaübhedàya iti ÷rutyà loka-maryàdà-vidhàrakatvena parigãtasya me tan-maryàdà-bhedakatvaü syàd iti | evaü upadi÷ato 'pi harer yat kiücit sva-bhakta-sukhecchoþ svairàcaritaü
dçùñaü, tat khalu vidhàyakena tad-vacasànupetatvàd ã÷varãyatvàc càvarair naivàcaraõãyam | yad uktaü ÷rãmatà ÷ukena -

ã÷varàõàü vacaþ satyaü 
tathaivàcaritaü kvacit |
teùàü yat sva-vaco-yuktaü 
buddhimàüs tat samàcaret || 

naitat samàcarej jàtu 
manasàpi hy anã÷varaþ |
vina÷yaty àcaran mauóhyàd 
yathàrudro |bdhi-jaü viùam || [BhP 10.33.31-2] iti ||24||

__________________________________________________________

BhG 3.25

saktàþ karmaõy avidvàüso yathà kurvanti bhàrata |
kuryàd vidvàüs tathàsakta÷ cikãrùur loka-saügraham ||25||

÷rãdharaþ : tasmàd àtmavidàpi loka-saïgrahàrtha tat-kçpayà karma kàryam evety upasaüharati saktà iti | karmaõi saktà abhiniviùñàþ santo yathàj¤àþ karmàõi kurvanti, asaktaþ san vidvàn api kuryàt loka-saügraham kartum icchuþ ||25||

madhusådanaþ : nanu tave÷varasya loka-saügrahàrthaü karmàõi kurvàõasyàpi kartçtvàbhimànàbhàvàn na kàpi kùatiþ | mama tu jãvasya loka-saügrahàrthaü karmàõi kurvàõasya kartçtvàbhimànena j¤ànàbhibhavaþ syàd ity ata àha saktà iti | saktàþ kartçtvàbhimànena phalàbhisandhinà ca karmaõy abhiniviùñà avidvàüso 'j¤à yathà kurvanti karma loka-saügrahaü kartum icchur vidvàn àtmavid api tathaiva kuryàt | kintu asaktaþ san kartçtvàbhimànaü phalàbhisandhiü càkurvann ity arthaþ | bhàrateti bharata-vaü÷odbhavatvenabhà j¤ànaü tasyàü ratatvena và tvaü yathokta-÷àstràrtha-bodha-yogyo 'sãti dar÷ayati ||25||

vi÷vanàthaþ : tasmàt pratiùñhitena j¤àninàpi karma kartavyam ity upasaüharati saktà iti ||25||

baladevaþ : tasmàt pratiùñhite 'pi tvaü loka-hitàya vedoktaü sva-karma prakurv ity à÷ayenàha saktà iti | aj¤à yathà karmaõi saktàþ phala-lipsayàbhiniviùñàs tata kurvanty evaü vidvàn api kuryàt | kintv asaktaþ phala-lipsà-÷ånyaþ san | sphuñam anyat ||25||

__________________________________________________________

BhG 3.26

na buddhi-bhedaü janayed aj¤ànàü karma-saïginàm |
joùayet sarva-karmàõi vidvàn yuktaþ samàcaran ||26||

÷rãdharaþ : nanu kçpayà tattva-j¤ànam evopadeùñuü yuktam | nety àha na buddhi-bhedam iti aj¤ànàm ataeva karma-saïginàü karmàsaktànàm akartàtmeopade÷ena buddher bhedam anyathàtvaü na janayet | karmaõaþ sakà÷àd buddhi-vicàlanaü na kuryàt | api tu joùayet sevayet | aj¤àn karmàõi kàrayed ity arthaþ | katham ? yukto 'vahito bhåtvà svayam àcaran san | buddhi-vicàlane kçte sati karmasu ÷raddhà-nivçtter j¤ànasya cànutpattes tesàm ubhaya-bhraü÷aþ syàd iti bhàvaþ ||26||

madhusådanaþ : nanu karmànuùñhànenaiva loka-saügrahaþ kartavyo na tu tattva-j¤ànopade÷eneti ko hetur ata àha na buddhãti | aj¤ànàm avivekinàü kartçtvàbhimànena phalàbhisandhinà ca karma-saïginàü karmaõy abhiniviùñànàü yà buddhir aham etat karma kariùya etat-phalaü ca bhokùya iti tasyà bhedaü vicàlanam akartràtmopade÷ena na kuryàt | kintu yukto 'vahitaþ  san vidvàn loka-saügrahaü cikãrùur avidvad-adhikàrikàõi sarva-karmaõi samàcaraüs teùàü ÷raddhàm utpàdya joùayet prãtyà sevayet | anadhikàriõàm upade÷ena buddhi-vicàlane kçte karmasu ÷raddhà-nivçttir j¤ànasya cànutpatter ubhaya-bhraùñatvaü
syàt | tathà coktaü-

aj¤asyàrdha-prabuddhasya sarvaü brahmeti yo vadet |
mahà-niraya-jàleùu sa tena viniyojitaþ || iti ||26||

vi÷vanàthaþ : alaü karma-jaóimnà | tvaü karma-sannyàsaü kçtvà j¤ànàbhyàsenàham iva kçtàrthãbhavaiti buddhi-bhedaü na janayet karma-saïginaü a÷uddhàntaþkaraõatvena karmasv evàsaktimatàm | kintu tvaü kçtàrthãbhaviùyan niùkàma-karmaiva kru iti karmàõy eva yojayet kàrayet | atra karmàõi samàcaran svayam eva dçùñàntãbhavet | 

nanu,
svayaü niþ÷reyasaü vidvàn na vakty aj¤àya karma hi |
na ràti rogiõo 'pathyaü và¤chato 'pi bhiùaktamaþ || [BhP 6.9.5] 

ity ajita-vàkyenaitad virudhyate | satyam | tat khalu bhakty-upadeùñçka-viùayam idaü tu j¤ànopadeùñçka-viùayam ity avirodhaþ | j¤ànasyàntaþkaraõa-÷uddhy-adhãnatvàt | tac chuddhes tu niùkàma-karmàdhãnatvàt, bhaktes tu svataþ pràbalyàd antaþkaraõa-÷uddhi-paryantànapekùatvàt | yadi bhaktau ÷raddhàm utpàdayituü ÷aknuyàt, tadà karmiõàü buddhi-bhedam api janayet, bhaktau ÷raddhàvatàü karmànadhikàràt -

tàvat karmàõi kurvãta na nirvidyeta yàvatà |
mat-kathà-÷ravaõàdau và ÷raddhà yàvan na jàyate || [BhP 11.20.9] iti |

dharmàn santyajya yaþ sarvàn màü bhajet sa tu sattamaþ [BhP 11.11.32]iti,

sarva-dharmàn parityajya màm ekaü ÷araõaü vraja [Gãtà 18.66] iti,

tyaktvà sva-dharmaü caraõàmbujaü harer
bhajann apakvo |tha patet tato yadi [BhP 1.5.17] 

ity-àdi-vacanebhya iti vivecanãyam ||26||

baladevaþ : kiü ca loka-hitecchur j¤ànã sàvahitaþ syàd ity àha na buddhãti | vidvàn pariniùñhito 'pi karma-saïginàü karma-÷raddhà-jàóya-bhàjàm aj¤ànàü buddhi-bhedaü na janayet | kiü karmab hir aham iva j¤ànenaiva kçtàrtho bhaveti karma-niùñhàtas tad-buddhiü nàpanayed ity arthaþ | kintu svayaü karmasu yuktaþ sàvadhànas tàni samyak sarvàïgopasaühàreõàcaran sarvàõi vihitàni karmàõi yoùayet prãtyà sevayet aj¤àn karmàõi kàrayed ity arthaþ | buddhi-bhede sati karmasu ÷raddhà-nivçtte j¤ànasya cànudayàd ubhaya-vibhraùñàs te syur iti bhàvaþ |

svayaü niþ÷reyasaü vidvàn na vakty aj¤àya karma hi |
na ràti rogiõo 'pathyaü và¤chato 'pi bhiùaktamaþ || [BhP 6.9.5] 

ity ajitoktis tu karma-saïgãtara-paratayà neyà ||26||

__________________________________________________________

BhG 3.27

prakçteþ kriyamàõàni guõaiþ karmàõi sarva÷aþ |
ahaükàra-vimåóhàtmà kartàham iti manyate ||27||

÷rãdharaþ : nanu viduùo 'pi cet karma kartavyaü tarhi vidvad-aviduùoþ ko vi÷eùaþ ? ity à÷aïkyobhayor vi÷eùaü dar÷ayati prakçter iti dvàbhyàm | prakçter guõaiþ prakçti-kàryair indriyaiþ sarva-prakàreõa kriyamàõàni karmàõi | tàny aham eva kartà karomãti manyate | atra hetuþ - ahaükàreõa indriyàdiùv àtmàdhyàsena vimåóha-buddhiþ san ||27||

madhusådanaþ : vidvad-aviduùoþ karmànuùùñhàna-sàmye 'pi kartçtvàbhimàna-tad-abhàvàbhyàü vi÷eùaü dar÷ayan saktàþ karmaõãti-÷lokàrthaü vivçõoti dvàbhyàü prakçter iti | prakçtir màyà sattva-rajas-tamo-guõa-mayã mithyà-j¤ànàtmikà pàrame÷varã ÷aktiþ màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe÷varaü iti ÷ruteþ | tasyàþ prakçter guõair vikàraiþ kàrya-kàraõa-råpaiþ kriyamàõàni laukikàni vaidikàni ca karmàõi sarva÷aþ sarva-prakàrair ahaïkàreõa kàrya-kàraõa-saüghàtàtma-pratyayena vimåóhaþ svaråpa-vivekàsamartha àtmàntaþkaraõaü yasya so
'haïkàra-vimåóhàtmànàtmany àtmàbhimànã tàni karmàõi kartàham iti karomy aham iti manyate kartçtvàdhyàsena | kartàham iti tçn-pratyayaþ | tena na lokàvyaya-niùñhà-khal-artha-tçõàm [Pàõ 2.3.69] iti ùaùñhã-pratiùedhaþ ||27||

vi÷vanàthaþ : nanu yadi vidvàn api karma kuryàt, tarhi vidvad-aviduùoþ ko vi÷eùaþ ? ity à÷aïkya tayor vi÷eùaü dar÷ayati prakçter iti dvàbhyàm | prakçter guõaiþ kàryair indriyaiþ sarva÷aþ sarva-prakàreõa kriyamàõàni yàni karmàõi tàny aham eva kartà karomãty avidvàn manyate ||27||

baladevaþ : karmitva-sàmye 'pi vij¤àj¤ayor vi÷eùam àha prakçter iti dvàbhyàm | ahaükàra-vimåóhàtmà jano 'haü karmàõi karteti manyate | na lokàvyaya-niùñhà iti såtràt ùaùñhã-niùedhaþ | karmàõi laukikàni vaidikàni ca | tàni kãdç÷ànãty àha prakçter ã÷a-màyàyà guõais tat-kàryair ÷arãrendriya-pràõair ã÷vara-pravartitaiþ kriyamàõànãti | idam eva veditavyam - upakrama-vinirõayàt saüvid-vapur-jãvàtmàsmad-arthaþ kartà cànàdi-kàla-viùaya-bhoga-vàsanàkràntas tad-bhogàrthikàü sva-sannihitàü prakçtim à÷liùñas tat-kàryeõàhaïkàreõa vimåóhàtmà tàdç÷a-sva-vij¤àna-÷ånyaþ ÷arãràdy-ahaü-bhàvavàn pràkçtaiþ ÷arãràdibhir ã÷ena ca siddhàni
karmàõi mayaivaikena kçtànãti manyate | kartur àtmano yat kartçtvaü tat kila dehàdibhis tribhiþ paramàtmanà ca sarva-pravartakena ca siddhyati | na tv ekena jãvenaiva | tac ca mayaiva siddhyatãti jãvo yan manyate tad ahaïkàra-vimauóhyàd eva - adhiùñhànaü tathà karthà [Gãtà 18.14] ity àdikàc caramàdhyàya-vàkya-trayàt | kàrya-kàraõa-kartçtve hetuþ prakçtir ucyate [Gãtà 13.18] ity atra ÷arãrendriyàdi-kartçtvaü prakçter iti yad varõayiùyate, tatràpi kevalàyàs tasyàs tan na ÷akyaü mantum | puruùa-saüsargeõaiva tat-pravçtter aïgãkàràt | tata÷ ca puruùasya kartçtvam avarjanãyam iti vyàkhyàsyate ||27||

__________________________________________________________

BhG 3.28

tattvavit tu mahà-bàho guõa-karma-vibhàgayoþ |
guõà guõeùu vartanta iti matvà na sajjate ||28||

÷rãdharaþ : vidvàüs tu na tathà manyate ity àha tattvavid iti | nàhaü guõàtmaka iti guõebhya àtmano vibhàgaþ | na me karmàõãti karmabhyo 'py àtmano vibhàgaþ | tayor guõa-karma-vibhàgayor yas tattvaü vetti sa tu na kartçtvàbhinive÷aü na karoti | tatra hetuþ - guõà iti | guõà indriyàõi guõeùu viùayeùu vartante nàham iti matvà ||28||

madhusådanaþ : vidvàüs tu tathà na manyata ity àha tattvavid iti | tattvaü  yàthàtmyaü vettãti tattvavit | tu-÷abdena tasyàj¤àd vai÷iùñyam àha | kasya tattvam ity ata àha guõa-karma-vibhàgayoþ | guõà dehendriyàntaþ-karaõàny ahaïkàràspadàni karmàõi ca teùàü vyàpàra-bhåtàni mama-kàràspadànãti guõa-karmeti dvandvaikavad bhàvaþ | vibhajyate sarveùàü jaóànàü vikàriõàü bhàsakatvena pçthag bhavatãti vibhàgaþ sva-prakà÷a-j¤àna-råpo 'saïga àtmà | guõa-karma ca vibhàga÷ ceti dvandvaþ | tayor guõa-karma-vibhàgayor bhàsya-bhàsakayor jaóa-caitanyayor vikàri-nirvikàrayos tattvaü yàthàtmyaü yo vetti sa guõàþ karaõàtmakà guõeùu
viùayeùu pravartante vikàritvàn na tu nirvikàra àtmeti matvà na sajjate saktiü kartçtvàbhinive÷am atattvavid iva na karoti | he mahàbàho ! iti sambodhayan sàmudrikokta-sat-puruùa-lakùaõa-yogitvàn na pçthag-jana-sàdhàraõyena tvam avivekã bhavitum arhasãti såcayati |

guõa-vibhàgasya karma-vibhàgasya ca tattvavid iti và | asmin pakùe guõa-karmaõor ity etàvataiva nirvàhe vibhàga-padasya prayojanaü cintyam ||28|| 

vi÷vanàthaþ : guõa-karmaõor yau vibhàgau tayos tattvaü vettãti saþ | tatra guõa-vibhàgaþ sattva-rajas-tamàüsi | karma-vibhàgaþ sattvàdi-kàrya-bhedà devatendriya-viùayàþ | tayos tattvaü svaråpaü | taj-j¤as tu tattva-vit | guõà devatàþ prayojyànãndriyàõi cakùur-àdãni guõeùu råpàdiùu viùayeùu vartante | ahaü tu na guõaþ, nàpi guõa-kàryaþ ko 'pi, nàpi guõeùu guõa-kàryeùu teùu me ko 'pi sambandha iti matvà vidvàüs tu na sajjate ||28||

baladevaþ : vij¤as tu na tathety àha tattva-vit tv iti | guõa-vibhàgasya karma-vibhàgasya ca tattva-vit | guõebhya indriyebhyaþ karmabhya÷ ca tat-kçtebhyo yaþ svayasa vibhàgo bhedas tasya tattvaü svaråpaü tat-tad-vaidharmya-paryàlocanayà yo nàhaü guõa-karma-vapuþ iti vettãty arthaþ | sa hi guõà indriyàõi guõeùu ÷abdàdiùu viùayeùu tat-tad-devatà-preritàni pravartante tàn prakà÷ayanti | ahaü tv asaïga-vij¤ànànandatvàt tad-bhinno, na teùu tàdråpyeõa varte, na tàn prakà÷ayàmãti matvà teùu na sajjante | kintv àtmany eva sajjate | atràpi matvety anena kartçtvaü jãvasyoktaü bodhyam ||28||

__________________________________________________________

BhG 3.29

prakçter guõa-saümåóhàþ sajjante guõa-karmasu |
tàn akçtsna-vido mandàn kçtsna-vin na vicàlayet ||29||

÷rãdharaþ : na buddhi-bhedam ity upasaüharati prakçter iti | ye prakçter guõaiþ sattvàdibhiþ saümåóhàþ santaþ guõeùv indriyeùu tat-karmasu ca sajjante | tàn akçtsna-vido mandàn manda-matãn kçtsna-vit sarvaj¤o na vicàlayet ||29||

madhusådanaþ : tad evaü vidvad-aviduùoþ karmànuùñhàna-sàmyena vidvàn aviduùo buddhi-bhedaü na kuryàd ity uktam upasaüharati | prakçteþ pårvoktàyà màyàyà guõaiþ kàryatayà dharmair dehàdibhir vikàraiþ samyaï måóhàþ svaråpàsphuraõena tàn evàtmatvena manyamànàs teùàm eva guõànàü dehendriyàntaþ-karaõànàü karmasu vyàpàreùu sajjante saktiü vayaü kurmas tat-phalàyeti dçóhataràm àtmãya-buddhiü kurvanti ye tàn karma-saïgino 'kçtsna-vido 'nàtmàbhimànino madnàn a÷uddha-cittatvena j¤¨nàdhikàram apràptàn kçtsna-vit paripårõàtmavit svayaü na vicàlayet karma-÷raddhàto na pracyàvayed
ity arthaþ | ye tv amandàþ ÷uddhàntaþ-karaõàs te svayam eva vivekodayena vicalanti j¤ànàdhikàraü pràptà ity abhipràyaþ |

kçtsnàkçtsna-÷abdàv àtmànàtma-paratayà ÷ruty-arthànusàreõa vàrtika-kçdbhir vyàkhyàtau -

     sad evety àdi-vàkyebhyaþ kçtsnaü vastu yato 'dvayam |
     sambhavas tad-viruddhasya kuto 'kçtsnasya vastunaþ ||
     yasmin dçùñe 'py adçùño 'rthaþ sa tad anya÷ ca ÷iùyate |
     tathàdçùñe 'pi dçùñaþ syàd akçtsnas tàdçg ucyate || iti |

anàtmanaþ sàvayavatvàd aneka-dharmavattàc ca kenacid dharmeõa kenacid avayavena và vi÷iùñe tasminn ekasmin ghañàdau j¤àte 'pi dharmàntareõa avayavàntareõa và vi÷iùñaþ sa evàj¤àto 'va÷iùyate | tad anya÷ ca pañàdir aj¤àto ' va÷iùyata eva | tathà tasmin ghañàdàv aj¤àte 'pi pañàdir j¤àtaþ syàd iti taj-j¤àne 'pi tasyànyasya càj¤ànàt tad-aj¤àne ‘py anya-j¤ànàc ca so 'kçtsna ucyate | kçtsnas tv advaya àtmaiva taj-j¤àne kasyacid ava÷eùasyàbhàvàd iti ÷loka-dvayàrthaþ ||29||

vi÷vanàthaþ : nanu yadi jãvà guõebhyo guõa-kàryebhya÷ ca pçthag-bhåtàs tad-asambandhàs tarhi kathaü te viùayeùu sajjanto dç÷yante ? tatràha prakçter guõa-saümåóhàs tad-àve÷àt pràpta-saümohà yathà bhåtàviùño manuùya àtmànaü bhåtam eva manyate, tathaiva prakçti-guõàviùñà jãvàþ svàn guõàn eva manyante | tato guõa-karmasu guõa-kàryeùu viùayeùu sajjante | tàn akçtsna-vido manda-matãn kçtsna-vit sarvaj¤o na vicàlayet | tvaü guõebhyaþ pçthag-bhåto jãvo na tu guõaþ iti vicàraü pràpayituü na yatate, kintu guõàve÷a-nivartakaü niùkàma-karmaiva kàrayet | na hi bhåtàviùño manuùyaþ
na tvaü bhåtaþ kintu manuùya eva iti ÷ata-kçtve 'py upade÷ena na svàsthyam àpadyate, kintu tan-nivartakauùudha-maõi-mantràdi-prayogenaiveti bhàvaþ ||29||

baladevaþ : na buddhi-bhedaü janayed ity etad upasaüharati prakçter iti | prakçter guõena tat-kàryeõàhaïkàreõa måóhà bhåtàve÷a-nyàyena dehàdikam evàtmànaü manyamànà janà guõànàü dehendriyàõàü karmasu vyàpàreùu sajjante | tàn akçtsna-vido 'lpa-j¤àn mandàn àtma-tattva-grahaõàlasàn kçtsna-vit pårõàtma-j¤àno na vicàlayet guõa-karmànyo vi÷uddha-caitanyànandas tvam iti tattvaü gràhayituü necchet, kintu tad-rucim anusçtya vaidika-karmàõi ÷reõyàkramàd àtma-tattva-pravaõaü cikãrsed iti bhàvaþ ||29||

__________________________________________________________

BhG 3.30

mayi sarvàõi karmàõi saünyasyàdhyàtma-cetasà |
nirà÷ãr nirmamo bhåtvà yudhyasva vigata-jvaraþ ||30||

÷rãdharaþ : tad evaü tattva-vido 'pi karma kartavyam | tvaü tu nàdyàpi tattvavit | ataþ karmaiva kurv ity àha mayãti | sarvàõi karmàõi mayi saünyasya samarpya | adhyàtma-cetasà antaryàmy-adhãno 'haü karma karomãti dçùñyà | nirà÷ã niùkàmaþ | ataeva mat-phala-sàdhanaü mad-artham idaü karmety evaü mamatà-÷ånya÷ ca bhåtvà | vigata-jvaras tyakta-÷oka÷ ca bhåtvà ||30||

madhusådanaþ : evaü karmànuùñhàna-sàmye 'py aj¤a-vij¤eyoþ kartçtvàbhinive÷a-tad-abhàvàbhyàü vi÷eùa uktaþ | idànãm aj¤asyàpi mumukùor amumukùv-apekùayà bhagavad-arpaõaü phalàbhisandhy-abhàvaü ca vi÷eùaü vadann aj¤atayàrjunasya karmàdhikàraü draóhayati mayãti | mayi bhagavati vàsudeve parame÷vare sarvaj¤e sarva-niyantari sarvàtmani sarvàõi karmàõi laukikàni vaidikàni ca sarva-prakàràõi adhyàtma-cetasàhaü kartàntaryàmy-adhãnas tasmà eve÷varàya ràj¤a iva bhçtyaþ karmàõi karomãty anayà buddhyà saünyasya samarpya nirà÷ãr niùkàmo nirmamo deha-putra-bhràtràdiùu svãyeùu mamatà-÷ånyo
vigata-jvaraþ | santàpa-hetutvàc choka eva jvara-÷abdenoktaþ | aihika-pàratrika-durya÷o-naraka-pàtàdi-nimitta-÷oka-rahita÷ ca bhåtvà tvaü mumukùur yudhyasva vihitàni karmàõi kurv ity abhipràyaþ | atra bhagavad-arpaõaü niùkàmatvaü ca sarva-karma-sàdhàraõaü mumukùoþ | nirmamatvaü tyakta-÷okatvaü ca yuddha-màtre prakçta iti draùñavyam anyatra mamatà÷okayor aprasaktatvàt ||30||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tvaü mayy adhyàtma-cetasàtmanãty arthaþ | evam adhyàtmam avyayãbhàva-samàsàt | tata÷ ca àtmani yac cetas tad-adhyàtma-cetas tenàtma-niùñhenaiva cetasà, na tu viùaya-niùñhenety arthaþ | mayi karmàõi saünyasya samarpya nirà÷ãr niùkàmo nirmamaþ sarvatra mamatà-÷ånyo yudhyasva ||30||

baladevaþ : mayãti | yasmàd evaü tasmàt pariniùñhitas tvam adhyàtma-cetaþ svàtma-tattva-viùayaka-j¤ànena sarvàõi karmàõi ràj¤i bhçtya iva mayi pare÷e saünyasya samarpayitvà yudhyasva | kartçtvàbhinive÷a-÷ånyaþ | yathà ràja-tantro bhçtyas tad-àj¤ayà karmàõi karoti, tathà mat-tantras tvaü mad-àj¤ayà tàni kuru lokàn saüjighçkùuþ | àtmani yac cetas tad adhyàtma-cetas tena | vibhakty-arthe 'vyayãbhàvaþ | nirà÷ãþ svàmy-àj¤ayà karomãti tat-phalecchà-÷ånyaþ | ataeva mat-phala-sàdhanàni mad-artham amåni karmàõãty evaü mamatva-varjjitaþ | vigata-jvaras tyakta-bandhu-vadha-nimittaka-santàpa÷ ca bhåtveti | arjunasya kùatriyatvàd yudhyasvety uktam | svà÷rama-vihitàni
karmàõi mumukùubhiþ kàryàõãti vàkyàrthaþ ||30||

__________________________________________________________

BhG 3.31
ye me matam idaü nityam anutiùñhanti mànavàþ |
÷raddhàvanto 'nasåyanto mucyante te 'pi karmabhiþ ||31||

÷rãdharaþ : evaü karmànuùñhàne guõam àha ye ma iti | mad-vàkye ÷raddhàvanto |nasåyanto duþkhàtmake karmaõi pravartayatãti doùa-dçùñim akurvanta÷ ca me madãyam idaü matam anutiùñhanti te 'pi ÷anaiþ karma kurvàõàþ samyag j¤ànivat karmabhir mucyante ||31||

madhusådanaþ : phalàbhisandhi-ràhityena bhagavad-arpaõa-buddhyà bhagavad-arpaõa-buddhyà vihita-karmànuùñhànaü sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa mukti-phalam ity àha ye ma iti | idaü phalàbhisandhi-ràhityena vihita-karmàcaraõa-råpaü mama matam nityam nitya-veda-bodhitatvenànàdi-paramparà-gatam àva÷yakam iti và sarvadeti và | mànavàþ manuùyà ye kecin manuùyàdhikàritvàt karmaõàü ÷raddhàvantaþ ÷àstràcàryopadiùñe 'rthe 'nanubhåte 'py evam evaitad iti vi÷vàsaþ ÷raddhà tadvantaþ | anasåyanto guõeùu doùàviùkaraõam asåyà | sà ca duþkhàtmake karmaõi màü pravartayann akàruõiko 'yam ity evaüråpà prakçte prasaktà
tàm asåyàü mayi gurau vàsudeve sarva-suhçdy akurvanto ye 'nutiùñhanti te 'pi sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa samyag-j¤ànivan tmucyante karmabhir dharmàdharmàkhyaiþ ||31||

vi÷vanàthaþ : sva-kçtopade÷e pravartayitum àha ye ma iti ||31||

baladevaþ : ÷ruti-rahasye svamate 'nuvartinàü phalaü vadan tasya ÷raiùñhyaü vya¤jayati ye ma iti | nityaü sarvadà ÷ruti-bodhitatvenànàdi-pràptaü và | ÷raddhàvanto dçóha-vi÷vastàþ | anasåyanto mocakatva-guõavati tasmin kim amunà ÷rama-bahulena niùphalena karmaõety evaü doùàropa-÷ånyàþ | te 'pãty apir avadhàraõe | yad và, ye mamedaü matam anutiùñhanti ye cànuùñhàtum a÷aknuvanto 'pi tatra ÷raddhàlavaþ, ye ca ÷raddhàlavo 'pi tan nàsåyante te 'pãty arthaþ | sàmpratànuùñhànàbhàve 'pi tasmin ÷raddhayànasåyayà ca kùãõa-doùàs te kiücit prànte tad anuùñhàya mucyante iti bhàvaþ
||31||

__________________________________________________________

BhG 3.32

ye tv etad abhyasåyanto nànutiùñhanti me matam |
sarva-j¤àna-vimåóhàüs tàn viddhi naùñàn acetasaþ ||32||

÷rãdharaþ : vipakùe doùam àha ye tv etad iti | ye tu nànutiùñhanti tàn acetaso viveka-÷ånyàn ataeva sarvasmin karmaõi brahma-viùaye ca yaj j¤ànaü tatra vimåóhàn naùñàn viddhi ||32||

madhusådanaþ : evam anvaye guõam uktvà vyatireke doùam àha ye tv iti | tu-÷abdaþ ÷raddàvad-vaidharymyam a÷raddhàü såcayati | tena ye nàstikyàd a÷raddadhànà abhyasåyanto doùam udbhàvayanta etan mama mataü nànuvartante tàn acetaso duùña-cittàn ataeva sarva-j¤àna-vimåóhàn sarvatra karmaõi brahmaõi sa-guõe nirguõe ca yaj j¤ànaü tatra vividhaü pramàõataþ prameyataþ prayojanata÷ ca måóhàn sarva-prakàreõàyogyàn naùñàn sarva-puruùàrtha-bhraùñàn viddhi jànãhi ||32|| 

vi÷vanàthaþ : vipakùe doùam àha ye tv iti |

baladevaþ : vipakùe doùam àha ye tv etad iti | ye tu nànutiùñhanti tàn acetaso viveka-÷ånyàn ataeva sarvasmin karmaõi brahma-viùaye ca yaj j¤ànaü tatra vimåóhàn naùñàn viddhi ||32||

__________________________________________________________

BhG 3.33

sadç÷aü ceùñate svasyàþ prakçter j¤ànavàn api |
prakçtiü yànti bhåtàni nigrahaþ kiü kariùyati ||33||

÷rãdharaþ : nanu tarhi mahà-phalatvàd indriyàõi nigçhya niùkàmàþ santaþ sarve 'pi svadharmam eva kiü nànutiùñhanti ? tatràha sadç÷am iti | prakçtiþ pràcãna-karma-saüskàràdhãnaþ svabhàvaþ | svasyàþ svakãyàyàþ prakçteþ svabhàvasya sadç÷am anuråpam eva guõa-doùa-j¤ànavàn api ceùñate | kiü punar vaktavyam aj¤a÷ ceùñata iti | yasmàd bhåtàni sarve 'pi pràõinaþ prakçtiü yànty anuvartante | evaü ca sati indriya-nigrahaþ kiü kariùyati ? prakçter balãyastvàd ity arthaþ ||33||

madhusådanaþ : nanu ràj¤a iva tava ÷àsanàtikrame bhayaü pa÷yantaþ katham asåyantas tava mataü nànuvartante kathaü và sarva-puruùàrtha-sàdhane pratikålà bhavantãty ata àha sadç÷am iti | prakçtir nàma pràg-janma-kçta-dharmàdharma-j¤ànecchàdi-saüskàro vartamàna-janmany abhivyaktaþ sarvato balavàn taü vidyà-karmaõã samanvàrabhete pårva-praj¤à ca iti ÷ruti-pramàõakaþ | tasyàþ svakãyàyàþ prakçteþ sadç÷am anuråpam eva sarvo jantur j¤ànavàn brahmavid api pa÷v-àdibhi÷ càvi÷eùàt iti nyàyàt | guõa-doùa-j¤ànavàn và ceùñate kiü punar mårkhaþ | tasmàd bhåtàni sarve pràõinaþ prakçtiü yànty anuvartante
puruùàrtha-bhraü÷a-hetu-bhåtàm api | tatra mama và ràj¤o và nigrahaþ kiü kariùyati | ràgautkañyena duritàn nivartayituü na ÷aknotãty arthaþ | mahà-naraka-sàdhanatvaü j¤àtvàpi durvàsanà-pràbalyàt pàpeùu pravartamànà na mac-chvàsanàtikrama-doùàd bibhyatãti bhàvaþ ||3.33||

vi÷vanàthaþ : nanu ràj¤a iva tava parame÷varasya matam ananutiùñhanto ràja-kçtàd iva tva-kçtàn nigrahàt kiü na vibhàti ? satyam | ye khalu indriyàõi càrayanto vartante, te vivvekino 'pi ràj¤aþ parame÷varasya ca ÷àsanaü mantuü na ÷aknuvanti | tathaiva teùàü svabhàvo 'bhåd ity àha sadç÷am iti | j¤ànavàn api evaü pàpe kçte saty evaü narako bhaviùyaty evaü ràja-daõóo bhaviùyati | evaü durya÷a÷ ca bhaviùyatãti vivekavàn api svasyàþ prakçteþ cirantana-pàpàbhyàsottha-duþkha-bhàrasya sadç÷am anuråpam eva ceùñate | tasmàt prakçtiü svabhàvaü yànty anusaranti | tatra nigrahas tac-chàstra-dvàrà mat-kçto ràja-kçto
và tenà÷uddha-cittàn ukta-lakùaõo niùkàma-karma-yogaþ ÷uddha-cittàn j¤àna-yoga÷ ca saüskartuü prabodhayituü ca ÷aknoti, na tv atyantà÷uddha-cittàn, kintu tàn api pàpiùñha-svabhàvàn yàdçcchika-mat-kçpottha-bhakti-yoga eva uddhartuü prabhavet | yad uktaü skànde -

     aho dhanyo 'si devarùe kçpayà yasya te kùaõàt |
     nãco 'py utpulako lebhe lubdhako ratim ucyate ||33||

baladevaþ : nanu sarve÷varasya te matam atikramatàü daõóaþ ÷àstreõocyate tasmàt te kim u na bibhyati ity àha sadç÷am iti | prakçtir anàdi-kàla-pravçttyà sva-durvàsanà tasyàþ svãyàyàþ sadç÷am anuråpam eva j¤ànavàn ÷àstroktaü daõóaü jànann api jana÷ ceùñate pravartate kim utàj¤aþ | tato bhåtàni sarve janàþ prakçtiü puruùàrtha-vibhraü÷a-hetu-bhåtàm api tàü yànty anusaranti | tatra nigrahaþ ÷àstra-j¤àno 'pi daõóaþ sat-prasaïga-÷ånyasya kiü kariùyati ? durvàsanàyàþ pràbalyatàü nivartayituü na ÷akùyatãty arthaþ | sat-prasaïga-sahitasya tu tàü prabalàm api nihanti - santa
evàsya chindanti mano-vyasanam uktibhiþ [BhP 11.26.26] ity àdi smçtibhyaþ ||33||

__________________________________________________________

BhG 3.34

indriyasyendriyasyàrthe ràga-dveùau vyavasthitau |
tayor na va÷am àgacchet tau hy asya paripanthinau ||34||

÷rãdharaþ : nanv evaü prakçty-adhãneva cet puruùasya pravçttis tarhi vidhi-niùedha-÷àstrasya vaiyarthyaü pràptam ity à÷aïkyàha indriyasyeti | indriyasyendriyasyeti-vãpsayà sarveùàm indriyàõàü praty ekam ity uktam | arthe sva-sva-viùaye 'nukåle ràgaþ pratikåle dveùa ity evaü ràga-dveùau vyavasthitàv ava÷yaü bhàvinau | tata÷ ca tad-anuråpà pravçttir iti bhåtànàü prakçtiþ | tathàpi tayor va÷avartã na bhaved iti ÷àstreõa niyamyate | hi yasmàd | asya mumukùos tau parinpanthinau pratipakùau | ayaü bhàvaþ - viùaya-smaraõàdinà ràga-dveùaàv utpàdyànavahitaü puruùam anarthe 'tigambhãre
srotasãva prakçtir balà pravartayati | ÷àstraü tu tataþ pràg eva viùayeùu ràga-dveùa-pratibandhake parame÷vara-bhajanàdau taü pravartayati | tata÷ ca gambhãra-srotaþ-pàtàt pårvam eva nàvam à÷rita iva nànarthaü pràpnoti | tad evaü svàbhàvikã pa÷v-àdi-sadç÷ãü pravçttiü tyaktvà dharme pravartitavyam ity uktam ||34||

madhusådanaþ : nanu sarvasya pràõi-vargasya prakçti-va÷a-vartitve laukika-vaidika-puruùakàra-viùayàbhàvàd vidhi-niùedhàrthakyaü pràptaü, na ca prakçti-÷ånyaþ ka÷cid asti yaü prati tad-arthavattvaü syàd ity ata àha indriyasyendriyasyàrthe iti | indriyasyendriyasyeti vãpsayà sarveùàm indriyàõàm arthe viùaye ÷abde spar÷e råpe gandhe ca | evaü karmendriya-viùaye 'pi vacanàdàv anukåle ÷àstra-niùiddhe 'pi ràgaþ pratikåle ÷àstra-vihite 'pi dveùa ity evaü pratãndriyàrthaü ràga-dveùau vyavasthitàv ànukålya-pràtikålya-vyavasthayà sthitau na tv aniyamena sarvatra tau bhavataþ | tatra puruùakàrasya ÷àstrasya càyaü
viùayo yat tayor va÷aü nàgacched iti | kathaü yà hi puruùasya prakçtiþ sà balavad aniùñànubandhitva-j¤ànàbhàva-sahakçteùña-sàdhanatva-j¤àna-nibandhanaü ràgaü puraskçtyaiva ÷àstra-niùiddhe kala¤ja-bhakùaõàdau pravartayati | tathà balavad-aniùñànubandhitva-j¤ànàbhàva-sahakçteùña-sàdhanatva-j¤àna-nibandhanaü ràgaü puraskçtyaiva ÷àstra-niùiddhe kala¤ja-bhakùaõàdau pravartayati | tatra ÷àstreõa pratiùiddhasya balavad aniùñànubandhitve j¤àpite sahakàrya-bhàvàt kevalaü dçùñeùña-sàdhanatàj¤ànaü madhu-viùa-saüpçktànna-bhojana iva tatra na ràgaü
janayituü ÷aknoti | evaü vihitasya ÷àstreõa balavad iùñànubandhitve bodhite sahakàrya-bhàvàt kevalam aniùña-sàdhanatva-j¤ànaü bhojanàdàv iva tatra na dveùaü janayituü ÷aknoti | tata÷ càpratibaddhaü ÷àstraü vihite puruùaü pravartayati niùiddhàc ca nivartayatãti ÷àstrãya-viveka-vij¤àna-pràbalyena svàbhàvika-ràga-dveùayoþ kàraõopamardenopamardàn na prakçtir viparãta-màrge puruùaü ÷àstra-dçùñiü pravartayituü ÷aknotãti na ÷àstrasya puruùakàrasya ca vaiyarthya-porasaïgaþ |

tayo ràga-dveùayor va÷aü nàgacchet tad-adhãno na pravarteta nivarteta và kintu ÷àstrãya-tad-vipakùa-j¤ànena tat-kàraõa-vighañana-dvàrà tau nà÷ayet | hi yasmàt tau ràga-dveùau svàbhàvika-doùa-prayuktàv asya puruùasya ÷reyo 'rhtinaþ paripanthinau ÷atrå ÷reyo-màrgasya vighna-kartàrau dasyå iva pathikasya | idaü ca dvayà ha pràjàpatyà devà÷ càsurà÷ ca tataþ kànãyasà eva devà jyàyasà asuràs ta eùu lokeùv aspardhanta ity àdi-÷rutau svàbhàvika-ràga-dveùa-nimitta-÷àstra-viparãta-pravçttim asuratvena ÷àstrãya-pravçttiü ca devatvena niråpya vyàkhyàtam ativistareõety uparamyate ||34||

vi÷vanàthaþ : yasmàd duþsvabhàveùu lokeùu vidhi-niùedha-÷àstraü na prabhavati, tasmàd yàvat pàpàbhyàsottha-duþsvabhàvo nàbhåt tàvad yatheùñam indriyàõi na càrayed ity àha indriyasendriyasyeti vãpsà pratyekam | sarvendriyàõàm arthe sva-sva-viùaye para-strã-màtra-gàtra-dar÷ana-spar÷ana-tat-sampradànaka-dravya-dànàdau ÷àstra-niùiddhe 'pi ràgas tathà guru-vipra-tãrthàtithi-dar÷ana-spar÷ana-paricaraõa-tat-sampradànaka-dhana-vitaraõàdau ÷àstra-vihite 'pi dveùa ity etau vi÷eùaõàvasthitau vartete | tayor va÷am adhãnatvaü na pràpnuyàt | yad và, indriyàrthe strã-dar÷anàdau ràgas tat-pratighàte kenacit kçte sati dveùa ity asya puruùàrtha-sàdhakasya kvacit tu mano 'nukåle 'rthe surasa-snigdhànnàdau
ràgo manaþ pratikåle 'rthe virasa-rukùànnàdau dveùas tathà sva-putràdi-dar÷ana-÷ravaõàdau ràgo vairi-putràdi-dar÷ana-÷ravaõàdau dveùaþ | tayor va÷aü na gacched ity vyàcakùate ||34||

baladevaþ : nanu prakçty-adhãnà cet puüsàü pravçttis tarhi vidhi-niùedha-÷àstre vyartha iti cet tatrhà indriyasyendriyasyeti | vãpsayà sarveùàm ity uktam | tata÷ ca j¤ànendriyàõàü ÷rotràdãnàm arthe viùaye ÷abdàdau, karmendriyàõàm ca vàg-àdãnàm arthe vacanàdau ràgaþ, pratikåle ÷àstra-vihite 'pi sat-sambhàùaõa-sat-sevana-sat-tãrthàgamanàdau dveùa ity evaü ràga-dveùau vyavasthitau cànukålya-pràtikålye vyavasthayà sthitau bhavato na tv aniyamenety arthaþ | yadyapi tad-anuguõà pràõinàü pravçttis tathàpi ÷reyo-lipsur janas tayo ràga-dveùayor va÷aü nàgacchet | hi yasmàt tàv asya paripanthinau vighna-kartàrau bhavataþ pànthasyeva dasyå | etad uktaü bhavati -
 anàdi-kàla-pravçttà hi vàsanà niùñhànubandhitva-j¤ànàbhàva-sahakçteneùña-sàdhanatva-j¤ànena niùiddhe 'pi para-dàra-sambhàùaõàdau ràgam utpàdya puüsaþ pravartayati | tatheùña-sàdhanatva-j¤ànàbhàva-sahakçtenàniùña-sàdhanatva-j¤ànena vihite 'pi sat-sambhàùaõàdau dveùam utpàdya tatas tàn nivartayati | ÷àstraü kila sat-prasaïga-÷rutam aniùñànubhandhitva-bodhanena niùiddhàn mano 'nukålàd api nivartayati dveùam utpàdya | iùñànubandhitva-bodhanena vihite manaþ-pratikåle 'pi ràgam utpàdya pravartayatãti na vidhi-niùedha-÷àstrayor vaiyarthyam iti ||34||

__________________________________________________________

BhG 3.35

÷reyàn sva-dharmo viguõaþ para-dharmàt svanuùñhitàt |
sva-dharme nidhanaü ÷reyaþ para-dharmo bhayàvahaþ ||35||

÷rãdharaþ : tarhi sva-dharmasya yuddhàder duþkha-råpasya yathàvat kartum a÷akyatvàt para-dharmasya càhiüsàdeþ sukaratvàd dharmatvàvi÷eùàc ca tatra pravartitum icchantaþ praty àha ÷reyàn iti | kiücid aïga-hãno 'pi sva-dharmaþ ÷reyàn pra÷asyataraþ | svanuùñhitàt sakalàïga-sampårtyà kçtàd api para-dharmàt sakà÷àt | tatra hetuþ - sva-dharme yuddhàdau pravartamànasya nidhanaü maraõam api ÷reùñhaü svargàdi-pràpakatvàt | para-dharmas tu bhayàvaho niùiddhatvena naraka-pràpakatvàt ||35||

madhusådanaþ : nanu svàbhàvika-ràga-dveùa-prayukta-pa÷v-àdi-sàdhàraõa-pravçtti-prahàõena ÷àstrãyam eva karma kartavyaü cet tarhi yat sukaraü bhikùà÷anàdi tad eva kriyatàü kim ati-duþkhàvahena yuddhenety ata àha ÷reyàn iti | ÷reyàn pra÷asyataraþ sva-dharmo yaü varõà÷ramaü và prati yo vihitaþ sa tasya sva-dharmo viguõo 'pi sarvàïgopasaühàram antareõa kçto 'pi para-dharmàt svaü praty avihitàt svanuùñhitàt sarvàïgopasaühàreõa sampàditàd api | na hi vedàtirikta-màna-gamyo dharmaþ, yena para-dharme 'py anuùñheyo dharmatvàt sva-dharmavad ity anumànaü tatra mànaü syàt |  codana-lakùaõo 'rtho dharmaþ
iti nyàyàt | ataþ sva-dharme kiücid aïga-hãne 'pi sthitasya nidhanaü maraõam api ÷reyaþ pra÷asyataraü para-dharma-sthasya jãvitàd api | sva-dharma-sthasya nidhanaü hãha-loke kãrtyàvahaü para-loke ca svargàdi-pràpakam | para-dharmas tu ihàkãrti-karatvena paratra naraka-pradatvena ca bhayàvaho yato 'to ràga-dveùàdi-prayukta-svàbhàvika-pravçttivat para-dharmo 'pi heya evety arthaþ |

evaü tàvad bhagavan-matàïgãkàriõàü ÷reyaþ-pràptis tad-anaïgãkàriõàü ca ÷reyo-màrga-bhraùñatvam uktam | ÷reyo-màrga-bhraü÷ena phalàbhisandhi-pårvaka-kàmya-karmàcaraõe ca kevala-pàpa-màtràcaraõe ca bahåni kàraõàni kathitàni ye tv etad abhyasåyanta ity àdinà | tatràyaü saïgraha-÷lokaþ -

     ÷raddhà-hànis tathàsåyà duùña-cittatvam åóhate |
prakçter va÷a-vartitvaü ràga-dveùau ca puùkalau |
para-dharma-rucitvaü cety uktà durmàrga-vàhakàþ |||35||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca yuddha-råpasya yathàvad ràga-dveùàdi-ràhityena kartum a÷akyatvàt para-dharmasya càhiüsàdeþ sukaratvàd dharmatvàvi÷eùàc ca tatra pravartitum icchantaü praty àha ÷reyàn iti | viguõaþ kiücid doùa-vi÷iùño 'pi samyag anuùñhàtum a÷akyo 'pi para-dharmàt svanuùñhitàt sàdhv evànuùñhàtuü ÷akyàd api sarva-guõa-pårõàd api sakà÷àt ÷reyàn | tatra hetuþ - svadharma ity àdi | 

vidharmaþ para-dharma÷ ca 
àbhàsa upamà chalaþ |
adharma-÷àkhàþ pa¤cemà 
dharma-j¤o 'dharmavat tyajet || [BhP 7.15.12] iti saptamokteþ ||35||

baladevaþ : nanu sva-prakçti-nirmitàü ràga-dveùa-mayãü pa÷v-àdi-sàdhàraõãü pravçttiü vihàya ÷àstrokteùu dharmeùu vartitavyam ity uktam | dharma-hçd-vi÷uddhau tàdç÷a-pravçttir nivartena, dharmà÷ ca yuddhàdivad ahiüsàdayo 'pi ÷àstreõoktàþ | tasmàd ràga-dveùa-ràhityena kartum a÷akyàd yuddhàder ahiüsà-÷ilo¤cha-vçtti-lakùaõo dharma uttama iti cet tatràha ÷reyàn iti | 

yasya varõasyà÷ramasya ca yo dharmo vedena vihitaþ, sa ca viguõaþ kiücid aïga-vikalo 'pi svanuùñhità sarvàïgopasaühàreõàcaritàd api para-dharmàt ÷reyàn | yathà bràhmaõasyàhiüsàdiþ sva-dharmaþ kùatriyasya ca yuddhàdiþ | na hi dharmo vedàtiriktena pramàõena gamyate | cakùur bhinnendriyeõeva råpam | yathàha jaiminiþ - codanà-lakùaõo dharmaþ iti | tatra hetuþ - svadharme nidhanaü maraõaü ÷reyaþ pratyavàyàbhàvàt para-janmani dharmàcaraõa-sambhavàc ceùña-sàdhakam ity arthaþ | para-dharmas tu bhayàvaho 'niùña-janakaþ | taü praty avihitatvena pratyavàya-sambhavàt |
na ca para÷uràme vi÷vàmitre cavyabhicàraþ | tayos tat-tat-kulotpannàv api tat tac-coru-mahimnà tat-karmodayàt | tathàpi vigànaü kaùñaü ca tayoþ smaryate | ataeva droõàdeþ kùàtra-dharmo 'sakçd vigãtaþ | 

nanu daivaràtyàdeþ kùatriyasya pàrivràjyaü ÷råyate tataþ katham ahiüsàdeþ para-dharmatvam iti cet satyaü, pårva-pårvà÷rama-dharmaiþ kùãõa-vàsanayà pàrivràjyàdhikàre sati taü praty ahiüsàdeþ sva-dharmatvena vihitatvàt | ataeva sva-dharme sthitasyeti yojyate ||35||

__________________________________________________________

BhG 3.36

arjuna uvàca
atha kena prayukto 'yaü pàpaü carati påruùaþ |
anicchann api vàrùõeya balàd iva niyojitaþ ||36||

÷rãdharaþ : tayor na va÷am àgacchet [Gãtà 3.34] ity uktam | tad etad a÷akyaü manvàno 'rjuna uvàca atheti | vçùõer vaü÷e avatãrõo vàrùõeyaþ | he vàrùõeya ! anartha-råpaü pàpaü kartum icchann api kena prayuktaþ prerito 'yaü puruùaþ pàpaü carati ? kàma-krodhau viveka-balena niruddhato 'pi puruùasya punaþ pàpe pravçtti-dar÷anàt | anyo 'pi tayor målabhåtaþ ka÷cit pravartako bhaved iti sambhàvanayà pra÷naþ ||36||

madhusådanaþ : tatra kàmya-pratiùiddha-karma-pravçtti-kàraõam apanudya bhagavan-matam anuvartituü tat-kàraõàvadhàraõàya arjuna uvàca atheti | dhyàyato viùayàn puüsaþ ity àdinà pårvam anartha-målam uktam | sàmprataü ca prakçter guõa-saümåóhà ity àdinà bahu-vistaraü kathitam | tatra kiü sarvàõy api sama-pràdhànyena kàraõàni | athavaikam eva mukhyaü kàraõam itaràõi tu tat-sahakàrãõi kevalam | tatràdye sarveùàü pçthak pçthaï nivàraõe mahàn prayàsaþ syàt | antye tv ekasminn eva niràkçte kçta-kçtyatà syàd ity ato bråhi me kena hetunà prayuktaþ prerito 'yaü tvan-matànanuvartã sarva-j¤àna-vimåóhaþ puruùaþ pàpam anarthànubandhi
sarvaü phalàbhisandhi-puraþ-saraü kàmyaü citràdi ÷atru-vadha-sàdhanaü ca ÷yanàdi pratiùiddhaü ca kala¤ja-bhakùaõàdi bahu-vidhaü karmàcarati svayaü kartum anicchann api na tu nivçtti-lakùaõaü parama-puruùàrthànubandhi tvad-upadiùñaü karmecchann api karoti | na ca pàratantryaü vinetthaü sambhavati | ato yena balàd iva niyojito ràj¤eva bhçtyas tvan-mata-viruddhaü sarvànarthànubandhitvaü jànann api tàdç÷aü karmàcarati tam anartha-màrga-pravartakaü màü prati bråhi j¤àtvà samucchedàyety arthaþ | he vàrùõeya vçùõi-vaü÷e man-màtàmaha-kule
kçpayàvatãrõeti sambodhanena vàrùõeyã-suto 'haü tvayà nipekùaõãya iti såcayati ||36||

vi÷vanàthaþ : yad uktaü ràga-dveùau vyavasthitàv [Gãtà 3.34] ity atra ÷àstra-niùiddhe |pãndriyàrthe para-strã-sambhàùaõàdau ràga ity atra pçcchati atheti | kena prayojaka-kartrànicchann api vidhi-niùedha-÷àstràrtha-j¤ànavattvàt pàpe pravartitum icchà-rahito 'pi balàd iveti prayojaka-preraõa-va÷àt prayojyasyàpãcchà samyag utpadyate iti bhàvaþ ||36||

baladevaþ : indriyasya ity àdau ÷àstra-niùiddhe 'pi para-dàra-sambhàùaõàdau ràgo vyavasthita iti yad uktaü tatràrjunaþ pçcchati atha keneti | he vàrùõeya vçùõi-vaü÷odbhava ! ÷ubhàdibhya÷ ceti prayuktaþ preritaþ pàpaü carati niùedha-÷àstràrtha-j¤ànàt tac-caritam anicchann api balàd iveti | prayojakecchàpannatayà prayojye 'pãcchà prajàyate | sa kim ã÷varaþ, pårva-saüskàro và ? tatràdyaþ sàkùitvàt kàruõikatvàc ca na pàpe prerakaþ | na ca paro jaóatvàd iti pra÷nàrthaþ ||36||

__________________________________________________________

BhG 3.37

÷rã-bhagavàn uvàca
kàma eùa krodha eùa rajo-guõa-samudbhavaþ |
mahà÷ano mahà-pàpmà viddhy enam iha vairiõam ||37||

÷rãdharaþ : atrottaraü ÷rã-bhagavàn uvàca kàma eùa krodha eùa iti | yas tvayà pçùño hetur eva kàma eva | nanu krodho 'pi pårvaü tvayoktam indriyasyendriyasyàrtha ity atra | satyam | nàsau tataþ pçthak | kintu krodho 'py eùaþ | kàma eva hi kenacit pratihataþ krodhàtmanà pariõamate | pårvaü pçthaktvenokto 'pi krodha-kàmaja evety abhipràyeõa ekãkçtyocyate | rajo-guõàt samudbhavatãti tathà | anena sattva-vçddhyà rajasi kùayaü nãte sati kàmo na jàyata iti såcitam | enaü kàmam iha mokùa-màrge vairiõaü viddhi | ayaü ca vakùyamàõa-krameõa hantavya eva | yato nàsau dànena sandhàtuü ÷akya ity àha mahà÷anaþ | mahad-a÷anaü
yasya saþ | duùpåra ity arthaþ | na ca sàmnà sandhàtuü ÷akyaþ | yato mahà-pàpmà 'tyugraþ ||37||

madhusådanaþ : evam arjunena pçùñe atho khalv àhuþ kàma-maya evàyaü puruùa iti, àtmaivedam agra àsãd eka eva so 'kàmayata jàyà me syàd atha prajàyeyàtha vittaü me syàd atha karma kurvãya ity àdi-÷ruti-siddham uttaram ÷rã-bhagavàn uvàca kàma iti | yas tvayà pçùño hetur balàd anartha-màrge pravartakaþ sa eùa kàma eva mahàn ÷atruþ | yan-nimittà sarvànartha-pràptiþ pràõinàm | 

nanu krodho 'py abhicàràdau pravartako dçùña ity ata àha krodha eùaþ | kàma eva kenacid dhetunà pratihataþ krodhatvena pariõamate 'taþ krodho 'py eùa kàma eva | etasminn eva mahà-vairiõi nivàrite sarva-puruùàrtha-pràptir ity arthaþ | tan-nivàraõopàya-j¤ànàya tat-kàraõam àha rajo-guõa-samudbhavaþ | duþkha-pravçtti-balàtmako rajo-guõa eva samudbhavaþ kàraõaü yasya | ataþ kàraõànuvidhàyitvàt kàryasya so 'pi tathà | yadyapi tamo-guõo 'pi tasya kàraõaü tathàpi duþkhe pravçttau ca rajasa eva pràdhànyàt tasyaiva nirde÷aþ | etena sàttvikyà vçttyà rajasi kùãõe so 'pi kùãyata ity uktam | 

athavà tasya katham anartha-màrge pravartakatvam ity ata àha rajo-guõasya pravçttyàdi-lakùaõasya samudbhavo yasmàt | kàmo hi viùayàbhilàùàtmakaþ svayam udbhåto rajaþ pravartayan puruùaü duþkhàtmake karmaõi pravartayati | tenàyam ava÷yaü hantavya ity abhipràyaþ | 

nanu sàma-dàna-bheda-daõóà÷ catvàra upàyàs tatra prathama-trikasyàsambhave caturtho daõóaþ prayoktavyo na tu hañhàd evety à÷aïkya trayàõàm asambhavaü vaktuü vi÷inaùñi mahà÷ano mahà-pàpmeti | mahad a÷anam asyeti mahà÷anaþ |

yat pçthivyàü vrãhi-yavaü hiraõyaü pa÷avaþ striyaþ | 
nàlam ekasya tat sarvam iti matvà ÷amaü vrajet || iti smçteþ |

ato na dànena sandhàtuü ÷akyaþ | nàpi sàma-bhedàbhyàü yato mahà-pàpmàtyugraþ | tena hi balàt prerito 'niùña-phalam api jànan pàpaü karoti | ato viddhi jànãhi enaü kàmam iha saüsàre vairiõam |

tad etat sarvaü vivçtaü vàrtika-kàraiþ àtmaivedam agra àsãt iti ÷ruti-vyàkhyàne -

     pravçttau ca nivçttau ca yathoktasyàdhikàriõaþ |
svàtantrye sati saüsàra-sçtau kasmàt pravartate ||
na tu niþ÷eùa-vidhvasta-saüsàrànartha-vartmani |
nivçtti-lakùaõe vàcyaü kenàyaü preryate 'va÷aþ ||
anartha-paripàkatvam api jànan pravartate |
pàratantryam çte dçùñà pravçttir nedç÷ã kvacit ||
tasmàc chreyorthinaþ puüsaþ prerako 'niùña-karmaõi |
vaktavyas tan-niràsàrtham ity arthà syàt parà ÷rutiþ ||
anàpta-puruùàrtho 'yaü niþ÷eùànartha-saïkulaþ |
ity akàmayatànàptàn pumarthàn sàdhanair jaóaþ ||
jihàsati tathànarthàn avidvàn àtmani ÷ritàn |
avidyodbhåta-kàmaþ sann atho khalv iti ca ÷rutiþ ||
akàmataþ kriyàþ kà÷cid dç÷yante neha kasyacit |
yad yad dhi kurute jantus tat-tat-kàmasya ceùñitam ||
kàma eùa krodha eùa ity àdi-vacanaü smçteþ |
pravartako nàparo 'taþ kàmàd anyaþ pratãyate || iti |

akàmata iti manu-vacanam | anyat spaùñam ||37||

vi÷vanàthaþ : eùa kàma eva viùayàbhilàùàtmakaþ puruùaü pàpe pravartayati tenaiva prayuktaþ puruùaþ pàpaü caratãty arthaþ | eùa kàma eva pçthaktvena dç÷yamàna eùa pratyakùaþ krodho bhavati | kàma eva kenacit pratihato bhåtvà krodhàkàreõa pariõamatãty arthaþ | kàmo rajo-guõa-samudbhava iti ràjasàt kàmàd eva tàmasaþ krodho jàyate ity arthaþ | kàmasya apekùita-påraõena nivçttiþ syàd iti cen nety àha mahà÷ano mahad a÷anaü yasya saþ | 

yat pçthivyàü vrãhi-yavaü hiraõyaü pa÷avaþ striyaþ | 
nàlam ekasya tat sarvam iti matvà ÷amaü vrajet || iti smçteþ |

kàmasyàpekùitaü pårayitum a÷akyam eva | nanu dànena sandhàtum a÷akya÷ cet sàma-bhedàbhyàü sa sva-va÷ãkartavyaþ | tatràha mahà-pàpmàtyugraþ ||37||

baladevaþ : tatràha bhagavàn kàma iti | kàmaþ pràktana-vàsanà-hetukaþ ÷abdàdi-viùayako 'bhilàùaþ puruùaü pàpe prerayati tad anicchum api so 'sya preraka ity arthaþ | nanv abhicàràdau krodho 'pi prerako dçùñaþ sa cendriyasyety àdaubhavatàpi pçthag ukta iti cet, satyam | na sa tasmàt pçthak, kintv eùa kàma eva kenacic cetanena pratihataþ krodho bhavati | dugdham ivàmlena yuktaü dadhi | kàma-jaya eva krodha-jaya iti bhàvaþ | kãdç÷aþ kàma ity àha rajo-guõeti | sattva-vçddhyà rajasi nirjite kàmo nirjitaþ syàd ity arthaþ | na càpekùita-pradànena kàmasya nivçttir ity àha mahà÷ana iti | 

yat pçthivyàü vrãhi-yavaü hiraõyaü pa÷avaþ striyaþ | 
nàlam ekasya tat sarvam iti matvà ÷amaü vrajet || iti smaraõàt |

na ca sàmnà bhedena và sa va÷ãbhaved ity àha mahàpàpmeti | yo 'tyugro viveka-j¤àna-vilopena niùiddhe 'pi pravartayati tasmàd iha dàna-yoge enaü vairiõaü viddhi tathà ca j¤ànàdibhis tribhir upàyaiþ sandhàtum a÷akyatvàd vakùyamàõena daõóena sa hantavya iti bhàvaþ | ã÷varaþ karmàntaritaþ parjanyavat sarvatra prerakaþ | kàmas tu svayam eva pàpmàgre iti tathoktam ||37||

__________________________________________________________

BhG 3.38

dhåmenàvriyate vahnir yathà-dar÷o malena ca |
yatholbenàvçto garbhas tathà tenedam àvçtam ||38||

÷rãdharaþ : kàmasya vairitvaü dar÷ayati dhåmeneti | dhåmena sahajena yathà vahnir àvriyata àcchàdyate | yathà càdar÷o malenàgantukena | yathà colbena garbhaveùñana-carmaõà garbhaþ sarvato niruddha àvçtaþ | tathàprakàra-trayeõàpi tena kàmenàvçtam idam ||38||

madhusådanaþ : tasya mahà-pàpmatvena vairtvam eva dçùñàntaiþ spaùñayati dhåmeneti | tatra ÷arãràrambhàt pràg-antaþ-karaõa-sthàlabdha-vçttikatvàt såkùmaþ kàmaþ ÷arãràrambhakeõa karmaõà sthåla-÷arãràvacchinne labdha-vçttike 'ntaþkaraõe kçtàbhivyaktiþ san sthålo bhavati | sa eva viùayasya cintyamànatàvasthàyàü punaþ punar udricyamànaþ sthålataro bhavati | sa eva punar viùayasya bhujyamànatàvasthàyàm atyantodrekaü pràptaþ sthålatamo bhavati | tatra prathamàvasthàyàü dçùñàntaþ -- yathà dhåmena sahajenàprakà÷àtmakena prakà÷àtmako vahnir àvriyate | dvitãyàvasthàyàü dçùñàntaþ -
 yathàdar÷o malenàsahajenàdar÷otpatty-anantaram udriktena | ca-kàro 'vàntara-vaidharmya-såcanàrtha àvriyata iti kriyànukarùaõàrtha÷ ca | tçtãyàvasthàyàü dçùñàntaþ - yatholbena jaràyuõà garbha-veùñana-carmaõàtisthålena sarvato nirudhyàvçtas tathà prakàra-trayeõàpi tena kàmenedam àvçtam |

atra dhåmenàvçto 'pi vahnir dàhàdi-lakùaõaü sva-kàryaü karoti | malenàvçtas tv àdar÷aþ pratibimba-grahaõa-lakùaõaü svakàryaü na karoti | svacchatà-dharma-màtra-tirodhànàt svaråpatas tåpalabhyata eva | ulbenàvçtas tu garbho na hasta-pàdàdi-prasàraõa-råpaü sva-kàryaü karoti na và svaråpata upalabhyata iti vi÷eùaþ ||38||

vi÷vanàthaþ : na ca kasyacid evàyaü vairy api tu sarvasyaiveti sa-dçùñàntam àha dhåmeneti | kàmasyàgàóhatve gàóhatve 'tigàóhatve ca krameõa dçùñàntàþ | dhåmenàvçto 'pi malino vahnir dàhàdi-lakùaõaü sva-kàryaü tu karoti | malenàvçto darpaõaü tu svacchatà-dharma-tirodhànàd bimba-grahaõaü sva-kàryaü na karoti svaråpatas tåpalabhyate | ulbena jaràyåõàvçto garbhas tu sva-kàryaü kara-caraõàdi-prasàraõaü na karoti, na và svaråpata upalabhyata iti | evaü kàmasyàgàóhatve paramàrtha-smaraõaü kartuü ÷aknoti | gàóhatve na ÷aknotãti gàóhatve tv acetanam eva syàd idaü jagad eva ||38||

baladevaþ : mçdu-madhya-tãvra-bhàvena trividhasya kàmasya dhåma-malolbaneti krameõa dçùñàntàn àha dhåmenet | yathà dhåmenàvçto 'nujjvalo 'pi vahnir auùõàdikaü kiücit karoti malenàvçto darpaõaþ svacchatà-tirodhànàt pratibimbaü na ÷aknoti grahãtum ulbena jarà-guõàvçto garbhas tu pàdàdi-prasàrarü na ÷aknoti kartuü na copalabhyate | tathà mçdunà kàmenàvçtaü j¤ànaü kathaücit tattvàrthaü grahãtuü ÷aknoti madhyenàvçtaü na ÷aknoti | tãvreõàvçtaü tu prasartum api na ÷aknoti, na ca pratãyata ity arthaþ ||38||

__________________________________________________________

BhG 3.39

àvçtaü j¤ànam etena j¤ànino nitya-vairiõà |
kàma-råpeõa kaunteya duùpåreõànalena ca ||39||

÷rãdharaþ : idaü ÷abda-nirdiùñaü dar÷ayan vairitvaü sphuñayati àvçtam iti | idaü viveka-j¤ànam etena àvçtam | aj¤asya khalu bhoga-samaye kàmaþ sukha-hetur eva | pariõàme tu vairitvaü pratipadyate | j¤àninaþ punas tat-kàlam apy anarthànusandhànàd duþkha-hetur eveti nitgya-vairiõety uktam | kiü ca viùayaiþ påryamàõo 'pi yo duùpåraþ | àpåryamàõaü tu ÷oka-santàpa-hetutvàd anala-tulyaþ | anena sarvàn prati nitya-vairitvam uktam ||39||

madhusådanaþ : tathà tenedam àvçtam iti saïgraha-vàkyaü vivçõoty àvçtam iti | j¤àyate 'neneti j¤ànam antaþkaraõaü viveka-vij¤ànaü veda-÷abda-nirdiùñam etena kàmenàvçtam | tathàpy àpàtataþ sukha-hetutvàd upàdeyaþ syàd ity ata àha j¤ànino nitya-vairiõà | aj¤o hi viùaya-bhoga-kàle kàmaü mitram iva pa÷yaüs tat-kàrye duþkhe pràpte vairitvaü jànàti kàmenàhaü duþkhitvam àpàdita iti | j¤ànã tu bhoga-kàle 'pi jànàty anenàham anarthe prave÷ita iti | ato vivekã duþkhã bhavati bhoga-kàle ca tat-pariõàme càneneti j¤ànino 'sau nitya-vairãti sarvathà tena hantavya evety arthaþ |

tarhi kiü svaråo 'sàv ity ata àha kàma-råpeõa | kàma icchà tçùõà saiva råpaü yasya tena | he kaunteyeti sambandhàviùkàreõa premàõaü såcayati | nanu vivekino hantavyo 'py avivekina upàdeyaþ syàd ity ata àha duùpåreõànalena ca | ca-kàra upamàrthaþ | na vidyate 'laü paryàptir yasyety analo vahniþ | sa yathà haviùà pårayitum a÷akyas tathàyam api bhogenety arthaþ | ato nirantaraü santàpa-hetutvàd vivekina ivàvivekino 'pi heya evàsau | tathà ca smçtiþ -

na jàtu kàmaþ kàmànàm upabhogena ÷àüyati |
haviùà kçùõa-vartmeva bhåya evàbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti |

athavecchàyà viùaya-siddhi-nivartyatvàd icchà-råpaþ kàmo viùaya-bhogena svayam eva nivartiùyate kiü tatràti-nirbandhenety ata uktaü duùpåreõànalena ceti | viùaya-siddhyà tat-kàlam icchàtirodhàne 'pi punaþ pràdurbhàvàn na viùaya-siddhir icchà-nivartikà | kintu viùaya-doùa-dçùñir evatatheti bhàvaþ ||39||

vi÷vanàthaþ : kàma eva hi jãvasyàvidyety àha àvçtam iti | nitya-vairiõy ato 'sau sarva-prakàreõa hantavya iti bhàvaþ | kàma-råpeõa kàmàkàreõàj¤ànenety arthaþ | ca-kàra ivàrthe | analo yathà haviùà pårayitum acakyas tathà kàmo 'pi bhogenety arthaþ | yad uktam -

na jàtu kàmaþ kàmànàm upabhogena ÷àüyati |
haviùà kçùõa-vartmeva bhåya evàbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti ||39||

baladevaþ : uktam arthaü sphuñayati àvçtam iti | anena kàma-råpeõa nitya-vairiõà j¤ànino jãvasya j¤ànam àvçtam iti sambandhaþ | aj¤asya viùaya-bhoga-samaye sukhatvàt suhçd api kàmas tat-kàrye duþkhe sati vairþ syàd vij¤asya tu tat-samaye 'pi duþkhànusandhànàd duþkha-hetur eveti nitya-vairiõety uktiþ | tasmàt sarvathà hantavya iti bhàvaþ | kiü ca duùpåreõeti | ca-÷abda ivàrthaþ | tatrànalo yathà haviùà pårayitum a÷akyas tathà bhogena kàma ity arthaþ | smçti÷ caivam àha-

na jàtu kàmaþ kàmànàm upabhogena ÷àüyati |
haviùà kçùõa-vartmeva bhåya evàbhivardhate || [BhP 9.19.14] iti |

tasmàt sarveùàü sa nitya-vairãti ||39||

__________________________________________________________

BhG 3.40

indriyàõi mano buddhir asyàdhiùñhànam ucyate |
etair vimohayaty eùa j¤ànam àvçtya dehinam ||40||

÷rãdharaþ : idànãü tasyàdhiùñhànaü kathayan jayopàyam àha indriyàõãti dvàbhyàm | viùaya-dar÷ana-÷ravaõàdibhiþ saükalpenàdhyavasàyena ca kàmasya àvirbhàvàd indriyàõi ca mana÷ ca buddhi÷ càsyàdhiùñhànam ucyate | etair indriyàdibhir dar÷anàdi-vyàpàravadbhir à÷raya-bhåtair viveka-j¤ànam àvçtya dehinaü vimohayati ||40||

madhusådanaþ : j¤àte hi ÷atror adhiùñhàne sukhena sa jetuü ÷akyata iti tad-adhiùñhànam àha indriyàõãti | indriyàõi ÷abda-spar÷a-råpa-rasa-gandha-gràhakàõi ÷rotràdãni vacanàdàna-gamana-visargànanda-janakàni vàg-àdãni ca | manaþ saïkalpàtmakaü buddhir adhyavasàyàtmikà ca | asya kàmasyàdhiùñhànam à÷raya ucyate | yata etair indriyàdibhiþ sva-sva-vyàpàravadbhir à÷rayair vimohayati vividhaü mohayati eùa kàmo j¤ànam viveka-j¤ànam àvçtyàcchàdya dehinaü dehàbhimàninam ||40||

vi÷vanàthaþ : kvàsau tiùñhaty ata àha indriyàõãti | asya vairiõaþ kàmasyàdhiùñhànaü mahà-durga-ràjadhànyaþ | ÷abdàdayo viùayàs tu tasya ràj¤o de÷à iti bhàvaþ | etair indriyàdibhir dehinaü jãvam ||40||

baladevaþ : vairiõaþ kàmasya durgeùu nirjiteùu tasya jayaþ sukara iti tàny àha indriyàõãti | viùaya-÷ravaõàdinà saïkalpenàdhyavasàyena ca kàmasyàbhivyakteþ ÷rotràdãni ca mana÷ ca buddhi÷ ca tasyàdhiùñhànaü mahà-durga-ràjadhànã-råpaü bhavati viùayàs tu tasya tasya janapadà bodhyàþ | etair viùaya-saücàribhir indriyàdibhir dehinaü prakçti-sçùña-dehavantaü jãvam àtma-j¤ànodyatam eùa kàmo vimohayati àtma-j¤àna-vimukhaü viùaya-rasa-pravaõaü ca karotãty arthaþ ||40||

__________________________________________________________

BhG 3.41

tasmàt tvam indriyàõy àdau niyamya bharatarùabha |
pàpmànaü prajahihy enaü j¤àna-vij¤àna-nà÷anam ||41||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàd iti | tasmàd àdau vimohàt pårvam evendriyàõi mano buddhiü ca niyamya pàpmànaü pàpa-råpam enaü kàmaü hi sphuñaü prajahi ghàtaya | yad và prajahihi parityaja | j¤ànam àtma-viùayaü | vij¤ànaü nididhyàsanajam | tam eva dhãro vij¤àya praj¤àü kurvãta iti ÷ruteþ ||41||

madhusådanaþ : yasmàd evam | yasmàd indriyàdhiùñhànaþ kàmo dehinaü mohayati tasmàt tvam àdau mohanàt pårvaü kàma-nirodhàt pårvam iti và | indriyàõi ÷rotràdãni niyamya va÷ãkçtya | teùu hi va÷ãkçteùu mano-buddhyor api va÷ãkaraõaü sidhyati saïkalpàdhyavasàyayor bàhyendriya-pravçtti-dvàraivànartha-hetutvàt | ata indriyàõi mano buddhir iti pårvaü pçthaï-nirdi÷yàpãhendriyàõãty etàvad uktam | indriyatvena tayor api saïgraho và | he bharatarùabha mahà-vaü÷a-prabhåtatvena samartho 'si | pàpmànaü sarva-pàpa-måla-bhåtam enaü kàmaü vairiõaü prajahihi parityaja hi sphuñaü prajahi prakarùeõa màrayeti và | jahi ÷atrum ity upasaühàràc ca
| j¤ànaü ÷àstràcàryopade÷a-jaü parokùaü vij¤ànam aparokùaü tat-phalaü tayor j¤àna-vij¤ànayoþ ÷reyaþ-pràpti-hetvor nà÷anam ||41||

vi÷vanàthaþ : vairiõaþ khalv à÷raye jite sati vairã jãyata iti nãtir ataþ kàmasyà÷rayeùv indriyàdiùu yathottaraü durjayatvàdhikyam | ataþ prathama-pràptànãndriyàõi durjayàny apy uttaràpekùayà sujayàni | prathamaü te jãyantàm ity àha tasmàd iti | indriyàõi niyamyena yadyapi para-strã-para-dravyàdy-apaharaõe durnivàraü mano gacchaty eva | tad api tatra tatra netra-÷rotra-kara-caraõàdãndriya-vyàpàra-stha-gaõanàd indriyàõi na gamayety arthaþ | pàpmànam atyugraü kàmaü jahãtãndriya-vyàpàrastha-gaõanam atikàlena mano 'pi kàmàd vicyutaü bhavatãti bhàvaþ ||41||

baladevaþ : yasmàd ayaü kàma-råpo vairã nikhilendriya-vyàpàra-virati-råpàyàtma-j¤ànàyodyatasya viùaya-rasa-pravaõair indriyair j¤ànam àvçõoti tasmàt prakçti-sçùña-dehàdimàüs tvam àdàv àtma-j¤ànodayàyàrambha-kàla evendriyàõi sarvàõi tad-vyàpàra-råpe niùkàme karma-yoge niyamya pravaõàni kçtvà enaü pàpmànaü kàmaü ÷atruü prajahi vinà÷aya | hi yasmàj j¤ànasya ÷àstrãyasya dehàdi-viviktàtma-viùayakasya vij¤ànasya ca tàdçg-àtmànubhavasya nà÷anam àvarakam ||41||

__________________________________________________________

BhG 3.42

indriyàõi paràõy àhur indriyebhyaþ paraü manaþ |
manasas tu parà buddhir yo buddheþ paratas tu saþ ||42||

÷rãdharaþ : yatra citta-praõidhànena indriyàõi niyantuü ÷akyante, tad àtma-svaråpaü dehàdibhyo vivicya dar÷ayati indriyàõãti | indriyàõi dehàdibhyo gràhyebhyaþ paràõi ÷reùñhàny àhuþ såkùmatvàt prakà÷akatvàc ca | ataeva tad-vyatiriktatvam apy arthàd uktaü bhavati | indriyebhya÷ ca saïkalpàtmakaü manaþ param tat-pravartakatvàt | manasas tu ni÷cayàtmikà buddhiþ parà | ni÷caya-pårvakatvàt saïkalpasya | yas tu buddheþ paratas tat-sàkùitvenàvasthitaþ sarvàntaraþ sa àtmà | taü vimohayati dehinam iti dehi-÷abdokta àtmà sa iti paràmç÷yate ||42||

madhusådanaþ : nanu yathà kathaücid bàhyendriya-niyama-sambhave 'py àntara-tçùõà-tyàgo 'tiduùkara iti cen, na | raso 'py asya paraü dçùñvà nivartate [Gãtà 2.59] ity atra para-dar÷anasya rasàbhidhànãyaka-tçùõà-tyàga-sàdhanasya pràg-ukteþ | tarhi ko 'sau paro yad-dar÷anàt tçùõà-nivçttir ity à÷aïkya ÷uddham àtmànaü para-÷abda-vàcyaü dehàdibhyo vivicya dar÷ayati indriyàõãti | ÷rotràdãni j¤ànendriyàõi pa¤ca sthålaü jaóaü paricchinnaü bàhyaü ca deham apekùya paràõi såkùmatvàt prakà÷akatvàd vyàpakatvàd antaþsthatvàc ca prakçùñàny àhuþ paõóitàþ ÷rutayo và | tathendriyebhyaþ paraü
manaþ saïkalpa-vikalpàtmakaü tat-pravartakatvàt | tathà manasas tu parà buddhir adhyavasàyàtmikà | adhyavasàyo hi ni÷cayas tat-pårvaka eva saïkalpàdir mano-dharmaþ | yas tu buddheþ paratas tad-bhàsakatvenàvasthito yaü dehinam indriyàdibhir à÷rayair yuktaþ kàmo j¤ànàvaraõa-dvàreõa mohayatãty uktaü sa buddher draùñà para àtmà | sa eùa iha praviùñaþ itivad dvyavahitasyàpi dehinas tadà paràmar÷aþ | atràrthe ÷rutiþ -

indriyebhyaþ parà hy arthà arthebhya÷ ca paraü manaþ |
manasas tu parà buddhir buddher àtmà mahàn paraþ ||
mahataþ parama-vyaktam avyaktàt puruùaþ paraþ |
puruùàn na paraü kiücit sà kàùñhà sà parà gatiþ || [KañhU 1.3.10-11] iti |

atràtmanaþ paratvasyaiva vàkya-tàtparya-viùayatvàd indriyàdi-paratvasyàvivakùitatvàd indriyebhyaþ parà arthà iti sthàne 'rthebhyaþ paràõãndriyàõãti vivakùàbhedena bhagavad-uktaü na virudhyate | buddher asmad-àdi-vyaùñi-buddheþ sakà÷àn mahàn àtmà samaùñi-buddhi-råpaþ paraþ mano mahàn matir brahma pår buddhiþ khyàtir ã÷varaþ iti vàyu-puràõa-vacanàt | mahato hairaõyagarbhyà buddheþ param avyaktam avyàkçtaü sarva-jagad-bãjaü màyàkhyaü màyàü tu prakçtiü vidyàd iti ÷ruteþ | tad dhedaü tarhy avyàkçtam àsãt iti ca | avyaktàt sakà÷àt sakala-jaóa-varga-prakà÷akaþ
puruùaþ pårõa àtmà paraþ | tasmàd api ka÷cid anyaþ paraþ syàd ity ata àha puruùàn na paraü kiücid iti | kuta evaü yasmàt sà kàùñhà samàptiþ sarvàdhiùñhànatvàt | sà parà gatiþ | so 'dhvanaþ pàram àpnoti tad viùõoþ paramaü padam ity àdi-÷ruti-prasiddhà parà gatir api saivety arthaþ | tad etat sarvaü yo buddheþ paratas tu sa ity anenoktam ||42||

vi÷vanàthaþ : na ca prathamam eva mano-buddhi-jaye yatanãyam a÷akyatvàd ity àha indriyàõi paràõãti | da÷a-dig-vijayibhir api vãrair durjayatvàd atibalatvena ÷reùñhànãty arthaþ | indriyebhyaþ sakà÷àd api prabalatvàn manaþ paraü | svapne khalv indriyeùv api naùñeùv ana÷varatvàd iti bhàvaþ | manasaþ sakà÷àd api parà prabalà buddhir vij¤àna-råpà | suùuptau manasy api naùñe tasyàþ sàmànyàkàràyà ana÷varàtvàd iti bhàvaþ | tasya buddheþ sakà÷àd api parato balàdhikyena yo vartate, tawsyàm api j¤ànàbhyàsena naùñàyàü satyàü yo viràjata ity arthaþ | sa tu prasiddho jãvàtmà kàmasya jetà | tena vastutaþ sarvato
'py atiprabalena jãvàtmanà indriyàdãn vijitya kàmo vijetuü ÷akya eveti nàtràsambhàvanà kàryeti bhàvaþ ||42||

baladevaþ : nanu mudrita-yantràmbu-nyàyena niùkàma-karma-pravaõatayendriya-niyamane kàma-kùatir iti tvayà pradar÷itam | atha daihika-karma-kàle mukta-yantràmbu-nyàyenendriya-vçtti-prasàre kàmasya punar ujjãvatàpattiþ syàd iti tatra raso 'py asya paraü dçùñvà [Gãtà 2.59] iti pårvopadiùñena viviktàtmànubhavena niþ÷eùà tasya kùatiþ syàd iti dar÷ayati indriyàõãti dvàbhyàm |

pà¤cabhautikàd dehàd indriyàõi paràõy àhur paõóitàþ | tac càlãkatvàt tato 'tisåkùmatvàt tad-vinà÷e 'vinà÷àc ca | indriyebhyaþ manaþ paraü jàgare teùàü pravartakatvàt svapne teùu svasmin vilãneùu ràjya-kartçtvena sthitatvàc ca | manasas tu buddhiþ parà, ni÷cayàtmaka-buddhi-vçttyaiva saïkalpàtmaka-mano-vçtteþ prasaràt | yas tu buddher api parato 'sti, sa dehã jãvàtmà cit-svaråpo dehàdi-buddhy-antar-viviktayànubhåtaþ san niþ÷eùa-kàma-kùati-hetur bhavatãti | kañhà÷ caivaü pañhanti - 

     indriyebhyaþ parà hy arthà arthebhya÷ ca paraü manaþ |
     manasas tu parà buddhir buddher àtmà mahàn paraþ || ity àdi |

asyàrthaþ - indriyebhyo 'rthà viùayàs tad-àkarsiktatvàt paràþ pradhàna-bhåtàþ | viùayendriya-vyavahàrasya mano-målatvàd arthebhyo manaþ paraü viùaya-bhogasya ni÷caya-pårvakatvàt saü÷ayàtmakàn manaso manaþ paraü viùaya-bhogasya ni÷caya-pårvakatvàt saü÷ayàtmakàn manaso ni÷cayàtmikà buddhiþ parà buddher bhogopakaraõatvàt tasyàþ sakà÷àd bhoktàtmà jãvaþ paraþ sa càtmà mahàn dehendriyàntaþkaraõa-svàmãti daihikaü karma tu pårvàbhyàsa-va÷àc cakra-bhramitvat setsyati ||42||

__________________________________________________________

BhG 3.43

evaü buddheþ paraü buddhvà saüstabhyàtmànam àtmanà |
jahi ÷atruü mahà-bàho kàma-råpaü duràsadam ||43||

÷rãdharaþ : upasaüharati evam iti | buddher eva viùayendriyàdi-janyàþ kàmàdi-vikriyàþ | àtmà tu nirvikàras tat-sàkùãty evaü buddheþ paramàtmànaü buddhvàtmanaivaü tçtayà ni÷ciyàtmikayà buddhyàtmànaü manaþ saüstabhya ni÷calaü kçtvà kàma-råpiõaü ÷atruü jahi màraya | duràsadaü duþkhenàsàdanãyaü durvij¤eyam ity arthaþ ||43||

sva-dharmeõa yam àràdhya bhaktyà muktim ità budhàþ |
tat kçùõaü paramànandaü toùayet sarva-karmabhiþ ||

iti ÷rãdhara-svàmi-kçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
karma-yogo nàma tçtãyo 'dhyàyaþ ||3||

madhusådanaþ : phalitam àha evam iti | raso 'py asya paraü dçùñvà nivartate ity atra yaþ para-÷abdenoktas tam evambhåtaü pårõam àtmànaü buddheþ paraü buddhvà sàkùàtkçtya saüstabhya sthirãtkçtyàtmànaü mana àtmanaitàdç÷a-ni÷cayàtmkiayà buddhyà jahi màraya ÷atruü sarva-puruùàrtha-÷àtanaü he mahàbàho mahà-bàhor hi ÷atru-màraõaü sukaram iti yogyaü sambodhanam | kàma-råpaü tçùõà-råpaü duràsadaü duþkhenàsàdanãyaü durvij¤eyàneka-vi÷eùam iti yatnàdhikyàya vi÷eùaõam ||43||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm karma-yogo nàma 
tçtãyo 'dhyàyaþ ||3||

vi÷vanàthaþ : upasaüharati evam iti | buddheþ paraü jãvàtmànaü buddhvà sarvopàdhibhyaþ pçthak-bhåtaü j¤àtvà àtmanà svenaivàmànaü svaü saüstabhya ni÷calaü kçtvà duràsadaü durjayam api kàmaü jahi nà÷aya ||43||

adhyàye 'smin sàdhanasya niùkàmasyaiva karmaõaþ |
pràdhànyam åce tat-sàdhya-j¤ànasya guõatàü vadan ||
iti sàràrtha-dar÷inyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
tçtãyaþ khalu gãtàsu saïgataþ saïgataþ satàm ||

||3||

baladevaþ : evam iti | evaü mad-upade÷a-vidhayà buddhe÷ ca paraü dehàdi-nikhila-jaóa-varga-pravartakatvàd viviktaü sukha-cid-ghanaü jãvàtmànaü buddhvànubhåyety arthaþ | àtmanà ãdç÷a-ni÷cayàtmikayà buddhyàtmànaü manaþ saüstabhya tàdç÷y àtmani sthiraü kçtvà kàma-råpaü ÷atruü jahi nà÷aya | duràsadaü durdharùam api | mahà-bàho iti pràgvat ||43||

niùkàmaü karma mukhyaü syàd gauõaü j¤ànaü tad-udbhavam |
jãvàtma-dçùñàv ity eùa tçtãyo 'dhyàya-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye tçtãyo 'dhyàyaþ 
||3||


tçtãyo 'dhyàyaþ karma-yogaþ