Bhagavadgita 2 with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ BhG 2.1 saæjaya uvÃca taæ tathà k­payÃvi«Âam aÓrupÆrïÃkulek«aïam | vi«Ådantam idaæ vÃkyam uvÃca madhusÆdana÷ ||1|| ÓrÅdhara÷ : dvitÅye Óoka-saætaptam arjunaæ brahma-vidyayà | pratibodhya hariÓ cakre sthita-praj¤asya lak«aïam | tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca - taæ tathety Ãdi | aÓrubhi÷ pÆrïe Ãkule Åk«aïe yasya taæ tathÃ, ukta-prakÃreïa visam arjunaæ prati madhusÆdana idaæ vÃkyam uvÃca ||1|| madhusÆdana÷ : ahiæsà paramo dharmo bhik«ÃÓanaæ cety evaæ-lak«aïayà buddhyà yuddha-vaimukhyam arjunasya Órutvà svaputrÃïÃæ rÃjyam apracalitam avadhÃrya svastha-h­dayasya dh­tarëÂrasya har«a-nimittÃæ tata÷ kiæ v­ttam ity ÃkÃÇk«Ãm apaninÅ«u÷ saæjayas taæ pratyuktavÃn ity Ãha vaiÓampÃyana÷ | k­pà mamaita iti vyÃmoha-nimitta÷ sneha-viÓe«a÷ | tayÃvi«Âaæ svabhÃva-siddhyà vyÃptam | arjunasya karmatvaæ k­pÃyÃÓ ca kart­tvaæ vadatà tasyà Ãgantukatvaæ vyudastam | ataeva vi«Ådantaæ sneha-vi«ayÅ-bhÆta-svajana-vicchedÃÓaÇkÃ-nimitta÷ ÓokÃpara-paryÃyaÓ citta-vyÃkulÅ-bhÃvo vi«Ãdas taæ prÃpnuvantam | atra vi«Ãdasya karmatvenÃrjunasya kart­tvena ca tasyÃgantukatvaæ sÆcitam | ataeva k­pÃ-vi«Ãda-vaÓÃd aÓrubhi÷ pÆrïe Ãkule darÓanÃk«ame cek«aïe yasya tam | evam aÓru-pÃta-vyÃkulÅ-bhÃvÃkhya-kÃrya-dvaya-janakatayà paripo«aæ gatÃbhyÃæ k­pÃ-vi«ÃdÃbhyÃm udvignaæ tam arjunam idaæ sopapattikaæ vak«yamÃïaæ vÃkyam uvÃca na tÆpek«itavÃn | madhusÆdana iti | svayaæ du«Âa-nigraha-kartÃrjunaæ praty api tathaiva vak«yatÅti bhÃva÷ ||1|| viÓvanÃtha÷ : ÃtmÃnÃtma-vivekena Óoka-moha-tamo nudan | dvitÅye k­«ïa-candro 'tra proce muktasya lak«aïam ||1|| baladeva÷ : dvitÅye jÅva-yÃthÃtmya-j¤Ãnaæ tat-sÃdhanaæ hari÷ | ni«kÃma-karma ca proce sthita-praj¤asya lak«aïam || evam arjuna-vairÃgyam upaÓrutya sva-putra-rÃjyÃbhraæÓÃÓayà h­«yantaæ dh­tarëÂram Ãlak«ya sa¤jaya uvÃca taæ tatheti | madhusÆdana iti tasya Óokam api madhuvan nihani«yatÅti bhÃva÷ ||1|| __________________________________________________________ BhG 2.2 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca kutas tvà kaÓmalam idaæ vi«ame samupasthitam | anÃrya-ju«Âam asvargyam akÅrti-karam arjuna ||2|| ÓrÅdhara÷ : tad eva vÃkyam Ãha ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca kuta iti | kuto hetos tvà tvÃæ vi«ame saÇkaÂe idaæ kuÓalaæ samupasthitam ayaæ moha÷ prÃpta÷, yata Ãryair asevitam | asvargyam adharmyam ayaÓaskaraæ ca ||2|| madhusÆdana÷ : tad eva bhagavato vÃkyam avatÃrayati kutas tveti | aiÓvaryasya samagrasya dharmasya yaÓasa÷ Óriya÷ | vairÃgyasyÃtha mok«asya «aïïÃæ bhaga itÅÇganà || [ViP 6.74] samagasyeti pratyekaæ sambandha÷ | mok«asyeti tat-sÃdhanasya j¤Ãnasya | iÇganà saæj¤Ã | etÃd­Óaæ samagramaiÓvaryÃdikaæ nityam apratibandhena yatra vartate sa bhagavÃn | nitya-yoge matup | tathÃ- utpattiæ ca vinÃÓaæ ca bhÆtÃnÃm Ãgatiæ gatim | vetti vidyÃm avidyÃæ ca sa vÃcyo bhagavÃn iti || [ViP 6.78] atra bhÆtÃnÃm iti pratyekaæ sambadhyate | utpatti-vinÃÓa-Óabdau tat-kÃraïasyÃpy upalak«akau | Ãgati-gatÅ Ãgaminyau sampadÃpadau | etÃd­Óo bhagavac-chabdÃrtha÷ ÓrÅ-vÃsudeva eva paryavasita iti tathocyate | idaæ svadharmÃt parÃÇmukhatvaæ k­pÃ-vyÃmohÃÓru-pÃtÃdi-pura÷-saraæ kaÓmalaæ Ói«Âa-garhitatvena malinaæ vi«ame sa-bhaye sthÃne tvà tvÃæ sarva-k«atriya-pravaraæ kuto heto÷ samupasthitaæ prÃptam ? kiæ mok«ecchÃta÷ ? kiæ và svargecchÃta÷ ? iti kiæ-ÓabdenÃk«ipyate | hetu-trayam api ni«edhati tribhir viÓesaïair uttarÃrdhena | Ãryair mumuk«ubhir na ju«Âam asevitam | sva-dharmair ÃÓaya-Óuddhi-dvÃrà moks icchadbhir apakva-ka«Ãyair mumuk«ubhi÷ kathaæ sva-dharmas tyÃjya ity artha÷ | saænyÃsÃdhikÃrÅ tu pakva-ka«Ãyo 'gre vak«yate | asvargyaæ svarga-hetu-dharma-virodhitvÃn na svargecchayà sevyam | akÅrtikaraæ kÅrty-abhÃva-karam apakÅrtikaraæ và na kÅrtÅcchayà sevyam | tathà ca mok«a-kÃmai÷ svarga-kÃmai÷ kÅrti-kÃmaiÓ ca varjanÅyam | tat kÃma eva tvaæ sevasva ity aho anucitaæ ce«Âitaæ taveti bhÃva÷ ||2|| viÓvanÃtha÷ : kaÓmalaæ moha÷ | vi«ame 'tra saÇgrÃma-saÇkaÂe | kuto heto÷ | upasthitaæ tvÃæ prÃptam abhÆt | anÃrya-ju«Âaæ suprati«Âhita-lokair asevitam | asvargyam akÅrtikaram iti pÃratrikaihika-sukha-pratikÆlam ity artha÷ ||2|| baladeva÷ : tad vÃkyam anuvadati ÓrÅ-bhagavÃn iti | aiÓvaryasya samagrasya dharmasya yaÓasa÷ Óriya÷ | vairÃgyasyÃtha mok«asya «aïïÃæ bhaga itÅÇganà || [ViP 6.74] iti parÃÓaroktaiÓvaryÃdibhi÷ «a¬bhir nityaæ viÓi«Âa÷ | samagrasyety etat «aÂsu yojyam | he arjuna ! idaæ sva-dharma-vaimukhyaæ kaÓmalaæ Ói«Âa-nindyatvÃn malinaæ kuto hetos tvÃæ k«atriya-cƬÃmaïiæ samupasthitam abhÆt ? vi«ame yuddha-samaye | na ca mok«Ãya svargÃya kÅrtaye vaitad-yuddha-vairÃgyam ity Ãha anÃryeti | Ãryair mumuk«ubhir na ju«Âam sevitam | ÃryÃ÷ khalu h­d-viÓuddhaye svadharmÃn Ãcaranti | asvargyaæ svargopalambhaka-dharma-viruddham | akÅrti-karaæ kÅrti-viplÃvakam ||2|| __________________________________________________________ BhG 2.3 klaibyaæ mà sma gama÷ pÃrtha naitat tvayy upapadyate | k«udraæ h­daya-daurbalyaæ tyaktvotti«Âha paraætapa ||3|| ÓrÅdhara÷ : klaibyaæ mà sma gama iti | tasmÃt he pÃrtha ! klaibyaæ kÃtaryaæ mà sma gama÷ | na prÃpnuhi | yatas tvayi etan nopapadyate yogyaæ na bhavati | k«udraæ tucchaæ h­daya-daurbalyaæ kÃtaryaæ yuddhÃya utti«Âha, he parantapa Óatru-tÃpana ! ||3|| madhusÆdana÷ : nanu bandhu-senÃvek«aïa-jÃtenÃdhairyeïa dhanur api dhÃrayitum aÓaknuvatà mayà kiæ kartuæ Óakyam ity ata Ãha klaibyam iti | klaibyaæ klÅb-bhÃvam adhairyam ojas-teja-Ãdi-bhaÇga-rÆpaæ mà sma gamo mà gà | he pÃrtha p­thÃ-tanaya! p­thayà deva-prasÃda-labdhe tat-tanaya-mÃtre vÅryÃtiÓayasya prasiddhatvÃt p­thÃ-tanayatvena tvaæ klaibyÃyogya ity artha÷ | arjunatvenÃpi tad-ayogyatvam Ãha naitad iti | tvayi arjune sÃk«Ãn-maheÓvareïÃpi saha k­tÃhave prakhyÃta-mahÃ-prabhÃve nopapadyate na yujyata etat-klaibyam ity asÃdhÃraïyena tad-ayogyatva-nirdeÓa÷ | nanu na ca Óaknomy avasthÃtuæ bhramatÅva ca me mana÷ iti pÆrvam eva mayoktam ity ÃÓaÇkyÃha k«udram iti | h­daya-daurbalyaæ manaso bhramaïÃdi-rÆpam adhairyaæ k«udratva-kÃraïatvÃt k«udraæ sunirasanaæ và tyaktvà vivekenÃpanÅyotti«Âha yuddhÃya sajjo bhava | he parantapa ! paraæ Óatruæ tÃpayatÅti tathà saæbodhyate hetu-garbham ||3|| viÓvanÃtha÷ : klaibyaæ klÅb-dharmaæ kÃtaryam | he pÃrtheti tvaæ p­thÃ-putra÷ sann api gacchasi | tasmÃn mà sma gama÷, mà prÃpnuhi, anyasmin k«atra-bandhau varam idam upapadyatÃm, tvayi mat-sakhau tu nopayujyate | nanv idaæ ÓauryÃbhÃva-lak«aïaæ klaibyaæ mà ÓaÇki«ÂhÃ÷ | kintu bhÅ«ma-droïÃdi-guru«u dharma-d­«Âyà viveko 'yaæ dhÃrtarëÂre«u tu durbale«u mad-astrÃghÃtam ÃsÃdya martum udyate«u dayaiveyam iti tatrÃha k«udram iti | naite tava viveka-daye, kintu Óoka-mohÃv eva | tau ca manaso daurbalya-vya¤jakau | tasmÃt h­daya-daurbalyam idaæ tyaktvà utti«Âha | he parantapa ! parÃn ÓatrÆn tÃpayan yudhyasva ||3|| baladeva÷ : nanu bandhu-k«ayÃdhyavasÃya-do«Ãt prakampitena mayà kiæ bhÃvyam iti cet tatrÃha klaibyam iti | he pÃrtha ! devarÃja-prasÃdÃt p­thÃyÃm utpanna ! klaibyaæ kÃtaryaæ mà sma gama÷ prÃpnuhi | tvayi viÓva-vijetari mat-sakhe 'rjune k«atra-bandhÃv ivaitad Åd­Óaæ klaibyaæ nopayujyate | nanu na me ÓauryÃbhÃva-rÆpaæ klaibyaæ kintu bhÅ«mÃdi«u pÆjye«u dharma-buddhyà viveko 'yaæ duryodhanÃdi«u bhrÃt­«u mac-chastra-prahÃreïa mari«yatsu k­peyam iti cet tatrÃha k«udram iti | naite tava viveka-k­pe, kintu k«udraæ laghi«Âhaæ h­daya-daurbalyam eva | tasmÃt tat tyaktvà yuddhÃyotti«Âha sajjÅbhava | he parantapa ! Óatru-tÃpaneti Óatru-hÃsa-pÃtratÃæ mà gÃ÷ ||3|| __________________________________________________________ BhG 2.4 arjuna uvÃca kathaæ bhÅ«mam ahaæ saækhye droïaæ ca madhusÆdana | i«ubhi÷ pratiyotsyÃmi pÆjÃrhÃv arisÆdana ||4|| ÓrÅdhara÷ : nÃhaæ kÃtaratvena yuddhÃt uparato 'smi, kintu yuddhasya anyÃyyatvÃd adharmyatvÃc cety Ãha arjuna uvÃca katham iti | bhÅ«ma-droïau pÆjÃrhau pÆjÃyÃm arho yogyau tau prati katham ahaæ yotsyÃmi, tatrÃpi i«ubhi÷ yatra vÃcÃpi yotsyÃmÅti vaktum anucitaæ tatra bÃïai÷ kathaæ yotsyÃmÅty artha÷ | he ari-sÆdana Óatru-mardana ||4|| madhusÆdana÷ : nanu nÃyaæ svadharmasya tyÃga÷ Óoka-mohÃdi-vaÓÃt kintu dharatvÃbhÃvÃd adharmatvÃc cÃsya yuddhasya tyÃgo mayà kriyata iti bhagavad-abhiprÃyam apratipadyamÃnasyÃrjunasyÃbhiprÃyam avatÃrayati katham iti | bhÅ«maæ pitÃmahaæ droïÃm cÃcÃryaæ saÇkhye raïa i«ubhi÷ sÃyakai÷ pratiyotsyÃmi prahari«yÃmi katham ? na kathaæcid apÅty artha÷ | yatas tau pÆjÃrhau kusumÃdibhir arcana-yogyau | pÆjÃrhÃbhyÃæ saha krŬÃ-sthÃne 'pi vÃcÃpi har«a-phalam api lÅlÃ-yuddham anucitaæ kiæ punar yuddha-bhÆmau Óarai÷ prÃïa-tyÃga-phalakaæ praharaïam ity artha÷ | madhusÆdanÃrisÆdaneti sambodhana-dvayaæ Óoka-vyÃkulatvena pÆrvÃpara-parÃmarÓa-vaikalyÃt | ato na madhusÆdanÃrisÆdanety asyÃrthasya punar uktatvaæ do«a÷ | yuddha-mÃtram api yatra nocitaæ dÆre tatra vadha iti pratiyotsyÃmÅty anena sÆcitam | athavà pÆjÃrhau kathaæ pratiyotsyÃmi | pÆjÃrhayor eva vivaraïaæ bhÅ«maæ droïaæ ceti | dvau brÃhmaïau bhojaya deva-dattaæ yaj¤a-dattaæ cetivat sambandha÷ | ayaæ bhÃva÷ - duryodhanÃdayo nÃpurask­tya bhÅ«ma-droïau yuddhÃya sajjÅbhavanti | tatra tÃbhyÃæ saha yuddhaæ na tÃvad dharma÷ pÆjÃdivad avihitatvÃt | na cÃyam ani«iddhatvÃd adharmo 'pi na bhavatÅti vÃcyam | guruæ huÇk­tya tvaæk­tya ity Ãdinà Óabda-mÃtreïÃpi guru-droho yadÃni«Âa-phalatva-pradarÓanena ni«iddhas tadà kiæ vÃcyaæ tÃbhyÃæ saha saÇgrÃmasyÃdharmatve ni«iddhatve ceti ||4|| viÓvanÃtha÷ : nanu pratibadhnÃti hi Óreya÷ pÆjya-pÆjÃ-vyatikrama÷ iti dharma-ÓÃstram | ato 'haæ yuddhÃn nivarta ity Ãha katham iti | pratiyotsyÃmi pratiyotsye | nanv etau yudhyete tarhy anayo÷ pratiyoddhà bhavituæ tvaæ kiæ na Óakno«i ? satyaæ na Óaknomy evety Ãha pÆjÃrhÃv iti | anayoÓ caraïe«u bhaktyà kusumÃny eva dÃtum arhÃmi na tu krodhena tÅk«ïa-ÓarÃn iti bhÃva÷ | bho vayasya k­«ïa tvam api ÓatrÆn eva yuddhe haæsi, na tu sandÅpaniæ sva-guruæ, nÃpi bandhÆn yadÆn ity Ãha he madhusÆdaneti | nanu mÃdhavo yadava eva | tatrÃha he arisÆdana ! madhur nÃma daityo yas tavÃrir iti bravÅmÅti ||4|| baladeva÷ : nanu bhÅ«mÃdi«u pratiyoddh­«u satsu tvayà kathaæ na yoddhavyam | ÃhÆto na nivarteta iti yuddha-vidhÃnÃc ca k«atriyasyeti cet tatrÃha katham iti | bhÅ«maæ pitÃmahaæ droïaæ ca vidyÃ-gurum | i«ubhi÷ kathaæ yotsye ? yad imau pÆjÃrhau pu«pÃdibhir abhyarcyau, parihÃsa-vÃgbhir api yÃbhyÃæ yuddhaæ na yuktam | tÃbhyÃæ sahe«ubhis tat kathaæ yujyeta ? pratibadhnÃti hi Óreya÷ pÆjya- pÆjya-pÆjÃ-vyatikrama÷ iti sm­teÓ ca | madhusÆdanÃrisÆdaneti sambodhana-punar-ukti÷ | ÓokÃkulasya pÆrvottarÃnusandhi-virahÃt | tad-bhÃvaÓ ca tvam api ÓatrÆn eva yuddhe nihaæsi na tÆgrasena-sÃndÅpany-ÃdÅn pÆjyÃn iti ||4|| __________________________________________________________ BhG 2.5 gurÆn ahatvà hi mahÃnubhÃvä Óreyo bhoktuæ bhaik«yam apÅha loke | hatvÃrtha-kÃmÃæs tu gurÆn ihaiva bhu¤jÅya bhogÃn rudhira-pradigdhÃn ||5|| ÓrÅdhara÷ : tarhi tÃn ahatvà tava deha-yÃtrÃpi na syÃd iti cet, tatrÃha gurÆn iti | gurÆn droïÃcÃryÃdÅn ahatvà para-loka-viruddhaæ guru-vadham ak­tvà iha-loke bhaik«yaæ bhik«Ãnnam api bhoktuæ Óreya ucitam | vipak«e tu na kevalaæ paratra du÷khaæ, kintu ihaiva ca naraka-du÷kham anubhaveyam ity Ãha hatveti | gurÆn hatvà ihaiva tu rudhireïa pradigdhÃn prakar«eïa liptÃn artha-kÃmÃtmakÃn bhogÃn ahaæ bhu¤jÅya aÓnÅyÃm | yad và artha-kÃmÃn iti gurÆïÃæ viÓe«aïam | artha-t­«ïÃkulatvÃd ete tÃvad yuddhÃn na nivarteran tasmÃd etad vadha÷ prasajyetaivety artha÷ | tathà ca yudhi«Âhiraæ prati bhÅ«meïoktaæ - arthasya puru«o dÃso dÃsas tv artho na kasyacit | iti satyaæ mahÃrÃja baddho 'smy arthena kauravai÷ || iti [æBh 6.41.36] ||5|| madhusÆdana÷ : nanu bhÅ«ma-droïayo÷ pÆjÃrhatvaæ gurutvenaiva, evam anye«Ãm api k­pÃdÅnÃæ, na ca te«Ãæ gurutvena svÅkÃra÷ sÃmpratam ucita÷ - guror apy avaliptasya kÃryÃkÃryam ajÃnata÷ | utpathapratipannasya parityÃgo vidhÅyate || [æbh 5.178.24] iti sm­te÷ | tasmÃd e«Ãæ yuddha-garveïÃvaliptÃnÃm anyÃya-rÃjya-grahaïena Ói«ya-droheïa ca kÃryÃkÃrya-viveka-ÓÆnyÃnÃm utpatha-ni«ÂhÃnÃæ vadha eva ÓreyÃn ity ÃÓaÇkyÃha gurÆn iti | gurÆn ahatvà para-lokas tÃvad asty eva | asmiæs tu loke tair h­ta-rÃjyÃnÃæ no n­pÃdÅnÃæ ni«iddhaæ bhaik«am api bhoktuæ Óreya÷ praÓasyataram ucitaæ na tu tad-vadhena rÃjyam api Óreya iti dharme 'pi yuddhe v­tti-mÃtra-phalatvaæ g­hÅtvà pÃpam Ãropya vrate | nanv avaliptatvÃdinà te«Ãæ gurutvÃbhÃva ukta ity ÃÓaÇkyÃha mahÃnubhÃvÃn iti | mahÃnubhÃva÷ ÓrutÃdhyayana-tapa-ÃcÃrÃdi-nibandhana÷ prabhÃvo ye«Ãæ tÃn | tathà ca kÃla-kÃmÃdayo 'pi yair vaÓÅk­tÃs te«Ãæ puïyÃtiÓaya-ÓÃlinÃæ nÃvaliptatvÃdi-k«udra-pÃpma-saæÓle«a ity artha÷ | himahÃnubhÃvÃn ity ekaæ và padam | himaæ jìyam apahantÅti himahà Ãdityo 'gnir và tasyaivÃnubhÃva÷ sÃmarthyaæ ye«Ãæ tÃn | tathà cÃtitejasvitvÃt te«Ãm avaliptatvÃdi-do«o nÃsty eva | dharma-vyatikramo d­«Âa ÅÓvarÃïÃæ ca sÃhasam | tejÅyasÃæ na do«Ãya vahne÷ sarva-bhujo yathà || [BhP 10.33.30] nanu yadÃrtha-lubdhÃ÷ santo yuddhe prav­ttÃs tadai«Ãæ vikrÅtÃtmanÃæ kutastyaæ pÆrvoktaæ mÃhÃtmyaæ, tathà coktaæ bhÅ«meïa yudhi«Âhiraæ prati - arthasya puru«o dÃso dÃsas tv artho na kasyacit | iti satyaæ mahÃrÃja baddho 'smy arthena kauravai÷ || [æBh 6.41.36] ity ÃÓaÇkyÃha hatveti | artha-lubdhà api te mad-apek«ayà guravo bhavanty eveti punar guru-grahaïenoktam | tu-Óabdo 'py arthe Åd­ÓÃn api gurÆn hatvà bhogÃn eva bhu¤jÅya na tu mok«aæ labheya | bhujyanta iti bhogà vi«ayÃ÷ karmaïi gha¤ | te ca bhogà ihaiva na para-loke | ihÃpi ca rudhira-pradigdhà ivÃpayaÓo-vyÃptatvenÃtyanta-jugupsità ity artha÷ | yadehÃpy evaæ tadà para-loka-du÷khaæ kiyad varïanÅyam iti bhÃva÷ | athavà gurÆn hatvÃrtha-kÃmÃtmakÃn bhogÃn eva bhu¤jÅya na tu dharma-mok«Ãv ity artha-kÃma-padasya bhoga-viÓe«aïatayà vyÃkhyÃnÃntaraæ dra«Âavyam ||5|| viÓvanÃtha÷ : nanv evaæ te yadi svarÃjye 'smin nÃsti jigh­k«Ã, tarhi kayà v­ttyà jÅvi«yasÅty atrÃha gurÆn ahatveti | guru-vadham ak­tvà bhaik«yaæ k«atriyair vigÅtam api bhik«Ãnnam api bhoktuæ Óreya÷ | aihika-duryaÓo-lÃbhe 'pi pÃratrikam amaÇgalaæ tu naiva syÃd iti bhÃva÷ | na caiva guravo 'valiptÃ÷ kÃryÃkÃryam ajÃnantaÓ cÃdhÃrmika-duryodhanÃdy-anugatÃs tyÃjyà eva | yad uktaæ - guror apy avaliptasya kÃryÃkÃryam ajÃnata÷ | utpatha-pratipannasya parityÃgo vidhÅyate || [æbh 5.178.24] iti vÃcyam | ity Ãha - mahÃnubhÃvÃn iti | kÃla-kÃmÃdayo 'pi yair vaÓÅk­tÃs te«Ãæ bhÅ«mÃdÅnÃæ kutas tad-do«a-sambhava iti bhÃva÷ | nanu - arthasya puru«o dÃso dÃsas tv artho na kasyacit | iti satyaæ mahÃrÃja baddho 'smy arthena kauravai÷ || [æBh 6.41.36] iti yudhi«Âhiraæ prati bhÅ«meïaivoktam ata÷ sÃmpratam artha-kÃmatvÃd ete«Ãæ mahÃnubhÃvatvaæ prÃktanaæ vigalitam ? satyam, tad apy etÃn hatavato mama du÷kham eva syÃd ity Ãha artha-kÃmÃnartha-lubdhÃn apy etÃn kurÆn hatvÃhaæ bhogÃn bhu¤jÅya kintv ete«Ãæ rudhireïa pradigdhÃn praliptÃn eva | ayam artha÷ - ete«Ãm artha-lubdhatve 'pi mad-gurutvam asty eva, ataevaitad-vadhe sati guru-drohiïo mama khalu bhogo du«k­ti-miÓra÷ syÃd iti ||5|| baladeva÷ : nanu svarÃjye sp­hà cet tava nÃsti tarhi deha-yÃtrà và kathaæ setsyatÅti cet tatrÃha gurÆn iti | gurÆn ahatvà guru-vadham ak­tvà sthitasya me bhaik«yÃnnaæ k«atriyÃïÃæ nindyam api bhoktuæ Óreya÷ praÓastataram | aihika-duryaÓo-hetutve 'pi para-lokÃvighÃtitvÃt | nanv ete bhÅ«mÃdayo guravo 'pi yuddha-garvÃvalepÃt chadmanà yu«mad-rÃjyÃpahÃraæ yu«mad-drohaæ ca kurvatÃæ duryodhanÃdÅnÃæ saæsargeïa kÃryÃkÃrya-viveka-virahÃc ca samprati tyÃjyà eva- guror apy avaliptasya kÃryÃkÃryam ajÃnata÷ | utpathapratipannasya parityÃgo vidhÅyate || [æbh 5.178.24] iti sm­te÷ | iti cet tatrÃha - mahÃnubhÃvÃn iti | mahÃn sarvotk­«Âo 'nubhÃvo vedÃdhyayana-brahmacaryÃdi-hetuka÷ prabhÃvo ye«Ãæ tÃn | kÃla-kÃmÃdayo 'pi yad-vaÓyÃs te«Ãæ tad-do«a-sambandho neti bhÃva÷ | nanu - arthasya puru«o dÃso dÃsas tv artho na kasyacit | iti satyaæ mahÃrÃja baddho 'smy arthena kauravai÷ || [æBh 6.41.36] iti bhÅ«mokter artha-lobhena vikrÅtÃtmanÃæ te«Ãæ kuto mahÃnubhÃvatà ? tato yuddhe hantavyÃs te iti cet tatrÃha hatvÃrtha-kÃmÃn iti | artha-kÃmÃn api gurÆn hatvÃham ihaiva loke bhogÃn bhu¤jÅya, na tu para-loke | tÃæÓ ca rudhira-pradigdhÃn tad-rudhira-miÓrÃn eva, na tu ÓuddhÃn bhu¤jÅya tad-dhiæsayà tal-lÃbhÃt | tathà ca yuddha-garvÃvalepÃdi-mattve 'pi te«Ãæ mad-gurutvam asty eveti punar guru-grahaïena sÆcyate ||5|| __________________________________________________________ BhG 2.6 na caitad vidma÷ kataran no garÅyo yad và jayema yadi và no jayeyu÷ | yÃn eva hatvà na jijÅvi«Ãmas te 'vasthitÃ÷ pramukhe dhÃrtarëÂrÃ÷ ||6|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca yadyapy adharmam aÇgÅkari«yÃma÷ tathÃpi kim asmÃkaæ jaya÷ parÃjayo và garÅyÃn bhaved iti na j¤Ãyata ity Ãha na ced ity Ãdi | etad dvayor madhye no 'smÃkaæ katarat kiæ nÃma garÅyo 'dhikataraæ bhavi«yatÅti na vidma÷ | tad eva dvayaæ darÓayati | yad và etÃn vayaæ jayema je«yÃma÷ yadi và no 'smÃn ete jayeyu÷ je«yantÅti | jayo 'pi kiæ cÃsmÃkaæ katarat jaya-parÃjayayor madhye kiæ khalu garÅyo 'dhikataraæ bhavi«yati etan na vidma÷ | tad eva pak«a-dvayaæ darÓayati etÃn vayaæ jayema, no 'smÃn và ete jayeyur iti | kiæ ca jayo 'py asmÃkaæ phalata÷ parÃjaya evety Ãha yÃn eveti ||6|| madhusÆdana÷ : nanu bhik«ÃÓanasya k«atriyaæ prati ni«iddhatvÃd yuddhasya ca vihitatvÃt svadharmatvena yuddham eva tatra Óreyaskaram ity ÃÓaÇkyÃha na caitad iti | etad api na jÃnÅmo bhaik«a-yuddhayor madhye kataran no 'smÃkaæ garÅya÷ Óre«Âham | kiæ bhaik«aæ hiæsÃ-ÓÆnyatvÃd uta yuddhaæ svadharmatvÃd iti | idaæ ca na vidma Ãrabdhe 'pi yuddhe yad và vayaæ jayemÃtiÓayÅmahi yadi và no 'smÃn jayeyur dhÃrtarëÂrÃ÷ | ubhayo÷ sÃmya-pak«o 'py arthÃd boddhavya÷ | kiæ ca jÃto 'pi jayo na÷ phalata÷ parÃjaya eva | yato yÃn bandhÆn hatvà jÅvitum api vayaæ necchÃma÷ kiæ punar vi«ayÃnupabhoktum ? ta evÃvasthitÃ÷ saæmukhe dhÃrtarëÂrà dh­tarëÂra-sambandhino bhÅ«ma-droïÃdaya÷ sarve 'pi | tasmÃd bhaik«Ãd yuddhasya Óre«Âhatvaæ na siddham ity artha÷ | tad evaæ prÃktanena granthena saæsÃra-do«a-nirÆpaïÃd adhikÃri-viÓe«aïÃny uktÃni | tatra na ca Óreyo 'nupaÓyÃmi hatvà svajanam Ãhave ity atra raïe hatasya parivrÃÂ-samÃna-yoga-k«ematvokte÷ anyac chreyo 'nyad utaiva preya÷ [KaÂhU 2.1] ity Ãdi-Óruti-siddhaæ Óreyo mok«Ãkhyam upanyastam | arthÃc ca tad itarad aÓreya iti nityÃnitya-vastu-viveko darÓita÷, na kÃÇk«e vijayaæ k­«ïety [GÅtà 1.32] atraihika-phala-virÃga÷ | api trailokya-rÃjyasya [GÅtà 1.35] hetor ity atra pÃralaukika-phala-virÃga÷ | narake niyataæ vÃsa [GÅtà 1.44] ity atra sthÆla-dehÃtirikta ÃtmÃ, kiæ no rÃjyena [GÅtà 1.32] iti vyÃkhyÃta-vartmanà Óama÷ | kiæ bhogair [GÅtà 1.32] iti dama÷ | yadyapy ete na paÓyanti [GÅtà 1.38] ity atra nirlobhatà | tan me k«emataraæ bhaved [GÅtà 1.46] ity atra titik«Ã | iti prathamÃdhyÃyÃrtha÷ saænyÃsa-sÃdhana-sÆcanam | asmiæs tv adhyÃye Óreyo bhoktuæ bhaik«am api [GÅtà 2.5] ity atra bhik«Ã-caryopalak«ita÷ saænyÃsa÷ pratipÃdita÷ ||6|| viÓvanÃtha÷ : kiæ ca guru-drohe prav­ttasyÃpi mama jaya÷ parÃjayo và bhaved ity api na j¤Ãyata ity Ãha na caitad ity Ãdi | tathÃpi no 'smÃkaæ katarat jaya-parÃjayayor madhye kiæ khalu garÅyo 'dhikataraæ bhavi«yati etan na vidma÷ | tad eva pak«a-dvayaæ darÓayati -- etÃn vayaæ jayema, no 'smÃn và ete jayeyur iti | kiæ ca jayo 'py asmÃkaæ phalata÷ parÃjaya evety Ãha yÃn eveti ||6|| baladeva÷ : nanu bhaik«a-bhojanaæ k«atriyasya vigarhitaæ, yuddhaæ ca sva-dharmaæ vijÃnann api vibhëase iti cet tatrÃha na caitad iti | etad vayaæ na vidma÷ | bhaik«ya-yuddhayor madhye no 'smÃkaæ katarad garÅya÷ praÓastataram | hiæsÃ-virahÃd bhaik«aæ garÅya÷ svadharmatvÃd yuddhaæ veti, etac ca na vidma÷ | samÃrabdhe yuddhe vayaæ dhÃrtarëÂrÃn jayema te và no 'smÃn jayeyur iti | nanu mahÃ-vikramiïÃæ dharmi«ÂhÃnÃæ ca bhavatÃm eva vijayo bhÃvÅti cet tatrÃha yÃn eveti | yÃn dhÃrtarëÂrÃn bhÅ«mÃdÅn sarvÃn | na jijÅvi«Ãmo jÅvitum api necchÃma÷ kiæ punar bhogÃn bhoktum ity artha÷ | tathà ca vijayo 'py asmÃkaæ phalata÷ parÃjaya eveti | tasmÃd yuddhasya bhaik«Ãd garÅyas tvam aprasiddham iti | evam etÃvatà granthena tasmÃd evaævic chÃnta-dÃnta uparatas titik«u÷ ÓraddhÃnvito bhÆtvÃtmany evÃtmÃnaæ paÓyet iti Óruti-prasiddham arjunasya j¤ÃnÃdhikÃritvaæ darÓitam | tatra kiæ no rÃjyena [GÅtà 1.32] iti Óama-damau | api trailokya-rÃjyasya [GÅtà 1.35] ity aihika-pÃratrika-bhogopek«Ã-lak«aïà uparati÷ | bhaik«aæ bhoktuæ Óreya iti dvandva-sahi«ïutva-lak«aïà titik«Ã | guru-vÃkya-d­¬ha-viÓvÃsa-lak«aïà Óraddhà tÆttara-vÃkye vyaktÅbhavi«yati, na khalu ÓamÃdi-ÓÆnyasya j¤Ãne 'sty adhikÃra÷ paÇgÃder iva karmaïÅti ||6|| __________________________________________________________ BhG 2.7 kÃrpaïya-do«opahata-svabhÃva÷ p­cchÃmi tvÃæ dharma-saæmƬha-cetÃ÷ | yac chreya÷ syÃn niÓcitaæ brÆhi tan me Ói«yas te 'haæ ÓÃdhi mÃæ tvÃæ prapannam ||7|| ÓrÅdhara÷ : upadeÓa-grahaïe svÃdhikÃraæ sÆcayati kÃrpaïyety Ãdi | arthÃt kÃrpaïya-do«opahata-svabhÃva÷ etÃn hatvà kathaæ jÅvi«yÃma iti kÃrpaïyaæ dosaÓ ca svakula-k«aya-k­ta÷, tÃbhyÃm upahato 'bhibhÆta÷ svabhÃva÷ ÓauryÃdi-lak«aïo yasya so 'haæ tvÃæ p­cchÃmi, tathà dharme saæmƬhaæ ceto yasya sa÷ | yuddhaæ tyaktvà bhik«ÃÂanam api k«atriyasya dharmo 'dharmo veti sandigdha-citta÷ sann ity artha÷ | ato me yan niÓcitaæ Óreya÷ yuktaæ syÃt tad brÆhi | kiæ ca te 'haæ Ói«ya÷ ÓÃsanÃrha÷ | atas tvÃæ prapannaæ ÓaraïÃgataæ mÃæ ÓÃdhi Óik«aya ||7|| madhusÆdana÷ : gurÆpasadanam idÃnÅæ pratipÃdyate samadhigata-saæsÃra-do«a-jÃtasyÃtitarÃæ nirviïïasya vidhivad gurum upasannasyaiva vidyÃ-grahaïe 'dhikÃrÃt | tad evaæ bhÅ«mÃdi-saækaÂa-vaÓÃt | vyutthÃyÃtha bhik«Ãcaryaæ caranti [BAU 3.5.1] iti Óruti-siddha-bhik«Ã-carye 'rjunasyÃbhilëaæ pradarÓya vidhivad gurÆpasattim api tat-saÇkaÂa-vyÃjenaiva darÓayati kÃrpaïyeti | ya÷ svalpÃm api citta-k«atiæ na k«amate sa k­païa iti loke prasiddha÷ | tad-vidhatvÃd akhilo 'nÃtma-vid aprÃpta-puru«Ãrthatayà k­païo bhavati | yo và etad ak«aram gÃrgy aviditvà asmÃl lokÃt praiti sa k­païa [BAU 3.8.10] iti Órute÷ | tasya bhÃva÷ kÃrpaïyam anÃtmÃdhyÃsavattvaæ tan-nimitto 'smin janmany eta eva madÅyÃs te«u hate«u kiæ jÅvitenety abhiniveÓa-rÆpo mamatÃ-lak«aïo do«as tenopahatas tirask­ta÷ svabhÃva÷ k«Ãtro yuddhodyoga-lak«aïo yasya sa tathà | dharme vi«aye nirïÃyaka-pramÃïaÃdarÓanÃt saæmƬhaæ kim ete«Ãæ vadho dharma÷ kim etat-paripÃlanaæ dharma÷ | tathà kiæ p­thvÅ-paripÃlanaæ dharma÷ kiæ và yathÃvasthito 'raïya-nivÃsa eva dharma ity Ãdi-saæÓayair vyÃptaæ ceto yasya sa tathà | na caitad vidma÷ kataran no garÅya ity atra vyÃkhyÃtam etat | evaævidha÷ sann ahaæ tvà tvÃm idÃnÅæ p­cchÃmi Óreya ity anu«aÇga÷ | ato yan niÓcitam aikÃntikam Ãtyantikaæ ca Óreya÷ parama-pumartha-bhÆtaæ phalaæ syÃt tan me mahyaæ brÆhi | sÃdhanÃnantaram avaÓyambhÃvitvam aikÃntikatavaæ, jÃtasyÃvinÃÓa Ãtyantikatvam | yathà hy au«adhe k­te kadÃcid roga-niv­ttir na bhaved api jÃtÃpi ca roga-niv­tti÷ punar api rogotpattyà vinÃÓyate | evaæ k­te 'pi yÃge pratibandha-vaÓÃt svargo na bhaved api jÃto 'pi svargo du÷khÃkrÃnto naÓyati ceti naikÃntikatvam Ãtyantikatvaæ và tayo÷ | tad uktam - du÷kha-trayÃbhighÃtÃj jij¤Ãsà tad-apaghÃtake hetau | d­«Âe sÃpÃrthà cen naikÃntÃtyantato 'bhÃvÃt || (Sa.K. 1) iti | d­«Âavad ÃnuÓravika÷ sa hy avaiÓuddhi-k«ayÃtiÓaya-yukta÷ | tad-viparÅta÷ ÓreyÃn vyaktÃvyaktaj¤a-vij¤ÃnÃt || (Sa.K. 1) iti | nanu tvaæ mama sakhà na tu Ói«yo 'ta Ãha Ói«yas te 'ham iti | tvad-anuÓÃsanayogyatvÃd ahaæ tava Ói«ya eva bhavÃmi na sakhà nyÆna-j¤ÃnatvÃt | atas tvÃæ prapannaæ ÓaraïÃgataæ mÃæ ÓÃdhi Óik«aya karuïayà na tv aÓi«yatva-ÓaÇkayopek«aïÅyo 'ham ity artha÷ | etena - tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet samit-pÃïi÷ Órotriyaæ brahma-ni«Âham [æuï¬U 1.2.11], bh­gur vai vÃruïi÷ | varuïaæ pitaram upasasÃra | adhÅhi bhagavo brahmeti [TaittU 3.1] ity Ãdi-gurÆpasatti-pratipÃdaka÷ Óruty-artho darÓita÷ ||7|| viÓvanÃtha÷ : nanu tarhi sopapattikaæ ÓÃstrÃrthaæ tvam eva bruvÃïa÷ k«atriyo bhÆtvà bhik«ÃÂanaæ niÓcino«i tarhy alaæ mad-uktyeti tatrÃha kÃrpaïyeti | svÃbhÃvikasya Óauryasya tyÃga eva me kÃrpaïyam | dharmasya sÆk«mà gatir ity ato dharma-vyavasthÃyÃm apy ahaæ mƬha-buddhir evÃsmi | atas tvam eva niÓcitya Óreyo brÆhi | nanu mad-vÃcas tvaæ paï¬ata-mÃnitvena khaï¬ayasi cet, kathaæ brÆyÃm ? tatrÃha Ói«yas te 'ham asmi | nÃtaæ paraæ v­thà khaï¬ayÃmÅti bhÃva÷ ||7|| baladeva÷ : atha tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet samit-pÃïi÷ Órotriyaæ brahma-ni«Âham [æuï¬U 1.2.11], ÃcÃryavÃn puru«o veda [Chà 6.14.2] ity Ãdi Óruti-siddhÃæ gurÆpasattiæ darÓayati kÃrpaïyeti | yo và etad ak«aram gÃrgy aviditvà asmÃl lokÃt praiti sa k­païa [BAU 3.8.10] iti ÓravaïÃd abrahmavittvaæ kÃrpaïyam | tena hetunà yo do«o yÃn eva hatveti bandhu-vargam amatÃlak«aïas tenopahata-svabhÃvo yuddha-sp­hÃ-lak«aïa÷ svadharmo yasya sa÷ | dharme saæmƬhaæ k«atriyasya me yuddhaæ svadharmas tad vihÃya bhik«ÃÂanaæ vety evaæ sandihÃnaæ ceto yasya sa÷ | Åd­Óa÷ sann ahaæ tvÃm idÃnÅæ p­cchÃmi - tasmÃn niÓcitaæ ekÃntikaæ Ãtyantikaæ yan me Óreya÷ syÃt tat tvaæ brÆhi | sÃdhanottaram avaÓyaæbhÃvitvaæ aikÃntikatvaæ, bhÆtasyÃvinÃÓitvaæ Ãtyantikatvam | nanu ÓaraïÃgatasyopadeÓa÷ tad vij¤ÃnÃrthaæ sa gurum evÃbhigacchet ity Ãdi-Órute÷ | sakhÃyaæ tvÃæ katham upadiÓÃmÅti cet tatrÃha Ói«yas te 'ham iti | ÓÃdhi Óik«aya ||7|| __________________________________________________________ BhG 2.8 na hi prapaÓyÃmi mamÃpanudyÃd yac chokam uccho«aïam indriyÃïÃm | avÃpya bhÆmÃv asapatnam ­ddhaæ rÃjyaæ surÃïÃm api cÃdhipatyam ||8|| ÓrÅdhara÷ : tvam eva vicÃrya yad yuktaæ tat kurv iti cet, tatrÃha na hi prapaÓyÃmÅti | indriyÃïÃm uccho«aïam atiÓo«aïa-karaæ madÅyaæ Óokaæ yat karma apanudyÃt apanayet tad ahaæ na prapaÓyÃmÅti | yadyapi bhÆmau ni«kaïÂakaæ sam­ddhaæ rÃjyaæ prÃpsyÃmi | tathà surendratvam api yadi prÃpsyÃmi evam abhÅ«Âaæ tat tat sarvam avÃpyÃpi ÓokÃpanodanopÃyaæ na prapaÓyÃmÅty anvaya÷ ||8|| madhusÆdana÷ : nanu svayam eva tvaæ Óreyo vicÃraya Óruta-sampanno 'si kiæ para-Ói«yatvenety ata Ãha nahÅti | yac-chreya÷ prÃptaæ sat-kart­ mama Óokam apanudyÃd apanuden nivÃrayet tan na paÓyÃmi hi yasmÃt tasmÃn mÃæ ÓÃdhÅti so 'haæ bhagava÷ ÓocÃmi taæ mà bhagavä chokasya pÃraæ tÃrayatu [ChÃU 7.1.3] iti Óruty-artho darÓita÷ | ÓokÃnapanode ko do«a ity ÃÓaÇkya tad-viÓe«aïam Ãha indriyÃïÃm uccho«aïam iti | sarvadà santÃpa-karam ity artha÷ | nanu yuddhe prayatamÃnasya tava Óoka-niv­ttir bhavi«yati je«yasi cet tadà rÃjya-prÃptyà dvÃv etau puru«au loke ity Ãdi-dharma-ÓÃstrÃd ity ÃÓaÇkyÃha avÃpyety Ãdinà | Óatru-varjitaæ sasyÃdi-sampannaæ ca rÃjyaæ tathà surÃïÃm Ãdhipatyaæ hiraïyagarbhatva-paryantam aiÓvaryam avÃpya sthitasyÃpi mama yac chokam apanudyÃt tan na paÓyÃmÅty anvaya÷ | tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyata evam evÃmutra puïya-jito loka÷ k«Åyate [Chà 8.1.6] iti Órute÷ | yat-k­takaæ tad-anityam ity anumÃnÃt pratyak«eïÃpy aihikÃnÃæ vinÃÓa-darÓanÃc ca naihika Ãmutriko và bhoga÷ Óoka-nivartaka÷ kintu sva-sattÃ-kÃle 'pi bhoga-pÃratantryÃdinà vinÃÓa-kÃle 'pi vicchedÃc choka-janaka eveti na yuddhaæ Óoka-niv­ttaye 'nu«Âheyam ity artha÷ | etenehÃmutra-bhoga-virÃgo 'dhikÃri-viÓe«aïatvena darÓita÷ ||8|| viÓvanÃtha÷ : nanu mayi tava sakhya-bhÃva eva, na tu gauravam | atas tvÃæ katham ahaæ Ói«yaæ karomi ? tasmÃd yatra tava gauravaæ taæ kam api dvaipÃyanÃdikaæ prapadyasva ity ata Ãha na hÅti | mama Óokam apanudyÃt dÆrÅkuryÃd evaæ janaæ na prakar«eïa paÓyÃmi trijagaty ekaæ tvÃæ vinà | svasmÃd adhika-buddhimantaæ b­haspatim api na jÃnÃmÅty ata÷ ÓokÃrta eva khalu kaæ prapadyeya iti bhÃva÷ | yad yata÷ ÓokÃd indriyÃïÃm uccho«aïaæ mahÃ-nidÃghÃt k«udra-sarasÃm iva utkar«eïa Óo«o bhavati | nanu tarhi sÃmprataæ tvaæ ÓokÃrta eva khalu yudhyasva | tataÓ caitÃn jitvà rÃjyaæ prÃtavatas tava rÃjya-bhogÃbhiniveÓenaiva Óoko 'payÃsyatÅty Ãha avÃpyeti | bhÆmau ni«kaïÂakaæ rÃjyaæ svarge surÃïÃm Ãdhipatyaæ và prÃpyÃpi sthitasya mamendriyÃïÃm etad uccho«aïam evety artha÷ ||8|| baladeva÷ : nanu tvaæ ÓÃstraj¤o 'si sva-hitaæ vicÃryÃnuti«Âha, sakhyur me Ói«ya÷ kathaæ bhaver iti cet tatrÃha na hÅti | yat karma mama Óokam apanudyÃd dÆrÅkuryÃt tad ahaæ na prapaÓyÃmi | Óokaæ viÓina«Âi - indriyÃïÃm uccho«aïam iti | tasmÃc choka-vinÃÓÃya tvÃæ prapanno 'smÅti | itthaæ ca so 'haæ bhagava÷ ÓocÃmi taæ mÃæ bhavÃn Óokasya pÃraæ tÃrayatu iti Óruty-artho darÓita÷ | nanu tvam adhunà ÓokÃkula÷ prapadyase yuddhÃt sukha-sam­ddhi-lÃbhe viÓoko bhavi«yasÅti cet tatrÃha avÃpyeti | yadi yuddhe vijayÅ syÃæ tadà bhÆmÃv asapatnaæ ni«kaïÂakaæ rÃjyaæ prÃpya yadi ca tatra hata÷ syÃæ tadà svarge surÃïÃm Ãdhipatyaæ prÃpya sthitasya me viÓokatvaæ na bhaved ity artha÷ | tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyata evam evÃmutra puïya-jito loka÷ k«Åyate [ChÃU 8.1.6] iti Óruter naihikaæ pÃratrikaæ và yuddha-labdhaæ sukhaæ ÓokÃpahaæ tasmÃt tÃd­Óam eva Óreyastvaæ brÆhÅti na yuddhaæ Óoka-haram ||8|| __________________________________________________________ BhG 2.9 saæjaya uvÃca evam uktvà h­«ÅkeÓaæ gu¬ÃkeÓa÷ parantapa÷ | na yotsya iti govindam uktvà tÆ«ïÅæ babhÆva ha ||9|| ÓrÅdhara÷ : evam uktvÃrjuna÷ kiæ k­tavÃn ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca evam ity Ãdi | spa«ÂÃrtha÷ ||9|| madhusÆdana÷ : tad-anantaram arjuna÷ kiæ k­tavÃn iti dh­tarëÂrÃkÃÇk«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca evam ity Ãdi | gu¬ÃkeÓo jitÃlasya÷ parantapa÷ Óatru-tÃpano 'rjuno h­«ÅkeÓaæ sarvendriya-pravartakatvenÃntaryÃmiïaæ govindaæ gÃæ veda-lak«aïÃæ vÃïÅæ vindatÅti vyutpattyà sarva-vedopÃdÃnatvena sarvaj¤am ÃdÃv evaæ kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhya ity Ãdinà yuddha-svarÆpÃyogyatÃm uktvà tad-anantaraæ na yotsya iti yuddha-phalÃbhÃvaæ coktvà tÆ«ïÅæ babhÆva bÃhyendriya-vyÃpÃrasya yuddhÃrthaæ pÆrvaæ k­tasya niv­ttyà nirvyÃpÃro jÃta ity artha÷ | svabhÃvato jitÃlasye sarva-Óatru-tÃpane ca tasminn Ãgantukam Ãlasyam atÃpakatvaæ ca nÃspadam ÃdhÃsyatÅti dyotayituæ ha-Óabda÷ | govinda-h­«ÅkeÓa-padÃbhyÃæ sarvaj¤atva-sarva-Óaktitva-sÆcakÃbhyÃæ bhagavatas tan-mohÃpanodanam anÃyÃsa-sÃdhyam iti sÆcitam ||9|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : tato 'rjuna÷ kim akarod ity apek«ÃyÃæ sa¤jaya uvÃca evam uktvety Ãdi | gu¬ÃkeÓo h­«ÅkeÓaæ prati evaæ na hi prapaÓyÃmÅty Ãdinà yuddhasya ÓokÃnivartakatvam uktvà parantapo 'pi govindaæ sarva-vedaj¤aæ prati na yotsye iti coktveti yojyam | tatra h­«ÅkeÓatvÃd buddhiæ yuddhe pravartayi«yati | sarva-veda-vittvÃd yuddhe sva-dharmatvaæ grÃhayi«yatÅti vyajya dh­tarëÂra-h­di saæjÃtà sva-putra-rÃjyÃÓà nirasyate ||9|| __________________________________________________________ BhG 2.10 tam uvÃca h­«ÅkeÓa÷ prahasann iva bhÃrata | senayor ubhayor madhye vi«Ådantam idaæ vaca÷ ||10|| ÓrÅdhara÷ : tata÷ kiæ v­ttam ity apek«ÃyÃm Ãha tam uvÃceti | prahasann iva prasanna-mukha÷ sann ity artha÷ ||10|| madhusÆdana÷ : evaæ yuddham upek«itavaty apy arjune bhagavÃn nopek«itavÃn iti dh­tarëÂra-durÃÓÃ-nirÃsÃyà 'ha tam uvÃceti | senayor ubhayor madhye yuddhodyamenÃgatya tad-virodhinaæ vi«Ãdaæ mohaæ prÃpnuvantaæ tam arjunaæ prahasann ivÃnucitÃcÃraïa-prakÃÓanena lajjÃmbudhau majjayann iva h­«ÅkeÓa÷ sarvÃntaryÃmÅ bhagavÃn idaæ vak«yamÃïam aÓocyÃn ity Ãdi vaca÷ parama-gambhÅrÃrtham anucitÃcaraïa-prakÃÓakam uktavÃn na tûpek«itavÃn ity artha÷ | anucitÃcaraïa-prakÃÓanena lajjotpÃdanaæ prahÃsa÷ | lajjà ca du÷khÃtmiketi dve«a-vi«aya eva sa mukhya÷ | arjunasya tu bhagavat-k­pÃ-vi«ayatvÃd anucitÃcaraïa-prakÃÓanasya ca vivekotpatti-hetutvÃd eka-dalÃbhÃvena gauïa evÃyaæ prahÃsa iti kathayitum iva-Óabda÷ | lajjÃm utpÃdayitum iva vivkam utpÃdayitum arjunasyÃnucitÃcaraïaæ bhagavatà prakÃÓyate | lajjotpattis tu nÃntarÅyakatayÃstu mÃstu veti na vivak«iteti bhÃva÷ | yadi hi yuddhÃrambhÃt prÃg eva sthito yuddham upek«eta tadà nÃnucitaæ kuryÃt | mahatà saærambheïa tu yuddha-bhÆmÃv Ãgatya tad-upek«aïam atÅvÃnucitam iti kathayituæ senayor ity Ãdi-viÓe«aïam | etac cÃÓocyÃnityÃdau spa«Âaæ bhavi«yati ||10|| viÓvanÃtha÷ : aho tvÃpy etÃvÃn khalv aviveka iti sakhya-bhÃvena taæ prahasan anaucitya-prakÃÓena lajjÃmbudhau nimajjayan iveti tadÃnÅæ Ói«ya-bhÃvaæ prÃpte tasmin hÃsyam anucitam ity adharo«Âha-niku¤canena hÃsyam Ãv­ïvaæÓ cety artha÷ | h­«ÅkeÓa iti pÆrvaæ premÃivÃrjuna-vÃÇ-niyamyo 'pi sÃmpratam arjuna-hita-kÃritvÃt premïaivÃrjuna-mano-niyantÃpi bhavatÅti bhÃva÷ | senayor ubhayor madhe ity arjunasya vi«Ãdo bhagavatà prabodhaÓ ca ubhÃbhyÃæ senÃbhyÃæ sÃmÃnyato d­«Âa eveti bhÃva÷ ||10|| baladeva÷ : vyaÇgam arthaæ prakÃÓayann Ãha tam uvÃceti taæ vi«Ådantam arjunaæ prati h­«ÅkeÓo bhagavÃn aÓocyÃn ity Ãdikam atigambhÅrÃrthaæ vacanam uvÃca | ahotavÃpÅd­g viveka÷ iti sakhya-bhÃvena prahasan | anaucitya-bhëitvena trapÃ-sindhau nimajjayan ity artha÷ | iveti tadaiva Ói«yatÃæ prÃpte tasmin hÃsÃnaucityÃdÅ«ad adharollÃsaæ kurvann ity artha÷ | arjunasya vi«Ãdo bhagavatà tasyopadeÓaÓ ca sarva-sÃk«ika iti bodhayituæ senayor ubhayor ity etat ||10|| __________________________________________________________ BhG 2.11 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca aÓocyÃn anvaÓocas tvaæ praj¤Ã-vÃdÃæÓ ca bhëase | gatÃsÆn agatÃsÆæÓ ca nÃnuÓocanti paï¬itÃ÷ ||11|| ÓrÅdhara÷ : dehÃtmanor avivekÃd asyaivaæ Óoko bhavatÅti tad-viveka-darÓanÃrthaæ ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca aÓocyÃn ity Ãdi | ÓokasyÃvi«ayÅ-bhÆtÃn eva bandhÆn tvam anvaÓoca÷ anuÓocitavÃn asi d­«ÂvemÃn svajanÃn k­«ïa ity Ãdinà | tatra kutas tvà kaÓmalam idaæ vi«ame samupasthitam ity Ãdinà mayà bodhito 'pi punaÓ ca praj¤ÃvatÃæ paï¬itÃnÃæ vÃdÃn ÓabdÃn kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye ity ÃdÅn kevalaæ bhëase, na tu paï¬ito 'si, yata÷ gatÃsÆn gata-prÃïÃn bandhÆn agatÃsÆæÓ ca jÅvato 'pi, bandhu-hÅnà ete kathaæ jÅvi«yantÅti nÃnuÓocanti paï¬ità vivekina÷ ||11|| madhusÆdana÷ : HERE viÓvanÃtha÷ : bho arjuna ! tavÃyaæ bandha-vadha-hetuka÷ Óoko bhrama-mÆlaka eva, tathà kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye ity Ãdiko vivekaÓ cÃpraj¤Ã-mÆlaka evety Ãha aÓocyÃn ity Ãdi | aÓocyÃn ÓokÃnÃrhÃn eva tvam anvaÓoco 'nuÓocitavÃn asi | tathà tvÃæ prabodhayantaæ mÃæ prati praj¤Ã-vÃdÃn praj¤ÃyÃæ satyÃm eva ye vÃdÃ÷ kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye ity ÃdÅni vÃkyÃni tÃn bhëase, na tu tava kÃpi praj¤Ã vartate iti bhÃva÷ | yata÷ paï¬itÃ÷ praj¤Ãvanto gatÃsÆn gatà ni÷s­tà bhavanty asavo yebhyas tÃn sthÆla-dehÃn na Óocanti, te«Ãæ naÓvara-bhÃvatvÃd iti bhÃva÷ | agatÃsÆn ani÷s­ta-prÃïÃn sÆk«ma-dehÃn api na Óocanti, te hi mukte÷ pÆrvaæ naÓvarà eva | ubhaye«Ãm api tathà tathà svabhÃvasya du«pariharatvÃt | mÆrkhÃs tu pirtrÃdi-dehebhya÷ prÃïe«u ni÷s­te«v eva Óocanti, sÆk«ma-dehÃæs tu na, te prÃya÷ paricinvantyas atas tair alam | ete hi sarve bhÅ«mÃdaya÷ sthÆla-sÆk«ma-deha-sahità ÃtmÃna eva | ÃtmanÃæ tu ityatvÃt te«u Óoka-prav­ttir eva nÃstÅty atas tvayà yat pÆrvam artha-ÓÃstrÃt dharma-ÓÃstraæ balavad ity uktaæ tatra mayà tu dharma-ÓÃstrÃd api j¤Ãna-ÓÃstraæ balavad ity ucyata iti bhÃva÷ ||11|| baladeva÷ : evaæ arjune tÆ«ïÅæ sthite tad-buddhim Ãk«ipan bhagavÃn Ãha aÓocyÃn iti | he arjuna ! aÓocyÃn Óocitum ayogyÃn eva dhÃrtarëÂrÃæs tvaæ anvaÓoca÷ ÓocitavÃn asi | tathà mÃæ prati praj¤Ã-vÃdÃn praj¤ÃvatÃm iva vacanÃni d­«Âvemaæ svajanam ity ÃdÅni, kathaæ bhÅ«mam ity ÃdÅni ca bhëase, na ca te praj¤Ã-leÓo 'py astÅti bhÃva÷ | ye tu praj¤Ãvantas te gatÃsÆn nirgata-prÃïÃn sthÆla-dehÃn, agatÃsÆæÓ cÃnirgata-prÃïÃn sÆk«ma-dehÃæÓ ca, ÓabdÃd ÃtmanaÓ ca na Óocanti | ayam artha÷ - Óoka÷ sthÆla-dehÃnÃæ vinÃÓitvÃt, nÃntya÷ sÆk«ma-dehÃnÃæ mukte÷ prÃg avainÃÓitvÃt tadvatÃm ÃtmanÃæ tu «a¬-bhÃva-vikÃra-varjitÃnÃæ nityatvÃn na ÓocyÃteti | dehÃtma-svabhÃva-vidÃæ na ko 'pi Óoka-hetu÷ | yad-artha-ÓÃstrÃd dharma-ÓÃstrasya balavattvam ucyate | tat kila tato 'pi balavatà j¤Ãna-ÓÃstreïa pratyucyate | tasmÃd aÓocye Óocya-bhrama÷ pÃmara-sÃdhÃraïa÷ paï¬itasya te na yogya iti bhÃva÷ ||11|| __________________________________________________________ BhG 2.12 na tv evÃhaæ jÃtu nÃsaæ na tvaæ neme janÃdhipÃ÷ | na caiva na bhavi«yÃma÷ sarve vayam ata÷ param ||12|| ÓrÅdhara÷ : aÓocyatve hetum Ãha na tv evÃham iti | yathÃhaæ parameÓvaro jÃtu kadÃcit lÅlÃ-vigrahasyÃvirbhÃva-tirobhÃvato nÃsam iti tu naiva | api tv Ãsam eva anÃditvÃt | na ca tvaæ nÃsÅ÷ nÃbhÆ÷, api tv ÃsÅr eva | ime và janÃdhipà n­pà nÃsann iti na, api tu Ãsann eva mad-aæÓatvÃt | tathÃta÷ param ita upary api na bhavi«yÃmo na sthÃsyÃma iti ca naiva, api tu sthÃsyÃma eveti janma-maraïa-ÓÆnyatvÃd aÓocyà ity artha÷ ||12|| madhusÆdana÷ : viÓvanÃtha÷ : athavà sakhe tvÃm aham evaæ p­cchÃmi | kiæ ca prÅtyÃspadasya maraïe d­«Âe sati Óoko jÃyate, tatreha prÅtyÃspadam Ãtmà deho và ? sarve«Ãm eva bhÆtÃnÃæ n­pa svÃtmaiva vallabha÷ [BhP 10.14.57] iti Óukokter Ãtmaiva prÅty-Ãspadam iti cet tarhi jÅveÓvara-bhedena dvividhasyaivÃtmano nityatvÃd eva maraïÃbhÃvÃd Ãtmà Óokasya vi«ayo nety Ãha na tv evÃham iti | ahaæ paramÃtmà jÃtu kadÃcid api pÆrvaæ nÃsam iti na, api tv Ãsam eva | tathà tvam api jÅvÃtmà ÃsÅr eva | tatheme janÃdhipà rÃjÃnaÓ ca jÅvÃtmÃna Ãsann eveti prÃg-abhÃvÃbhÃvo darÓita÷ | tathà sarve vayam ahaæ tvam ime janÃdhipÃÓ cÃta÷ paraæ na bhavi«yÃmo na sthÃsyÃma iti na, api tu sthÃsyÃma eveti dhvaæsÃbhÃvaÓ ca darÓita iti paramÃtmano jÅvÃtmanÃæ ca nityatvÃd Ãtmà na Óoka-vi«aya iti sÃdhitam | atra Órutaya÷ - nityo nityÃnÃæ cetanaÓ cetanÃnÃm eko bahÆnÃæ yo vidadhÃti kÃmÃn [ÁvetU 6.13] ity ÃdyÃ÷ ||12|| baladeva÷ : evam asthÃna-ÓocitvÃd apÃï¬ityam arjunasyÃpÃdya tattva-jij¤Ãsuæ niyojitäjaliæ taæ prati sarveÓvaro bhagavÃn nityo nityÃnÃæ cetanaÓ cetanÃnÃm eko bahÆnÃæ yo vidadhÃti kÃmÃn [ÁvetU 6.13] iti Óruti-siddhaæ svasmÃj jÅvÃnÃæ ca pÃramarthikaæ bhedam Ãha na tv evÃham iti | he arjuna ! ahaæ sarveÓvaro bhagavÃn ita÷ pÆrvasminn Ãdau kÃle jÃtu kadÃcin nÃsam iti na, api tv Ãsam eva | tathà tvam arjuno nÃsÅr iti na, kintv ÃsÅr eva | ime janÃdhipà rÃjÃno nÃsann iti na, kintv Ãsann eva | tatheta÷ parasminn ante kÃle sarve vayam ahaæ ca tvaæ ca ime ca na bhavi«yÃma iti na, kintu bhavi«yÃma eveti | sarveÓvaravaj jÅvÃnÃæ ca traikÃlika-sattÃ-yogitvÃt tad-vi«ayako na Óoko yukta ity artha÷ | na cÃvidyÃ-k­tatvÃd vyavahÃriko 'yaæ bheda÷ | sarvaj¤e bhagavaty avidyÃ-yogÃt | idaæ j¤Ãnam upÃÓritya ity Ãdinà mok«e 'pi tasyÃbhidÃsyamÃnatvÃc ca | na cÃbhedaj¤asyÃpi harer bÃdhitÃnuv­tti-nyÃyeneyam arjunÃdi-bheda-d­«Âir iti vÃcyam | tathà saty upadeÓÃsiddhe÷ | maru-marÅcikÃdÃv udaka-buddhir bÃdhitÃpy anuvartamÃnà mithyÃrtha-vi«ayatva-niÓcayÃn nodakÃharaïÃdau pravartayed evam abheda-bodha-bÃdhitÃpy anuvartamÃnÃrjunÃdi-bheda-d­«Âis tattva-niÓcayÃn nopadeÓÃdau pravartayi«yatÅti yat ki¤cid etat | nanu phalavaty aj¤Ãte 'rthe ÓÃstra-tÃtparya-vÅk«aïÃt tÃd­Óo 'bhedas tÃtparya-vi«ayo vaiphalyÃj j¤ÃtatvÃc ca | bhedas tad-vi«ayo na syÃt, kintu adbhyo và e«a prÃtar udety apa÷ sÃyaæ praviÓati ity Ãdi-Óruty-arthavad anuvÃdya eva sa iti cen mandam etat | p­thag ÃtmÃnaæ preritÃraæ ca matvà ju«Âas tatas tenÃm­tatvam eti [ÁvetU 1.6] ity Ãdinà bheda evÃm­tatva-phala-ÓravaïÃt | viruddha-dharmÃvacchinna-pratiyogikatayà loke tasyÃj¤ÃtatvÃc ca | te ca dharmà vibhutvÃïutva-svÃmitva-bh­tyatvÃdaya÷ ÓÃstraika-gamyà mitho viruddhà bodhyÃ÷ | abhedas tv aphalas tatra phalÃnaÇgÅkÃrÃt | aj¤ÃtaÓ ca ÓaÓa-Ó­Çgavad asattvÃt | tasmÃt paramÃrthikas tad-bheda÷ siddha÷ ||12|| __________________________________________________________ BhG 2.13 dehino 'smin yathà dehe kaumÃraæ yauvanaæ jarà | tathà dehÃntara-prÃptir dhÅras tatra na muhyati ||13|| ÓrÅdhara÷ : nanv ÅÓvarasya tava janmÃdi-ÓÆnyatvaæ satyam eva, jÅvÃnÃæ tu janma-maraïe prasiddhe | tatrÃha dehina ity Ãdi | dehino dehÃbhimÃnino jÅvasya yathÃsmin sthÆla-dehe kaumÃrÃdy-avasthÃs tad-deha-nibandhanà eva, na tu svata÷, pÆrvÃvÃsthÃ-nÃÓe |vasthÃntarotpattÃv api sa evÃham iti pratyabhij¤ÃnÃt | tathaiva etad-deha-nÃÓe dehÃntara-prÃptir api liÇga-deha-nibandhanaiva | na tÃvad Ãtmano nÃÓa÷, jÃta-mÃtrasya pÆrva-saæskÃreïa stanya-pÃnÃdau prav­tti-darÓanÃt | ato dhÅro dhÅmÃn tatra tayor deha-nÃÓotpattyor na muhyati | Ãtmaiva m­to jÃtaÓ ceti na manyate ||13|| madhusÆdana÷ : viÓvanÃtha÷ : nanu cÃtma-sambandhena deho 'pi prÅty-Ãspadaæ syÃt, deha-sambandhena putra-bhrÃtrÃdayo 'pi, tat-sambandhena tat-putrÃdayo 'pi | atas te«Ãæ nÃÓe Óoka÷ syÃd eveti ced ata Ãha dehina iti | dehino jÅvasyÃsmin dehe kaumÃra kaumÃraæ kaumÃra-prÃptir bhavati, tata÷ kaumÃra-nÃÓÃnantaraæ jarÃ-prÃptir yathà tathaiva dehÃntara-prÃptir iti | tatas cÃtma-sambandhinÃæ kaumÃrÃdÅnÃæ prÅty-ÃspadÃnÃæ nÃÓe yathà Óoko na kriyate tathà dehasyÃpi Ãtma-sambandhina÷ prÅtyÃspadasya nÃÓe Óoko na kartavya÷ | yauvanasya nÃÓe jarÃ-prÃptau Óoko jÃyate iti cet kaumÃrasya nÃÓe yauvana-prÃptau har«o 'pi jÃyate ity ato bhÅ«ma-droïÃdÅnÃæ jÅrïa-deha-nÃÓe khalu navya-dehÃntara-prÃptau tarhi har«a÷ kriyatÃm iti bhÃva÷ | yad vÃ, ekasminn api dehe kaumÃrÃdÅnÃæ yathà prÃptis tathaivaikasyÃpi dehino jÅvasya nÃnÃ-dehÃnÃæ prÃptir iti ||13|| baladeva÷ : nanu bhÅ«mÃdi-dehÃvacchinnÃnÃm ÃtmanÃæ nityatve 'pi tad-dehÃnÃæ tad-bhogÃyatanÃnÃæ nÃÓe yukta÷ Óoka iti cet tatrÃha dehino 'sminn iti | traikÃlikà bahavo dehà yasya santi, tasya dehino jÅvasyÃsmin vartamÃne dehe kramÃt kaumÃra-yauvana-jarÃs tisro 'vasthà bhavanti | tÃsÃm Ãtma-sambandhinÃæ tad-bhogopayuktÃnÃæ pÆrva-pÆrva-vinÃÓena para-para-prÃptau yathà na Óokas tathaiva tad-deha-vinÃÓe sati dehÃntara-prÃptir yayÃti-yauvana-prÃpti-nyÃyena har«a-hetur eveti, na tad-deha-vinÃÓa-hetuka÷ Óokas tavocita iti bhÃva÷ | dhÅro dhÅmÃn deha-svabhÃva-jÅva-karma-vipÃka-svarÆpa-j¤a÷ | atra dehina ity eka-vacanaæ jÃty-abhiprÃyeïa bodhyaæ pÆrvatrÃtma-bahutvokte÷ | atrÃhu÷ - eka eva viÓuddhÃtmà tasyÃvidyayÃparicchinnasya tasyÃæ pratibimbitasya và nÃnÃtmatvam | ÓrutiÓ caivam Ãha ÃkÃÓam ekaæ hi yathà ghaÂÃdi«u p­thag bhavet, tathÃtmaiko hy anekastho jalÃdhÃre«v ivÃæÓumÃn iti | tad-vij¤Ãnena tasya vinÃÓe tu tan-nÃnÃtva-niv­ttyà tad-aikyaæ sidhyatÅty eka-vacanenaitat pÃrtha-sÃrathir Ãheti | tan-mandaæ ja¬ayà tayà caitanya-rÃÓeÓ chedÃsambhavÃt | tair api tad-vi«ayatvÃnaÇgÅkÃrÃc ca | vÃstave cchede vikÃritvÃdy-Ãpatti÷ ÂaÇka-chinna-pëÃïavat syÃt - nÅrÆpasya vibho÷ pratibimbÃsambhavÃc ca | anyathÃkÃÓÃdi-gÃdÅnÃæ tad-Ãpatti÷ | na ca pratÅty-anyathÃnupapattir evÃkÃÓasya pratibimbe mÃnaæ tad-varti-graha-nak«atra-prabhÃ-maï¬alaæ tasyiavÃmbhasi bhÃsamÃnatvena pratÅte÷ | ÃkÃÓam ekaæ hi iti Órutis tu paramÃtma-vi«ayà tasyÃkÃÓavat sÆryavac ca bahu-v­ttikatvaæ vadatÅty aviruddham | na cÃtmaikyasyopade«Âà sambhavati | sa hi tattvavin na và ? Ãdye 'dvitÅyam ÃtmÃnaæ vijÃnatas tasyopadeÓyÃpari-sphÆrti÷ | antye tv aj¤atvÃd eva nÃtma-j¤Ãnopade«Â­tvam | bÃdhitÃnuv­ttyÃÓrayaïaæ tu pÆrva-nirastam ||13|| __________________________________________________________ BhG 2.14 mÃtrÃ-sparÓÃs tu kaunteya ÓÅto«ïa-sukha-du÷khadÃ÷ | ÃgamÃpÃyino 'nityÃs tÃæs titik«asva bhÃrata ||14|| ÓrÅdhara÷ : nanu tÃn ahaæ na ÓocÃmi, kintu tad-viyogÃdi-du÷kha-bhÃjaæ mÃm eveti cet tatrÃha mÃtrÃ-sparÓà iti | mÅyante jÃyante vi«ayà Ãbhir iti mÃtrà indriya-v­ttaya÷, tÃsÃæ sparÓà vi«aye«u sambaddhÃ÷, te ÓÅto«ïÃdi-pradà bhavanti | te tu ÃgamÃpÃyitvÃd anityà asthirÃ÷ | atas tÃn titik«asva sahasva | yathà jalÃtapÃdi-saæsargÃs tat-tat-kÃla-k­tÃ÷ svabhÃvata÷ ÓÅto«ïÃdi prayacchanti evam i«Âa-saæyoga-viyogà api sukha-du÷khÃni prayacchanti, te«Ãæ cÃsthiratvÃt sahanaæ tava dhÅrasyocitaæ na tu tan-nimitta-har«a-vi«Ãda-pÃravaÓyam ity artha÷ ||14|| madhusÆdana÷ : viÓvanÃtha÷ : nanu satyam eva tattvam | tad apy avivekino mama mana evÃnarthakÃni v­tahiva Óoka-moha-vyÃptaæ du÷khayatÅti | tatra na kevalam ekaæ mana evÃpi tu manaso v­ttayo 'pi sarvÃs tv agÃdÅndriya-rÆpÃ÷ sva-vi«ayÃn anubhÃvyÃnarthakÃriïya ity Ãha mÃtrà indriya-grÃhya-vi«ayÃs te«Ãæ sparÓà anubhavÃ÷ | ÓÅto«ïety ÃgamÃpÃyina iti yad eva ÓÅtala-jalÃdikam u«ïa-kÃle sukhadam | tad eva ÓÅta-kÃle du÷khadam ato 'niyatatvÃd ÃgamÃpÃyitvÃc ca tÃn vi«ayÃnubhavÃn titik«asva sahasva | te«Ãæ sahanam eva ÓÃstra-vihito dharma÷ | nahi mÃghe mÃsi jalasya du÷khatva-buddhyaiva ÓÃstre vihita÷ snÃna-rÆpo dharmas tyajyate | dharma eva kÃle sarvÃnartha-nivartako bhavati | evam eva ye putra-bhrÃtrÃdyotpatti-kÃle dhanÃdy-upÃrjana-kÃle ca sukhadÃs ta eva m­tyu-kÃle du÷khadà ÃgamÃpÃyino 'nityÃs tÃn api titik«asva | na tu tad-anurodhena yuddha-rÆpa÷ ÓÃstra-vihita÷ sva-dharmas tyÃjyo vihita-dharmÃnÃcaraïaæ khalu kÃle mahÃnarthak­d eveti bhÃva÷ ||14|| baladeva÷ : nanu bhÅ«mÃdayo m­tÃ÷ kathaæ bhavi«yantÅti tad-du÷kha-nimitta÷ Óoko mÃbhÆt | tad-viccheda-du÷kha-nimittas tu me mana-prabh­tÅni pradahantÅti cet tatrÃha mÃtreti | mÃtrÃs tv agÃdÅndriya-v­ttaya÷ mÅyante paricchidyante vi«ayà abhir iti vyutpatte÷ | sparÓÃs tÃbhir vi«ayÃïÃm anubhavÃnte khalu ÓÅto«ïa-sukha-du÷khadà bhavanti | yad eva ÓÅtalam udakaæ grÅ«me sukhadaæ tad eva hemante du÷khadam ity ato 'niyatatvÃd ÃgamÃpÃyitvÃc cÃnityÃn asthirÃæs tÃn titik«asva sahasva | etad uktaæ bhavati mÃgha-snÃnaæ du÷kha-karam api dharmatayà vidhÃnÃd yathà kriyate tathà bhÅ«mÃdibhi÷ saha yuddhaæ du÷kha-karam api tathà vidhÃnÃt kÃryam eva | tatratyo du÷khÃnubhavas tv Ãgantuko dharma-siddhatvÃt so¬havya÷ | dharmÃj j¤Ãnodayena mok«a-lÃbhe tÆttaratra tasya nÃnuv­ttiÓ ca j¤Ãna-ni«Âhà paripÃkaæ vinaiva dharma-tyÃgas tv anartha-hetur iti | kaunteya bhÃrateti padÃbhyÃm ubhaya-kula-Óuddhasya te dharma-bhraæÓo nocita iti sÆcyate ||14|| __________________________________________________________ BhG 2.15 yaæ hi na vyathayanty ete puru«aæ puru«ar«abha | sama-du÷kha-sukhaæ dhÅraæ so 'm­tatvÃya kalpate ||15|| ÓrÅdhara÷ : tat-pratikÃra-prayatnÃd api tat-sahanam evocitaæ mahÃ-phalatvÃd ity Ãha yaæ hÅti | ete mÃtrÃ-sparÓà yaæ puru«aæ na vyathayanti nÃbhibhavanti | same du÷kha-sukhe sa tam | sa tair avik«ipyamÃïo dharma-j¤Ãna-dvÃrà am­tatvÃya mok«Ãya kalpate yogyo bhavati ||15|| madhusÆdana÷ : viÓvanÃtha÷ : evaæ vicÃreïa tat-tat-sahanÃbhyÃse sati te vi«ayÃnubhavÃ÷ kÃle kila nÃpi du÷khayanti | yadi ca na du÷khayanti, tadÃtma-mukti÷ sva-pratyÃsannaivety Ãha yam iti | am­tatvÃya mok«Ãya ||15|| baladeva÷ : dharmÃrtha-du÷kha-sahanÃbhyÃsasyottaratra sukha-hetutvaæ darÓayann Ãha yaæ hÅti | ete mÃtrÃ-sparÓÃ÷ priyÃpriya-vi«ayÃnubhÃvà yaæ dhÅraæ dhiyam Årayati dharme«v iti vyutpatter dharma-ni«Âhaæ puru«aæ na vyathayanti sukha-du÷kha-mÆrcchitaæ na kurvanti so 'm­tatvÃya muktaye kalpyate | na tu tÃd­Óo du÷kha-sukha-mÆrcchita ity artha÷ | uktam arthaæ sphuÂayan puru«aæ viÓina«Âi sameti | dharmÃnu«ÂhÃnasya ka«Âa-sÃdhyatvÃd du÷kham anu«aÇga-labdhaæ sukhaæ ca yasya samaæ bhavati tÃbhyÃæ mukha-mlÃnitollÃsa-rahitam ity artha÷ ||15|| __________________________________________________________ BhG 2.16 nÃsato vidyate bhÃvo nÃbhÃvo vidyate sata÷ | ubhayor api d­«Âo 'ntas tv anayos tattva-darÓibhi÷ ||16|| ÓrÅdhara÷ : nanu tathÃpi ÓÅto«ïÃdikam atidu÷sahaæ kathaæ so¬havyam | atyantaæ tat-sahane ca kadÃcid deha-nÃÓa÷ syÃd ity ÃÓaÇkya tattva-vicÃrata÷ sarvaæ so¬huæ Óakyam ity ÃÓayenÃha nÃsato vidyata iti | asato 'nÃtma-dharmatvÃd avidyamÃnasya ÓÅto«ïÃder Ãtmani bhÃva÷ sattà na vidyate | tathà sata÷ sat-svabhÃvasyÃtmano 'bhÃvo nÃÓo na vidyate | evam ubhayo÷ sad-asator anto nirïayo d­«Âa÷ | kai÷ ? tattva-darÓibhi÷ vastu-yÃthÃrthya-vedibhi÷ | evambhÆta-vivekena sahasvety artha÷ ||16|| madhusÆdana÷ : viÓvanÃtha÷ : etac ca viveka-daÓÃn adhirƬhÃn prati uktam | vastutas tu asaÇgo hy ayaæ puru«a÷ iti Óruter jÅvÃtmanaÓ ca sthÆla-sÆk«ma-dehÃbhyÃæ tad-dharmai÷ Óoka-mohÃdibhiÓ ca sambandho nÃsty eva | tat-sambandhasya avidyà kalpitatvÃd ity Ãha neti | asato 'nÃtma-dharmatvÃd Ãtmani jÅve avartamÃnasya Óoka-mohÃdes tad-ÃÓrayasya dehasya ca bhÃva÷ sattà nÃsti | tathà sata÷ satya-rÆpasya jÅvÃtmano 'bhÃvo nÃÓo nÃsti | tasmÃd ubhayor etayor asat-sator anto nirïayo 'yaæ d­«Âa÷ | tena bhÅ«mÃdi«u tvad-Ãdi«u ca jÅvÃtmasu satyatvÃd anaÓvare«u deha-daihika-viveka-Óoka-mohÃdayo naiva santi kathaæ bhÅ«mÃdayo naÇk«anti | kathaæ và tÃæs tvaæ ÓocasÅti bhÃva÷ ||16|| baladeva÷ : tad evaæ bhagavatà pÃrthasyÃsthÃnÃÓocitvena tat-pÃï¬ityam Ãk«iptam | Óoka-haraæ ca svopÃsanam eva tac copÃsopÃsaka-bheda-ghaÂitam ity upÃsyÃj jÅvÃæÓina÷ svasmÃd upÃsakÃnÃæ jÅvÃæÓÃnÃæ tÃttvikaæ dvaitam upadi«Âam | atha yad Ãtma-tattvena tu brahma-tattvaæ dÅpopameneha yukta÷ prapaÓyet [ÁvetU 2.15] ity ÃdÃv aæÓa-svarÆpa-j¤ÃnasyÃæÓi-svarÆpa-j¤Ãnopayogitva-ÓravaïÃt tad Ãdau sani«ÂhÃdÅn sarvÃn pratyaviÓe«eïopadeÓyaæ tac ca dehÃtmanor vaidharmya-dhiyam antarà na syÃd iti tad-vaidharmya-bodhÃyÃrabhyate nÃsata ity Ãdibhi÷ | asata÷ pariïÃmino dehÃder bhÃvo 'pariïÃmitvaæ na vidyate | sato ' pariïÃmina Ãtmanas tv abhÃva÷ pariïÃmitvaæ na vidyate | dehÃtmÃnau pariïÃmÃpariïÃma-svabhÃvau bhavata÷ | evam ubhayor asat-sac-chabditayor dehÃtmanor anto nirïayas tattva-darÓibhis tad-ubhaya-svabhÃva-vedibhi÷ puru«air d­«Âo 'nubhÆta÷ | atrÃsac-chabdena vinaÓvaraæ dehÃdi ja¬aæ sac-chabdena tv avinaÓvaram Ãtma-caitanyam ucyate | evam eva ÓrÅ-vi«ïu-purÃïe 'pi nirïÅtaæ d­«Âaæ jyotÅæ«i vi«ïur bhuvanÃni vi«ïur [ViP 2.12.38] ity upakramya yad asti yan nÃsti ca vipra-varya [?] ity asti | nÃsti-Óabda-vÃcyayoÓ cetana-ja¬ayos tathÃtvaæ vastv asti kiæ kutradcid ity Ãdibhir nirÆpita÷ | tatra nÃsti Óabda-vÃcyaæ ja¬am | asti-ÓabdavÃtyaæ tu caitanyam iti svayam eva viv­tam | yat tu sat-kÃrya-vÃda-sthÃpanÃyai tat-padyam ity Ãhus tan-niravadhÃnaæ dehÃtma-svabhÃvÃnabhij¤Ãna-mohitaæ prati tan-moha-viniv­ttaye tat-svabhÃvÃbhij¤Ãpanasya prak­tatvÃt ||16|| __________________________________________________________ BhG 2.17 avinÃÓi tu tad viddhi yena sarvam idaæ tatam | vinÃÓam avyayasyÃsya na kaÓcit kartum arhati ||17|| ÓrÅdhara÷ : atra sat-svabhÃvam avinÃÓi vastu sÃmÃnyenoktaæ tataæ tat-sÃk«itvena vyÃptaæ taæ tu Ãtma-svarÆpam avinÃÓi vinÃÓa-ÓÆnyaæ viddhi jÃnÅhi | tatra hetum Ãha vinÃÓam iti ||17|| madhusÆdana÷ : viÓvanÃtha÷ : nÃbhÃvo vidyate sata÷ ity asyÃrthaæ spa«Âayati avinÃÓÅti | taæ jÅvÃtma-svarÆpaæ yena sarvam idaæ ÓarÅraæ tataæ vyÃptam | nanu ÓarÅra-mÃtra-vyÃpi-caitanyatve jÅvÃtmano madhyama-parimÃïatvena anityatva-prasakti÷ ? maivam | sÆk«mÃïÃm apy ahaæ jÅva÷ iti bhagavad-ukte÷ | e«oïur Ãtmà cetasà veditavyo yasmin prÃïa÷ pa¤cadhà saæviveÓa iti, bÃlÃgra-Óata-bhÃgasya Óatadhà kalpitasya ca | bhÃgo jÅva÷ sa vij¤eya÷ [ÁvetU 5.9] iti, ÃrÃgra-mÃtro hy aparo 'pi d­«Âa÷ iti ÓrutibhyaÓ ca tasya paramÃïu-parimÃïatvam eva | tad api sampÆrïa-deha-vyÃpi-Óaktimattvaæ jatu-jaÂitasya mahÃ-maïer mahau«adhi-khaï¬asya và Óirasy urasi và dh­tasya sampÆrïa-deha-pu«Âi-karaïa-Óaktimattvam iva nÃsama¤jasam | svarga-naraka-nÃnÃ-yoni«u gamanaæ ca tasyopÃdhi-pÃravaÓyÃd eva | tad uktaæ prÃïam adhik­tya dattÃtrayeïa yena saæsarate pumÃn iti | ataevÃsya sarva-gatatvam apy agrima-Óloke vak«yamÃïaæ nÃsama¤jasam | ataevÃvyayasya nityasya nityo nityÃnÃæ cetanaÓ cetanÃnÃm eko bahÆnÃæ yo vidadhÃti kÃmÃn [ÁvetU 6.13] iti Órute÷ | yad vÃ, nanu deho jÅvÃtmà paramÃtmety etad vastu-trikaæ manu«ya-tiryag-Ãdi«u sarvatra d­Óyate, tatrÃdyayor deha-jÅvayos tattvaæ nÃsato vidyate bhÃva÷ ity anenoktam | t­tÅyasya paramÃtma-vastuna÷ kiæ tattvam ity ata Ãha avinÃÓi tv iti | tu bhinnopakrame | paramÃtmano mÃyÃ-jÅvÃbhyÃæ svarÆpata÷ pÃrthakyÃd idaæ jagat ||17|| baladeva÷ : uktaæ jÅvÃtma-dehayo÷ svabhÃvaæ viÓadayaty avinÃÓÅti dvÃbhyÃm | taj jÅvÃtma-tattvam avinÃÓi nityaæ viddhi | yena sarvam idaæ ÓarÅraæ tataæ dharma-bhÆtena j¤Ãnena vyÃptam asti | asyÃvyayasya parmÃïutvena ca vinÃÓÃnarhasya vinÃÓaæ na kaÓcit sthÆlo 'rtha÷ kartum arhati prÃïasyeva deha÷ | iha jÅvÃtmano deha-parimitatvaæ na pratyetavyam | e«o 'ïur Ãtmà cetasà veditavyo yasmin prÃïa÷ pa¤cadhà saæviveÓa [æuï¬U 3.1.9] ity Ãdi«u tasya paramÃïutva-ÓravaïÃt | tÃd­Óasya nikhila-deha-vyÃptis tu dharma-bhÆta-j¤Ãnenaiva syÃt | evam Ãha bhagavÃn sÆtrakÃra÷ - guïÃd vÃlokavad [Vs. 2.3.26] iti | ihÃpi svayaæ vak«yati yathà prakÃÓayaty eka÷ [GÅtà 13.33] ity Ãdinà ||17|| __________________________________________________________ BhG 2.18 antavanta ime dehà nityasyoktÃ÷ ÓarÅriïa÷ | anÃÓino 'prameyasya tasmÃd yudhyasva bhÃrata ||18|| ÓrÅdhara÷ : ÃgamÃpÃya-dharmakaæ sandarÓyati antavanta iti | anto vinÃÓo vidyate ye«Ãæ te antavanta÷ | nityasya sarvadaika-rÆpasya ÓarÅriïa÷ ÓarÅravata÷ | ataevÃnÃÓino vinÃÓa-rahitasya aprameyasyaparicchinnasyÃtmana ime sukha-du÷khÃdi-dharmaka-dehà uktÃs tattva-darÓibhi÷ | yasmÃd evam Ãtmano na vinÃÓa÷, na ca sukha-du÷khÃdi-sambandha÷, tasmÃn mohajaæ Óoktaæ tyaktvà yudhyasva | svadharmaæ mà tyak«År ity artha÷ ||18|| madhusÆdana÷ : nanu sphuraïa-rÆpasya sata÷ katham avinÃÓitvaæ tasya deha-dharmatvÃd dehasya cÃnuk«aïa-vinÃÓÃd iti bhÆta-caitanya-vÃdinas tÃn nirÃkurvann Ãsato vidyate bhÃva ity etad viv­ïoti antavanta iti | antavanto vinÃÓina ime 'parok«Ã dehà upacitÃpacita-rÆpatvÃc charÅrÃïi | bahu-vacanÃt sthÆla-sÆk«ma-kÃraïa-rÆpà virÃÂ-sÆtrÃvyÃk­tÃkhyÃ÷ sama«Âi-vya«Ây-Ãtmana÷ sarve nityasyÃvinÃÓina eva ÓarÅriïa ÃdhyÃsika-sambandhena ÓarÅravataekasyÃtmana÷ sva-prakÃÓa-sphuraïa-rÆpasya sambandhino d­Óyatvena bhogyatvena coktÃ÷ Órutibhir brahma-vÃdibhiÓ ca | tathà ca taittirÅyake 'nnamayÃdyÃnandamayÃnantÃn pa¤ca koÓÃn kalpayitvà tad-adhi«ÂhÃnam akalpitaæ brahma pucchaæ prati«Âhà [TaittU 2.5] iti darÓitam | tatra pa¤cÅk­ta-pa¤ca-mahÃbhÆta-tat-kÃryÃtmako virÃï-mÆrta-rÃÓir anna-maya-koÓa÷ sthÆla-sama«Âi÷ | tat-kÃraïÅ-bhÆto 'pa¤cÅk­ta-pa¤ca-mahÃ-bhÆta-tat-kÃryÃtmako hiraïyagarbha÷ sÆtram amÆrta-rÃÓi÷ sÆk«ma-sama«Âi÷ trayaæ và idaæ nÃma rÆpaæ karma [BAU 1.6.1] iti b­had-Ãraïyakokta-try-annÃtmaka÷ sarva-karmÃtmakatvena kriyÃ-Óakti-mÃtram ÃdÃya prÃïa-maya-koÓa ukta÷ | nÃmÃtmakatvena j¤Ãna-Óakti-mÃtram ÃdÃyamanomaya-koÓa ukta÷ | rÆpÃtmakatvena tad-ubhayÃÓrayatayà kart­tvam ÃdÃya vij¤Ãna-maya-koÓa ukta÷ | tata÷ prÃïa-maya-mano-maya-vij¤Ãna-mayÃtmaika eva hiraïyagarbhÃkhyo liÇga-ÓarÅra-koÓa÷ | tat-kÃraïÅbhÆtas tu mÃyopahita-caitanyÃtmà sarva-saæskÃra-Óe«o 'vyÃk­tÃkhya Ãnanda-maya-koÓa÷ | te ca sarva ekasyaivÃtmana÷ ÓarÅrÃïÅty uktam | tasyai«a eva ÓÃrÅra Ãtmà ya÷ pÆrvasya [TaittU 2.3.4] iti | tasya prÃïa-mayasyai«a eva ÓarÅre bhava÷ ÓÃrÅra Ãtmà ya÷ satya-j¤ÃnÃdi-lak«aïo guhÃ-nihitatvenokta÷ pÆrvasyÃnna-mayasya | evaæ prÃïa-maya-mano-maya-vij¤Ãna-mayÃnanda-maye«u yojyam | athaveme sarve dehÃs trailokya-varti-sarva-prÃïi-sambandhina ekasyaivÃtmana uktà iti yojanà | tathà ca Óruti÷ - eko deva÷ sarva-bhÆte«u gƬha÷ sarva-vyÃpÅ sarva-bhÆtÃntarÃtmà | karmÃdhyak«a÷ sarva-bhÆtÃdhivÃsa÷ sÃk«Å ceto kevalo nirguïaÓ ca || [ÁvetU 6.11] iti sarva-ÓarÅra-sambandhinam ekam ÃtmÃnaæ nityaæ vibhuæ darÓayati | nanu nityatvaæ yÃvat-kÃla-sthÃyitvaæ tathà cÃvidyÃdivat kÃlena saha nÃÓe 'pi tad-upapannam ity ata Ãha anÃÓina iti | deÓata÷ kÃlato vastutaÓ caparicchinasyÃvidyÃde÷ kalpitatvenÃnityatve 'pi yÃvat-kÃla-sthÃyi-svarÆpam aupacÃrikaæ nityatvaæ vyavahriyate yÃvad-vikÃraæ tu vibhÃgo lokavat [Vs 2.3.7] iti nyÃyÃt | Ãtmanas tu pariccheda-traya-ÓÆnyasyÃkalpitasya vinÃÓa-hetv-abhÃvÃn mukhyam eva kÆÂastha-nityatvaæ na tu pariïÃmi-nityatvaæ yÃvat-kÃla-sthÃyitvaæ cety abhiprÃya÷ | nanv etÃd­Óe dehini kiæcit pramÃïam avaÓyaæ vÃcyam anyathà ni«pramÃïasya tasyÃlÅkatvÃpatte÷ ÓÃstrÃrambha-vaiyarthyÃpatteÓ ca | tathà ca vastu-paricchedo du«parihara÷ ÓÃstra-yonitvÃt [Vs 1.1.3] iti nyÃyÃc ca | ata Ãha aprameyasyeti | ekadhaivÃnudra«Âavyam etad apramayaæ dhruvam [BAU 4.7.2] apramayam aprameyam | na tatra sÆryo bhÃti na candra-tÃrakaæ nemà vidyuto bhÃnti kuto 'yam agni÷ | [KaÂhU 5.15] tam eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti [æuï¬U 2.2.10] iti ca Órute÷ sva-prakÃÓa-caitanya-rÆpa evÃtmÃtas tasya sarva-bhÃsakasya svabhÃnÃrthaæ na svabhÃsyÃpek«Ã, kintu kalpitÃj¤Ãna-tat-kÃrya-niv­tty-arthaæ kalpita-v­tti-viÓe«Ãpek«Ã | kalpitasyaiva kalpita-virodhitvÃt | yak«ÃnurÆpo bali÷ iti nyÃyÃt | tathà ca sarva-kalpita-nivartaka-v­tti-viÓe«otpatty-arthaæ ÓÃstrÃrambha÷, tasya tattvam asy Ãdi-vÃkya-mÃtrÃdhÅnatvÃt | svata÷ sarvadÃbhÃsamÃnatvÃt sarva-kalpanÃdhi«ÂhÃnatvÃd d­ÓyamÃtra-bhÃsakatvÃc ca na tasya tucchatvÃpatti÷ | tathà caikam evÃdvitÅyaæ satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahmety Ãdi-ÓÃstram eva sva-prameyÃnurodhena svasyÃpi kalpitatvam ÃpÃdayati anyathà sva-prÃmÃïyÃnupapatte÷ | kalpitasya cÃkalpita-paricchedakatvaæ nÃstÅti prÃk-pratipÃditam | Ãtmana÷ svaprakÃÓatvaæ ca yuktito 'pi bhagavat-pÆjyapÃdair upapÃditam | tathà hi - yatra jij¤Ãso÷ saæÓaya-viparyaya-vyatireka-pramÃïÃnÃm anyatamam api nÃsti tatra tad-virodhi j¤Ãnam iti sarvatra d­«Âam | anyathà tritayÃnyatamÃpatte÷ | Ãtmani cÃhaæ và nÃhaæ veti na kasyacit saæÓaya÷ | nÃpi nÃham iti viparyayo vyatireka÷ pramà veti tat-svarÆpa-pramà sarvadÃstÅti vÃcyaæ tasya sarva-saæÓaya-viparyaya-dharmitvÃt | dharmyaÓe sarvam abhrÃntaæ prakÃre tu viparyaya÷ iti nyÃyÃt | ata evoktam - pramÃïam apramÃïaæ ca pramÃbhÃsas tathaiva ca | kurvanty eva pramÃæ yatra tad-asambhÃvanà kuta÷ || [B­had-vÃmanaP 1.4.874] pramÃbhÃsa÷ saæÓaya÷ | sva-prakÃÓe sad-rÆpe dharmiïi pramÃïÃpramÃïayor viÓe«o nÃstÅty artha÷ | Ãtmano 'bhÃsamÃnatve ca ghaÂa-j¤Ãnaæ mayi jÃtaæ na vety Ãdi-saæÓaya÷ syÃt | na cÃntara-padÃrthe vi«ayasyaiva saæÓayÃdi-pratibandhakatva-svabhÃva÷ | bÃhya-padÃrthe k ptena virodhi-j¤Ãnenaiva saæÓayÃdi-pratibandha-saæbhava Ãntara-padÃrthe svabhÃva-bheda-kalpanÃyà anaucityÃt | anyathà sarva-viplavÃpatte÷ | Ãtma-mano-yoga-mÃtraæ cÃtma-sÃk«ÃtkÃre hetu÷ | yasya ca j¤Ãna-mÃtre hetutvÃd ghaÂÃdi-bhÃne 'py Ãtma-bhÃnaæ samÆhÃlambana-nyÃyena tÃrkikÃïÃæ pravareïÃpi durnivÃraæ | na ca cÃk«u«atva-mÃna-sattvÃdi-saÇkara÷ | laukikatvÃlaukikatvavad aæÓa-bhedenopapatte÷ | saÇkarasyÃdo«atvÃc cÃk«u«atvÃder jÃtitvÃnabhyupagamÃd và | vyavasÃyamÃtra evÃtmabhÃna-sÃmagryà vidyamÃnatvÃd anuvyavasÃyo 'py apÃsta÷ | na ca vyavasÃya-bhÃnÃrthaæ sa tasya dÅpavat sva-vyavahÃre sajÃtÅyÃnapek«atvÃt | na hi ghaÂa-taj-j¤Ãnayor iva vyavasÃyÃnuvyavasÃyayor api vi«ayatva-vi«ayitva-vyavasthÃpakaæ vaijÃtyam asti vyakti-bhedÃtirikta-vaidharmyÃnabhyupagamÃt | vi«ayatvÃvacchedaka-rÆpeïaiva vi«ayitvÃbhyupagame ghaÂa-taj-j¤Ãnayor api tad-bhÃvÃpattir aviÓe«Ãt | nanu yathà ghaÂa-vyavahÃrÃrthaæ ghaÂa-j¤Ãnam abhyupeyate tathà ghaÂa-j¤Ãna-vyavahÃrÃrthaæ ghaÂa-j¤Ãna-vi«ayaæ j¤Ãnam abhyupeyaæ vyavahÃrÃsya vyavahartavya-j¤Ãna-sÃdhyatvÃd iti cet | kÃnupapattir udbhÃvità devÃnÃæ-priyeïa sva-prakÃÓa-vÃdina÷ | nahi vyavahartavya-bhinnatvam api j¤Ãna-viÓe«aïaæ vyavahÃra-hetutÃvacchedakaæ gauravÃt | tathà ceÓvara-j¤Ãnavadyogi-j¤Ãnavat prameyam iti j¤Ãnavac ca svenaiva sva-vyavahÃropapattau na j¤ÃnÃntara-kalpanÃvakÃÓa÷ | anuvyavasÃyasyÃpi ghaÂa-j¤Ãna-vyavahÃra-hetutvaæ kiæ ghaÂa-j¤Ãna-j¤Ãnatvena kiæ và ghaÂa-j¤Ãnatvenaiveti vivecanÅyam | ubhayasyÃpi tatra sattvÃt | tatra ghaÂa-vyavahÃre ghaÂa-j¤Ãnatvenaiva hetutÃyÃ÷ k ptatvÃt tenaiva rÆpeïa ghata-j¤Ãna-vyavahÃre,pi hetutopapattau na ghaÂa-j¤Ãna-j¤Ãnatvaæ hetutÃvacchedakaæ gauravÃn mÃnÃbhÃvÃc ca | tathà ca nÃnuvyavasÃya-siddhir ekasyaiva vyavasÃyasya vayvasÃtari vyavaseye vyavasÃye ca vyavahÃra-janakatvopapatter iti tripuÂÅ-pratyak«a-vÃdina÷ prÃbhÃkarÃ÷ | aupani«adÃstu manyante sva-prakÃÓa-j¤Ãna-rÆpa evÃtmà na svaprakÃÓa-j¤ÃnÃÓraya÷ kart­-karma-virodhena tad-bhÃnÃnupapatte÷ | j¤Ãna-bhinnatve ghaÂÃdivaj-ja¬atvena kalpitatvÃpatteÓ ca | svaprakÃÓa-j¤Ãna-mÃtra-svarÆpo 'py ÃtmÃvidyopahita÷ san sÃk«Åty ucyate | v­tti-mad-anta÷karaïopahita÷ pramÃtety ucyate | tasya cak«ur-ÃdÅni karaïÃni | sa cak«ur-Ãdi-dvÃrÃnta÷-karaïa-pariïÃmena ghaÂÃdÅn vyÃpya tad-ÃkÃro bhavati | tato ghaÂÃvacchinna-caitanyaæ pramÃtra-bhedÃt svÃj¤Ãnaæ nÃÓayad aparok«aæ bhavati | ghaÂaæ ca svÃvacchedakaæ sva-tÃdÃtmyÃdhyÃsÃd bhÃsayati | anta÷-karaïa-pariïÃmaÓ ca v­ttyÃkhyo 'tisvaccha÷ svÃvacchinnenaiva caitanyena bhÃsyata ity anta÷-karaïa-tad-v­tti-ghaÂÃnÃm aparok«atà | tad etad ÃkÃra-trayam ahaæ jÃnÃmi ghaÂam iti | bhÃsaka-caitanyasyaika-rÆpatve 'pi ghaÂaæ prati v­tty-apek«atvÃt pramÃt­tà | anta÷karaïa-tad-v­ttÅ÷ prati tu v­tty-anapek«atvÃt sÃk«iteti viveka÷ | advaita-siddhau siddhÃnta-bindau ca vistara÷ | yasmÃd evaæ prÃg-ukta-nyÃyena ntiyo vibhur asaæsÃrÅ sarvadaika-rÆpaÓ cÃtmà tasmÃt tan-nÃÓa-ÓaÇkayà svadharme yuddhe prÃk-prav­ttasya tava tasmÃd uparatir na yukteti yuddhÃbhyanuj¤ayà bhagavÃn Ãha - tasmÃd yudhyasva bhÃrateti | arjunasya svadharme yuddhe prav­ttasya tata uparati-kÃraïaæ Óoka-mohau | tau ca vicÃra-janitena vij¤Ãnena vÃdhitÃv ity apavÃdÃpavÃda utsargasya sthitir iti nyÃyena yudhyasvety anuvÃdo na vidhi÷ | yathà kart­-karmaïo÷ k­ti [PÃï 2.3.65] ity utsarga÷ | ubhaya-prÃptau karmaïi [PÃï 2.3.66] ity apavÃda÷ | akÃkÃrayo÷ strÅ-pratyayayo÷ prayoge neti vaktavyam iti tad-apavÃda÷ | tathà ca mumuk«or brahmaïor jij¤Ãsety atrÃpavÃdÃpavÃde punar utsarga-sthite÷ kart­-karmaïo÷ k­tÅty anenaiva «a«ÂhÅ | tathà ca karmaïi ceti ni«edhÃ-prasÃrÃd brahma-jij¤Ãseti karma-«a«ÂhÅ-samÃsa÷ siddho bhavati | kaÓcit tv etasmÃd eva vidher mok«e j¤Ãna-karmaïo÷ samuccaya iti pralapati | tac ca yudhyasvety ato mok«asya j¤Ãna-karma-samuccaya-sÃdhyatvÃpratÅte÷ | vistareïa caitad agre bhagavad-gÅtÃ-vacana-virodhenaiva nirÃkari«yÃma÷ ||18|| viÓvanÃtha÷ : nÃsato vidyate bhÃva÷ ity asyÃrthaæ spa«Âayati antavanta iti | ÓarÅriïo jÅvasyÃprameyasyÃti-sÆk«matvÃd durj¤eyasya | tasmÃd yudhyasva iti ÓÃstra-vihitasya svadharmasya tyÃgo 'nucita iti bhÃva÷ ||18|| baladeva÷ : antavanto vinÃÓi-svabhÃvÃ÷, ÓarÅriïo jÅvÃtmana÷ | aprameyasyÃtisÆk«matvÃd vij¤Ãna-vij¤Ãt­-svarÆpatvÃc ca pramÃtum aÓakyasyety artha÷ | tathà ced­Óa-svabhÃvatvÃj jÅva-tad-dehau na Óoka-sthÃnam iti jÅvÃtmano deho dharmÃnu«ÂÃnu«ÂhÃna-dvÃrà tasya bhogÃya mok«Ãya ca pareÓena s­jyate | sa ca sa ca dharmeïa bhavet tasmÃd yudhyasva bhÃrata ||18|| __________________________________________________________ BhG 2.19 ya enaæ vetti hantÃraæ yaÓ cainaæ manyate hatam | ubhau tau na vijÃnÅto nÃyaæ hanti na hanyate ||19|| ÓrÅdhara÷ : tad evaæ bhÅ«mÃdi-m­tyu-nimitta÷ Óoko nivÃrita÷, yac cÃtmano hant­tva-nimittaæ du÷kham uktam etÃn na hantum icchÃmi ity ÃdinÃ, tad api tavad eva nirnimittam ity Ãha ya enam iti | enam ÃtmÃnam | Ãtmano hanana-kriyÃyÃ÷ karmatvaæ kart­tvam api nÃstÅty artha÷ | tatra hetur nÃyam iti ||19|| madhusÆdana÷ : nanv evam aÓocyÃn anvaÓocacas tvam ity Ãdinà bhÅ«mÃdi-bandhu-viccheda-nibandhane Óoke 'panÅte 'pi tad-vadha-kart­tva-nibandhanasya pÃpasya nÃsti pratÅkÃra÷ | nahi yatra Óoko nÃsti tatra pÃpaæ nÃstÅti niyama÷ | dve«ya-brÃhmaïa-vadhe pÃpÃbhÃva-prasaÇgÃt | ato 'haæ kartà tvaæ preraka iti dvayor api hiæsÃ-nimitta-pÃtakÃpatter ayuktam idaæ vacanaæ tasmÃd yudhyasva bhÃratety ÃÓaÇkya kÃÂhaka-paÂhitaya rcà pariharati bhagavÃn ya enam iti | enaæ prak­taæ dehinam ad­ÓyatvÃdi-guïakaæ yo hantÃraæ hanana-kriyÃyÃ÷ kartÃraæ vetti aham asya hanteti vijÃnÃti | yaÓ cÃnya enaæ manyate hataæ hanana-kriyÃyÃ÷ karma-bhÆtaæ deha-hananena hato 'ham iti vijÃnÃti | tÃv ubhau dehÃbhimÃnitvÃd enam avikÃriïam akÃraka-svabhÃvam ÃtmÃnaæ na vijÃnÅto na vivekena jÃnÅta÷ ÓÃstrÃt | kasmÃt yasmÃn nÃyaæ hanti na hanyate kartà karma ca na bahvatÅty artha÷ | atra ya enaæ vetti hantÃraæ hataæ cety etÃvati vaktavye padÃnÃm Ãv­ttir vÃkyÃlaÇkÃrÃrthà | athavà ya enaæ vetti hantÃraæ tÃrkikÃdir Ãtmana÷ kart­tvÃbhyupagamÃt | tathà yaÓ cainaæ manyate hataæ cÃrvÃkÃdir Ãtmano vinÃÓitvÃbhyupagamÃt | tÃv ubhau na vijÃnÅta iti yojyam | vÃdi-bheda-khyÃpanÃya p­thag upanyÃsa÷ | atiÓÆrÃtikÃtara-vi«ayatayà và p­thag-upadeÓa÷ | hantà cen manyate hantuæ hataÓ cen manyate hatam [KaÂhU 1.2.19] iti pÆrvÃrdhe Órauta÷ pÃÂha÷ ||19|| viÓvanÃtha÷ : bho vayasya arjuna ! tvam Ãtmà | na hante÷ kartÃ, nÃpi hante÷ karma ity Ãha ya iti | enaæ jÅvÃtmÃnaæ hantÃraæ vetti bhÅ«mÃdÅn arjuno hantÅti yo vettÅty artha÷, hatam iti bhÅ«mÃdibhir arjuno hanyate iti yo vetti, tÃv ubhÃv apy aj¤Ãninau | ato 'rjuno 'yaæ guru-janaæ hantÅty aj¤Ãni-loka-gÅtÃd duryaÓa÷ kà te bhÅtir iti bhÃva÷ ||19|| baladeva÷ : uktam avinÃÓitvaæ dra¬hayati | enam ukta-svabhÃvam ÃtmÃnaæ jÅvaæ yo hantÃraæ kha¬gÃdinà hiæsakaæ vetti yaÓ cainaæ tena hataæ hiæsitaæ manyate tÃv ubhau tat-svarÆpaæ na vijÃnÅta÷ | atisÆk«masya caitanyasya tasya chedÃdy-asambhavÃn nÃyam Ãtmà hanti na hanyate | hante÷ kartà karma ca bhavatÅty artha÷ | hanter deha-viyogÃrthatvÃn na tenÃtmanÃæ nÃÓo mantavya÷ | ÓrutiÓ caivam Ãha - hantà cen manyate hantuæ hataÓ cen manyate hatam [KaÂhU 1.2.19] ity Ãdinà | etena mà hiæsyÃt sarva-bhÆtÃni ity Ãdi-vÃkyaæ deha-viyoga-paraæ vyÃkhyÃtam | na cÃtrÃtmana÷ kart­tvaæ prasiddham iti vÃcyam | deha-viyojane tat tasya sattvÃt ||19|| __________________________________________________________ BhG 2.20 na jÃyate mriyate và kadÃcin nÃyaæ bhÆtvà bhavità và na bhÆya÷ | ajo nitya÷ ÓÃÓvato 'yaæ purÃïo na hanyate hanyamÃne ÓarÅre ||20|| ÓrÅdhara÷ : na hanyata ity etad eva «a¬-bhÃva-vikÃra-ÓÆnyatvena dra¬hayati neti | na jÃyata ity Ãdi | na jÃyata iti janma-prati«edha÷ | na mriyata iti vinÃÓa-prati«edha÷ | vÃ-Óabdau cÃrthe | na cÃyaæ bhÆtvà utpadya bhavità bhavati astitvaæ bhajate, kintu prÃg eva svata÷ sad-rÆpa iti janmÃntarÃstitva-lak«aïa-dvitÅya-vikÃra-prati«edha÷ | tatra hetu÷ yasmÃd aja÷ | yo hi na jÃyate sa hi janmÃntaram astitvaæ bhajate, na tu ya÷ svayam evÃsti sa bhÆyo 'pi anyad astitvaæ bhajate ity artha÷ | nitya÷ sarvdaika-rÆpa iti v­ddhi-prati«edha÷ | ÓÃÓvata÷ ÓaÓvad-bhava iti apak«aya-prati«edha÷ | purÃïa iti vipariïÃma-prati«edha÷ | purÃpi nava eva na tu pariïÃmata÷ rÆpÃntaraæ prÃpya navo bhavatÅty artha÷ | yad và na bhavitety asyÃnu«aÇgaæ k­tvà bhÆyo 'dhikaæ yathà bhaviteti tathà na bhavatÅti v­ddhi-prati«edha÷ | ajo nitya iti cobhaya-v­ddhy-Ãdy-abhÃve hetur iti na paunaruktyam | tad evaæ jÃyate asti vardhate vipariïamate apak«Åyate naÓyaty evaæ yÃskÃdibhir veda-vÃdibhir uktÃ÷ «a¬-bhÃva-vikÃrà nirastÃ÷ | yad artham ete vikÃrà nirastÃs taæ prastutaæ vinÃÓÃbhÃvam upasaæharati na hanyate hanyamÃne ÓarÅra iti ||20|| madhusÆdana÷ : kasmÃd ayam Ãtmà hanana-kriyÃyÃ÷ kartà karma ca na bhavati ? avikriyatvÃd ity Ãha dvitÅyena mantreïa | jÃyate 'sti vardhate vipariïamate 'pak«Åyate vinaÓyatÅti «a¬-bhÃva-vikÃrà iti vÃr«yÃyaïi÷ iti nairuktÃ÷ | tatrÃdy-antayor ni«edha÷ kriyate na jÃyate mriyate veti | vÃ-Óabda÷ samuccayÃrtha÷ | na jÃyate na mriyate cety artha÷ | kasmÃd ayam Ãtmà notpadyate ? yasmÃd ayam Ãtmà kadÃcit kasminn api kÃle na bhÆtvÃbhÆtvà prÃg bhÆya÷ punar api bhavità na | yo hy abhÆtvà bhavati sa utpatti-lak«aïÃæ vikriyÃm anubhavati | ayaæ tu prÃg api sattvÃdyato notpadyate 'to 'ja÷ | tathÃyam Ãtmà bhÆtvà prÃk kadÃcid bhÆya÷ punar na bhavità | na vÃ-ÓabdÃd vÃkya-vipari-v­tti÷ | yo hi prÃg-bhÆtvottara-kÃle na bhavati sa m­t-lak«aïÃæ vikriyÃm anubhavati | ayaæ tÆttara-kÃle 'pi sattvÃdyato na miryate 'to nityo vinÃÓÃyogya ity artha÷ | atra na bhÆtvety atra samÃsÃbhÃve 'pi nÃnupapattir nÃnuyoje«v ativat | bhagavatà pÃïininà mahÃ-vibhëÃdhikÃre na¤-samÃsa-pÃÂhÃt | yat tu kÃtyÃyanenoktaæ samÃsa-nityatÃbhiprÃyeïa vÃ-vacanÃnarthakyaæ tu svabhÃva-siddhatvÃt iti tad-bhagavat-pÃïiini-vacana-virodhÃd anÃdeyam | tad uktam ÃcÃrya-Óavara-svÃminà - asad-vÃdÅ hi kÃtyÃyana÷ iti | atra na jÃyate mriyate veti pratij¤Ã | kadÃcin nÃyaæ bhÆtvà bhavità và na bhÆya iti tad-upapÃdanam | ajo nitya iti tad-upasaæhÃra iti vibhÃga÷ | Ãdyantayor vikÃrayor ni«edhena madhyavarti-vikÃrÃïÃæ tad-vyÃpyÃnÃæ ni«edhe jÃte 'pi gamanÃdi-vikÃrÃïÃm anuktÃnÃm apy upalak«aïÃyÃpak«ayaÓ ca v­ddhiÓ ca sva-Óabdenaiva nirÃkriyete | tatra kÆÂastha-nityatvÃd Ãtmano nirguïatvÃc ca na svarÆpato guïato vÃpak«aya÷ sambhavatÅty uktaæ ÓÃÓvata iti | ÓaÓvat sarvadà bhavati nÃpak«Åyate nÃpacÅyata ity artha÷ | yadi nÃpak«Åyate tarhi vardhatÃm iti nety Ãha purÃïa iti | purÃpi nava eka-rÆpo na tv adhunà nÆtanÃæ käcid avasthÃm anubhavati | yo hi nÆtanÃæ käcid upacayÃvasthÃm anubhavati sa vardhata ity ucyate loke | ayaæ tu sarvadaika-rÆpatvÃn nÃpacÅyate nopacÅyate cety artha÷ | astitva-vipariïÃmau tu janma-vinÃÓÃntarbhÆtatvÃt p­thaÇ na ni«iddhau | yasmÃd evaæ sarva-vikÃra-ÓÆnya Ãtmà tasmÃc charÅre hanyamÃne tat-sambaddho 'pi kenÃpy upÃyena na hanyate na hantuæ Óakyata ity upasaæhÃra÷ ||20|| viÓvanÃtha÷ : jÅvÃtmano nityatvaæ spa«Âatayà sÃdhayati na jÃyate miryate iti janma-maraïayor vartamÃnatva-ni«edha÷ | nÃyaæ bhÆtvà bhavità iti tayor bhÆtatva-bhavi«yatva-ni«edha÷ | ataeva aja iti kÃla-traye 'pi ajasya janmÃbhÃvÃn nÃsya prÃg-abhÃva÷ | ÓÃÓvata÷ ÓaÓvat sarva-kÃla eva vartata iti nÃsya kÃla-traye 'pi dhvaæsa÷ | ataevÃyaæ nitya÷ | tarhi bahu-kÃla-sthÃyitvÃj jarÃ-grasto 'yam iti cen na | purÃïa÷ purÃpi nava÷ prÃcÅno 'py ayaæ navÅna iveti «a¬-bhÃva-vikÃrÃbhÃvÃd iti bhÃva÷ | nanu ÓarÅrasya maraïÃd aupacÃrikaæ tu maraïam asyÃstu ? tatrÃha neti | ÓarÅreïa saha sambaddhÃbhÃvÃt na upacÃra÷ ||20|| baladeva÷ : atha jÃyate asti vardhate viparaïamate apak«Åyate vinaÓyati iti yÃskÃdy-ukta-«a¬-bhÃva-vikÃra-rÃhityena prÃg-ukta-nityatvaæ dra¬hayati na jÃyate iti | cÃrthe vÃ-Óabdau | ayam Ãtmà jÅva÷ kadÃcid api kÃle na jÃyate na mriyate ceti janma-vinÃÓayo÷ prati«edha÷ | na cÃyam Ãtmà bhÆtvotpadya bhavità bhavi«yatÅti janmÃntarasyÃstitvasya prati«edha÷ | na bhÆya iti ayam Ãtmà bhÆyo 'dhikaæ yathà syÃt tathà na bhavatÅti buddhe÷ prati«edha÷ | kuto bhÆyo na bhavatÅty atra hetur ajo nitya iti | utpatti-vinÃÓa-yogÅ khalu v­k«Ãdir utpadya v­ddhiæ gacchan na«Âa÷ | Ãtmanas tu tad-ubhayÃbhÃvÃt na v­ddhir ity artha÷ | ÓÃÓvata ity apak«ayasya prati«edha÷ | ÓaÓvat sarvadà bhavati nÃpak«Åyate nÃpak«ayaæ bhajatÅty artha÷ | purÃïa iti vipariïÃmasya prati«edha÷ | purÃïaæ purÃpi navo na tu kiæcin nÆtanaæ rÆpÃntaram adhunà na labdha ity artha÷ | tad evaæ «a¬-bhÃva-vikÃra-ÓÆnyatvÃd Ãtmà nitya÷ | yasmÃd Åd­Óas tasmÃc charÅre hanyamÃne 'pi sa na hanyate | tathà cÃrjuno 'yaæ guru-hantety avij¤oktyà du«kÅrter abibhyatà tvayà ÓÃstrÅyaæ dharma-yuddhaæ vidheyam ||20|| __________________________________________________________ BhG 2.21 vedÃvinÃÓinaæ nityaæ ya enam ajam avyayam | kathaæ sa puru«a÷ pÃrtha kaæ ghÃtayati hanti kam ||21|| ÓrÅdhara÷ : ataeva hant­tvÃbhÃvo 'pi pÆrvokta÷ prasiddha ity Ãha vedÃvinÃÓinam ity Ãdi | nityaæ v­ddhi-ÓÆnyam | avyayam apak«aya-ÓÆnyam | ajam avinÃÓinaæ ca | yo veda sa puru«a÷ kaæ hanti | kathaæ và hanti ? evaæ-bhÆtasya vadhe sÃdhanÃbhÃvÃt | tathà svayaæ prayojako bhÆtvÃnyena kaæ ghÃtayati ? kathaæ và ghÃtayati ? na ki¤cid api | na katha¤cid api ity artha÷ | anena mayy api prayojakatvÃd do«a-d­«Âiæ mà kÃr«År ity uktaæ bhavati ||21|| madhusÆdana÷ : nÃyaæ hanti na hanyata iti pratij¤Ãya na hanyata ity upapÃditam idÃnÅæ na hantÅty upapÃdayann upasaæharati | na vina«Âuæ ÓÅlaæ yasya tam avinÃÓinam antya-vikÃra-rahitam | tatra hetu÷ - avyayaæ na vidyate vyayo 'vayavÃpacayo guïÃpacayo và yasya tam avyayam | avayavÃpacayena guïÃpacayena và vinÃÓa-darÓanÃt tad-ubhaya-rahitasya na vinÃÓa÷ sambhavatÅty artha÷ | nanu janyatvena vinÃÓitvam anumÃsyÃmahe nety Ãha - ajam iti | na jÃyate ity ajam Ãdya-vikÃra-rahitam | tatra hetu÷ - nityaæ sarvadà vidyÃmÃnaæ, prÃg-avidyamÃnasya hi janma d­«Âaæ na tu sarvatà sata ity abhiprÃya÷ | athavÃvinÃÓinam abÃdhyaæ satyam iti yÃvat | nityaæ sarva-vyÃpakam | tatra hetu÷ - ajam avyayaæ | janma-vinÃÓa-ÓÆnyaæ jÃyamÃnasya vinaÓyataÓ ca sarva-vyÃpakatva-satyatvayor ayogÃt | evaæ sarva-vikriyÃ-ÓÆnyaæ prak­tam enaæ dehinaæ svam ÃtmÃnaæ yo veda vijÃnÃti ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃæ sÃk«Ãtkaroti ahaæ sarva-vikriyÃ-ÓÆnya÷ sarva-bhÃsaka÷ sarva-dvaita-rahita÷ paramÃnanda-bodha-rÆpa iti sa evaæ vidvÃn puru«a÷ pÆrïa-rÆpa÷ kaæ hanti ? kathaæ hanti ? kiæ-Óabda Ãk«epe | na kam api hanti na katham api hantÅty artha÷ | tathà kaæ ghÃtayati kathaæ ghÃtayati kam api na ghÃtayati katham api na ghÃtayatÅty artha÷ | nahi sarva-vikÃra-ÓÆnyasyÃkartur hanana-kriyÃyÃæ kart­tvaæ sambhavati | tathà ca Óruti÷ - ÃtmÃnaæ ced vijÃnÅyÃd ayam asmÅti pÆru«a÷ | kim icchan kasya kÃmÃya ÓarÅram anusaæjvaret || [BAU 4.4.12] iti Óuddham ÃtmÃnaæ vidu«as tad-aj¤Ãna-nibandhanÃdhyÃsa-niv­ttau tan-mÆla-rÃga-dve«Ãdy-abhÃvÃt-kart­tva-bhokt­tvÃdy-abhÃvaæ darÓayati | ayam atrÃbhiprÃyo bhagavata÷ | vastu-gatyà ko 'pi nakaroti na kÃrayati ca kiæcit sarva-vikriyÃ-ÓÆnya-svabhÃvatvÃt paraæ tu svapna ivÃvidyayà kart­tvÃdikam Ãtmany abhimanyate mƬha÷ | tad uktam ubhau tau na vijÃnÅta÷ [GÅtà 2.19] iti | ÓrutiÓ ca - dhyÃyatÅva lelÃyatÅva [BAU 4.3.7] ity Ãdi÷ | ataeva sarvÃïi ÓÃstrÃïy avidvad-adhikÃrikÃïi | vidvÃæs tu samÆlÃdhyÃsa-bÃdhÃn nÃtmani kart­tvÃdikam abhimanyate sthÃïu-svarÆpaæ vidvÃn iva coratvam | ato vikriyÃ-rahitatvÃd advitÅyatvÃc ca vidvÃn na karoti kÃrayati cety ucyate | tathà ca Óruti÷ -- vidvÃn na bibheti kutaÓcana [TaittU 2.9.1] iti | arjuno hi svasmin kart­tvaæ bhagavati ca kÃrayit­tvam adhyasya hiæsÃ-nimittaæ do«am ubhayatrÃpy ÃÓaÓaÇke | bhagavÃn api viditÃbhiprÃyo hanti ghÃtayatÅti tad-ubhayam Ãcik«epa | Ãtmani kart­tvaæ mayi ca kÃrayit­tvam Ãropya pratyavÃya-ÓaÇkÃæ mà kÃr«År ity abhiprÃya÷ | avikriyatva-pradarÓanenÃtmana÷ kart­tva-prati«edhÃt sarva-karmÃk«epe bhagavad-abhiprete hantir upalak«aïÃrtha÷ pura÷-sphÆrtikatvÃt | prati«edha-hetos tulyatvÃt karmÃntarÃbhyanuj¤Ãnupapatte÷ | tathà ca vak«yati tasya kÃryaæ na vidyata [GÅtà 3.17] iti | ato 'tra hanana-mÃtrÃk«epeïa karmÃntaraæ bhagavatÃbhyanuj¤Ãyata iti mƬha-jana-jalpitam apÃstam | tasmÃd yudhyasvety atra hananasya bhagavatÃbhyanuj¤ÃnÃd vÃstava-kart­tvÃdy-abhÃvasya karma-mÃtre samatvÃd iti dik ||21|| viÓvanÃtha÷ : ata evambhÆta-j¤Ãne sati tvaæ yudhyamÃno 'pi ahaæ yuddhe prerayann api do«a-bhÃjau naiva bhavÃva ity Ãha vedeti | nityam iti kriyÃ-viÓe«aïam | avinÃÓinam iti, ajam iti, avyayam ity etair vinÃÓa-janyà apek«ayà ni«iddhÃ÷ | sa puru«o mal-lak«aïa÷ kaæ ghÃtayati, kathaæ và ghÃtayati, sa puru«as tval-lak«aïa÷ kaæ hanti ? kathaæ và hanti ? ||21|| baladeva÷ : evaæ tattva-j¤ÃnavÃn yo dharma-buddhyà yuddhe pravartate yaÓ ca pravartayati, tasya tasya ca ko 'pi na do«a-gandha ity Ãha vedeti | enaæ prak­tam ÃtmÃnam avinÃÓinam ajam avyayam apak«aya-ÓÆnyaæ ca yo veda ÓÃstra-yuktibhyÃæ jÃnÃti, sa puru«o yuddhe prav­tto 'pi kaæ hanti kathaæ và hanti ? tatra pravartayann api kaæ ghÃtayati kathaæ và ghÃtayati ? kim Ãk«epe - na kam api na katham apÅty artha÷ | ntiyam iti vedana-kriyÃ-viÓe«aïam ||21|| __________________________________________________________ BhG 2.22 vÃsÃæsi jÅrïÃni yathà vihÃya navÃni g­hïÃti naro 'parÃïi | tathà ÓarÅrÃïi vihÃya jÅrïÃni anyÃni saæyÃti navÃni dehÅ ||22|| ÓrÅdhara÷ : nanv Ãtmano 'vinÃÓe 'pi tadÅya-ÓarÅra-nÃÓaæ paryÃlocya ÓocÃmÅiti cet ? tatrÃha vÃsÃæsÅti | karmaïi bandhanÃnÃæ nÆtanÃnÃæ dehÃnÃm avaÓyambhÃvitvÃt na taj-jÅrïa-deha-nÃÓe ÓokÃvakÃÓa ity artha÷ ||22|| madhusÆdana÷ : nanv evam Ãtmano vinÃÓitvÃbhÃve 'pi dehÃnÃæ vinÃÓitvÃd yuddhasya ca tan-nÃÓakatvÃt kathaæ bhÅ«mÃdi-dehÃnÃm aneka-suk­ta-sÃdhanÃnÃæ mayà yuddhena vinÃÓa÷ kÃrya ity ÃÓaÇkÃyà uttaram vÃsÃæsÅti | jÅrïÃni vihÃya vastrÃïi navÃni g­hïÃti vikriyÃ-ÓÆnya eva naro yathety etÃvataiva virvÃhe 'parÃïÅit viÓe«aïam utkar«ÃtiÓaya-khyÃpanÃrtham | tena yathà nik­«ÂÃni vastrÃïi vihÃyotk­«ÂÃni jano g­hïÃtÅty aucityÃyÃtam | tathà jÅrïÃni vayasà tapasà ca k­ÓÃni bhÅ«mÃdi-ÓarÅrÃïi vihÃyÃnyÃni devÃdi-ÓarÅrÃïi sarvotk­«ÂÃni ciropÃrjita-dharma-phala-bhogÃya saæyÃti samyag-garbha-vÃsÃdi-kleÓa-vyatirekeïa prÃpnoti dehÅ prak­«Âa-dharmÃnu«ÂhÃt­-dehavÃn bhÅ«mÃdir ity artha÷ | anyan navataraæ kalyÃïataraæ rÆpaæ kurute pitryaæ và gandharvaæ và daivaæ và prÃjÃpatyaæ và brÃhmaæ và ity Ãdi Órute÷ | etad uktaæ bhavati bhÅ«mÃdayo hi yÃvaj jÅvaæ dharmÃnu«ÂhÃna-kleÓenaiva jarjara-ÓarÅrà vartamÃna-ÓarÅra-pÃtam antareïa tat-phala-bhogÃyÃsam arthà yadi dharma-yuddhena svarga-pratibandhakÃni jarjarÃïi ÓarÅrÃïi pÃtayitvà divya-deha-sampÃdanena svarga-bhoga-yogyÃ÷ kriyante tvayà tad-atyantam upak­tvà eva te | duryodhanÃdÅnÃm api svarga-bhoga-yogya-deha-sampÃdanÃn mahÃn upakÃra eva | tathà cÃtyantam upakÃrake yuddhe 'pakÃrakatva-bhramaæ mà kÃr«År iti | aparÃïi anyÃni saæyÃtÅti pada-traya-vaÓÃd bhagavad-abhiprÃya evam abhyÆhita÷ | anena d­«ÂÃntenÃvik­ta-pratipÃdanam Ãtmana÷ kriyata iti tu prÃcÃæ vyÃkhyÃnam atispa«Âam ||22|| viÓvanÃtha÷ : nanu madÅya-yuddhÃd bhÅ«ma-saæj¤akaæ ÓarÅraæ tu jÅvÃtmà tyak«yaty eva ity atas tvaæ cÃhaæ ca tatra hetu bhavÃva eva ity ata Ãha vÃsÃæsÅti | navÅnaæ vastraæ paridhÃpayituæ jÅrïa-vastrasya tyajane kaÓcit kiæ do«o bhavatÅti bhÃva÷ | tathà ÓarÅrÃïÅti bhÅ«mo jÅrïa-ÓarÅraæ parityajya divyaæ navyaæ anyac charÅraæ prÃpsyatÅti kas tava và mama và do«o bhavatÅti bhÃva÷ ||22|| baladeva÷ : nanu mà bhÆd ÃtmanÃæ vinÃÓo bhÅ«mÃdi-saæj¤ÃnÃæ tac-charÅrÃïÃæ tat-sukha-sÃdhanÃnÃæ yuddhena vinÃÓe tat-sukha-viccheda-hetuko do«a÷ syÃd eva | anyathà prÃyaÓcitta-ÓÃstrÃïi nirvi«ayÃïi syur iti cet tatrÃha vÃsÃæsÅti | sthÆla-jÅrïa-vÃsas-tyÃgena navÅna-vÃso-dhÃraïam iva v­ddha-n­-deha-tyÃgena yuva-deva-deha-dhÃraïaæ te«Ãm ÃtmanÃm atisukhakaram eva | tad ubhayaæ ca yuddhenaiva k«ipraæ bhaved ity upakÃrakÃt tasmÃn mà viraæsÅr iti bhÃva÷ | saæyÃtÅti samyag-garbha-vÃsÃdi-yÃtanÃæ vinaiva ÓÅghram eva prÃpnotÅty artha÷ | prÃyaÓcitta-vÃkyÃni tu yaj¤a-yuddha-vadhÃd anyasmin vadhe neyÃni ||22|| __________________________________________________________ BhG 2.23 nainaæ chindanti ÓastrÃïi nainaæ dahati pÃvaka÷ | na cainaæ kledayanty Ãpo na Óo«ayati mÃruta÷ ||23|| ÓrÅdhara÷ : kathaæ hantÅti anena uktaæ vadha-sÃdhanÃbhÃvaæ darÓayann avinÃÓitvam Ãtmana÷ sphuÂÅkaroti nainam ity Ãdi | Ãpo kledayanti m­du-karaïena Óithilaæ na kurvanti | mÃruto 'py enaæ na Óo«ayati ||23|| madhusÆdana÷ : viÓvanÃtha÷ : na ca yuddhe tvayà prayuktebhya÷ ÓastrÃstrebhya÷ kÃpy Ãtmano vyathà sambhaved ity Ãha nainam iti | ÓastrÃïi kha¬gÃdÅni | pÃvaka ÃgneyÃstram api yu«mad-Ãdi-prayuktam | Ãpa÷ pÃrjanyÃstram api | mÃruto vÃyavyÃstram ||23|| baladeva÷ : nanu Óastra-pÃtai÷ ÓarÅra-vinÃÓe tad-anta÷-sthasyÃtmano vinÃÓa÷ syÃt g­ha-dÃhe tan-madhya-sthasyaiva jantor iti cet tatrÃha nainam iti | ÓastrÃïi kha¬gÃdÅni | pÃvaka ÃgneyÃstram | Ãpa÷ pÃrjanyÃstram api | mÃruto vÃyavyÃstram | tathà ca tat-prayuktai÷ ÓastrÃstrair nÃtmana÷ kÃcid vyatheti ||23|| __________________________________________________________ BhG 2.24 acchedyo 'yam adÃhyo 'yam akledyo 'Óo«ya eva ca | nitya÷ sarva-gata÷ sthÃïur acalo 'yaæ sanÃtana÷ ||24|| ÓrÅdhara÷ : tatra hetum Ãha acchedya ity Ãdinà sÃrdhena | niravayavatvÃd acchedyo 'kledyaÓ ca | amÆrtatvÃd adÃhya÷ | dravatvÃbhÃvÃd aÓo«ya iti bhÃva÷ | itaÓ ca chedÃdi-yogyo na bhavati | yato nityo 'vinÃÓÅ | sarva-gata÷ sthÃïu÷ sthira-svabhÃvo rÆpÃntarÃpatti-ÓÆnya÷ | acala÷ pÆrva-rÆpÃparityÃgÅ | sanÃtano 'nÃdi÷ ||24|| madhusÆdana÷ : ÓastrÃdÅnÃæ tan-nÃÓakatvÃsÃmarthye tasya taj-janita-nÃÓÃnarhatve hetum Ãha acchedya iti | yato 'cchedyo 'yam ato nainaæ chindanti ÓastrÃïi | adÃhyo 'yaæ yato 'to nainaæ dahati pÃvaka÷ | yato 'kledyo 'yam ato nainaæ kledayanty Ãpa÷ | yato 'Óo«yo 'yam ato nainaæ Óo«ayati mÃruta iti krameïa yojanÅyam | eva-kÃra÷ pratyekaæ sambadhyamÃno 'cchedyatvÃdy-avadhÃraïÃrtha÷ | ca÷ samuccaye hetau và | chedÃdy-anarhatve hetum ÃhottarÃrdhena | nityo 'yaæ pÆrvÃpara-koÂi-rahito 'to 'nutpÃdya÷ | asarvagatatve hy anityatvaæ syÃt | yÃvad-vikÃraæ tu vibhÃga÷ iti nyÃyÃt parÃbhyupagata-paramÃïv-ÃdÅnÃm anabhyupagamÃt | ayaæ tu sarva-gato vibhur ato nitya eva | etena prÃpyatvaæ parÃk­tam | yadi cÃyaæ vikÃrÅ syÃt tadà sarva-gato na syÃt | ayaæ tu sthÃïur avikÃrÅ | ata÷ sarva-gata eva | etena vikÃryatvam apÃk­tam | yadi cÃyaæ cala÷ kriyÃvÃn syÃt tadà vikÃrÅ syÃd ghaÂÃdivat | ayaæ tv acalo 'to na vikÃrÅ | etena saæskÃryatvaæ nirÃk­tam | pÆrvÃvasthÃ-parityÃgenÃvasthÃntarÃpattir vikriyà | avasthaikye 'pi calana-mÃtraæ kriyeti viÓe«a÷ | yasmÃd evaæ tasmÃt sanÃtano 'yaæ sarvadaika-rÆpo na kasyà api kriyÃyÃ÷ karmety artha÷ | utpatty-Ãpti-vik­ti-saæsk­ty-anyatara-kriyÃ-phala-yoge hi karmatvaæ syÃt | ayaæ tu nityatvÃn notpÃdya÷ | anityasyaiva ghaÂÃder utpÃdyatvÃt | sarvagatatvÃn na prÃpya÷ paricchinnasyaiva paya-Ãde÷ prÃpyatvÃt | sthÃïutvÃd avikÃrya÷ | vikriyÃvato gh­tÃder eva vikÃryatvÃt | acalatvÃd asaæskÃrya÷ sakriyasyaiva darpaïÃde÷ saæskÃryatvÃt | tathà ca Órutaya÷ - ÃkÃÓavat sarva-gataÓ ca nitya÷ [ChÃU 3.14.3], v­k«a iva stabdho divi ti«Âhaty eka÷ [ÁvetU 3.9], ni«kalaæ ni«kriyaæ ÓÃntaæ [ÁvetU 6.19], ity Ãdaya÷ | ya÷ p­thivyÃæ ti«Âhan p­thivyà antaro yo 'psu ti«Âhann adbhyo 'ntaro yas tejasi ti«Âhaæs tejaso 'ntaro yo vÃyau ti«Âan vÃyor antara÷ [BAU 3.7.3 ff] ity Ãdyà ca Óruti÷ sarvagatasya sarvÃntaryÃmitayà tad-avi«ayatvaæ darÓayati | yo hi ÓastrÃdau na ti«Âhati taæ ÓastrÃdayaÓ chindanti | ayaæ tu ÓastrÃdÅnÃæ sattÃ-sphÆrti-pradatvena tat-prerakas tad-antaryÃmÅ | ata÷ katham enaæ ÓastrÃdÅni sva-vyÃpÃra-vi«ayÅ kuryur ity abhiprÃya÷ | atra yena sÆryas tapati tejaseddha÷ [Taitt. Br. 3.12.97] ity Ãdi Órutayo 'nusandheyÃ÷ | saptamÃdhyÃye ca prakaÂÅkari«yati ÓrÅ-bhagavÃn iti dik ||24|| viÓvanÃtha÷ : tasmÃd ÃtmÃyam evam ucyata ity Ãha acchedya iti | atra prakaraïe jÅvÃtmano nityatvasya Óabdato 'rthataÓ ca paunaruktyaæ nirdhÃraïa-prayojakaæ sandigdhadhÅ«u j¤eyam | yathà kalÃv asmin dharmo 'sti dharmo 'stÅti tri-caturdhÃ-prayogÃd dharmo 'sty eveti ni÷saæÓayà pratÅti÷ syÃd iti j¤eyam | sarva-gata÷ svakarma-vaÓÃd deva-manu«ya-tiryag-Ãdi-sarva-deha-gata÷ | sthÃïur acala iti paunaruktyaæ sthairya-nirdhÃraïÃrtham | atisÆk«matvÃd avyaktas tad api deha-vyÃpi-caitanyatvÃd acintyo 'tarkya÷ | janmÃdi-«a¬-vikÃrÃnarhatvÃd avikÃrya÷ ||24-25|| baladeva÷ : chedÃdy-abhÃvÃd eva tat-tan-nÃmabhir ayam ÃkhyÃyata ity Ãha acchedyo 'yam iti | eva-kÃra÷ sarvai÷ sambadhyate | sarva-gata÷ sva-karma-hetuke«u deva-mÃnavÃdi«u paÓu-pak«y-Ãdi«u ca sarve«u ÓarÅre«u paryÃyeïa gata÷ prÃpto 'pÅty artha÷ | sthÃïu÷ sthira-svarÆpa÷ | acala÷ sthira-guïaka÷ | avinÃÓÅ và are 'yam ÃtmÃnucchitti-dharmà [Bau 4.5.14] iti Óruter ity artha÷ | na cÃnucchittir eva dharmo yasyeti vyÃkhyeyaæ tasyÃrthasyÃvinÃÓÅty anenaiva lÃbhÃt | tasmÃd anucchittayo nityà dharmà yasya sa tathety evÃrtha÷ | sanÃtana÷ ÓÃÓvata÷ paunarukta-do«as tv agre parihari«yate ||24|| __________________________________________________________ BhG 2.25 avyakto 'yam acintyo 'yam avikÃryo 'yam ucyate | tasmÃd evaæ viditvainaæ nÃnuÓocitum arhasi ||25|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca avyakta iti | avyaktaÓ cak«ur-Ãdy-avi«aya÷ | acintyo manaso 'py avi«aya÷ | avikÃrya÷ karmendriyÃïÃm apy agocara ity artha÷ | ucyata iti nityatvÃdibhiyuktoktiæ pramÃïayati | upasaæharati tasmÃd evam ity Ãdi | tad evam Ãtmano janma-vinÃÓÃbhÃvÃn na Óoka÷ kÃrya ity uktam ||25|| madhusÆdana÷ : chedyatvÃdi-grÃhaka-pramÃïa-bhÃvÃd api tad-abhÃva ity Ãha - avyakto 'yam ity-Ãdy-ardhena | yo hÅndriya-gocaro bhavati sa pratyak«atvÃd vyakta ity ucyate | ayaæ tu rÆpÃdi-hÅnatvÃn na tathà | ato na pratyak«aæ tatra cchedyatvÃdi-grÃhakam ity artha÷ | pratyak«ÃbhÃve 'py anumÃnaæ syÃd ity ata Ãha acintyo 'yaæ cintyo 'numeyas tad-vilak«aïo 'yam | kvacit pratyak«o hi vahny-Ãdir g­hÅta-vyÃptikasya dhÆmÃder darÓanÃt kvacid anumeyo bhavati | apratyak«e tu vyÃpti-grahaïÃsambhavÃn nÃnumeyatvam iti bhÃva÷ | apratyak«asyÃpÅndriyÃde÷ sÃmÃnyato d­«ÂÃnumÃna-vi«ayatvaæ d­«Âam ata Ãha avikÃryo 'yaæ yad vikriyÃvac cak«ur-Ãdikaæ tat-svakÃryÃnyathÃnupapattyà kalpyamÃnam arthÃpatte÷ sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnasya ca vi«ayo bhavati | ayaæ tu na vikÃryo na vikriyÃvÃn ato nÃrthÃpatte÷ sÃmÃnyato-d­«Âasya và vi«aya ity artha÷ | laukika-ÓabdasyÃpi pratyak«Ãdi-pÆrvakatvÃt tan-ni«edhenaiva ni«edha÷ | nanu vedenaiva tatra ccehdyatvÃdi grahÅ«yata ity ata Ãha - ucyate vedena sopakaraïenÃcchedyÃvyaktÃdi-rÆpa evÃyam ucyate tÃtparyeïa pratipÃdyate | ato na vedasya tat-pratipÃdikasyÃpi cchedyatvÃdi-pratipÃdakatvam ity artha÷ | atra nainaæ chindanti [GÅtà 2.23] ity atra ÓastrÃdÅnÃæ tan-nÃÓaka-sÃmarthyÃbhÃva ukta÷ | acchedyo 'yam ity Ãdau tasya cchedÃdi-karmatvÃyogyatvam uktam | avyakto 'yam ity atra tac-chedÃdi-grÃhaka-mÃnÃbhÃva ukta ity apaunaruktyaæ dra«Âavyam | vedÃvinÃÓinam ity ÃdÅnÃæ tu ÓlokÃnÃm arthata÷ ÓabdataÓ ca paunaruktyaæ bhëya-k­dbhi÷ parih­tam | durbodhatvÃd Ãtma-vastuna÷ puna÷ puna÷ prasaÇgam ÃpÃdya ÓabdÃntareïa tad eva vastu nirÆpayati bhagavÃn vÃsudeva÷ kathaæ nu nÃma saæsÃriïÃm buddhi-gocaratÃm Ãpannaæ tattvaæ saæsÃra-niv­ttaye syÃt iti [ÁaÇkara-bhëya 2.24] iti vadadbhi÷ | evaæ pÆrvokta-yuktibhir Ãtmano nityatve nirvikÃratve ca siddhe tava Óoko nopapanna ity upasaæharati tasmÃd ity ardhena | etÃd­ÓÃtma-svarÆpa-vedanasya Óoka-kÃraïa-nivartakatvÃt tasmin sati Óoko nocita÷ kÃraïa-bhÃve kÃryÃbhÃvasyÃvaÓyakatvÃt | tenÃtmÃnam aviditvà yad anvaÓocas tad yuktam eva | ÃtmÃnaæ viditvà tu nÃnuÓocitum arhasÅty abhiprÃya÷ ||25|| viÓvanÃtha÷ : None. baladeva÷ : avyakta÷ pratyaÇ cak«ur-Ãdy-agrÃhya÷ | acintyas tarkÃgocara÷ Óruti-mÃtra-gamya÷ | j¤Ãna-svarÆpo j¤Ãtety Ãdikaæ Órutyaiva pratÅyate | avikÃrya÷ «a¬-bhÃva-vikÃrÃnarha÷ | atra avinÃÓi tu tad viddhi ity Ãdibhir Ãtma-tattvam upadiÓan hari÷ Óabdato 'rthataÓ ca yat puna÷ punar avocat tasya durbodhasya saubodhyÃrtham evety ado«a÷ | nirdhÃraïÃrthaæ và | ayaæ dharmaæ vettÅty uktau tad vedanaæ niÓcitaæ yathà syÃt tadvat | evam evÃgre vak«yati ÃÓcaryavat paÓyati kaÓcit ity Ãdinà ||25|| __________________________________________________________ BhG 2.26 atha cainaæ nityajÃtaæ nityaæ và manyase m­tam | tathÃpi tvaæ mahÃbÃho naivaæ Óocitum arhasi ||26|| ÓrÅdhara÷ : idÃnÅæ dehena saha Ãtmano janma tad-vinÃÓena ca vinÃÓam aÇgÅk­tyÃpi Óoko na kÃrya ity Ãha atha cainam ity Ãdi | atha ca yadyapy enam ÃtmÃnam nityajÃtaæ nityaæ và manyase m­tam tathÃpi tvaæ mahÃbÃho naivaæ Óocitum arhasi ||26|| madhusÆdana÷ : evam Ãtmano nirvikÃratvenÃÓocyatvam uktam idÃnÅæ vikÃravattvam abhyupetyÃpi Óloka-dvayenÃÓocyatvaæ pratipÃdayati bhagavÃn | tatrÃtmà j¤Ãna-svarÆpa÷ pratik«aïa-vinÃÓÅti saugatÃ÷ | deha evÃtmà sa ca sthiro 'py anuk«aïa-pariïÃmÅ jÃyate naÓyati ceti pratyak«a-siddham evaitad iti lokÃyatikÃ÷ | dehÃtirikto 'pi dehena sahaiva jÃyate naÓyati cety anye | sargÃdya-kÃla evÃkÃÓavaj jÃyate deha-bhede 'py anuvartamÃna evÃkalpa-sthÃyÅ naÓyati pralaya ity apare | nitya evÃtmà jÃyate mriyate ceti tÃrkikÃ÷ | tathà hi - pretya-bhÃvo janma | sa cÃpÆrva-dehendriyÃdi-sambandha÷ | evaæ maraïam api pÆrva-dehendriyÃdi-viccheda÷ | idaæ cobhayaæ dharmÃdharma-nimittatvÃt tad-ÃdhÃrasya nityasyaiva mukhyam | anityasya tu k­ta-hÃnya-k­tÃbhyÃgama-prasaÇgena dharmÃdharmÃdhÃratvÃnupapatter na janma-maraïe mukhye iti vadanti | ntiyasyÃm evety anye | tatrÃnityatva-pak«e 'pi Óocyatvam Ãtmano ni«edhati atha cainam iti | atheti pak«Ãntare | co 'py arthe | yadi durbodhatvÃd Ãtma-vastuno 'sak­c-chravaïe 'py avadhÃraïÃ-sÃmarthyÃn mad-ukta-pak«ÃnaÇgÅkÃreïa pak«Ãntaram abhyupai«i | tatrÃpy anityatva-pak«am evÃÓritya yady enam ÃtmÃnaæ nityaæ jÃtaæ nityaæ m­taæ và manyase | vÃ-ÓabdaÓ cÃrthe | k«aïikatva-pak«e nityaæ pratik«aïaæ pak«Ãntare ÃvaÓyakatvÃn nityaæ niyataæ jÃto 'yaæ m­to 'yam iti laukika-pratyaya-vaÓena yadi kalpayasi tathÃpi he mahÃbÃho ! puru«a-dhaureyeti sopahÃsaæ kumatÃbhyupagamÃt | tvayy etÃd­ÓÅ kud­«Âir na sambhavatÅti sÃnukampaæ và | evaæ aha bata mahat pÃpaæ kartuæ vyavasità vayam [GÅtà 1.45] ity Ãdi yathà Óocasi evaæ prakÃram anuÓokaæ kartuæ svayam api tvaæ tÃd­Óa eva san nÃrhasi yogyo na bhavasi | k«aïikatva-pak«e dehÃtma-vÃda-pak«e dehena saha janma-vinÃÓa-pak«e ca janmÃntarÃbhÃvena pÃpa-bhayÃsambhavÃt pÃpa-bhayenaiva khalu tvam anuÓocasi | tac caitÃd­Óe darÓane na sambhavati bandhu-vinÃÓa-darÓitvÃbhÃvÃd ity adhikaæ | pak«Ãntare d­«Âa-du÷kha-nimittaæ Óokam abhyanuj¤Ãtum evaæ-kÃra÷ | d­«Âa-du÷kha-nimitta-Óoka-sambhave 'py ad­«Âa-du÷kha-nimitta÷ Óoka÷ sarvathà nocita ity artha÷ prathama-Ólokasya ||26|| viÓvanÃtha÷ : tad evaæ ÓÃstrÅya-tattva-d­«Âyà tvÃm ahaæ prabodhayan | vyÃvahÃrahika-tattva-d­«ÂyÃpi prabodhayÃmi avadhehÅty Ãha atheti | nitya-jÃtaæ dehe jÃte saty enaæ nityaæ niyataæ jÃtaæ manyase | tathà deha eva m­te m­taæ nityaæ niyataæ manyase | mahÃ-bÃho iti parÃkramavata÷ k«atriyasya tava tad api yuddham avaÓyakaæ svadharma÷ | yad uktaæ - k«atriyÃïÃm ayaæ dharma÷ prajÃpati-vinirmita÷ | bhrÃtÃpi bhrÃtaraæ hanyÃd yena ghorataras tata÷ || iti bhÃva÷ ||26|| baladeva÷ : evaæ svoktasya jÅvÃtmano 'Óocyatvam uktvà paroktasyÃpi tasya tad ucyate para-mata-j¤ÃnÃya | tad-abhij¤a÷ khalu Ói«yas tad-avakarais tan nirasya vijayÅ san sva-mate sthairyam ÃsÅt | tathà hi manu«yatvÃdi-viÓi«Âe bhÆmy-Ãdi-bhÆta-catu«Âaye tÃmbÆla-rÃgavat mada-Óaktivac ca caitanyam utpadyate | tÃd­Óas tac-catu«Âaya-bhÆto deha evÃtmà | sa ca sthiro 'pi pratik«aïa-pariïÃmÃd utpatti-vinÃÓa-yogÅti loka-pratyak«a-siddham iti lokÃyatikà manyante | dehÃd bhinno vij¤Ãna-svarÆpo 'py Ãtmà pratik«aïa-vinÃÓÅti vaibhëikÃdayo bauddhà vadanti | tad etad ubhaya-mate 'py Ãtmana÷ Óocyatvaæ prati«edhati | atheti pak«Ãntare | co 'py-arthe | tvaæ cen mad-ukta-jÅvÃtma-yÃthÃtmyÃvagÃhanÃsamartho lokÃyatikÃdi-pak«am Ãlambase, tatra dehÃtma-pak«e enaæ deha-lak«aïam ÃtmÃnaæ nityaæ và m­taæ manyase | vÃ-ÓabdaÓ cÃrthe | tathÃpi tvam enaæ aho bata mahat pÃpaæ ity Ãdi-vacanai÷ Óocituæ nÃrhasi | pariïÃma-svabhÃvasya tasya tasya cÃtmano janma-vinÃÓayor anivÃryatvÃj janmÃntarÃbhÃvena pÃpa-bhayÃsambhavÃc ca | he mahÃbÃho iti sopahÃsaæ sambodhanaæ k«atriya-varyasya vaidikasya ca te ned­Óaæ kumataæ dhÃryam iti bhÃva÷ ||26| __________________________________________________________ BhG 2.27 jÃtasya hi dhruvo m­tyur dhruvaæ janma m­tasya ca | tasmÃd aparihÃrye 'rthe na tvaæ Óocitum arhasi ||27|| ÓrÅdhara÷ : kuta iti ? ata Ãha jÃtasyety-Ãdi | hi yasmÃj jÃtasya svÃrambhaka-karma-k«aye m­tyur dhruvo niÓcita÷ | m­tasya ca tad-deha-k­tena karmaïà janmÃpi dhruvam eva | tasmÃd evam aparihÃrye 'rthe avaÓyambhÃvini janma-maraïa-lak«aïe 'rthe tvaæ vidvÃn Óocitum nÃrhasi yogyo na bhavasi ||27|| madhusÆdana÷ : nanv Ãtmana ÃbhÆta-saæplava-sthÃyitva-pak«e ca d­«ÂÃd­«Âa-du÷kha-sambhavÃt tad-bhayena ÓocÃmÅty ata Ãha dvitÅya-Ólokena jÃtasya hÅti | hi yasmÃj jÃtasya sva-k­ta-dharmÃdharmÃdi-vaÓÃl labdha-ÓarÅrendriyÃdi-sambandhasya sthirasyÃtmano dhruva ÃvaÓyako m­tyus tac-charÅrÃdi-vicchedas tad-Ãrambhaka-karma-k«aya-nimitta÷ saæyogasya viyogÃvasÃnatvÃt | tathà dhruvaæ janma m­tasya ca prÃg-deha-k­ta-karma-phalopabhogÃrthaæ sÃnuÓayasyaiva prastutatvÃn na jÅvan-mukte vyabhicÃra÷ | tasmÃd evam aparihÃrye parihartum aÓakye 'smin janma-maraïa-lak«aïe 'rthe vi«aye tvam evaæ vidvÃn na Óocitum arhasi | tathà ca vak«yati ­te 'pi tvÃæ na bhavi«yanti sarve [GÅtà 11.32] iti | yadi hi tvayà yuddhe 'nÃhanyamÃnà ete jÅveyur eva tadà yuddhÃya Óokas tavocita÷ syÃt | ete tu karma-k«ayÃt svayam eva mriyanta iti tat-parihÃrÃsamarthasya tava d­«Â-du÷kha-nimitta÷ Óoko nocita iti bhÃva÷ | evam ad­«Âa-du÷kha-nimitte 'pi Óoke tasmÃd aparihÃrye 'rthe ity evottaram | yuddhÃkhyaæ hi karma k«atriyasya niyatam agnihotrÃdivat | tac ca yudha samprahÃre ity asmÃd dhÃtor ni«pannaæ Óatru-prÃïa-viyogÃnukÆla-Óastra-prahÃra-rÆpaæ vihitatvÃgnÅ«omÅyÃdi-siæhÃvan na pratyavÃya-janakam | tathà ca gautama÷ smarati na do«o hiæsÃyÃm Ãhave 'nyatra vyaÓvÃsÃrathyanuyudha-k­täjali-prakÅrïa-keÓa-parÃÇmukhopavi«Âa-sthala-v­k«ÃrƬha-dÆta-go-brÃhmaïa-vÃdibhya÷ iti | brÃhmaïa-grahaïaæcÃtrÃyoddh­-brÃhmaïa-vi«ayaæ gavÃdi-prÃya-pÃÂhÃd iti sthitam | etac ca sarvaæ svadharmam api cÃvek«yety atra spa«ÂÅkari«yati | tathà ca yuddha-lak«aïe 'rthe 'gnihotrÃdivad vihitatvÃd aparihÃrye parihartum aÓakye tad-akaraïe pratyavÃya-prasaÇgÃt tvam ad­«Âa-du÷kha-bhayena Óocituæ nÃrahasÅti pÆrvavat | yadi tu yuddhÃkhyaæ karma kÃmyam eva - ya Ãhave«u yudhyante bhÆmy-artham aparÃÇmukhÃ÷ | akÆÂair Ãyudhair yÃnti te svargaæ yogino yathà || [Yaj¤. 13.324] iti yÃj¤avalkya-vacanÃt | hato và prÃpsyasi svargaæ jitvà và bhok«yase mahÅm [GÅtà 2.37] iti bhagavad-vacanÃc ca | tadÃpi prÃrabdhasya kÃmyasyÃpi avaÓya-parisamÃpanÅyatvena nitya-tulyatvÃt tvayà ca yuddhasya prÃrabdhatvÃd aparihÃryatvaæ tyulyam eva | athavÃtma-nityatva-pak«a eva Óloka-dvayam arjunasya paramÃstikasya veda-bÃhya-matÃbhyupagamÃsambhavÃt | ak«ara-yojanà tu nityaÓ cÃsau dehendriyÃdi-sambandha-vaÓÃj jÃtaÓ ceti nitya-jÃtas tam enam ÃtmÃnaæ nityam api santaæ jÃtaæ cen manyase tathà nityam api santaæ m­taæ cen manyase tathÃpi tvaæ nÃnuÓocitum arhasÅti hetum Ãha jÃtasya hÅty Ãdinà | nityasya jÃtatvaæ m­tatvaæ ca prÃg-vyÃkhyÃtam | spa«Âam anyat | bhëyam apy asmin pak«e yojanÅyam ||27|| viÓvanÃtha÷ : hi yasmÃt tasya svÃrambhaka-karma-k«aye m­tyur dhruvo niÓcita÷ | m­tasya ca tad-deha-k­tena karmaïà janmÃpi dhruvam eva | aparihÃrye 'rthe iti m­tyur janma ca parihartum a]cakyam eva ity artha÷ ||27|| baladeva÷ : atha ÓarÅrÃtirikto nitya Ãtmà | tasyÃpÆrva-ÓarÅrendriya-yogo janma | pÆrva-ÓarÅrendriya-viyogas tu maraïaæ tad-ubhayaæ ca dharmÃdharma-hetukatvÃt tad-ÃÓrayasya nityasyÃtmano mukhyaæ, tad-atiriktasya ÓarÅrasya tu gauïam | tasyÃnityasya k­ta-hÃnya-k­tÃbhyÃgama-prasaÇgena tad-ÃÓrayatvÃnupapatter iti tÃrkikà manyante | tat-pak«e 'py Ãtmana÷ Óocyatvaæ pariharati jÃtasyeti | hir hetau | jÃtasya sva-karma-vaÓÃt prÃpta-ÓarÅrÃdi-yogasya nityasyÃpy Ãtmanas tad-Ãrambhaka-karma-k«aya-hetuko m­tyur dhruvo niÓcita÷ | m­tasya tac-charÅra-k­ta-karma-hetukaæ janma ca dhruvaæ syÃt | tasmÃd evam aparihÃrye parihartum aÓakye janma-maraïÃtmake 'rthe tvaæ vidvÃn Óocituæ nÃrhasi | tvayi yuddhÃn niv­tte 'py ete svÃrambhake karmaïi k«Åïe sati mari«yanty eva | tava tu svadharmÃd vicyutir bhÃvinÅti bhÃva÷ ||27|| __________________________________________________________ BhG 2.28 avyaktÃdÅni bhÆtÃni vyakta-madhyÃni bhÃrata | avyakta-nidhanÃny eva tatra kà paridevanà ||28|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca dehÃnÃæ svabhÃvaæ paryÃlocya tad-upÃdhike Ãtmano janma-maraïe Óoko na kÃrya iti | ata Ãha avyaktÃdÅnÅty Ãdi | avyaktaæ pradhÃnam | tad eva Ãdir utpatte÷ pÆrva-rÆpaæ ye«Ãæ tÃni avyaktÃdÅni | bhÆtÃni ÓarÅrÃïi | kÃraïÃtmanÃpi sthitÃnÃm eva utpatte÷ | tathà vyaktam abhivyaktaæ madhyaæ janma-maraïÃntarÃlaæ sthiti-lak«aïaæ ye«Ãæ tÃni vyakta-madhyÃni | avyakte nidhanaæ layo ye«Ãæ tÃnÅmÃny evaæ-bhÆtÃny eva | tatra te«u kà paridevanà ? ka÷ Óoka-nimitto vilÃpa÷ ? pratibuddhasya svapna-d­«Âa-vastu«v iva Óoko na yujyata ity artha÷ ||28|| madhusÆdana÷ : tad evaæ sarva-prakÃreïÃtmano 'Óocyatvam upapÃditam athedÃnÅm Ãtmano 'Óocyatve 'pi bhÆta-saÇghÃtÃtmakÃni ÓarÅrÃïy uddiÓya ÓocÃmÅty arjunÃÓaÇkÃm apanudati bhagavÃn avyaktÃdÅnÅti | Ãdau janmana÷ prÃg-avyaktÃni anupalabdhÃni bhÆtÃni p­thivyÃdi-bhÆta-mayÃni ÓarÅrÃïi madhye janmÃnantaraæ maraïÃt prÃg-vyaktÃni upalabdhÃni santi | nidhane punar avyaktÃny eva bhavanti | yathà svapnendrajÃlÃdau pratibhÃsa-mÃtra-jÅvanÃni Óukti-rÆpyÃdivan na tu j¤ÃnÃt prÃg Ærdhvaæ và sthitÃni d­«Âi-s­«Ây-abhyupagamÃt | tathà ca - ÃdÃv ante ca yan nÃsti vartamÃne 'pi tat tathà [æÃ. KÃ. 2.6] iti nyÃyena madhye 'pi na santy evaitÃni | nÃsato vidyate bhÃva÷ [GÅtà 2.16] iti prÃg-ukteÓ ca | evaæ sati tatra te«u mithyÃ-bhÆte«v atyanta-tucche«u bhÆte«u kà paridevanà ko và du÷kha-pralÃpo na ko 'py ucita ity artha÷ | na hi svapne vividhÃn bandhÆn upalabhya pratibuddhas tad-vicchedena Óocati p­thag-jano 'pi etad evoktaæ purÃïe adarÓanÃd Ãpatita÷ punaÓ cÃdarÓanaæ gata÷ bhÆta-saÇgha iti Óe«a÷ | tathà ca ÓarÅrÃïy apy uddiÓya Óoko nocita iti bhÃva÷ | ÃkÃÓÃdi-mahÃ-bhÆtÃbhiprÃyeïa và Óloko yojya÷ | avyaktam avyÃk­tam avidyopahita-caitanyam Ãdi÷ prÃg avasthà ye«Ãæ tÃni tathà vyaktaæ nÃma-rÆpÃbhyÃm evÃvidyakÃbhyÃæ prakaÂÅbhÆtaæ na tu svena paramÃrtha-sadÃtmanà madhyaæ sthity-avasthà ye«Ãæ tÃd­ÓÃni bhÆtÃni ÃkÃÓÃdÅni avyakta-nidhanÃny evÃvyakte sva-kÃraïe m­d iva ghaÂÃdÅnÃæ nidhanaæ pralayo ye«Ãæ te«u bhÆte«u kà paridevaneti pÆrvavat | tathà ca Óruti÷ - tad dhedaæ tarhy avyÃk­tam ÃsÅt tan-nÃma-rÆpÃbhyÃm eva vyÃkriyata [BAU 1.4.7] ity Ãdir avyaktopÃdÃnatÃæ sarvasya prapa¤casya darÓayati | laya-sthÃnatvaæ tu tasyÃrtha-siddhaæ kÃraïa eva kÃrya-layasya darÓanÃt | granthÃntare tu vistara÷ | tathà cÃj¤Ãna-kalpitatvena tucchÃny ÃkÃÓÃdi-bhÆtÃny apy uddiÓya Óoko nocitaÓ cet tat-kÃryÃïy uddiÓya nocita iti kim u vaktavyam iti bhÃva÷ | athavà sarvadà te«Ãm avyakta-rÆpeïa vidyamÃnatvÃd vicchedÃbhÃvena tan-nimitta÷ pralÃpo nocita ity artha÷ | bhÃratety anena sambodhayan Óuddha-vaæÓodbhavatvena ÓÃstrÅyam arthaæ pratipattum arho 'si kim iti na pratipadyasa iti sÆcayati ||28|| viÓvanÃtha÷ : tad evaæ na jÃyate na mriyate ity-ÃdinÃ, deha-pak«e ca jÃtasya hi dhruvo m­tyu÷ ity anena Óoka-vi«ayaæ nirÃk­tya idÃnÅm ubhaya-pak«e 'pi nirÃkaroti avyakteti | bhÆtÃni deva-manu«ya-tiryag-ÃdÅni | avyaktÃni na vyaktaæ vyaktir Ãdau janma-pÆrva-kÃle ye«Ãæ, kintu tadÃnÅm api liÇga-deha÷ sthÆla-dehaÓ ca svÃrambhaka-p­thivy-Ãdi-sattvÃt kÃraïÃtmanà vartamÃno 'spa«Âam ÃsÅd evety artha÷ | vyaktaæ vyaktir madhye ye«Ãæ tÃni | na vyakti nidhanÃd anantaraæ ye«Ãæ tÃni | mahÃ-pralaye 'pi karma-mÃtrÃdÅnÃæ sattvÃt sÆk«ma-rÆpeïa bhÆtÃni santy eva | tasmÃt sarva-bhÆtÃni Ãdy-antarayor avyaktÃni madhye vyaktÃnÅty artha÷ | yad uktaæ Órutibhi÷ - sthira-cara-jÃtaya÷ syur ajayottha-nimitta-yuja÷ iti | kà paridevanà ka÷ Óoka-nimitta÷ vilÃpa÷ ? tathà coktaæ nÃradena - yan manyase dhruvaæ lokam adhruvaæ và na cobhayam | sarvathà na hi ÓocyÃs te snehÃd anyatra mohajÃt || [BhP 1.13.44] iti ||28|| baladeva÷ : atha dehÃtma-pak«e ÃtmÃtirikta-deha-pak«e ca deha-vinÃÓa-hetuka-Óoko na yuktas tad-ÃrambhakÃïÃæ bhÆta-mÃtrÃïÃm avinÃÓÃd ity Ãha avyaktÃdÅnÅti | avyaktaæ nÃma-rÆpa-virahÃt sÆk«maæ pradhÃnam Ãdi Ãdi-rÆpaæ ye«Ãæ tÃni avyakta-nidhanÃni | avyakte tÃd­Ói pradhÃne nidhanaæ nÃma-rÆpa-vimardana-lak«aïo nÃÓo ye«Ãæ tÃni | m­d-Ãdike sad-rÆpe dravye kambu-grÅvÃdy-avasthÃ-yoge ghaÂasyotpattis tad-virodhi-kapÃlÃdy-avasthÃ-yogas tu tasya vinÃÓa÷ kathyate | tad-dravyaæ sarvadà sthÃyÅti | evam evÃha bhagavÃn parÃÓara÷ - mahÅ ghaÂatvaæ ghaÂata÷ kapÃlikà cÆrïa-rajas tato 'ïu÷ [ViP 2.12.42] iti | evaæ ÓarÅrÃïy Ãdy-antayor nÃma-rÆpÃyogÃd avyaktimanti | madhye tu tad-yogÃd vyaktimanti | tad-ÃrambhakÃni bhÆtÃni tu sarvadà santÅti te«u vastuta÷ satsu kà paridevanà ka÷ Óoka-nimitta-vilÃpa ity artha÷ | dehÃnya-nityÃtma-pak«e tu vÃsÃæsi ity Ãdikaæ na vismartavyam | yat tv Ãdy-antayor asattvÃn madhye 'pi bhÆtÃny asanty evÃta÷ svÃpnika-rathÃÓvÃdi-prakhyÃni m­«Ã-bhÆtÃny eva tena tad-viyoga-hetuka÷ Óoka÷ pratibuddhasya na d­«Âa iti d­«Âi-s­«Âim abhyupaityÃhus tan mandaæ tad-abhyupagame vaidikÃsatkÃryavÃdÃpatte÷ | tad evaæ mata-dvaye 'pi deha-vinÃÓa-hetuka÷ Óoko nÃstÅti siddham ||28|| __________________________________________________________ BhG 2.29 ÃÓcaryavat paÓyati kaÓcid enam ÃÓcaryavad vadati tathaiva cÃnya÷ | ÃÓcaryavac cainam anya÷ Ó­ïoti ÓrutvÃpy enaæ veda na caiva kaÓcit ||29|| ÓrÅdhara÷ : kutas tarhi vidvÃæso 'pi loke Óocanti ? ÃtmÃ-j¤ÃnÃd eva ity ÃÓayenÃtmano durvij¤eyatvam Ãha ÃÓcaryavad ityÃdi | kaÓcid enam ÃtmÃnaæ ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃæ paÓyann ÃÓcaryavat paÓyati | sarva-gatasya nitya-j¤ÃnÃnada-svabhÃvasyÃtmana÷ alaukikatvÃd aindrajÃlikavad ghaÂamÃnaæ paÓyann iva vismayena paÓyati asambhÃvanÃbhibhÆtatvÃt | tathà ÃÓcaryavad anyo vadati ca | Ó­ïoti cÃnya÷ | kaÓcit puna÷ viparÅta-bhÃvanÃbhibhÆta÷ ÓrutvÃpi naiva veda | ca-ÓabdÃd uktvÃpi na d­«ÂvÃpi na samyag vedeti dra«Âavyam ||29|| madhusÆdana÷ : nanu vidvÃæso 'pi bahava÷ Óocanti tat kiæ mÃm eva puna÷ punar evam upÃlabhase | anyac ca vaktur eva hi taj jìyaæ Órotà yatra na budhyate iti nyÃyÃt tvad-vacanÃrthÃpartipattiÓ ca tavÃpy anye«Ãm iva svÃÓaya-do«Ãd iti nokta-do«a-dvayam ity abhipretyÃtmano durvij¤eyatÃm Ãha ÃÓcaryavad iti | enaæ prak­taæ dehinam ÃÓcaryeïÃdbhutena tulyatayà vartamÃnam Ãvidyaka-nÃnÃ-vidha-viruddha-dharmavattayà satanm apy asantam iva sva-prakÃÓa-caitanya-rÆpam api ja¬am ivÃnanda-ghanam api du÷khitam iva nirvikÃram api savikÃram iva nityam anityam iva prakÃÓamÃnam apy aprakÃÓamÃnam iva brahmÃbhinnam api tad-bhinnam iva muktam api baddham ivÃdvitÅyam api sa-dvitÅyam iva sambhÃvita-vicitrÃnekÃkÃra-pratÅti-vi«ayaæ paÓyati ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃm Ãvidyaka-sarva-dvaita-ni«edhena paramÃtma-svarÆpa-mÃtrÃkÃrÃyÃæ vedÃnta-mahÃ-vÃkya-janyÃyÃæ sarva-suk­ta-phala-bhÆtÃyÃm anta÷karaïa-v­ttau pratiphalitaæ samÃdhi-paripÃkena sÃk«Ãtkaroti kaÓcic chama-damÃdi-sÃdhana-sampanna-carama-ÓarÅra÷ kaÓcid eva na tu sarva÷ | tathà kaÓcid enaæ yat paÓyati tad ÃÓcaryavad iti kriyÃ-viÓe«aïam | Ãtma-darÓanam apy ÃÓcaryavad eva yat svarÆpato mithyÃ-bhÆtam api satyasya vya¤jakam Ãvidyakam apy avidyÃyà vighÃtakam avidyÃm upaghnat tat-kÃryatayà svÃtmÃnam apy upahantÅti | tathà ya÷ kaÓcid enaæ paÓyati sa ÃÓcaryavad iti kart­-viÓe«aïam | yato 'sau niv­ttÃvidyÃtat-kÃryo 'pi prÃrabdha-karma-prÃbalyÃt tadvÃn iva vyaharati sarvadà samÃdhi-ni«Âho 'pi vyutti«Âhati vyutthito 'pi puna÷ samÃdhim anubhavatÅti prÃrabdha-karma-vaicitryÃd vicitra-caritra÷ prÃpta-du«prÃpa-j¤ÃnatvÃt sakala-loka-sp­haïÅyo 'ta ÃÓcaryavad eva bhavati | tad etat trayam apy ÃÓcaryam Ãtmà taj j¤Ãnaæ taj-j¤Ãtà ceti parama-durvij¤eyam ÃtmÃnaæ tvaæ katham anÃyÃsena jÃnÅyà ity abhiprÃya÷ | Åvam upade«Âur abhÃvÃd apy Ãtmà durvij¤eya÷ | yo hy ÃtmÃnaæ jÃnÃti sa eva tam anyasmai dhruvaæ brÆyÃt | aj¤asyopade«Â­tvÃsambhavÃt, jÃnaæs tu samÃhita-citta÷ prÃyeïa kathaæ bravÅtu | vyutthita-citto 'pi pareïa j¤Ãtum aÓakya÷ | yathà kathaæcij j¤Ãto 'pi lÃbha-pÆjÃ-khyÃty-Ãdi-prayojanÃnapek«atvÃc ca bravÅty eva | kathaæcit kÃruïya-mÃtreïa bruvaæs tu parameÓvaravad atyanta-durlabha evety Ãha ÃÓcaryavad vadati tathaiva cÃnya iti | yathÃjÃnÃti tathaiva vadati | enam ity anukar«aïÃrthaÓ ca-kÃra÷ | sa cÃnya÷ sarvÃj¤a-jana-vilak«aïa÷ | na tu ya÷ paÓyati tato 'nya iti vyÃghÃtÃt | atrÃpi karmaïi kriyÃyÃæ kartari cÃÓcaryavad iti yojyam | tatra karmaïa÷ kartuÓ ca prÃg ÃÓcaryavattvaæ vyÃkhyÃtaæ kriyÃyÃs tu vyÃkhyÃyate | sarva-ÓabdÃvÃcyasya ÓuddhasyÃtmano yad vacanaæ tad ÃÓcaryavat | tathà ca Óruti÷ - yato vÃco nivartante aprÃpya manasà saha iti | kenÃpi ÓabdenÃvÃcyasya ÓuddhasyÃtmano viÓi«Âa-Óaktena padena jahad-ajahat-svÃrtha-lak«aïÃyà kalpita-sambandhena lak«yatÃvacchedakam antareïaiva pratipÃdanaæ tad api nirvikalpa-sÃk«ÃtkÃra-rÆpam atyÃÓcaryam ity artha÷ | athavà vinà Óaktiæ vinà lak«aïÃæ vinà sambandhÃntaraæ su«uptotthÃpaka-vÃkya-vat tattvam asyÃdi-vÃkyena yadÃtmatattva-pratipÃdanaæ tad ÃÓcaryavat | Óabda-Óakter acintyatvÃt | na ca vinà sambandhaæ bodhanen 'tiprasaÇga÷ lak«aïÃ-pak«e 'pi tulyatvÃt | Óakya-sambandhasyÃneka-sÃdhÃraïatvÃt | tÃtparya-viÓe«Ãn niyama iti cet, na | tasyÃpi sarvÃn praty aviÓe«Ãt | kaÓcid eva tÃtparya-viÓe«am avadhÃrayati na sarva iti cet | hanta tarhi puru«a-gata eva kaÓcid viÓe«o nirdo«atva-rÆpo niyÃmaka÷ | na cÃsmin pak«e 'pi na daï¬a-vÃrita÷ | tathà ca yÃd­Óasya ÓuddhÃnta÷-karaïasya tÃtparyÃnusandhÃna-pura÷-saraæ lak«aïayà vÃkyÃrtha-bodho bhavadbhir aÇgÅ kriyate tÃd­Óasyaiva kevala÷ Óabda-viÓe«o 'khaï¬a-sÃk«ÃtkÃraæ vinÃpi sambandhena janayatÅti kim anupapannam | etasmin pak«e Óabda-v­tty-avi«ayatvÃd yato vÃco nivartanta iti sutarÃm upapannam | ayaæ ca bhagavad-abhiprÃyo vÃrtika-kÃrai÷ prapa¤cita÷ - durbalatvÃd avidyÃyà ÃtmatvÃd bodha-rÆpiïa÷ | Óabda-Óakter acitnyatvÃd vidmas taæ moha-hÃnata÷ || ag­hÅtvaiva sambandham abhidhÃnÃbhidheyayo÷ | hitvà nidrÃæ prabudhyante su«upter bodhitÃ÷ parai÷ || jÃgradvan na yata÷ Óabdaæ su«upte vetti kaÓcana | dhvaste 'to j¤Ãnato 'j¤Ãne brahmÃsmÅti bhavet phalam || avidyÃ-ghÃtina÷ ÓabdÃdyÃhaæ brahmeti dhÅr bhavet | naÓyaty avidyayà sÃrdhaæ hatvà rogam ivau«adham || [B­hat.Và 1.4.860-863] ity Ãdinà granthena | tad evaæ vacana-vi«ayasya vaktur vacana-kriyÃyÃÓ cÃtyÃÓcarya-rÆpatvÃd Ãtmano durvij¤Ãnatvam uktvà Órotur durmilatvÃd api tad Ãha ÃÓcaryavac cainam anya÷ Ó­ïoti Órtuvà 'py enaæ vedeti | anyo dra«Âur vaktuÓc a muktÃd vilak«aïo mumuk«ur vaktÃraæ brahma-vidaæ vidhivad upas­tyainaæ Ó­ïoti ÓravaïÃkhya-vicÃra-vi«ayÅ karoti vedÃnta-vÃkya-tÃtparya-niÓcayenÃvadhÃrayatÅti yÃvat | Órutvà cainaæ manana-nididhyÃsana-paripÃkÃd vedÃpi sÃk«Ãtkaroty api ÃÓcaryavat | tathà cÃÓcaryavat paÓyati kaÓcid enam iti vyÃkhyÃtam | atrÃpi kartur ÃÓcarya-rÆpatvam aneka-janmÃnu«Âhita-suk­ta-k«Ãlita-mano-malatayÃtidurlabhatvÃt | tathà ca vak«yati - manu«yÃïÃæ sahasre«u kaÓ cid yatati siddhaye | yatatÃm api siddhÃnÃæ kaÓ cin mÃæ vetti tattvata÷ || [GÅtà 7.3] iti | ÓravaïÃyÃpi bahubhir yo na labhya÷ Ó­ïvanto 'pi bahavo yaæ na vidyu÷ | ÃÓcaryo vaktà kuÓalo 'sya labdhà ÃÓcaryo j¤Ãtà kuÓalÃnuÓi«Âa÷ || [KaÂhU 1.2.7] iti ÓruteÓ ca | evaæ Óravaïa-Órotavyayor ÃÓcaryatvaæ prÃgvad vyÃkhyeyam | nanu ya÷ Óravaïa-mananÃdikaæ karoti sa ÃtmÃnaæ vedeti kim ÃÓcaryam ata Ãha - na caiva kaÓcid iti | ca-kÃra÷ kriyÃ-karma-padayor anu«aÇgÃrtha÷ | kaÓcid enaæ naiva veda ÓravaïÃdikaæ kurvann api | tad akurvaæs tu na vedeti kim u vaktavyam | aihikam aprastuta-pratibandhe tad-darÓanÃt [Vs. 3.4.51] iti nyÃyÃt | uktaæ ca vÃrtika-kÃrai÷ - kutas taj-j¤Ãnam iti cet tad dhi bandha-parik«ayÃt | asÃv api ca bhÆtau và bhÃvÅ và vartate 'thavà || [B­h. VÃ. Sa. 294] iti | ÓravaïÃdi kurvatÃm api pratibandha-parik«ayÃd eva j¤Ãnaæ jÃyate | anyathà tu na | sa ca pratibandha-parik«aya÷ kasyacid bhÆta eva | yathà hiraïyagarbhasya | kasyacid bhÃvÅ | yathà vÃsudevasya | kasyacid vartate | yathà Óvetaketo÷ | tathà ca pratibandha-k«aya-syÃtidurlabhatvÃt | j¤Ãnam utpadyate puæsÃæ k«ayÃt pÃpasya karmaïa÷ iti sm­teÓ ca durvij¤eyo 'yam Ãtmeti nirgalito 'rtha÷ | yadi tu ÓrutvÃpy enaæ veda na caiva kaÓcid ity eva vyÃkhyÃyeta tadà ÃÓcaryo j¤Ãtà kuÓalÃnuÓi«Âa÷ [KaÂhU 1.2.7] iti Órutyaika-vÃkyatà na syÃt | yatatÃm api siddhÃnÃæ kaÓ cin mÃæ vetti tattvata÷ [GÅtà 7.3] iti bhagavad-vacana-virodhaÓ ceti vidvadbhir avinaya÷ k«antavya÷ | athavà na caiva kaÓcid ity asya sarvatra sambandha÷ kaÓcid enaæ na paÓyati na vadati na Ó­ïoti ÓrutvÃpi na vedeti pa¤ca prakÃrà uktÃ÷ kaÓcit paÓyaty eva na vadati kaÓcit paÓyati na vadati ca kaÓcit tad-vacanaæ Ó­ïoti ca tad-arthaæ jÃnÃti ca kaÓcic chrutvÃpi na jÃnÃti na kaÓcit tu sarva-bahirbhÆta iti | avidvat-pak«e tu asambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃbhibhÆtatvÃd ÃÓcarya-tulyatvaæ darÓana-vadana-Óravaïe«v iti nigada-vyÃkhyÃta÷ Óloka÷ | caturtha-pÃde tu d­«Âvoktvà ÓrutvÃpÅti yojanà ||29|| viÓvanÃtha÷ : nanu kim idam ÃÓcaryaæ brÆ«e | kiæ caitad apy ÃÓcaryam | yad eva prabodhyamÃnasyÃpy aviveko nÃpayÃtÅti tatra satyam evem eva ity Ãha ÃÓcaryavad iti | enam ÃtmÃnaæ dehaæ ca tad-ubhaya-rÆpaæ sarva-lokam ||29|| baladeva÷ : nanu sarvaj¤ena tvayà bahÆpadiÓyamÃno 'py ahaæ Óoka-nivÃrakam Ãtma-yÃthÃtmyaæ na budhye kim etad iti cet tatrÃha ÃÓcaryavad iti | vij¤ÃnÃndobhaya-svarÆpatve 'pi tad-bhedÃpratiyoginaæ vij¤Ãna-svarÆpatve 'pi vij¤Ãt­tayà santaæ paramÃïutve 'pi vyÃpta-b­hat-kÃyaæ nÃnÃ-kÃya-sambandhe 'pi tat-tad-vikÃrair asp­«Âam evam Ãdi bahu-viruddha-dharmatayÃÓcaryavad adbhuta-sÃd­Óyena sthitam enaæ mad-upadi«Âaæ jÅvaæ kaÓcid eva svadharmÃnu«ÂhÃnena satya-tapo-japÃdinà ca vim­«Âa-h­d-guru-prasÃda-labdha-tÃd­Óa-j¤Ãna÷ paÓyati yÃthÃtmyenÃnubhavati | ÃÓcaryavad iti kriyÃ-viÓe«aïaæ và kart­-viÓe«aïaæ veti vyÃkhyÃtÃra÷ kaÓcid enam yat paÓyati tad ÃÓcaryavat | ya÷ kaÓcit paÓyati so 'py ÃÓcaryavad ity artha÷ | evam agre 'pi | ÓrutvÃpy enam iti kaÓcit samyag am­«Âa-h­d ity artha÷ | tathà ca duradhigamaæ jÅvÃtmayÃthÃtmyam | Órutir apy evam Ãha - ÓravaïÃyÃpi bahubhir yo na labhya÷ Ó­ïvanto 'pi bahavo yaæ na vidyu÷ | ÃÓcaryo vaktà kuÓalo 'sya labdhà ÃÓcaryo j¤Ãtà kuÓalÃnuÓi«Âa || [KaÂhU 1.2.7] iti ||29|| __________________________________________________________ BhG 2.30 dehÅ nityam avadhyo 'yaæ dehe sarvasya bhÃrata | tasmÃt sarvÃïi bhÆtÃni na tvaæ Óocitum arhasi ||30|| ÓrÅdhara÷ : tad evam avadhyatvam Ãtmana÷ saÇk«epenopadiÓan aÓocyatvam upasaæharati dehÅty Ãdi | spa«Âo 'rtha÷ ||30|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ sarva-prÃïi-sÃdhÃraïa-bhrama-niv­tti-sÃdhanam uktam upasaæharati dehÅti | sarvasya prÃïi-jÃtasya dehe vadhyamÃne 'py ayaæ dehÅ liÇga-dehopÃdhir Ãtmà vadhyo na bhavatÅti nityaæ niyataæ yasmÃt tasmÃt sarvÃïi bhÆtÃni sthÆlÃni sÆk«mÃïi ca bhÅ«mÃdi-bhÃvÃpannÃny uddiÓya tvaæ na Óocitum arhasi | sthÆla-dehasyÃÓocyatvam aparihÃryatvÃt | liÇga-dehasyÃÓocyatvam Ãtmavad evÃvadhyatvÃd iti na sthÆla-dehasya liÇga-dehasyÃtmano và Óocyatvaæ yuktam iti bhÃva÷ ||30|| viÓvanÃtha÷ : tarhi niÓcitya brÆhi kim ahaæ kuryÃæ kiæ và na kuryÃm iti | tatra Óokaæ mà kuru yuddhaæ tu kurv ity Ãha dehÅti dvÃbhyÃm ||30|| baladeva÷ : tad evaæ duradhigamaæ jÅva-yÃthÃtmyaæ samÃsenopadiÓann aÓocyatvam upasaæharati dehÅti | sarvasya jÅva-gaïasya dehe hanyamÃne 'py ayaæ dehÅ jÅvo nityam avadhyo yasmÃt tasmÃt tvaæ sarvÃïi bhÆtÃni bhÅ«mÃdi-bhÃvÃpannÃni Óocituæ nÃrhasi | ÃtmanÃæ nityatvÃd aÓocyatvaæ tad-dehÃnÃæ tv avaÓya-vinÃÓatvÃt tattvam ity artha÷ ||30|| __________________________________________________________ BhG 2.31 sva-dharmam api cÃvek«ya na vikampitum arhasi | dharmyÃd dhi yuddhÃc chreyo 'nyat k«atriyasya na vidyate ||31|| ÓrÅdhara÷ : yac coktam arjunena vepathuÓ ca ÓarÅre me ity Ãdi tad apy ayuktam ity Ãha svadharmam apÅti | Ãtmano nÃÓÃbhÃvÃd eva etesÃæ hanane 'pi vikampituæ nÃrhasi | kiæ ca svadharmam apy avek«ya vikampitum nÃrhasi iti sambandha÷ | yac coktaæ - na ca Óreyo 'nupaÓyÃmi hatvà svajanam Ãhava iti tatrÃha dharmyÃd iti | dharmÃd anapetÃn nyÃyÃd yuddhÃd anyat ||31|| madhusÆdana÷ : tad evaæ sthÆla-sÆk«ma-ÓarÅra-dvaya-tat-kÃraïÃvidyÃkhyopÃdhi-trayÃvivekena mithyÃbhÆtasyÃpi saæsÃrasya satyatvÃtma-dharmatvÃdi-pratibhÃsa-rÆpaæ sarva-prÃïi-sÃdhÃraïam arjunasya bhramaæ nirÃkartum upÃdhi-traya-vivekenÃtma-svarÆpam abhihitavÃn | samprati yuddhÃkhye sva-dharme hiæsÃdi-bÃhulyenÃdharmatva-pratibhÃsa-rÆpam arjunasyaiva karuïÃdi-do«a-nibandhanam asÃdhÃraïaæ bhramaæ nirÃkartuæ hiæsÃdimattve 'pi yuddhasya sva-dharmatvenÃdharmatvÃbhÃvaæ bodhayati bhagavÃn svadharmam apÅti | na kevalaæ paramÃrtha-tattvam evÃvek«ya kiæ tu svadharmam api k«atriya-dharmam api yuddhÃparÃÇmukhatva-rÆpam avek«ya ÓÃstrata÷ paryÃlocya vikampituæ vicalituæ dharmÃd adharmatva-bhrÃntyà nivartituæ nÃrhasi | tatraivaæ sati yadyapy ete na paÓyanti ity Ãdinà narake niyataæ vÃso bhavati ity antena yuddhasya pÃpa-hetutvaæ tvayà yad uktaæ kathaæ bhÅ«mam ahaæ saÇkhye ity Ãdinà ca guru-vadha-brahma-vadhÃdy-akaraïaæ yad abhihitaæ tat sarvaæ dharma-ÓÃstra-paryÃlocanÃd evoktam | kasmÃt ? hi yasmÃd dharmyÃd aparÃÇmukhatva-dharmÃd anapetÃd yuddhÃd anyat k«atriyasya Óreya÷ Óreya÷-sÃdhanaæ na vidyate | yuddham eva hi p­thivÅ-jaya-dvÃreïa prajÃ-rak«aïa-brÃhmaïa-ÓuÓrÆ«Ãdi-k«Ãtra-dharma-nirvÃhakam iti tad eva k«atriyasya praÓastataram ity abhiprÃya÷ | tathà coktaæ parÃÓareïa - k«atriyo hi prajà rak«an Óastra-pÃïi÷ pradaï¬ayan | nirjitya para-sainyÃdi k«itiæ dharmeïa pÃlayet || [ParÃÓara-sm­ti 1.58] iti ||31|| manunÃpi - samottamÃdhamai rÃjà tv ÃhÆta÷ pÃlayan prajÃ÷ | na nivarteta saægrÃmÃt k«Ãtraæ dharmam anusmaran || saægrÃme«v anivartitvaæ prajÃnÃæ caiva pÃlanam | ÓuÓrÆ«Ã brÃhmaïÃnÃæ ca rÃj¤Ãæ Óreyaskaraæ param || [Manu 7.88-9] ity Ãdinà | rÃja-ÓabdaÓ ca k«atriya-jÃti-mÃtra-vÃcÅti sthitam eve«Âhy-adhikaraïe | tena bhÆmi-pÃlasyaivÃyaæ dharma iti na bhramitavyam | udÃh­ta-vacane 'pi k«atriyo hÅti k«Ãttraæ dharmam iti ca spa«Âaæ liÇgam | tasmÃt k«atriyasya yuddhaæ praÓasto dharma iti sÃdhu bhagavato 'bhihitam | apaÓavo 'nye go-aÓvebhya÷ paÓavo go-aÓvÃ÷ itivat praÓaæsÃ-lak«aïayà yuddhÃd anyac-chreya÷-sÃdhanaæ na vidyata ity uktam iti na do«a÷ | etena yuddhÃt praÓastataraæ kiæcid anu«ÂhÃtuæ tato niv­ttir uciteti nirastam | na ca Óreyo 'nupaÓyÃmi hatvà svajanam Ãhave ity etad api ||31|| viÓvanÃtha÷ : Ãtmano nÃÓÃbhÃvÃd eva vadhÃd vikampituæ bhetuæ nÃrhasi | svadharmam api cÃvek«ya na vikampitum arhasÅti sambandha÷ ||31|| baladeva÷ : evaæ paramÃtma-j¤ÃnopayogitvÃd Ãdau jÅvÃtma-j¤Ãnaæ sarvÃn prati taulyenopadiÓya sa-ni«ÂhÃn prati ni«kÃmatayÃnu«ÂhitÃni karmÃïi h­d-viÓuddhi-sahak­tÃm Ãtma-j¤Ãna-ni«ÂhÃæ ni«pÃdayantÅti vadi«yan tasyÃæ pratÅtim utpÃdayituæ sakÃmatayÃnu«ÂhitÃnÃæ karmaïÃæ kÃmya-phala-pradatvam Ãha dvÃbhyÃm svadharmam apÅti | yuddhaæ khalu k«atriyasya nityatam agnihotrÃdivad vihitam | tac ca Óatru-prÃïa-vihaæsana-rÆpam agni«ÂomÃdi-paÓu-hiæsanavan na pratyavÃya-nimittam | ubhayatra hiæseyam upak­ti-rÆpaiva | hÅnayor deha-lokayos tyÃgena divyayos tayor lobhÃt | Ãha caivaæ sm­ti÷ - Ãhave«u mitho 'nyonyaæ jighÃæsanto mahÅk«ita÷ | yudhyamÃnÃ÷ paraæ Óaktyà svargaæ yÃnty aparÃÇmukhÃ÷ || [Manu 7.90] yaj¤e«u paÓavo brahman hanyante satataæ dvijai÷ | saæsk­tÃ÷ kila mantraiÓ ca te 'pi svargam avÃpnuvan || [?] ity Ãdyà | evaæ nija-dharmam avek«ya vikampituæ dharmÃt pracalituæ nÃrhasi | yuktaæ na ca Óreyo 'nupaÓyÃmÅty Ãdinà narake nityataæ vÃso bhavatÅyt antyena yuddhasya pÃpa-hetutvaæ tvayoktam | tac cÃj¤ÃnÃd evety Ãha dharmyÃd iti | yuddham eva bhÆmi-jaya-dvÃrà prajÃ-pÃlana-guru-vipra-saæsevanÃdi-k«Ãtra-dharma-nirvÃhÅti | evam Ãha bhagavÃn parÃÓara÷ - k«atriyo hi prajà rak«an Óastra-pÃïi÷ pradaï¬ayan | nirjitya para-sainyÃdi k«itiæ dharmeïa pÃlayet || [ParÃÓara-sm­ti 1.58] iti ||31|| __________________________________________________________ BhG 2.32 yad­cchayà copapannaæ svarga-dvÃram apÃv­tam | sukhina÷ k«atriyÃ÷ pÃrtha labhante yuddham Åd­Óam ||32|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca mahati Óreyasi svayam evopÃgate sati kuto vikampasa iti | ata Ãha yad­cchayeti | yad­cchayà aprÃrthitam eva upapannaæ prÃptam Åd­Óaæ yuddham labhante | yato nirÃvaraïaæ svarga-dvÃram evaitat | yad và ya evaævidhaæ yuddhaæ labhante ta eva sukhina ity artha÷ | etena svajanaæ hi kathaæ hatvà sukhina÷ syÃma mÃdhava iti yad uktaæ tan nirastaæ bhavati ||32|| madhusÆdana÷ : nanu yuddhasya kartavyatve 'pi na bhÅ«ma-droïÃdibhir gurubhi÷ saha tat kartum ucitam atigarhitatvÃd ity ÃÓaÇkyÃha yad­cchayeti | yad­cchayà sva-prayatna-vyatirekeïa | co 'vadhÃraïe | aprÃrthanayaivopasthitam Åd­Óaæ bhÅ«ma-droïÃdi-vÅra-puru«a-pratiyogikaæ kÅrti-rÃjya-lÃbha-d­«Âa-phala-sÃdhanaæ yuddhaæ ye k«atriyÃ÷ pratiyogitvena labhante te sukhina÷ sukha-bhÃja eva | jaye satyenÃyÃsenaiva yaÓaso rÃjyasya ca lÃbhÃt | parÃjaye cÃtiÓÅghram eva svargasya lÃbhÃd ity Ãha svarga-dvÃram apÃv­tam iti | apratibaddhaæ svarga-sÃdhanaæ yuddham avyavadhÃnenaiva svarga-janakaæ jyoti«ÂhomÃdikaæ tu ciratareïa deha-pÃtasya pratibandhÃbhÃvasya cÃpek«aïÃd ity artha÷ | svarga-dvÃram ity anena ÓyenÃdivat pratyavÃya-ÓaÇkà parih­tà | ÓyenÃdayo hi vihità api phala-do«eïa du«ÂÃ÷ | tat-phalasya Óatru-vadhasya na hiæsyÃt sarvà bhÆtÃni, brÃhmaïaæ na hanyÃt ity Ãdi-ÓÃstra-ni«iddhasya pratyavÃya-janakatvÃt phale vidhy-abhÃvÃc ca na vidhi-sp­«Âe ni«edhÃnavakÃÓa÷ iti nyÃyÃvatÃra÷ | yuddhasya hi phalaæ svarga÷ sa ca na ni«iddha÷ | tathà ca manu÷ -- Ãhave«u mitho 'nyonyaæ jighÃæsanto mahÅk«ita÷ | yudhyamÃnÃ÷ paraæ Óaktyà svargaæ yÃnty aparÃÇmukhÃ÷ || [Manu 7.90] iti | yuddhaæ tu agnÅ«omÅyÃdy-Ãlambha-vadha-vihitatvÃn na ni«edhena spra«Âuæ Óakyate «o¬aÓi-grahaïÃdivat | grahaïÃgrahayos tulya-balatayà vikalpavat sÃmÃnya-ÓÃstrasya viÓe«a-ÓÃstreïa saÇkoca-sambhavÃt | tathà ca vidhi-sp­«Âe ni«edhÃnavakÃÓa÷ iti nyÃyÃd yuddhaæ na pratyavÃya-janakaæ nÃpi bhÅ«ma-droïÃdi-guru-brÃhmaïÃdi-vadha-nimitto do«a÷ | te«Ãm ÃtatÃyitvÃt | tad uktaæ manunà - guruæ và bÃla-v­ddhau và brÃhmaïaæ và bahu-Órutam | ÃtatÃyinam ÃyÃntaæ hanyÃd evÃvicÃrayan || ÃtatÃyinam ÃyÃntam api vedÃnta-pÃragam | jighÃæsantaæ jighÃæsÅyÃn na tena brahmahà bhavet || nÃtatÃyi-vadho do«o hantur bhavati kaÓcana || [Manu 8.350-351] ity Ãdi | nanu - sm­tyor virodhe nyÃyas tu balavÃn vyavahÃrata÷ | artha-ÓÃstrÃt tu balavad dharma-ÓÃstram iti sthiti÷ || [YÃj¤avalkya 2.21] iti yÃj¤avalkya-vacanÃd ÃtatÃyi-brÃhmaïa-vadhe 'pi pratyavÃyo 'sty eva | brÃhmaïaæ na hanyÃt iti hi d­«Âa-prayojanÃnapek«atvÃd dharma-ÓÃstraæ, jighÃæsantaæ jighÃæsÅyÃn na tena brahmahà bhavet iti ca sva-jÅvanÃrthatvÃd artha-ÓÃstram | atrocyate brahmaïe brÃhmaïam Ãlabheta itivad yuddha-vidhÃyakam api dharma-ÓÃstram eva sukha-du÷khe same k­tvà ity atra d­«Âa-prayojanÃnapek«atvasya vak«yamÃïatvÃt | yÃj¤avalkya-vacanaæ tu d­«Âa-prayojanoddeÓyaka-kÆÂa-yuddhÃdi-k­ta-vadha-vi«ayam ity ado«a÷ | mitÃk«arÃkÃras tu dharmÃrtha-sannipÃte 'rtha-grÃhiïa etad eveti dvÃdaÓa-vÃr«ika-prÃyaÓcittasyaitac-chabda-parÃm­«ÂasyÃpastambena vidhÃnÃn mitra-labdhyÃdy-artha-ÓÃstrÃnusÃreïa catu«pÃd vyavahÃre Óatror api jaye dharma-ÓÃstrÃtikramo na kartavya ity etat paraæ vacanam etad ity Ãha | bhavatv evaæ na no hÃni÷ | tad evaæ yuddha-karaïe sukhokte÷ svajanaæ hi kathaæ hatvà sukhina÷ syÃma mÃdhava ity arjunoktam apÃk­tam ||32|| viÓvanÃtha÷ : kiæ ca, jet­bhya÷ sakÃÓÃd api nyÃya-yuddhe m­tÃnÃm adhikaæ sukham ato bhÅ«mÃdÅn hatvà tÃn pratyuta svato 'pi adhika-sukhina÷ kuru ity Ãha yad­cchayeti | svarga-sÃdhanaæ karma-yogam ak­tvÃpÅty artha÷ | apÃv­tam apagatÃvaraïam ||32|| baladeva÷ : kiæ cÃyatnÃd Ãgate 'smin mahati Óreyasi na yuktas te kampa ity Ãha yad­cchayeti | co 'vadhÃraïe | yatnaæ vinaiva copapannam Åd­Óaæ bhÅ«mÃdibhir mahÃ-vÅrai÷ saha yuddhaæ sukhina÷ sabhÃgyÃ÷ k«atriyà labhante | vijaye satya-Órameïa kÅrti-rÃjyayor m­tyau sati ÓÅghram eva svargasya ca prÃpter ity artha÷ | etad vya¤jayan viÓina«Âi - svarga-dvÃram upÃv­tam iti | apratiruddha-svarga-sÃdhanam ity artha÷ | jyoti«ÂomÃdikaæ ciratareïa svargopalambhakam iti tato 'syÃtiÓaya÷ ||32|| __________________________________________________________ BhG 2.33 atha cet tvam imaæ dharmyaæ saægrÃmaæ na kari«yasi | tata÷ sva-dharmaæ kÅrtiæ ca hitvà pÃpam avÃpsyasi ||33|| ÓrÅdhara÷ : viparyaye do«am Ãha atha ced iti ||33|| madhusÆdana÷ : nanu nÃhaæ yuddha-phala-kÃma÷ | na kÃÇk«e vijayaæ k­«ïa, api trailokya-rÃjyasya ity uktatvÃt tat kathaæ mayà kartavyam ity ÃÓaÇkyÃkaraïe do«am Ãha atha ced iti | atheti pak«Ãntare | imaæ bhÅ«ma-droïÃdi-vÅra-puru«a-pratiyogikaæ dharmyaæ hiæsÃdi-do«aïÃdu«Âaæ satÃæ dharmÃd anapetÃm iti và | sa ca manunà darÓita÷ - na kÆÂair Ãyudhair hanyÃd yudhyamÃno raïe ripÆn | na karïibhir nÃpi digdhair nÃgni-jvalita-tejanai÷ || na ca hanyÃt sthalÃrƬhaæ na klÅbaæ na k­täjalim | na mukta-keÓaæ nÃsÅnaæ na tavÃsmÅti vÃdinam || na suptaæ na visaænÃhaæ na nagnaæ na nirÃyudham | nÃyudhyamÃnaæ paÓyantaæ na pareïa samÃgatam || nÃyudha-vyasana-prÃptaæ nÃrtaæ nÃtiparik«ataæ | na bhÅtaæ na parÃv­ttaæ satÃæ dharmam anusmaran || [Manu 7.91-94] iti | satÃæ dharmam ullaÇghya yudhyamÃno hi pÃpÅyÃn syÃt | tvaæ tu parair ÃhÆto 'pi sad-dharmopetam api saÇgrÃmaæ yuddhaæ na kari«yasi dharmato lokato và bhÅta÷ parÃv­tto bhavi«yasi cet tato nirjitya para-sainyÃni k«itiæ dharmeïa pÃlayet [ParÃÓara-sm­ti 1.58] ity Ãdi-ÓÃstra-vihitasya yuddhasyÃkaraïÃt svadharmaæ hitvÃnanu«ÂhÃya kÅrtiæ ca mahÃdevÃdi-samÃgama-nimittÃæ hitvà na nivarteta saÇgrÃmÃt ity Ãdi-ÓÃstra-ni«iddha-saÇgrÃma-niv­ttyà ca raïa-janyaæ pÃpam eva kevalam avÃpsyasi na tu dharmaæ kÅrtiæ cety abhiprÃya÷ | athavà 'neka-janmÃrjitaæ dharmaæ tyaktvà rÃja-k­taæ pÃpam evÃvÃpsyasÅty artha÷ | yasmÃt tvÃæ parÃv­ttam ete du«Âà avaÓyaæ hani«yanti ata÷ parÃv­tta-hata÷ saæÓ ciropÃrjita-nija-suk­ta-parityÃgena paropÃrjita-du«k­ta-mÃtra-bhÃÇ mà bhÆr ity abhiprÃya÷ | tathà ca manu÷ - yas tu bhÅta÷ parÃv­tta÷ saÇgrÃme hanyate parai÷ | bhartur yad du«k­taæ kiæcit tat sarvaæ pratipadyate || yac cÃsya suk­taæ kiæcid amutrÃrtham upÃrjitam | bhartà tat sarvam Ãdatte parÃv­tta-hatasya tu || [Manu 7.95-96] iti | yÃj¤avalkyo 'pi rÃjà suk­tam Ãdatte hatÃnÃæ vipalÃyinÃm iti | tena yad uktam - pÃpam evÃÓrayed asmÃn hatvaitÃn ÃtatÃyina÷ [GÅtà 1.36], etÃn na hantum icchÃmi ghanto 'pi madhusÆdana [GÅtà 1.35] iti tan nirÃk­taæ bhavati ||33|| viÓvanÃtha÷ : vipak«e do«am Ãha atheti caturbhi÷ ||33|| baladeva÷ : vipak«e do«Ãn darÓayati athety Ãdibhi÷ | svasya tava dharmyaæ yuddha-lak«aïaæ kÅrtiæ ca rudra-santo«aïa-nivÃta-kavacÃdi-vadha-labdhÃæ hitvà pÃpaæ na nivarteta saÇgrÃmÃd ity Ãdi sm­ti-prati«iddhaæ sva-dharma-tyÃga-lak«aïaæ prÃpsyasi ||33|| __________________________________________________________ BhG 2.34 akÅrtiæ cÃpi bhÆtÃni kathayi«yanti te 'vyayÃm | saæbhÃvitasya cÃkÅrtir maraïÃd atiricyate ||34|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca akÅrtim ity Ãdi | avyayÃm ÓÃÓvatÅm | saæbhÃvitasya bahu-matasya | atiricyate adhikatarà bhavati ||34|| madhusÆdana÷ : evaæ kÅrti-dharmayor i«Âayor aprÃptir ani«Âasya ca pÃpasya prÃptir yuddha-parityÃge darÓità | tatra pÃpÃkhyam ani«Âaæ vyavadhÃnena du÷kha-phaladam ÃmutrikatvÃt | Ói«Âa-garhÃ-lak«aïaæ tv ani«Âam Ãsanna-phaladam atyasahyam ity Ãha akÅrtim iti | bhÆtÃni devar«i-manu«yÃdÅni te tavÃvyayÃæ dÅrgha-kÃlam akÅrtiæ na dharmÃtmÃyaæ na ÓÆro 'yam ity evaæ-rÆpÃæ kathayi«yanty anyonyaæ kathÃ-prasaÇge | kÅrti-dharma-nÃÓa-samuccayÃrthau nipÃtau | na kevalaæ kÅrti-dharmau hitvà pÃpaæ prÃpsyasi api tu akÅrtiæ ca prÃpsyasi | na kevalaæ tvam eva tÃæ prÃpsyasi api tu bhÆtÃny api kathayi«yantÅti và nipÃtayor artha÷ | nanu yuddhe sva-maraïa-sandehÃt tat-parihÃrÃrtham akÅrtir api so¬havyà Ãtma-rak«aïasyÃtyantÃpek«itatvÃt | tathà coktaæ ÓÃnti-parvaïi[*ENDNOTE] -- sÃmnà dÃnena bhedena samastair atha và p­thak | vijetuæ prayatetÃrÅn na yuddhena kadà cana || anityo vijayo yasmÃd d­Óyate yudhyamÃnayo÷ | parÃjayaÓ ca saægrÃme tasmÃd yuddhaæ vivarjayet || trayÃïÃm apy upÃyÃnÃæ pÆrvoktÃnÃm asaæbhave | tathà yudhyeta saæpanno vijayeta ripÆn yathà || [ManuS 7.198-200] evam eva manunÃpy uktam | tathà ca maraïa-bhÅtasya kim akÅrti-du÷kham iti ÓaÇkÃm apanudati sambhÃvitasya dharmÃtmà ÓÆra ity evam Ãdibhir ananya-labhyair guïair bahumatasya janasyÃkÅrtir maraïÃd apy atiricyate 'dhikà bhavati | co hetau | evaæ yasmÃd ato 'kÅrter maraïam eva varaæ nyÆnatvÃt | tvam apy atirsambhÃvito 'si mahÃdevÃdi-samÃgamena | ato nÃkÅrti-du÷khaæ so¬huæ Óak«yasÅty abhiprÃya÷ | udÃh­ta-vacanaæ tv artha-ÓÃstratvÃt na nivarteta saÇgrÃmÃt [Manu 7.88] ity Ãdi-dharma-ÓÃstrÃd durbalam iti bhÃva÷ ||34|| viÓvanÃtha÷ : avyayÃm anaÓvarÃm | saæbhÃvitasyÃtiprati«Âhitasya ||34|| baladeva÷ : na kevalaæ svadharmasya kÅrteÓ ca k«ati-mÃtram | yuddhe samÃrabdhe 'rjuna÷ palÃyata ity avyayÃæ ÓÃÓvatÅm akÅrtiæ ca tava bhÆtÃni sarve lokÃ÷ kathayi«yanti | nanu maraïÃd bhÅtena mayà akÅrti÷ so¬havyeti cet tatrÃha sambhÃvitasyÃtiprati«Âhitasya | atiricyate adhikà bhavati | tathà ca tÃd­ÓÃkÅ­ter maraïam eva varam iti ||34|| bhayÃd raïÃd uparataæ maæsyante tvÃæ mahÃrathÃ÷ | ye«Ãæ ca tvaæ bahumato bhÆtvà yÃsyasi lÃghavam ||35|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca bhayÃd iti | ye«Ãæ bahu-guïatvena tvaæ pÆrvaæ sammato 'bhÆs ta eva bhayÃt saægrÃmÃn niv­ttaæ tvÃæ manyeran | tataÓ ca pÆrvaæ bahumato bhÆtvà lÃghavam laghutÃæ yÃsyasi ||35|| madhusÆdana÷ : viÓvanÃtha÷ : ye«Ãæ tvaæ bahu-mato 'smac-chatrur arjunas tu mahÃÓÆra iti bahu-saæmÃna-vi«ayo bhÆtvà samprati yuddhÃd uparame sati lÃghavaæ yÃsyasi te duryodhanÃdayo mahÃrathÃs tvÃæ bhayÃd eva raïÃd uparataæ maæsyanta ity anvaya÷ | k«atriyÃïÃæ hi bhayaæ vinà yuddhoparati-hetur bandhu-snehÃdiko nopapadyata iti matveti bhÃva÷ ||35|| baladeva÷ : nanu kula-k«aya-do«Ãt kÃruïyÃc ca viniv­ttasya mama katham akÅrti÷ syÃd iti cet tatrÃha bhayÃd iti | mahÃrathà duryodhanÃdayas tvÃæ karïÃdi-bhayÃn na tu bandhu-kÃruïyÃd raïÃd uparataæ maæsyante | na hi ÓÆrasya Óatru-bhayaæ vinà bandhu-snehena yuddhÃd uparatir ity artha÷ | ita÷ pÆrvaæ ye«Ãæ tvaæ bahumata÷ ÓÆro vairÅti bahu-guïavattayà saæmato 'bhÆr idÃnÅæ yuddhe samupasthite kÃtaro 'yaæ viniv­tta ity evaæ tat-k­taæ lÃghavaæ du÷sahaæ yÃsyasi ||35|| __________________________________________________________ BhG 2.36 avÃcya-vÃdÃæÓ ca bahÆn vadi«yanti tavÃhitÃ÷ | nindantas tava sÃmarthyaæ tato du÷khataraæ nu kim ||36|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca avÃcya-vÃdÃn iti | avÃcyÃn vÃdÃn vacanÃnarhÃn ÓabdÃn tava ahitÃ÷ tvac-chatravo vadi«yanti ||36|| madhusÆdana÷ : nanu bhÅ«mÃdayo mahÃrathà na bahu manyantÃæ duryodhanÃdayas tu Óatravo bahu maæsyante mÃæ yuddha-niv­ttyà tad-upakÃritvÃd ity ata Ãha avÃcyeti | tavÃsÃdhÃraïaæ yat sÃmarthyaæ loka-prasiddhaæ tan nindantas tava Óatravo duryodhanÃdayo 'vÃcyÃn vÃdÃn vacanÃn arhÃn «aï¬ha-tilÃdi-rÆpÃn eva ÓabdÃn bahÆn aneka-prakÃrÃn vadi«yanti na tu bahu maæsyanta ity abhiprÃya÷ | athavà tava sÃmarthyaæ stuti-yogyatvaæ tava nindanto 'hità avÃcya-vÃdÃn vadi«yantÅty anvaya÷ | nanu bhÅ«ma-droïÃdi-vadha-prayuktaæ ka«Âataraæ du÷kham asahamÃno yuddhÃn niv­tta÷ Óatru-k­ta-sÃmarthya-nindanÃdi-du÷khaæ so¬huæ Óak«yÃmÅty ata Ãha tatas tasmÃn nindÃ-prÃpti-du÷khÃt kiæ tu du÷khataraæ tato 'dhikaæ kim api du÷khaæ nÃstÅty artha÷ ||36|| viÓvanÃtha÷ : avÃcya-vÃdÃn | klÅba ity Ãdi kaÂÆktÅ÷ ||36|| baladeva÷ : kiæ cÃvÃcyeti | ahitÃ÷ Óatravo dhÃrtarëÂrÃs tava sÃmarthyaæ pÆrva-siddhaæ parÃkramaæ nindanta÷ bahÆn avÃcya-vÃdÃn Óaï¬hatilÃdi-ÓabdÃn vadi«yanti | tata evaævidhÃvÃcya-vÃda-ÓravaïÃd atiÓÃyitaæ kiæ du÷kham asti | itthaæ caite «a¬bhir yuddha-vairÃgyasyÃsvargatvam akÅrti-karatvaæ coktaæ darÓitam ||36|| __________________________________________________________ BhG 2.37 hato và prÃpsyasi svargaæ jitvà và bhok«yase mahÅm | tasmÃd utti«Âha kaunteya yuddhÃya k­ta-niÓcaya÷ ||37|| ÓrÅdhara÷ : yad uktaæ na caitad vidma÷ [GÅtà 2.6] iti tatrÃha hato vety Ãdi | pak«a-dvaye 'pi tava lÃbha evety artha÷ ||37|| madhusÆdana÷ : nanu tarhi yuddhe gurv-Ãdi-vadha-vaÓÃn madhyastha-k­tà nindà tato niv­ttau tu Óatru-k­tà nindety ubhayata÷ pÃÓà rajjur ity ÃÓaÇkya jaye parÃjaye ca lÃbha-dhrauvyÃd yuddhÃrtham evotthÃnam ÃvaÓyakam ity Ãha hato veti | spa«Âaæ pÆrvÃrdham | yasmÃd ubhayathÃpi te lÃbhas tasmÃj je«yÃmi ÓatrÆn mari«yÃmi veti k­ta-niÓcaya÷ san yuddhÃyotti«Âha | nayatara-phala-sandehe 'pi yuddha-kartavyatÃyà niÓcitatvÃt | etena na caitad vidma÷ kataran no garÅya÷ [GÅtà 2.6] ity Ãdi parih­tam ||37|| viÓvanÃtha÷ : nanu yuddhe mama jaya eva bhÃvÅty api nÃsti niÓcaya÷ | tataÓ ca kathaæ yuddhe pravartitavyam ity ata Ãha hata iti ||37|| baladeva÷ : nanu yuddhe vijaya eva me syÃd iti niÓcayÃbhÃvÃt tato 'haæ niv­tto 'smÅti cet tatrÃha hato veti | pak«a-dvaye 'pi te lÃbha eveti bhÃva÷ ||37|| __________________________________________________________ BhG 2.38 sukha-du÷khe same k­tvà lÃbhÃlÃbhau jayÃjayau | tato yuddhÃya yujyasva naivaæ pÃpam avÃpsyasi ||38|| ÓrÅdhara÷ : yad apy uktaæ pÃpam evÃÓrayed asmÃn [GÅtà 1.36] iti tatrÃha sukha-du÷khe ity Ãdi | sukha-du÷khe same k­tvà | tathà tayo÷ kÃraïa-bhÆtau lÃbhÃlÃbhÃv api | tayor api kÃraïa-bhÆtÃu jayÃjayÃv api samau k­tvà | ete«Ãæ samatve kÃraïaæ har«a-vi«Ãda-rÃhityam | yujyasva sannadho bhava | sukhÃdy-abhilÃsaæ hitvà svadharma-buddhyà yudhyamÃna÷ pÃpaæ na prÃpsyasÅty artha÷ ||38|| madhusÆdana÷ : nanv evaæ svargam uddiÓya yuddha-karaïe tasya nityatva-vyÃghÃta÷ | rÃjyam uddiÓya yuddha-karaïe tv artha-ÓÃstratvÃd dharma-ÓÃstrÃpek«ayà daurbalyaæ syÃt | tataÓ ca kÃmyasyÃkaraïe kuta÷ pÃpaæ d­«ÂÃrthasya guru-brÃhmaïÃdi-vadhasya kuto dharmatvaæ, tathà cÃtha ced iti ÓlokÃrtho vyÃhata iti cet tatrÃha sukha-du÷khe iti | samatÃ-karaïaæ rÃga-dve«a-rÃhityam | sukhe tat-kÃraïe lÃbhe tat-kÃraïe lÃbhe tat-kÃraïe jaye ca rÃgam ak­tvÃ, evaæ du÷khe tad-dhetÃv alÃbhe tad-dhetÃv ajaye ca dve«am ak­tvà tato yuddhÃya yujyasva sannadhau bhava | evaæ sukha-kÃmanÃæ du÷kha-niv­tti-kÃmanÃæ và vihÃya svadharma-buddhyà yudhyamÃno guru-brÃhmaïÃdi-vadha-nimittaæ nitya-karmÃkaraïa-nimittaæ ca pÃpaæ na prÃpsyasi | yas tu phala-kÃmanayà karoti sa guru-brÃhmaïÃdi-vadha-nimittaæ pÃpaæ prÃpnoti yo và na karoti sa nitya-karmÃkaraïa-nimittam | ata÷ phala-kÃmanÃm antareïa kurvann ubhaya-vidham api pÃpaæ na prÃpnotÅti prÃg eva vyÃkhyÃto 'bhiprÃya÷ | hato và prÃpsyasi svargaæ jitvà và bhok«yase mahÅm [GÅtà 2.37] iti svÃnu«aÇgika-phala-kathanam iti na do«a÷ | tathà ca Ãpastamba÷ smarati - tad yathÃmre phalÃrthe nimitte chÃyÃ-gandhÃvanÆtpadyete evaæ dharmaæ caryamÃïam arthà anÆtpadyante no ced anÆtpadyante na dharma-hÃnir bhavati iti | ato yuddha-ÓÃstrasyÃrtha-ÓÃstratvÃbhÃvÃt pÃpam evÃÓrayed asmÃn [GÅtà 1.36] ity Ãdi nirÃk­taæ bhavati ||38|| viÓvanÃtha÷ : tasmÃt tava sarvathà yuddham eva dharmas tad api yad imaæ pÃpa-kÃraïam ÃÓaÇkase, tarhi matta÷ pÃpÃnutpatti-prakÃraæ Óik«itvà yudhyasvety Ãha sukha-du÷khe same k­tvà | tad-dhetur lÃbhÃlÃbhau rÃjya-lÃbha-rÃja-cyÆtÅ api | tad-dhetur jayÃjayÃv api samau k­tvà vivekena tulyau vibhÃvety artha÷ | tataÓ caivaæ-bhÆta-sÃmya-lak«aïe j¤Ãnavatas tava pÃpaæ naiva bhavet | yad vak«yate lipyate na sa pÃpena padma-patram ivÃmbhasà [GÅtà 5.10] iti ||38|| baladeva÷ : nanu atha cet tvam ity Ãdi-padyÃrtho vyÃh­ta÷ | rÃjyÃdy-uddeÓena k­tasya yuddhasya guru-viprÃdi-vinÃÓa-hetutvena pÃpotpÃdakatvÃd iti cen mumuk«u-vartmanà yuddhamÃnasya tava tad-vinÃÓa-hetukaæ pÃpaæ na syÃd ity Ãha sukheti | sÃmya-karaïam iha tatra tatra nirvikÃratvaæ bodhyam | sukhe tad-dhetau jaye ca rÃgam ak­tvà du÷khe tad-dhetÃv alÃbhe tad-dhetau parÃjaye ca dve«am ak­tvà tatra tatra nirvikÃra-citta÷ san tato yuddhÃya yujyasva | kevala-svadharma-dhiyà yoddhum udyukto bhavety artha÷ | evaæ mumuk«u-rÅtyà yoddhà tvaæ pÃpaæ tad-vinÃÓa-hetukaæ nÃvÃpsyasi | phalecchu÷ san yo yudhyate sa tat-pÃpaæ vindati | vij¤ÃnÃrthÅ tu purÃtanam ananta-pÃpam apanudatÅty artha÷ | nanu phala-rÃgaæ vinà du«kare yuddha-dÃnÃdau kathaæ prav­ttir iti ced anantÃtmÃnanda-rÃgaæ tatra pravartakaæ g­hÃïa rÃjyÃdy-anurÃgam iva bh­gu-pÃte ||38|| __________________________________________________________ BhG 2.39 e«Ã te 'bhihità sÃækhye buddhir yoge tv imÃæ Ó­ïu | buddhyà yukto yayà pÃrtha karmabandhaæ prahÃsyasi ||39|| ÓrÅdhara÷ : upadi«Âaæ j¤Ãna-yogam upasaæharaæs tat-sÃdhanaæ karma-yogaæ prastauti e«ety Ãdi | samyak khyÃyate prakÃÓyate vastu-tattvam anayeti saÇkhyà samyak j¤Ãnam | tasyÃæ prakÃÓamÃnam Ãtma-tattvaæ sÃÇkhyam | tasmin karaïÅyà buddhir e«Ã tavÃbhihità | evam abhihitÃyÃm api tava ced Ãtma-tattvam aparok«aæ na bhavati tarhy anta÷karaïa-Óuddhi-dvÃrà Ãtma-tattvÃparok«Ãrthaæ karma-yoga tv imÃæ buddhiæ Ó­ïu | yayà buddhyà yukta÷ parameÓvarÃrpita-karma-yogena ÓuddhÃnta÷karaïa÷ san tat-prasÃda-labdhÃparok«a-j¤Ãnena karmÃtmakaæ bandhaæ prakar«eïa hÃsyasi tyak«yasi ||39|| madhusÆdana÷ : nanu bhavatu svadharma-buddhyà yudhyamÃnasya pÃpÃbhÃva÷, tathÃpi na mÃæ prati yuddha-kartavyatopadeÓas tavocita÷ | ya enaæ vetti hantÃraæ [GÅtà 2.19] ity Ãdinà kathaæ sa puru«a÷ pÃrtha kaæ ghÃtayati hanti kam [GÅtà 2.21] ity antena vidu«a÷ sarva-karma-pratik«epÃt | na hy akartr-bhokt­-Óuddha-svarÆpo 'ham asmi yuddhaæ k­tvà tat-phalaæ bhok«ya iti ca j¤Ãnaæ sambhavati virodhÃt | j¤Ãna-karmaïo÷ samuccayÃsambhavÃt prakÃÓa-tamasor iva | ayaæ cÃrjunÃbhiprÃyo jyÃyasÅ ced ity atra vyakto bhavi«yati | tasmÃd ekam eva mÃæ prati j¤Ãnasya karmaïaÓ copadeÓo nopapadyata iti cet, na | vidvad-avidvad-avasthÃ-bhedena j¤Ãna-karmopadeÓopapatter ity Ãha bhagavÃn e«eti | e«Ã na tv evÃham ity Ãdy-eka-viæÓati-Ólokais te tubhyam abhihità sÃÇkhye samyak khyÃyate sarvopÃdhi-ÓÆnyatayà pratipÃdyate paramÃtma-tattvam anayeti saÇkhyopani«at tayaiva tÃparya-parisamÃptyà pratipÃdyate ya÷ sa sÃÇkhya aupani«ada÷ puru«a ity artha÷ | tasmin buddhis tan-mÃtra-vi«ayaæ j¤Ãnaæ sarvÃnartha-niv­tti-kÃraïaæ tvÃæ prati mayoktaæ naitÃd­Óa-j¤Ãnavata÷ kvacid api karmocyate | tasya kÃryaæ na vidyata iti vak«yamÃïatvÃt | yadi punar evaæ mayokte 'pi tavai«Ã buddhir nodeti citta-do«Ãt, tadà tad-apanayenÃtma-tattva-sÃk«ÃtkÃrÃya karma-yoga eva tvayÃnu«Âheya÷ | tasmin yoge karma-yoge tu karaïÅyÃm imÃæ sukha-du÷khe same k­tvà ity atroktÃæ phalÃbhisandhi-tyÃga-lak«aïÃæ buddhiæ vistareïa mayà vak«yamÃïÃæ Ó­ïu | tu-Óabda÷ pÆrva-buddher yoga-vi«ayatva-vyatireka-sÆcanÃrtha÷ | tathà ca ÓuddhÃnta÷-karaïaæ prati j¤ÃnopadeÓo 'ÓuddhÃnta÷-karaïaæ prati karmopadeÓa iti kuta÷ samuccaya-ÓaÇkayà virodhÃvakÃÓa ity abhiprÃya÷ | yoga-vi«ayÃæ buddhiæ phala-kathanena stauti - yathà vyavasÃyÃtmikayà buddhyà karmasu yuktas tvaæ karma-nimittaæ bandha-nÃÓÃyÃÓuddhi-lak«aïaæ j¤Ãna-pratibandhaæ prakar«eïa puna÷ pratibandhÃnutpatti-rÆpeïa hÃsyasi tyak«yasi | ayaæ bhÃva÷ - karma-nimitto j¤Ãna-pratibandha÷ karmaïaiva dharmÃkhyenÃpanetuæ Óakyate dharmeïa pÃpam apanudati [MahÃnà 13.6] iti Órute÷ | ÓravaïÃdi-lak«aïo vicÃras tu karmÃtmaka-pratibandha-rahitasyÃsambhÃvanÃdi-pratibandhaæ d­«Âa-dvÃreïÃpanayatÅti na karma-bandha-nirÃkaraïÃyopade«Âuæ Óakyate | ato 'tyanta-malinÃnta÷-karaïatvÃd bahir aÇga-sÃdhanaæ karmaiva tvayÃnu«Âheyaæ, nÃdhunà ÓravaïÃdi-yogyatÃpi tava jÃtà | dÆre tu j¤Ãna-yogyateti | tathà ca vak«yati - karmaïy evÃdhikÃras te [GÅtà 2.47] iti | etena sÃÇkhya-buddher antaraÇga-sÃdhanaæ ÓravaïÃdi vihÃya bahiraÇga-sÃdhanaæ karmaiva bhagavatà kim ity arjunÃyopadiÓyata iti nirastam | karma-bandhaæ saæsÃram ÅÓvara-prasÃda-nimitta-j¤Ãna-prÃptyà prahÃsyasÅti prÃcÃæ vyÃkhyÃne tv adhyÃhÃra-do«a÷ karma-pada-vaiyarthyaæ ca parihartavyam ||39|| viÓvanÃtha÷ : upadi«Âaæ j¤Ãna-yogam upasaæharati e«eti | samyak khyÃyate prakÃÓyate vastu-tattvam aneneti sÃÇkhyaæ samyak j¤Ãnam | tasmin karaïÅyà buddhir e«a kathità | adhunà yoge bhakti-yoge imÃæ vak«yamÃïÃæ buddhiæ karaïÅyÃæ Ó­ïu, yayà bhakti-vi«ayiïyà buddhyà yukta÷ sahita÷ | karma-bandhaæ saæsÃram ||39|| baladeva÷ : uktaæ j¤Ãna-yogam upasaæharan tad-upÃyaæ ni«kÃma-karma-yogaæ vaktum Ãrabhate e«eti | saÇkhyopani«at samyak khyÃyate nirÆpyate tattvam anayà iti nirukte÷ | tayà pratipÃdyam Ãtma-yÃthÃtmyaæ sÃÇkhyam | Óai«ikÃn tasmin kartavyai«Ã buddhis tavÃbhihità | ne tv evÃhaæ ity Ãdinà tasmÃt sarvÃïi bhÆtÃni ity antena | sà cet tava citta-tad-do«Ãn nÃbhyudeti tarhi yoge tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasà nÃÓakena ity Ãdi Óruty-uktÃntargata-j¤Ãne ni«kÃma-karma-yoge kartavyÃm imÃæ vak«yamÃïÃæ buddhiæ Ó­ïu | phaloktyà tÃæ stauti yayeti | karmÃïi kurvÃïas tvaæ bhagavad-Ãj¤ayà mahÃ-prayÃsÃni karmÃïi kurvaæs tat-tad-uddeÓa-mahimnà tvad-antar-abhyuditayÃtma-j¤Ãna-ni«Âhayà saæsÃraæ tari«yasÅti | paÓu-putra-rÃjyÃdi-phalakaæ karma sa-kÃmaæ j¤Ãna-phalakaæ tu tan-ni«kÃmam iti ÓÃstre 'smin paribhëyate ||39|| __________________________________________________________ BhG 2.40 nehÃbhikrama-nÃÓo 'sti pratyavÃyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya trÃyate mahato bhayÃt ||40|| ÓrÅdhara÷ : nanu k­«yÃdivat karmaïÃæ kadÃcid vighna-bÃhulyena phale vyabhicÃrÃt mantrÃdy-aÇga-vaiguïyena ca pratyavÃya-sambhavaÃt kuta÷ karma-yogena karma-bandha-prahÃïam | tatrÃha nehety Ãdi | iha ni«kÃma-karma-yoge abhikramasya prÃrambhasya nÃÓo ni«phalatvaæ nÃsti | pratyavÃyaÓ ca na vidyate | ÅÓvaroddeÓenaiva vighna-vaiguïyÃdy-asambhavÃt | kiæ cÃsya dharmasya ÅÓvarÃrÃdhanÃrtha-karma-yogasya svalpam apy upakrama-mÃtram api k­taæ mahato bhayÃt saæsÃra-lak«aïÃt trÃyate rak«ati | na tu kÃmya-karmavat ki¤cid aÇga-vaikguïyÃdinà nai«phalyam asyety artha÷ ||40|| madhusÆdana÷ : nanu tam etaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena [BAU 4.4.22] iti Órutyà vividi«Ãæ j¤Ãnaæ coddiÓya saæyoga-p­thaktva-nyÃyena sarva-karmaïÃæ viniyogÃt tatra cÃnta÷-karaïa-Óuddher dvÃratvÃn mÃæ prati karmÃnu«ÂhÃnaæ vidhÅyate | tatra tad yatheha karma-jito loka÷ k«Åyata evam evÃmutra puïya-jito loka÷ k«Åyate [Chà 8.1.6] iti Óruti-bodhitasya phala-nÃÓasya sambhÃvÃj j¤Ãnaæ vividi«Ãæ coddiÓya kriyamÃïasya yaj¤Ãde÷ kÃmyatvÃt sarvÃÇgopasaæhÃreïÃnu«Âheyasya yat kiæcid aÇgÃsampattÃv api vaiguïyÃpatter yaj¤enety Ãdi-vÃkya-vihitÃnÃæ ca sarve«Ãæ karmaïÃm ekena puru«Ãyu«a-paryavasÃne 'pi kartum aÓakyatvÃt kuta÷ karma-bandhaæ prahÃsyasÅti-phalaæ pratyÃÓety ata Ãha bhagavÃn neheti | abhikramyate karmaïà prÃrabhyate yat phalaæ so 'bhikramas tasya nÃÓas tad yathehety Ãdinà pratipÃdita iha ni«kÃma-karma-yoge nÃsti | etat-phalasya Óuddhe÷ pÃpa-k«aya-rÆpatvena loka-Óabda-vÃcya-bhogyatvÃbhÃvena ca k«ayÃsambhavÃt | vedana-paryantÃyà eva vividi«ÃyÃ÷ karma-phalatvÃd vedanasya cÃvyavadhÃnenÃj¤Ãna-niv­tti-phala-janakasya phalam ajanayitvà nÃÓÃsambhavÃd iha phala-nÃÓo nÃstÅti sÃdhÆktam | tad uktaæ - tad yatheheti yà nindà sà phale na tu karmaïi | phalecchÃæ tu parityajya k­taæ karma viÓuddhi-k­t || iti | tathà pratyavÃyo 'Çga-vaiguïya-nibandhanaæ vaiguïyam iha na vidyate tam iti vÃkyena nityÃnÃm evopÃtta-durita-k«aya-dvÃreïa vividi«ÃyÃæ viniyogÃt | tatra ca sarvÃÇgopasaæhÃra-niyamÃbhÃvÃt | kÃmyÃnÃm api saæyoga-p­thaktva-nyÃyena viniyoga iti pak«e 'pi phalÃbhisandhi-rahitatvena te«Ãæ nitya-tulyatvÃt | nahi kÃmya-nityÃgnihotrayo÷ svata÷ kaÓcid viÓe«o 'sti | phalÃbhisandhi-tad-abhëÃbhyÃm eva tu kÃmyatva-nityatva-vyapadeÓa÷ | idaæ ca pak«a-dvayam uktaæ vÃrtike - vedÃnuvacanÃdÅnÃm aikÃtmya-j¤Ãna-janmane | tam etam iti vÃkyena nityÃnÃæ vak«yate vidhi÷ || yad và vividi«Ãrthatvaæ kÃmyÃnÃm api karmaïÃm | tam etam iti vÃkyena saæyogasya p­thaktvata÷ || iti | tathà ca phalÃbhisandhinà kriyamÃïa eva karmaïi sarvÃÇgopa-saæhÃra-niyamÃt tad-vilak«aïe Óuddhy-arthe karmaïi pratinidhyÃdinà samÃpti-sambhavÃn nÃÇga-vaiguïya-nimitta÷ pratyavÃyo 'stÅty artha÷ | tathÃsya Óuddhy-arthasya dharmasya tam etam ity Ãdi-vÃkya-vihitasya madhye svalpam api saÇkhyayetikartavyatayà và yathÃ-Óakti-bhagavad-ÃrÃdhanÃrthaæ kiæcid apy anu«Âhitaæ san mahata÷ saæsÃra-bhayÃt trÃyate bhagavat-prasÃda-sampÃdanenÃnu«ÂhÃtÃraæ rak«ati | sarva-pÃpa-prasakto 'pi dhyÃyan nimi«am acyutam | bhÆyas tapasvÅ bhavati paÇki-pÃvana-pÃvana÷ || ity Ãdi sm­te÷ | tam etam iti vÃkye samuccaya-vidhÃyakÃbhÃvÃc cÃÓuddhi-tÃratamyÃd evÃnu«ÂhÃna-tÃratamyopapatter yuktam uktaæ karma-bandhaæ prahÃsyasi ||40|| viÓvanÃtha÷ : atra yogo dvividha÷ Óravaïa-kÅrtanÃdi-bhakti-rÆpa÷, ÓrÅ-bhagavad-arpita-ni«kÃma-karma-rÆpaÓ ca | tatra karmaïy evÃdhikÃra÷ ity ata÷ prÃg bhakti-yoga eva nirÆpyate | nistraiguïyo bhavÃrjuna ity ukter bhakter eve triguïÃtÅtatvÃt tayaiva puru«o nistraiguïyo bhavatÅty ekÃdaÓa-skandhe[*ENDNOTE] prasiddhe÷ | j¤Ãna-karmaïos tu sÃttvikatva-rÃjasatvÃbhyÃæ nistraiguïyatvÃnupapatter bhagavad-arpita-lak«aïà bhaktis tu karmaïo vaiphalyÃbhÃva-mÃtraæ pratipÃdayati, na tu svasya bhakti-vyapadeÓaæ prÃdhÃnyÃbhÃvÃd eva | yadi ca bhagavad-arpitaæ karmÃpi bhaktir eveti mataæ, tadà karma kiæ syÃt ? yad-bhagavad-anarpita-karma, tad eva karmeti cen, na | nai«karmyam apy acyuta-bhÃva-varjitaæ na Óobhate j¤Ãnam alaæ nira¤janam | kuta÷ puna÷ ÓaÓvad abhadram ÅÓvare na cÃrpitaæ karma yad apy akÃraïam || [BhP 1.5.12] iti nÃradoktyà tasya vaiyarthya-pratipÃdanÃt | tasmÃd atra bhagvac-caraïa-mÃdhurya-prÃpti-sÃdhanÅbhÆtà kevala-Óravaïa-kÅrtanÃdi-lak«aïaiva bhaktir nirÆpyate, yathà ni«kÃma-karma-yoga 'pi nirÆpayitavya÷ | ubhÃv apy etau buddhi-yoga-Óabda-vÃcyau j¤eyau - dadÃmi buddhi-yogaæ taæ yena mÃm upayÃnti te [10.10], dÆreïa hy avaraæ karma buddhi-yogÃd dhana¤jaya [2.49] iti cokte÷ | atha nirguïa-Óravaïa-kÅrtanÃdi-bhakti-yogasya mÃhÃtmyam Ãha neheti | iha bhakti-yoge 'bhikrame Ãrambha-mÃtre k­te 'py asya bhaktiyogasya nÃÓo nÃsti | tata÷ pratyavÃyaÓ ca na syÃt | yathà karma-yoge Ãrambhaæ k­tvà karmÃnu«Âhitavata÷ karma-nÃÓa-pratyavÃyau syÃtÃm iti bhÃva÷ | nanu tarhi tasya bhakty-anu«ÂhÃtu-kÃmasya samucita-bhakty-akaraïÃt bhakti-phalaæ tu naiva syÃt | tatrÃha svalpam iti | asya dharmasya svalpam apy Ãrambha-samaye yà ki¤cin-mÃtrÅ bhaktir abhÆt | sÃpÅty artha÷ | mahato bhayÃt saæsÃrÃt trÃyata eva | yan-nÃma sak­c-chravaïÃt pukkaÓo 'pi vimucyate saæsÃrÃd ity [BhP 6.16.44] Ãdi-ÓravaïÃt | ajÃmilÃdau tathà darÓanÃc ca | na hy aÇgopakrame dhvaæso mad-dharmasyoddhavÃïv api | mayà vyavasita÷ samyaÇ nirguïatvÃd anÃÓi«a÷ || [BhP 11.29.20] iti bhagavato vÃkyena sahÃsya-vÃkyasyaikÃrtham eva d­Óyate | kintu tatra nirguïatvÃn na hi guïÃtÅtaæ vastu kadÃcid dhvastaæ bhavatÅti hetur upanyasta÷ | sa cehÃpi dra«Âavya÷ | na ca ni«kÃma-karmaïo 'pi bhagavad-arpaïa-mahimnà nirguïatvam eveti vÃcyam - mad-arpaïaæ ni«phalaæ và sÃttvikaæ nija-karma tat [BhP 11.25.23] ||40|| baladeva÷ : vak«yamÃïayà buddhyà yuktaæ karma-yogaæ stauti neheti | iha tam etam ity Ãdi vÃkyokte÷ ni«kÃma-karma-yoge 'bhikramasyÃrambhasya phalotpÃdakatva-nÃÓo nÃsti | ÃrambhasyÃsamÃptasya vaiphalyaæ na bhavatÅty artha÷ | mantrÃdy-aÇga-vaikalye ca pratyavÃyo na vidyate | ÃtmoddeÓa-mahimnà oæ tat sat iti bhagavan-nÃmnà ca tasya vinÃÓÃt | iha bhagavad-arpitasya ni«Ãma-karma-lak«aïa-dharmasya ki¤cid apy anu«Âhitaæ san mahato bhayÃt saæsÃrÃt trÃyate anu«ÂhÃtÃraæ rak«ati | vak«yati caivaæ pÃrtha naiveha nÃmutra [GÅtà 6.40] ity Ãdinà | kÃmya-karmÃïi sarvÃÇgopasaæhÃreïÃnu«ÂhitÃny ukta-phalÃya kalpante | mantrÃdy-aÇga-vaikalye tu pratyavÃyaæ janayantÅti | ni«kÃma-karmÃïi tu yathÃ-Óakty-anu«ÂhitÃni j¤Ãna-ni«ÂhÃ-lak«aïaæ phalaæ janayanty evokta-hetuta÷ pratyavÃyaæ noptÃdayantÅti ||40|| __________________________________________________________ BhG 2.41 vyavasÃyÃtmikà buddhir ekeha kuru-nandana | bahu-ÓÃkhà hy anantÃÓ ca buddhayo 'vyavasÃyinÃm ||41|| ÓrÅdhara÷ : kuta ity apek«ÃyÃm ubhayor vai«amyam Ãha vyavasÃyÃtmiketi | iha ÅÓvarÃrÃdhana-lak«aïe karma-yoge vyavasÃyÃtmikà parameÓvara-bhaktyaiva dhruvaæ tari«yÃmÅti niÓcayÃtmikà ekaiva ekani«Âhaiva buddhir bhavati | avyavasÃyinÃæ tu ÅÓvarÃrÃdhana-bahirmukhÃnÃæ kÃminÃæ kÃmÃnÃm ÃnantyÃt anantÃ÷ | tatrÃpi hi karma-phala-guïa-phalatvÃdi-prakÃra-bhedÃd bahu-ÓÃkhÃÓ ca buddhayo bhavanti | ÅÓvarÃrÃdhanÃrthaæ hi nityaæ naimittikaæ ca karma ki¤cid aÇga-vaiguïye 'pi na naÓyati | yathà ÓaknuyÃt tathà kuryÃd iti hi tad vidhÅyate | na ca vaiguïyam api | ÅÓvaroddeÓenaiva vaiguïyopaÓamÃt | na tu tathà kÃmyaæ karma | ato mahad vai«amyam iti bhÃva÷ ||41|| madhusÆdana÷ : etad-upapÃdanÃya tam etam iti vÃkya-vihitÃnÃm ekÃrthatvam Ãha vyavasÃyÃtmiketi | he kurunandaneha Óreyo-mÃrge tam etam iti vÃkye và vyavasÃyÃtmikÃtma-tattva-niÓcayÃtmikà buddhir ekaiva caturïÃm ÃÓramÃïÃæ sÃdhyà vivak«ità vedÃnuvacanena ity Ãdau t­tÅyÃ-vibhaktyà pratyekaæ nirapek«a-sÃdhanatva-bodhanÃt | bhinnÃrthatve hi samuccaya÷ syÃt | ekÃrthatve 'pi darÓa-pÆrïamÃsÃbhyÃm itivad dvandva-samÃsena yad agnaye ca prajÃpataye cetivac ca-Óabdena na tathÃtra kiæcit pramÃïam astÅty artha÷ | sÃÇkhya-vi«ayà yoga-vi«ayà ca buddhir eka-phalatvÃd ekà vyavasÃyÃtmikà sarva-viparÅta-buddhÅnÃæ bÃdhikà nirdo«a-veda-vÃkya-samutthatvÃd itarÃs tv avyavasÃyinÃæ buddhayo bÃdhyà ity artha iti bhëya-k­ta÷ | anye tu parameÓvarÃrÃdhanenaiva saæsÃraæ tari«yÃmÅti niÓcayÃtmikaika-ni«Âhaiva buddhir iha karma-yoge bhavatÅty artham Ãhu÷ | sarvathÃpi tu j¤Ãna-kÃï¬ÃnusÃreïa svalpam apy asya dharmasya trÃyate mahato bhayÃt ity upapannam | karma-kÃï¬e punar bahu-ÓÃkhà aneka-bhedÃ÷ kÃmÃnÃm aneka-bhedatvÃt | anantÃÓ ca karma-phala-guïa-phalÃdi-prakÃropaÓÃkhÃ-bhedÃt, buddhayo bhavanty avyavasÃyinÃæ tat-tat-phala-kÃmÃnÃm | buddhÅnÃm Ãnantya-prasiddhi-dyotanÃrtho hi-Óabda÷ | ata÷ kÃmya-karmÃpek«ayà mahad-vailak«aïya-Óuddhy-artha-karmaïÃm ity abhiprÃya÷ ||41|| viÓvanÃtha÷ : kiæ ca sarvÃbhyo 'pi buddhibhyo bhakti-yoga-vi«ayiïy eva buddhir ukt­«Âety Ãha vyavasÃyeti | iha bhakti-yoge vyavasÃyÃtmikà buddhir ekaiva | mama ÓrÅmad-gurÆpadi«Âaæ bhagavat-kÅrtana-smaraïa-caraïa-paricarïÃdikam etad eva mama sÃdhanam etad eva mama sÃdhyam etad eva mama jÅvÃtu÷ sÃdhana-sÃdhya-daÓayos tyaktum aÓakyam etad eva me kÃmyam etad eva me kÃryam etad anyan na me kÃryaæ nÃpy abhila«aïÅyaæ svapne 'pÅty atra sukham astu du÷khaæ vÃstu saæsÃro naÓyatu và na naÓyatu | tatra mama kÃpi na k«atir ity evaæ niÓcayÃtmikà buddhir akaitava-bhaktÃv eva sambhavet | tad uktaæ - tato bhajeta mÃæ bhaktyà ÓraddhÃlur d­¬ha-niÓcaya÷ [BhP 11.20.28] iti | tato 'nyatra naiva buddhir ekety Ãha bahv iti | bahava÷ ÓÃkhà yÃsÃæ tÃ÷ | tathà hi karma-yoge kÃmÃnÃm ÃnantyÃd buddhayo 'nantÃ÷ | tathaiva j¤Ãna-yoge prathamam anta÷karaïa-Óuddhy-arthaæ ni«kÃma-karmaïi buddhis tatas tasmin Óuddhe sati karma-saænyÃse buddhi÷ | tadà j¤Ãne buddhi÷ | j¤Ãna-vaiphalyÃbhÃvÃrthaæ bhaktau buddhi÷ j¤Ãnaæ ca mayi saænyaset iti bhagavad-ukter j¤Ãna-saænyÃse ca bhaktau buddhir iti buddhayo 'nantÃ÷ | karma-j¤Ãna-bhaktÅnÃm avaÓyÃnu«ÂheyatvÃt tat-tac-chÃkhà apy anantÃ÷ ||41|| baladeva÷ : kÃmya-karma-vi«ayaka-buddhito ni«kÃma-karma-vi«ayaka-buddher vaiÓi«Âyam Ãha vyavasÃyeti | he kurunandana iha vaidike«u sarve«u karmasu vyavasÃyÃtmikà bhagavad-arcana-rÆpair ni«kÃma-karmabhir viÓuddha-citto vi«orïÃdivat tad-antargatena j¤ÃnenÃtma-yÃthÃtmyam aham anubhavi«yÃmÅti niÓcaya-rÆpà buddhir ekà ekav-vi«ayatvÃt | ekasmai tad-anubhavÃya te«Ãæ vihitatvÃd iti yÃvat | avyavasÃyinÃm kÃmya-karmÃnu«ÂhÃtÌïÃæ tu buddhayo hy anantÃ÷ | paÓv-anna-putra-svargÃdy-ananta-kÃma-vi«ayatvÃt | tatrÃpi bahu-ÓÃkhÃ÷ | eka-phalake 'pi darÓa-paurïamÃsÃdÃv Ãyu÷ suprajastÃdy-avÃntarÃneka-phalÃÓaæsÃ-ÓravaïÃt | atra hi dehÃtiriktÃtma-j¤Ãna-mÃtram apek«ate na tÆktÃtma-yÃthÃtmyaæ tan niÓcaye kÃmya-karmasu prav­tter asambhavÃt ||41|| __________________________________________________________ BhG 2.42-44 yÃm imÃæ pu«pitÃæ vÃcaæ pravadanty avipaÓcita÷ | veda-vÃda-ratÃ÷ pÃrtha nÃnyad astÅti vÃdina÷ ||42|| kÃmÃtmÃna÷ svarga-parà janma-karma-phala-pradÃm | kriyÃ-viÓe«a-bahulÃæ bhogaiÓvarya-gatiæ prati ||43|| bhogaiÓvarya-prasaktÃnÃæ tayÃpah­ta-cetasÃm | vyavasÃyÃtmikà buddhi÷ samÃdhau na vidhÅyate ||44|| ÓrÅdhara÷ : nanu kÃmino 'pi ka«ÂÃn kÃmÃn vihÃya vyavasÃyÃtmikÃm eva buddhiæ kim iti na kurvanti | tatrÃha yÃm imÃm ity Ãdi | yÃm imÃæ pu«pitÃæ vi«a-latÃvad ÃpÃta-ramaïÅyÃæ prak­«ÂÃæ paramÃrtha-phala-parÃm eva vadanti vÃcaæ svargÃdi-phala-Órutim | te«Ãæ tayà vÃcà 'pah­ta-cetasÃæ vyavasÃyÃtmikà buddhi÷ samÃdhau na vidhÅyate iti t­tÅyenÃnvaya÷ | kim iti tathà vadanti | yato 'vipaÓcito mƬhÃ÷ | tatra hetu÷ veda-vÃda-ratà iti | vede ye vÃdà artha-vÃdÃ÷ | ak«ayyaæ ha vai cÃturmÃsya-yÃjina÷ suk­taæ bhavati | tathÃ, apÃæ somam am­tà ambhÆma ity ÃdyÃ÷ | te«v eva ratÃ÷ prÅtÃ÷ | ataevÃta÷param anyad ÅÓvara-tattvaæ prÃpyaæ nÃstÅti-vadana-ÓÅlÃ÷ ||42|| ataeva kÃmÃtmÃna iti | kÃmÃtmÃna÷ kÃmÃkulita-cittÃ÷ | ata÷ svarga eva para÷ puru«Ãrtho ye«Ãæ te | janma ca tatra karmÃïi ca tat-phalÃni ca pradadÃtÅti tathà | tÃæ bhogaiÓvaryayor gatiæ prÃptiæ prati sÃdhana-bhÆtà ye kriyÃ-viÓe«Ãs te bahulà yasyÃæ tÃæ pravadantÅty anu«aÇga÷ ||43|| tataÓ ca bhogaiÓvarya-prasaktÃnÃm ity Ãdi | bhogaiÓvaryayo÷ prasaktÃnÃm abhinivi«ÂÃnÃæ tayà pu«pitayà vÃcÃpah­tam Ãk­«Âaæ ceto ye«Ãm te«Ãm | samÃdhiÓ cittaikÃgryam | parameÓvarÃbhimukhatvam iti yÃvat | tasmin niÓcayÃtmikà buddhis tu na vidhÅyate | karma-kartari prayoga÷ | sà notpadyata iti bhÃva÷ ||44|| madhusÆdana÷ : avyavasayinÃm api vyavasÃyÃtmikà buddhi÷ kuto na bhavati pramÃïasya tulyatvÃd ity ÃÓaÇkya pratibandhaka-sad-bhÃvÃn na bhavatÅty Ãha yÃm imÃm iti tribhi÷ | kuta evam ata Ãha bhogaiÓvarya-gatiæ prati kriyÃ-viÓe«a-bahulÃm am­ta-pÃnorvaÓÅ-vihÃra-pÃrijÃta-parimalÃdi-nibandhano yo bhogas tat-kÃraïaæ ca yad aiÓvaryaæ devÃdi-svÃmitvaæ tayor gatiæ prÃptiæ prati sÃdhana-bhÆtà ye kriyÃ-viÓe«Ã agnihotra-darÓa-pÆrïamÃsa-jyoti«ÂomÃdayas tair bahulÃæ vist­tÃm atibÃhulyena bhogaiÓvarya-sÃdhana-kriyÃ-kalÃpa-pratipÃdikÃm iti yÃvat | karma-kÃï¬asya hi j¤Ãna-kÃï¬Ãpek«ayà sarvatrÃtivist­tatvaæ prasiddham | etÃd­ÓÅæ karma-kÃï¬a-lak«aïÃæ vÃcaæ pravadanti prak­«ÂÃæ paramÃrtha-svargÃdi-phalÃm abhyupagacchanti | ke ye 'vipaÓcito vicÃra-janya-tÃtparya-parij¤Ãna-ÓÆnyÃ÷ | ataeva veda-vÃda-ratà vede ye santi vÃdà artha-vÃdÃ÷ ak«ayyaæ ha vai cÃturmÃsya-yÃjina÷ suk­taæ bhavati ity evam Ãdayas te«v eva ratà vedÃrtha-satyatvenaivam evaitad iti mithyÃ-viÓvÃsena santu«ÂÃ÷ | he pÃrtha ! ataeva nÃnyad astÅti-vÃdina÷ karma-kÃï¬Ãpek«ayà nÃsty anyaj j¤Ãna-kÃï¬aæ sarvasyÃpi vedasya kÃrya-paratvÃt | karma-phalÃpek«ayà ca nÃsty anyan niratiÓayaæ j¤Ãna-phalam iti vadana-ÓÅlà mahatà prabandhena j¤Ãna-kÃï¬a-viruddhÃrtha-bhëiïa ity artha÷ | kuto mok«a-dve«iïyas te ? yata÷ kÃmÃtmÃna÷ kÃmyamÃna-vi«aya-ÓatÃkula-cittatvena kÃma-mayÃ÷ | evaæ sati mok«am api kuto na kÃmayante ? yata÷ svarga-parÃ÷ svarga evorvaÓy-Ãdy-apetatvena para utk­«Âo ye«Ãæ te tathà | svargÃtirikta÷ puru«Ãrtho nÃstÅti bhrÃmyanto viveka-vairÃgyÃbhÃvÃn mok«a-kathÃm api so¬hum ak«amà iti yÃvat | te«Ãæ ca pÆrvokta-bhogaiÓvaryayo÷ prasaktÃnÃæ k«ayitvÃdi-do«ÃdarÓanena nivi«ÂÃnta÷-karaïÃnÃæ tayà kriyÃ-viÓe«a-bhulayà vÃcÃpah­tam ÃcchÃditaæ ceto viveka-j¤Ãnaæ ye«Ãæ tathÃ-bhÆtÃnÃm artha-vÃdÃ÷ stuty-arthÃs tÃtparya-vi«aye pramÃïÃntarÃbÃdhite vedasya prÃmÃïyam iti suprasiddham api j¤Ãtum aÓaktÃnÃæ samÃdhÃv anta÷-karaïe vayavasÃyÃtmikà buddhir na vidhÅyate na bhavatÅty artha÷ | samÃdhi-vi«ayà vyavasÃyÃtmikà buddhis te«Ãæ na bhavatÅti và adhikaraïe vi«aye và sapatamyÃs tulyatvÃt | vidhÅyata iti karma-kartari la-kÃra÷ | samÃdhÅyate 'smin sarvam iti vyutpattyà samÃdhir anta÷-karaïaæ và paramÃtmà veti nÃprasiddhÃrtha-kalpanam | ahaæ brahmety avasthÃnaæ samÃdhis tan-nimittaæ vyavasÃyÃtmikà buddhir noptadyata iti vyÃkhyÃne tu rƬhir evÃd­tà | ayaæ bhÃva÷ -- yadyapi kÃmyÃny agnihotrÃdÅni Óuddhy-arthebhyo na viÓi«yante tathÃpi phalÃbhisandhi-do«Ãn nÃÓaya-Óuddhiæ sampÃdayanti | bhogÃnuguïà tu Óuddhir na j¤ÃnopayoginÅ | etad eva darÓayituæ bhogaiÓvarya-prasaktÃnÃm iti punar upÃttam | phalÃbhisandhim antareïa tu k­tÃni j¤ÃnopayoginÅæ Óuddhim ÃdadhatÅti siddhaæ vipaÓcid-avipaÓcito÷ phala-vailak«aïyam | vistareïa caitad agre pratipÃdayi«yate ||42-44|| viÓvanÃtha÷ : tasmÃd avyavasÃyina÷ sakÃma-karmiïas tv atimandà ity Ãha yÃm imÃm iti | pu«pitÃæ vÃcaæ pu«pitÃæ viphalatÃm ivÃpÃtato ramaïÅyam | pravadanti prakar«eïa sarvata÷ prak­«Âà iyam eva veda-vÃg iti ye vadanti, te«Ãæ tayà vÃcà apah­ta-cetasÃæ ca vyavasÃyÃtmikà buddhir na vidhÅyate iti t­tÅyenÃnvaya÷ | te«u tasyà asambhavÃt sà te«u nopadiÓyata ity artha÷ | kim iti te tathà vadanti, yato 'vipaÓcito mÆrkhÃ÷ | tatra hetu÷ vede«u ye 'rtha-vÃdÃ÷ - ak«ayyaæ vai cÃturmÃsya-yÃjina÷ suk­taæ bhavati, apÃæ somam am­tà ambhÆma ity ÃdyÃ÷ | anyad ÅÓvara-tattvaæ nÃstÅti prajalpinas te kÅd­ÓÅæ vÃcaæ pravadanti | janma-karma-phala-pradÃyinÅæ bhogaiÓvarya-gatiæ prati ye kriyÃ-viÓe«Ãs tÃn bahu yathà syÃt tathà lÃti dadÃti pratipÃdayatÅti tÃm ||42-43|| tataÓ ca bhogaiÓvaryayo÷ prasaktÃnÃm tayà pu«pitayà vÃcà apah­tam Ãk­«Âaæ ceto ye«Ãm te | tathà te«Ãm samÃdhiÓ cittaikÃgryam parameÓvaraikonmukhatvaæ tasmin niÓcayÃtmikà buddhir na vidhÅyate | karma-kartari prayoga÷ | sà notpadyata iti bhÃva÷ iti svÃmi-vacanai÷ ||44|| baladeva÷ : nanv e«Ãæ vyavasÃyÃtmikà buddhir bhavet Órutes taulyÃd iti cec citta-do«Ãn na bhaved ity Ãha yÃm iti tribhi÷ | avipaÓcito 'lpa-j¤Ã÷ yÃm imÃæ jyoti«Âomena svarga-kÃmo yajetety ÃdikÃæ vÃcaæ pravadanti iyam eva prak­«Âà vedavÃg iti kalpayanti | tayà vÃcÃpah­ta-cetasÃæ te«Ãæ samÃdhau manasi vyavasÃyÃtmikà buddhir na vidhÅyate nÃbhyudeti ity anu«aÇga÷ | kÅd­ÓÅæ vÃcam ity Ãha pu«pitÃm iti || kusumita-vi«a-latÃvad ÃpÃta-manoj¤Ãæ ni«phalÃm ity artha÷ | evaæ kutas te vadanti tatrÃha vedeti | vede«u ye vÃdÃ÷ apÃæ somam am­tà ambhÆma, ak«ayyaæ ha vai cÃturmÃsya-yÃjina÷ suk­taæ bhavati ity Ãdayo 'rthavÃdÃs te«v eva ratÃ÷ vedasya satya-bhëitvÃd evam evaitad iti pratÅtimanta÷ | ataeva nÃnyad iti karma-phalÃt svargÃd anyat jÅvÃæÓi-paramÃrtha-j¤Ãnaæ labhyaæ mok«a-lak«aïaæ niratiÓayaæ nitya-sukhaæ nÃsti | tat-pratipÃdikÃnÃæ vedÃnta-vÃcÃæ karmÃÇga-kart­-devatÃd ekatayà tac-che«atvÃd iti vadana-ÓÅlà ity artha÷ ||42|| citta-do«am Ãha kÃmÃtmÃna÷ vai«ayika-sukha-vÃsanÃ-grasta-cittÃ÷ | evaæ cet tÃd­Óaæ mok«aæ kuto necchanti tatrÃha svargeti | svarga eva sudhà devÃÇganÃdy-upetatvena para÷ Óre«Âho ye«Ãæ te | tÃd­g-vÃsanÃ-grastatvÃt te«Ãæ nÃnyad bhëata ity artha÷ | janma karmeti janma ca dehendriya-sambandha-laksaïaæ, tatra karma ca tat-tad-varïÃÓrama-vihitaæ, phalaæ ca vinÃÓi-paÓv-anna-svargÃdi | tÃni prakar«eïÃvicchedena dadÃti tÃæ bhogaiÓvaryayor gatiæ prÃptiæ prati ye kriyÃ-viÓe«Ã jyoti«ÂpmÃdayas te bahulÃ÷ pracurà yatra tÃæ vÃcaæ vadantÅti pÆrveïÃnvaya÷ | bhoga÷ sudhÃ-pÃna-devÃÇganÃdi÷, aiÓvaryaæ ca devÃdi-svÃmitvaæ tayor gatim ity artha÷ ||43|| baladeva÷ : bhogeti te«Ãæ pÆrvoktayor bhogaiÓvaryayo÷ prasaktÃnÃæ k«ayitva-do«ÃsphÆrtyà tayor abhinivi«ÂÃnÃæ tayà pu«pitayà vÃcÃpah­tam viluptaæ ceto viveka-j¤Ãnaæ ye«Ãm tÃd­ÓÃnÃæ samÃdhÃv iti yo 'yam | samyag ÃdhÅyate 'sminn Ãtma-tattva-yÃthÃtmyam iti nirukte÷ samÃdhir manas tasminn ity artha÷ ||44|| __________________________________________________________ BhG 2.45 traiguïya-vi«ayà vedà nistraiguïyo bhavÃrjuna | nirdvandvo nitya-sattva-stho niryoga-k«ema ÃtmavÃn ||45|| ÓrÅdhara÷ : nanu svargÃdikaæ paramaæ phalaæ yadi na bhavati, tarhi kim iti vedas tat-sÃdhanatayà karmÃïi vidhÅyante | tatrÃha traiguïya-vi«ayà iti | triguïÃtmakÃ÷ sakÃmà ye 'dhikÃriïas tad-vi«ayÃs te«Ãæ karma-phala-sambandha-pratipÃdakà vedÃ÷ | tvaæ tu nistraiguïyo ni«kÃmo bhava | tatropÃyam Ãha - nirdvandva÷ | sukha-du÷kha-ÓÅto«ïÃdi-yugalÃni dvandvÃni | tad-rahito bhava | tÃni sahasvety artha÷ | katham iti | ata Ãha nitya-sattva-stha÷ san | dhryam avalambyety artha÷ | tathà niryoga-k«ema÷ | aprÃpta-svÅkÃro yoga÷, prÃpta-pÃlanaæ k«ema÷ | tad-rahita÷ | ÃtmavÃn apramatta÷ | nahi dvandvÃkulasya yoga-k«ema-vyÃp­tasya ca pramÃdinas traiguïyÃtikrama÷ sambhavatÅti ||45|| madhusÆdana÷ : nanu sakÃmÃnÃæ mà bhÆd ÃÓaya-do«Ãd vyavasÃyÃtmikà buddhi÷ | ni«kÃmÃnÃæ tu vyavasÃyÃtmaka-buddhyà karma kurvatÃæ karma-svÃbhÃvyÃt svargÃdi-phala-prÃptau j¤Ãna-pratibandha÷ samÃna ity ÃÓaÇkyÃha traiguïyeti | trayÃïÃæ guïÃnÃæ karma traiguïyaæ kÃma-mÆla÷ saæsÃra÷ | sa eva prakÃÓatvena vi«ayo ye«Ãæ tÃd­Óà vedÃ÷ karma-kÃï¬Ãtmakà yo yat-phala-kÃmas tasyaiva tat-phalaæ bodhayantÅty artha÷ | na hi saarvebhya÷ kÃmebhyo darÓa-pÆrïamÃsÃv iti viniyoge 'pi sak­d-anu«ÂhÃnÃt sarva-phala-prÃptir bhavati tat-tat-kÃmanÃvirahÃt | yat-phala-kÃmanayÃnuti«Âhati tad eva phalaæ tasmin prayoga iti sthitaæ yogasiddhy-adhikaraïe | yasmÃd evaæ kÃmÃ-virahe phala-virahas tasmÃt tvaæ nistraiguïyo ni«kÃmo bhava | he arjuna ! etena karma-svÃbhÃvyÃt saæsÃro nirasta÷ | nanu ÓÅto«ïÃdi-dvandva-pratÅkÃrÃya vastrÃdy-apek«aïÃt kuto ni«kÃmatvam ata Ãha nirdvandva÷ | sarvatra bhaveti sambadhyate | mÃtrÃ-sparÓÃs tv ity ukta-nyÃyena ÓÅto«ïÃdi-dvandva-sahi«ïur bhava | tasmiæs ti«ÂhatÅti tathà | rajas-tamobhyÃm abhibhÆta-sattvo hi ÓÅto«ïÃdi-pŬayà mari«yÃmÅti manvÃno dharmÃd vimukho bhavati | tvaæ tu rajas tamasÅ abhibhÆya sattva-mÃtrÃlambano bhava | nanu ÓÅto«ïÃdi-sahane 'pi k«ut-pipÃsÃdi-pratÅkÃrÃrthaæ kiæcid anupÃttam upÃdeyam upÃttaæ ca rak«aïÅyam iti tad-arthaæ yatne kriyamÃïe kuta÷ sattva-sthatvam ity ata Ãha niryoga-k«ema÷ | alabdha-lÃbho yoga÷, labdha-parirak«aïaæ k«emas, tad-rahito bhava | citta-vik«epa-kÃri-parigraha-rahito bhavety artha÷ | na caivaæ cintà kartavyà katham evaæ sati jÅvi«yÃmÅti | yata÷ sarvÃntaryÃmÅ parameÓvara eva tava yoga-k«emÃdi nirvÃhayi«yatÅty Ãha ÃtmavÃn | Ãtmà paramÃtmà dhyeyatvena yoga-k«emÃdi-nirvÃhakatvena ca vartate yasya sa ÃtmavÃn | sarva-kÃmanÃ-parityÃgena parameÓvaram ÃrÃdhayato mama sa eva deha-yÃtrÃ-mÃtram apek«itaæ sampÃdayi«yatÅti niÓcitya niÓcinto bhavety artha÷ | ÃtmavÃn apramatto bhaveti và ||45|| viÓvanÃtha÷ : tvaæ tu catur-varga-sÃdhanebhyo virajya kevalaæ bhakti-yogam evÃÓrayasvety Ãha traiguïyeti | traiguïyÃs triguïÃtmikÃ÷ karma-j¤ÃnÃdyÃ÷ prakÃÓyatvena vi«ayà ye«Ãæ te traiguïya-vi«ayà vedÃ÷ svÃrthe «ya¤, etac ca bhÆmnà vyapadeÓà bhavanti iti nyÃyenoktam | kintu bhaktir evainaæ nayati iti | yasya deve parà bhaktir yathà deve tathà gurau ity Ãdi Órutaya÷ | pa¤carÃtrÃdi-sm­tayaÓ ca gÅtopani«ad-gopÃla-tÃpanyÃdy-upani«adaÓ ca nirguïÃæ bhaktim api vi«ayÅkurvanty eva vedoktatvÃbhÃve bhakter aprÃmÃïyam eva syÃt | tataÓ ca vedoktà ye triguïamayà j¤Ãna-karma-vidhayas tebhya eva nirgato bhava tÃn na kuru | ye tu vedoktà bhakti-vidhayas tÃæs tu sarvathaivÃnuti«Âha | tad-anu«ÂhÃne - Óruti-sm­ti-purÃïÃdi-päcarÃtra-vidhiæ vinà | aikÃntikÅ harer bhaktir utpÃtÃyaiva kalpyate || iti do«o durvÃra eva | tena sa-guïÃnÃæ guïÃtÅtÃnÃm api, vedÃnÃ-vi«ayÃs traiguïyà nistraiguïyÃÓ ca | tatra tvaæ tu nistraiguïyo bhava | nirguïayà mad-bhaktyaiva triguïÃtmakebhyas tebhyo ni«krÃnto bhava | tata eva nirdvandvo guïamaya-mÃnÃpamÃnÃdi-rahita÷ | ataeva nityai÷ sattvai÷ prÃïibhir mad-bhaktair eva saha ti«ÂhatÅti tathà sa÷ | nityaæ sattva-guïastho bhaveti vyÃkhyÃyÃæ nistraiguïyo bhaeti vyÃkhyÃyÃæ virodha÷ syÃt | alabdha-lÃbho yoga÷, labdhasya rak«aïaæ k«emas tad-rahita÷ | mad-bhakti-rasÃsvÃda-vaÓÃd eva tayor ananusandhÃnÃt | yoga-k«emaæ vahÃmy aham it bhakta-vatsalena mayaiva tad-bhÃra-vahanÃt | ÃtmavÃn mad-datta-buddhi-yukta÷ | atra nistraiguïya-traiguïyayor vivecanam | yad uktam ekÃdaÓe - mad-arpaïaæ ni«phalaæ và sÃttvikaæ nija-karma yat | rÃjasaæ phala-saÇkalpaæ hiæsÃ-prÃyÃdi tÃmasam || [BhP 11.25.23] ni«phalaæ veti naimittikaæ nija-karma-phalÃkÃÇk«yÃ-rahitam ity artha÷ | kaivalyaæ sÃttvikaæ j¤Ãnaæ rajo vaikalpikaæ tu yat | prÃk­taæ tÃmasaæ j¤Ãnaæ man-ni«Âhaæ nirguïaæ sm­tam || vanaæ tu sÃttviko vÃso grÃmo rÃjasa ucyate | tÃmasaæ dyuta-sadanaæ man-niketaæ tu nirguïam || sÃttvika÷ kÃrako 'saÇgÅ rÃgÃndho rÃjasa÷ sm­ta÷ | tÃmasa÷ sm­ti-vibhra«Âo nirguïo mad-apÃÓraya÷ || sÃttvikyÃdhyÃtmikÅ Óraddhà karma-Óraddhà tu rÃjasÅ | tÃmasy adharme yà Óraddhà mat-sevÃyÃæ tu nirguïà || pathyaæ pÆtam anÃyastam ÃhÃryaæ sÃttvikaæ sm­tam | rÃjasaæ cendriya-pre«Âhaæ tÃmasaæ cÃrtidÃÓuci || sÃttvikaæ sukham Ãtmotthaæ vi«ayotthaæ tu rÃjasam | tÃmasaæ moha-dainyotthaæ nirguïaæ mad-apÃÓrayam || [BhP 11.25.24-29] iti | ity antena granthena traiguïya-vastÆny api bhaktyà svasmin katha¤cit sthitasya traiguïyasya nirjayo 'py uktas tad-anantaram eva | yathà - dravyaæ deÓas tathà kÃlo j¤Ãnaæ karma ca kÃraka÷ | ÓraddhÃvasthÃ-k­tir ni«Âhà traiguïya÷ sarva eva hi || sarve guïamayà bhÃvÃ÷ puru«Ãvyakta-dhi«ÂhitÃ÷ | d­«Âaæ Órutam anudhyÃtaæ buddhyà và puru«ar«abha || etÃ÷ saæs­taya÷ puæso guïa-karma-nibandhanÃ÷ | yeneme nirjitÃ÷ saumya guïÃjÅvena cittajÃ÷ | bhakti-yogena man-ni«Âho mad-bhÃvÃya prapadyate || [BhP 11.25.30-32] tasmÃd bhaktyaiva nirguïayà traiguïyajayo nÃnyathà | atrÃpy agre kathaæ caitÃæs trÅn guïÃn ativartate iti praÓne vak«yate -- mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate | sa guïÃn samatÅtyaitÃn brahma-bhÆyÃya kalpate || [GÅtà 14.26] ÓrÅ-svÃmi-caraïÃnÃæ vyÃkhyà ca - ca-kÃro 'trÃvadhÃraïÃrtha÷ | mÃm eva parameÓvaram avyabhicÃreïa bhakti-yogena ya÷ sevate ity e«Ã | nistraiguïyo bhavÃrjuna nirdvandvo nityasattvastho niryogak«ema ÃtmavÃn ||45|| baladeva÷ : nanu phalanairapek«yeïa karmÃïi kurvÃïÃn api tÃni sva-phalair yojayeyus tat svÃbhÃvyÃt tata÷ kathaæ tad-buddhe÷ sambhava iti cet tatrÃha traiguïyeti | trayÃïÃæ guïÃnÃæ karma traiguïyam | guïa-vacana-brÃhmaïÃdibhya÷ karmaïi ca iti sÆtrÃt [PÃï 5.1.124] «ya¤-sakÃmatvam ity artha÷ | tad-vi«ayà vedÃ÷ karma-kÃï¬Ãni tvaæ tu tac-chiro-bhÆta-vedÃnta-ni«Âho nistraiguïyo ni«kÃmo bhava | ayam artha÷ - pit­-koÂi-vatsalo hi vedo 'nÃdi-bhagavad-vimukhÃn mÃyÃ-guïair nibaddhÃæs tad-guïa-s­«Âa-sÃttvikÃdi-sukha-saktÃn prati tat-kÃmÃn anurudhya phalÃni prakÃÓayan svasmiæs tÃn viÓrambhayati | tad-viÓrambheïa tat-pariÓÅlinas te tan-mÆrdha-bhÆtopanisat-pratÅta-yÃthÃtmya-niÓcayena tÃæ buddhiæ yÃntÅti na cÃkÃmitÃny api tÃny Ãpateyu÷ kÃmitÃnÃm eva te«Ãæ phalatva-ÓravaïÃt | na ca sarve«Ãæ vedÃnÃæ traiguïya-vi«ayatvaæ nistraiguïyatÃyà aprÃmÃïikatvÃpatte÷ | nanu ÓÅto«ïÃdi-nivÃraïÃya mÃtrÃsparÓÃs tu kaunteyety Ãdi vimarÓena dvandva-saho bhava | tatra hetur nityeti | nityaæ yat sattvam apariïÃmitvaæ jÅva-ni«Âhaæ tat-sthas tad-vibhÃvyety artha÷ | tata eva niryogak«ema÷ | alabdha-lÃbho yoga÷ labdhasya parirak«aïaæ k«emaæ tad-rahito bhavety artha÷ | nanu k«ut-pipÃse tathÃpi vÃdhike iti cet tatrÃha ÃtmavÃn iti | Ãtmà viÓvambhara÷ paramÃtmà sa yasya dhyeyatayÃsti tÃd­Óo bhavety artha÷ | sa te deha-yÃtrÃæ sampÃdayed ity artha÷ ||45|| __________________________________________________________ BhG 2.46 yÃvÃn artha udapÃne sarvata÷ saæplutodake | tÃvÃn sarve«u vede«u brÃhmaïasya vijÃnata÷ ||46|| ÓrÅdhara÷ : nanu vedokta-nÃnÃ-phala-tyÃgena ni«ÃmatayeÓvarÃrÃdhana-vi«ayà vyavasÃyÃtmikà buddhi÷ kubuddhir evety ÃÓa¬kyÃha yÃvÃn iti | udakaæ pÅyate yasmiæs tad udapÃnaæ vÃpÅ-kÆpa-ta¬Ãg-Ãdi | tasmin svalpodaka ekatra k­tsnÃrthasyÃsambhavÃt tatra tatra paribhramaïena vibhÃgaÓo yÃvÃn snÃna-pÃnÃdir artha÷ prayojanaæ bhavati tÃvÃn sarvo 'py artha÷ sarvata÷ saæplutodake mahÃ-hrade ekatraiva yathà bhavati | evaæ yÃvÃn sarve«u vede«u tat-tat-karma-phala-rÆpo 'rthas tÃvÃn sarvo 'pi vijÃnato vyavasÃyÃtmikÃ-buddhi-yuktasya brÃhmaïasya brahma-ni«Âhasya bhavaty eva | brahmÃnande k«udÃnandÃnÃm antarbhÃvÃt | etasyaivÃnandasyÃnyÃni bhÆtÃni mÃtrÃm upajÅvanti iti Órute÷ | tasmÃd iyam eva subuddhir ity artha÷ ||46|| madhusÆdana÷ : na caivaæ ÓaÇkanÅyaæ sarva-kÃmanÃ-parityÃgena karma kurvann ahaæ tais tai÷ karma-janitair Ãnandair va¤cita÷ syÃm iti | yasmÃt yÃvÃn iti | udapÃne k«udra-jalÃÓaye | jÃtÃv eka-vacanam | yÃvÃn artho yÃvat-snÃna-pÃnÃdi-prayojanaæ bhavati sarvata÷ saæplutodake mahati jalÃÓaye tÃvÃn artho bhavaty eva | yathà hi parvata-nirjharÃ÷ sarvata÷ sravanta÷ kvacid upatyakÃyÃm ekatra milanti tatra pratyekaæ jÃyamÃnam udaka-prayojanaæ samudite sutarÃæ bhavati sarve«Ãæ nirjharÃïÃm ekatraiva kÃsÃre 'ntarbhÃvÃt | evaæ sarve«u vede«u vedokte«u kÃmya-karmasu yÃvÃn artho hairaïyagarbhÃnanda-paryantas tÃvÃn vijÃnato brahma-tattvaæ sÃk«Ãt-k­tavato brÃhmaïasya brahma-bubhÆ«or bhavaty eva | k«udÃnandÃnÃm brahmÃnandÃæÓatvÃt tatra k«udrÃnandÃnÃm antarbhÃvÃt | etasyaivÃnandasyÃnyÃni bhÆtÃni mÃtrÃm upajÅvanti iti Órute÷ | ekasyÃpy ÃnandasyÃvidyÃ-kalpita-tat-tad-upÃdhi-paricchedam ÃdÃyÃæÓÃæÓivad vyapadeÓa ÃkÃÓasyeva ghaÂÃdy-avaccheda-kalpanayà | tathà ca ni«kÃma-karmabhi÷ ÓuddhÃnta÷-karaïasya tavÃtma-j¤Ãnodaye para-brahmÃnanda-prÃpti÷ syÃt tathaiva ca sarvÃnanda-prÃptau na k«udrÃnanda-prÃpti-nibandhana-vaiyagryÃvakÃÓa÷ | ata÷ paramÃnanda-prÃpakÃya tattva-j¤ÃnÃya ni«kÃma-karmÃïi kurv ity abhiprÃya÷ | atra yathà tathà bhavatÅti-pada-trayÃdhyÃhÃro yÃvÃæs tÃvÃn iti pada-dvayÃnu«aÇgaÓ ca dÃr«ÂÃntike dra«Âavya÷ ||46|| viÓvanÃtha÷ : hanta kiæ vaktavyaæ ni«kÃmasya nirguïasya bhaktiyogasya mÃhÃtmyaæ yasyaivÃrambhaïa-mÃtre 'pi nÃÓa-pratyavÃyau na sta÷ | svalpa-mÃtreïÃpi k­tÃrthatety ekÃdaÓe 'py uddhavÃyÃpi vak«yate - na hy aÇgopakrame dhvaæso mad-dharmasyoddhavÃïv api | mayà vyavasita÷ samyaÇ nirguïatvÃd anÃÓi«a÷ || iti | [BhP 11.29.20] kintu sa-kÃmo bhakti-yogo 'pi vyavasÃyÃtmika-buddhi-Óabdenocyate | iti d­«ÂÃntena sÃdhayati yÃvÃn iti | udapÃna iti jÃtyaika-vacanam udapÃne«u kÆpe«u | yÃvÃn artha iti kaÓcit kÆpa÷ Óauca-karmÃrthaka÷, kaÓcid dÃnta-dhÃvanÃrthaka÷, kaÓcid vastra-dhÃvanÃdy-arthaka÷, kaÓcit keÓÃdi-mÃrjanÃrthaka÷, kaÓcit snÃnÃrthaka÷, kaÓcit pÃnÃrthaka ity evaæ sarvata÷ sarve«udapÃne«u yÃvÃn artho yÃvanti prayojanÃnÅty artha÷ tasmin ekasminn eva ÓaucÃdi-karma-siddhe÷ | kiæ ca, tat-tat-kÆpe«u p­thak p­thak paribhramaïa-Órameïa, sarovare tu taæ vinaiva | tathà kÆpe«u virasa-jalena sarovare tu surama-jalenaivety api viÓe«o dra«Âavya÷ | evaæ sarve«u vede«u tat-tad-devatÃrÃdhanena yÃvanto 'rthÃs tÃvanta ekasya bhagavad-ÃrÃdhanena vijÃnato vij¤asya brÃhmaïasyeti brahma vedaæ bettÅti brahmaïas tasya vijÃnato vedaj¤atve 'pi veda-tÃtparyaæ bhaktiæ viÓe«ato jÃnata÷ | yathà dvitÅya-skandhe - brahma-varcasa-kÃmas tu yajeta brahmaïa÷ patim | indram indriya-kÃmas tu prajÃ-kÃma÷ prajÃpatim || [BhP 2.3.2] daivÅæ mÃyÃæ tu ÓrÅ-kÃma÷ ity Ãdy-uktyÃ, akÃma÷ sarva-kÃmo và mok«a-kÃma udÃra-dhÅ÷ | tÅvreïa bhakti-yogena yajeta puru«aæ param || [BhP 2.3.10] iti meghÃdy-amiÓrasya saura-kiraïasya tÅvratvam iva bhaktiyogasya j¤Ãna-karmÃdy-amiÓratvaæ tÅvratvaæ j¤eyam | atra bahubhyo bahu-kÃma-siddhir iti sarvathà bahu-buddhitvam eva | ekasmÃd bhagavata eva sarva-kÃma-siddhir ity aæÓenaika-buddhitvÃd eka-buddhitvam eva vi«aya-sÃdguïyÃj j¤eyam ||46|| baladeva÷ : mami sarvÃn vedÃn adhÅyÃnasya bahu-kÃla-vyayÃd bahu-vik«epa-sambhavÃc ca kathaæ tad-buddher abhudayas tatrÃha yÃvÃn iti | sarvata÷ samplutodaketi | vistÅrïe udapÃne jalÃÓaye snÃnÃdy-arthino yÃvÃn snÃna-pÃnÃdir artha÷ prayojanaæ tÃvÃn eva sa tena tasmÃt sampadyate | evaæ sarve«u sopani«atsu vede«u brÃhmaïasya vedÃdhyÃyino vijÃnata Ãtma-yÃthÃtmya-j¤Ãnaæ labdhu-kÃmasya yÃvÃn taj-j¤Ãna-siddhi-lak«aïo 'rtha÷ syÃt tÃvÃn eva tena tebhya÷ sampÃdyate ity artha÷ | tathà ca sva-ÓÃkhayaiva sopani«adÃcireïaiva tat siddhau tad buddhir abhudiyÃd eveti | iha dÃr«ÂÃntike 'pi yÃvÃæs tÃvÃn iti pada-dvayam anu«a¤janÅyam ||46|| __________________________________________________________ BhG 2.47 karmaïy evÃdhikÃras te mà phale«u kadÃcana | mà karma-phala-hetur bhÆr mà te saÇgo 'stv akarmaïi ||47|| ÓrÅdhara÷ : tarhi sarvÃïi karma-phalÃni parameÓvarÃrÃdhanÃd eva bhavi«yantÅty abhisandhÃya pravarteta | kiæ karmaïà ity ÃÓaÇkya tad vÃrayann Ãha karmaïy eveti | te tava tattva-j¤ÃnÃrthina÷ karmaïy evÃdhikÃra÷ | tat-phale«u adhikÃra÷ kÃmo mÃstu | nanu karmaïi k­ti tat-phalaæ syÃd eva bhojane k­te t­ptivat | ity ÃÓaÇkyÃha meti | mà karma-phala-hetur bhÆ÷ | karma-phalaæ prav­tti-hetur yasya sa tathÃbhÆto mà bhÆ÷ | kÃmyamÃnasyaiva svargÃder niyojya-viÓe«aïatvena phalatvÃd akÃmitaæ phalaæ na syÃd iti bhÃva÷ | ataeva phalaæ bandhakaæ bhavi«yatÅti bhayÃd akarmaïi karmÃkaraïe 'pi tava saÇgo ni«Âhà mÃstu ||47|| madhusÆdana÷ : nanu ni«kÃma-karmabhir Ãtma-j¤Ãnaæ sampÃdya parÃnanda-prÃpti÷ kriyate ced Ãtma-j¤Ãnam eva tarhi sampÃdyaæ kiæ bahvÃyÃsai÷ karmabhir bahiraÇga-sÃdhana-bhÆtair ity ÃÓaÇkyÃha karmaïy eveti | te tavÃÓuddhÃnta÷karaïasya tÃttvika-j¤Ãnotpatty-ayogyasya karmaïy evÃnta÷karaïa-Óodhake 'dhikÃro mayedaæ kartavyam iti bodho 'stu na j¤Ãna-ni«ÂhÃ-rÆpaæ vedÃnta-vÃkya-vicÃrÃdau | karma ca kurvatas tava tat-phale«u svargÃdi«u kadÃcana kasyÃæcid apy avasthÃyÃæ karmÃnu«ÂhÃnÃt prÃg Ærdhvaæ tat-kÃle vÃdhikÃro mayedaæ bhoktavyam iti bodho mÃstu | nanu mayedaæ bhoktavyam iti buddhy-abhÃve 'pi karma sva-sÃmÃrthyÃd eva phalaæ janayi«yatÅti cen nety Ãha mà karma-phala-hetur bhÆ÷ | phala-kÃmanayà hi karma kurvan phalasya heteur utpÃdako bhavati | tvaæ tu ni«kÃma÷ san karma-phala-hetur mà bhÆ÷ | na hi ni«kÃmena bhagavad-arpaïa-buddhyà k­taæ karma phalÃya kalpata ity uktam | phalÃbhÃve kiæ karmaïety ata Ãha - mà te saÇgo 'stv akarmaïi | yadi phalaæ ne«yate kiæ karmaïà du÷kha-rÆpeïety akaraïe tava prÅtir mà bhÆt ||47|| viÓvanÃtha÷ : evam ekam evÃrjunaæ sva-priya-sakhaæ lak«Åk­tya j¤Ãna-bhakti-karma-yogÃn ÃcikhyÃsur bhagavÃn j¤Ãna-bhakti-yogau procya tayor arjunasyÃnadhikÃra÷ vim­Óya ni«kÃma-karma-yogam Ãha karmaïÅti | mà phale«v iti - phalÃkÃÇk«iïo 'py atyanta-Óuddha-città bhavanti | tvaæ tu prÃya÷ Óuddha-citta iti mayà j¤Ãtvaivocyasa iti bhÃva÷ | nanu karmaïi k­te phalam avaÓyaæ bhavi«yaty eveti | tatrÃha mà karma-phala-hetur bhÆ÷ phala-kÃmanayà hi karma kurvan phalasya hetur utpÃdako bhavati | tvaæ tu tÃd­Óo mà bhÆr ity ÃÓÅr mayà dÅyata ity artha÷ | akarmaïi sva-dharmÃkaraïe vikarmaïi pÃpe và saÇgas tava mÃstu, kintu dve«a evÃstv iti punar apy ÃÓÅr dÅyata iti | atrÃgrimÃdhyÃye vyÃmiÓreïaiva vÃkyena buddhiæ mohayasÅva me ity arjunokti-darÓanÃd atrÃdhyÃye pÆrvottara-vÃkyÃnÃm avatÃrikÃbhir nÃtÅva saÇgatir vidhitsiteti j¤eyam | kintu tva-Ãj¤ÃyÃæ sÃrathy-Ãdau yathÃhaæ ti«ÂhÃmi, tathà tvam api mad-Ãj¤ÃyÃæ ti«Âheti k­«ïÃrjunayor mano 'nulÃpo 'yam atra dra«Âavya÷ ||47|| baladeva÷ : nanu karmabhir j¤Ãna-siddhir i«yate cet tarhi tasya ÓamÃdÅny evÃntaraÇgatvÃd anu«ÂheyÃni santu kiæ bahu prayÃsais tair iti cet tatrÃha - karmaïy eveti | jÃtÃv eka-vacanam | te tava sva-dharme 'pi yuddhe 'dharma-buddher aÓuddha-cittasya tÃvat karmasv eva yuddhÃdi«v adhikÃro 'stu mayaitÃni bhoktavyÃnÅti tat phale«u bandhake«u tavÃdhikÃro mÃstu mayaitÃni bhoktavyÃnÅti | nanu phalecchÃ-virahe 'pi tÃni sva-phaair yojayeyur iti cet tatrÃha mà karmeti | karma-phalÃnÃæ hetur utpÃdakas tvaæ mÃbhÆ÷ kÃmanayà k­tÃni tÃni sva-phalair yojayanti kÃmitÃnÃm eva phalÃnÃæ niyojya-viÓe«aïatvena phalatvÃmnÃtÃt | ataeva bandhakÃni phalÃni Ãpati«yantÅti bhayÃd akarmaïi karmÃkaraïe tava saÇga÷ prÅtir mÃstu kintu vidve«a evÃstv ity artha÷ | ni«kÃmatayÃnu«ÂhitÃni karmÃïi ya«ÂidhÃnyavad antar eva j¤Ãna-ni«ÂhÃæ ni«pÃdayi«yanti | ÓamÃdÅni tu tat-p­«Âha-lagnÃny eva syur iti bhÃva÷ ||47|| __________________________________________________________ BhG 2.48 yogastha÷ kuru karmÃïi saÇgaæ tyaktvà dhanaæjaya | siddhy-asiddhyo÷ samo bhÆtvà samatvaæ yoga ucyate ||48|| ÓrÅdhara÷ : kiæ tarhi ? yoga-stha iti | yoga÷ parameÓvaraikaparatà | tatra sthita÷ karmÃïi kuru | tathà saÇgaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ tyaktvà kevalam ÅÓvarÃÓrayeïaiva kuru | tat-phalasya j¤ÃnasyÃpi siddhy-asiddhyo÷ samo bhÆtvà kevalam ÅÓvarÃÓrayeïaiva kuru | yata evaæbhÆtaæ samatvam eva yoga ucyate sadbhi÷ citta-samÃdhÃna-rÆpatvÃt ||48|| madhusÆdana÷ : pÆrvoktam eva viv­ïoti yoga-stha iti | he dhana¤jaya tvaæ yogastha÷ san saÇgaæ phalÃbhilëaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ ca tyaktvà karmÃïi kuru | atra bahu-vacanÃt karmaïy evÃdhikÃras ta ity atra jÃtÃv eka-vacanam | saÇga-tyÃgopÃyam Ãha siddhy-asiddhyo÷ samo bhÆtvà phala-siddhau har«aæ phalÃsiddhau ca vi«Ãdaæ tyaktvà kevalam ÅÓvarÃrÃdhana-buddhyà karmÃïi kurv iti | nanu yoga-Óabdena prÃk-karmoktam | atra tu yoga-stha÷ karmÃïi kurv ity ucyate | ata÷ katham etad boddhyæ Óakyam ity ata Ãha samatvaæ yoga ucyate | yad etat siddhy-asiddhyo÷ samatvam idam eva yoga-stha ity atra yoga-Óabdenocyate na tu karmeti na ko 'pi virodha ity artha÷ | atra pÆrvÃrdhasyottarÃrdhena vyÃkhyÃnaæ kriyata ity apaunaruktyam iti bhëyakÃrÅya÷ panthÃ÷ | sukha-du÷khe same k­tvà ity atra jayÃjaya-sÃmyena yuddha-mÃtra-kartavyatà prak­tatvÃd uktà | iha tu d­«ÂÃd­«Âa-sarva-phala-parityÃgena sarva-karma-kartavyateti viÓe«a÷ ||48|| viÓvanÃtha÷ : ni«kÃma-karmaïa÷ prakÃraæ Óik«ayati yoga-stha iti | tena jayÃjayayos tulya-buddhi÷ san saÇgrÃmam eva sva-dharmaæ kurv iti bhÃva÷ | ayaæ ni«kÃma-karma-yoga eva j¤Ãna-yogatvena pariïamatÅti | j¤Ãna-yogo 'py evaæ pÆrvottara-granthÃrtha-tÃtparyato j¤eya÷ ||48|| baladeva÷ : pÆrvoktaæ viÓadayati yoga-stha iti | tvaæ saÇgaæ phalÃbhilëaæ kart­tvÃbhiniveÓaæ ca tyaktvà yogastha÷ san karmÃïi kuru yuddhÃdÅni | Ãdyena mÃyÃ-nimajjanam eva | dvitÅyena tu svÃtantrya-lak«aïa-pareÓa-dharma-cauryam | tena tan-mÃyÃ-vyÃkopa÷ | atas tayo÷ parityÃga iti bhÃva÷ | yogastha-padaæ viv­ïoti -- siddhy-asiddhyor iti | tad-anu«aÇga-phalÃnÃæ jayÃdÅnÃæ siddhÃv asiddhau ca samo bhÆtvà rÃga-dve«a-rahita÷ san kuru | idam eva samatvaæ mayà yoga-stha ity atra yoga-Óabdenoktaæ citta-samÃdhi-rÆpatvÃt ||48|| __________________________________________________________ BhG 2.49 dÆreïa hy avaraæ karma buddhi-yogÃd dhanaæjaya | buddhau Óaraïam anviccha k­païÃ÷ phala-hetava÷ ||49|| ÓrÅdhara÷ : kÃmyaæ tu karmÃtinik­«Âam ity Ãha dÆreïeti | buddhyà vyavasÃyÃtmikayà k­ta÷ karma-yogo buddhi-yogo buddhi-sÃdhana-bhÆto vÃ, tasmÃt sakÃÓÃd anyat sÃdhana-bhÆtaæ kÃmyaæ karma dÆreïa avaraæ atyantam apak­«Âaæ hi | yasmÃd evaæ tasmÃd buddhau j¤Ãne Óaraïam ÃÓrayaæ karma-yogam anviccha anuti«Âha | yad và buddhau Óaraïaæ trÃtÃram ÅÓvaram ÃÓrayety artha÷ | phalahetur astu sakÃmà narÃ÷ k­païà dÅnÃ÷ yo và etad ak«aram gÃrgy aviditvà asmÃl lokÃt praiti sa k­païa [BAU 3.8.10] iti Órute÷ ||49|| madhusÆdana÷ : nanu kiæ karmÃnu«ÂhÃnam eva puru«Ãrtho yena ni«phalam eva sadà kartavyam ity ucyate prayojanam anuddiÓya na mando 'pi pravartate iti nyÃyÃt | tad varaæ phala-kÃmanayaiva karmÃnu«ÂhÃnam iti cen nety Ãha dÆreïeti | buddhi-yogÃd Ãtma-buddhi-sÃdhana-bhÆtÃn ni«kÃma-karma-yogÃd dÆreïÃtiviprakar«eïÃvaram adhamaæ karma phalÃbhisandhinà kriyamÃïaæ janma-maraïa-hetu-bhÆtam | athavà paramÃtma-buddhi-yogÃd dÆreïÃvaraæ sarvam api karma yasmÃd, he dhana¤jaya, tasmÃd buddhau paramÃtma-buddhau sarvÃnartha-nivartikÃyÃæ Óaraïaæ pratibandhaka-pÃpa-k«ayeïa rak«akaæ ni«kÃma-karma-yogam anviccha kartum iccha | ye tu phala-hetava÷ phala-kÃmà avaraæ karma kurvanti te k­païÃ÷ sarvadà janma-maraïÃdi-ghaÂÅ-yantra-bhramaïena para-vaÓà atyanta-dÅnà ity artha÷ | yo và etad ak«aram gÃrgy aviditvà asmÃl lokÃt praiti sa k­païa [BAU 3.8.10] iti Órute÷ | tathà ca tvam api k­païo mà bhÆ÷ kintu sarvÃnartha-nivartakÃtma-j¤ÃnotpÃdakaæ ni«kÃma-karma-yogam evÃnuti«Âhety abhiprÃya÷ | yathà hi k­païà janà atidu÷khena dhanam arjayanto yat kiæcid d­«Âa-sukha-mÃtra-lobhena dÃnÃdi-janitaæ mahat sukham anubhavituæ na ÓaknuvantÅty ÃtmÃnam eva va¤cayanti tathà mahatà du÷khena karmÃïi kurvÃïÃ÷ k«udra-phala-mÃtra-lobhena paramÃnandÃ-nubhavena va¤cità ity aho daurbhÃgyaæ mau¬hyaæ ca te«Ãm iti k­païa-padena dhvanitam ||49|| viÓvanÃtha÷ : sakÃma-karma nindati dÆreïeti | avaram atinik­«Âaæ kÃmyaæ karma | buddhi-yogÃt parameÓvarÃrpita-ni«Ãma-karma-yogÃt | buddhau ni«kÃma-karmaïy eva buddhi-yogo ni«kÃma-karma-yoga÷ ||49|| baladeva÷ : atha kÃmya-karmaïo nik­«Âatvam Ãha dÆreïeti | buddhi-yogÃd avaraæ karma dÆreïa, he dhana¤jaya, Ãtma-yÃthÃtmya-buddhi-sÃdhana-bhÆtÃn ni«kÃma-karma-yogÃt dÆreïÃtiviprakar«eïÃvaram atyapak­«Âaæ janma-maraïÃdy-anartha-nimittaæ kÃmyaæ karmety artha÷ | hi yasmÃd evam atas tvaæ buddhau tad-yÃthÃtmya-j¤Ãne Óaraïam ÃÓrayaæ ni«kÃma-karma-yogam anviccha kuru | ye tu phala-hetava÷ phala-kÃmà avara-karma-kÃriïas te k­païÃs tat-phala-janma-karmÃdi-pravÃha-paravaÓà dÅnà ity artha÷ | tathà ca tvaæ k­païo mÃbhÆr iti iha k­païÃ÷ khalu ka«ÂopÃrjita-vittÃd­«Âa-sukha-lava-lubdhà vittÃni dÃtum asamarthà mahatà dÃna-sukhena va¤citÃs tathà ka«ÂÃnu«Âhita-karmÃïas tuccha-tat-phala-lubdhà mahatÃtma-sukhena va¤cità bhavantÅti vyajyate ||49|| __________________________________________________________ BhG 2.50 buddhi-yukto jahÃtÅha ubhe suk­ta-du«k­te | tasmÃd yogÃya yujyasva yoga÷ karmasu kauÓalam ||50|| ÓrÅdhara÷ : buddhi-yoga-yuktas tu Óre«Âha ity Ãha buddhi-yukta iti | suk­taæ svargÃdi-prÃpakaæ du«k­taæ nirayÃdi-prÃpakam | te ubhe ihaiva janmani parameÓvara-prasÃdena tyajati | tasmÃd yogÃya tad-arthÃya karma-yogÃya yujyasva ghaÂasva | yogo hi karmasu kauÓalam | sva-dharmÃkhye«u karmasu vartamÃnasya yà siddhy-asiddhyo÷ samatva-buddhir ÅÓvarÃrpita-cetastayà tat kauÓalaæ kuÓala-bhÃva÷ | tad dhi kauÓalaæ yad bandha-svabhÃvÃny api karmÃïi samatva-buddhyà svabhÃvÃn nivartante | tasmÃt samatva-buddhi-yukto bhava tvam ||50|| madhusÆdana÷ : evaæ buddhi-yogÃbhÃve do«am uktvà tad-bhÃve guïam Ãha buddhÅti | iha karmasu buddhi-yukta÷ samatva-buddhyà yukto jahÃti parityajati ubhe suk­ta-du«k­te puïya-pÃpe sattva-Óuddhi-j¤Ãna-prÃpti-dvÃreïa | yasmÃd evaæ tasmÃt samatva-buddhi-yogÃya tvaæ yujyasva ghaÂasvodyukto bhava | yasmÃd Åd­Óa÷ samatva-buddhi-yoga ÅÓvarÃrpita-cetasa÷ karmasu pravartamÃnasya kauÓalaæ kuÓala-bhÃvo yad-bandha-hetÆnÃm api karmaïÃæ tad-abhÃvo mok«a-paryavasÃyitvaæ ca tan mahat kauÓalam | samatva-buddhi-yukta÷ karma-yoga÷ karmÃtmÃpi san du«Âa-karma-k«ayaæ karotÅti mahÃ-kuÓala÷ | tvaæ tu na kuÓalo yataÓ cetano 'pi san sajÃtÅya-du«Âa-k«ayaæ na karo«Åti vyatireko 'tra dhvanita÷ | athavà iha samatva-buddhi-yukte karmaïi k­te sati sattva-Óuddhi-dvÃreïa buddhi-yukta÷ paramÃtma-sÃk«ÃtkÃravÃn sa¤jahÃty ubhe suk­ta-du«k­te | tasmÃt samatva-buddhi-yuktÃya karma-yogÃya yujyasva | yasmÃt karmasu madhye samatva-buddhi-yukta÷ karma-yoga÷ kauÓalaæ kuÓalo du«Âa-karma-nivÃraïa-catura ity artha÷ ||50|| viÓvanÃtha÷ : yogÃyokta-lak«aïÃya yujyasva ghaÂasva | yata÷ karmasu sakÃma-ni«kÃme«u madhye yoga evodÃsÅnatvena karma-karaïam eva | kauÓalaæ naipuïyam ity artha÷ ||50|| baladeva÷ : uktasya buddhi-yogasya prabhÃvam Ãha buddhÅti | iha karmasu yo buddhi-yukta÷ pradhÃna-phala-tyÃga-vi«ayÃnu«aÇga-phala-siddhy-asiddhi-samatva-vi«ayayà ca buddhyà yuktas tÃni karoti, sa ubhe anÃdi-kÃla-sa¤cite j¤Ãna-pratibandhake suk­ta-du«k­te jahÃti vinÃÓayatÅty artha÷ | tasmÃd uktÃya buddhi-yogÃya yujyasva ghaÂasva | yasmÃt karma-yogas tÃd­Óa-buddhi-sambandha÷ | kauÓalam cÃturyaæ bandhakÃnÃm eva buddhi-samparkÃd viÓodhita-vi«a-pÃrada-nyÃyena mocakatvena pariïÃmÃt ||50|| __________________________________________________________ BhG 2.51 karmajaæ buddhi-yuktà hi phalaæ tyaktvà manÅ«iïa÷ | janma-bandha-vinirmuktÃ÷ padaæ gacchanty anÃmayam ||51|| ÓrÅdhara÷ : karmaïÃæ mok«a-sÃdhanatva-prakÃram Ãha karma-jam iti | karmajaæ phalaæ tyaktvà kevalam ÅÓvarÃrÃdhanÃrthaæ karma kurvÃïo manÅ«iïo j¤Ãnino bhÆtvà janma-rÆpeïa bandhena vinirmuktÃ÷ santo 'nÃmayaæ sarvopadrava-rahitaæ vi«ïo÷ padaæ mok«Ãkhyaæ gacchanti ||51|| madhusÆdana÷ : nanu du«k­ta-hÃnam apek«itaæ na tu suk­ta-hÃnaæ puru«Ãrtha-bhraæÓÃpatter ity ÃÓaÇkya tuccha-phala-tyÃgena parama-puru«Ãrtha-prÃptiæ phalam Ãha karma-jam iti | samatva-buddhi-yuktà hi yasmÃt karmajaæ phalaæ tyaktvà kevalam ÅÓvarÃrÃdhanÃrthaæ karmÃïi kurvÃïÃ÷ sattva-Óuddhi-dvÃreïa manÅ«iïas tat tvam asi ity Ãdi-vÃkya-janyÃtma-manÅ«Ãvanto bhavanti | tÃd­ÓÃÓ ca santo janmÃtmakena bandhena vinirmuktà viÓe«eïÃtyantikatva-lak«aïena niravaÓe«aæ muktÃ÷ padaæ padanÅyam Ãtma-tattvam Ãnanda-rÆpaæ brahmÃnÃmayam avidyÃ-tat-kÃryÃtmaka-roga-rahitÃbhayaæ mok«Ãkhyaæ puru«Ãrthaæ gacchanty abhedena prÃpnuvantÅty artha÷ | yasmÃd evaæ phala-kÃmanÃæ tyaktvà samatva-buddhyà karmÃïy anuti«Âhantas tai÷ k­tÃnta÷karaïa-Óuddhayas tat tvam asy Ãdi-pramÃïotpannÃtma-tattva-j¤Ãna-tat-kÃryÃ÷ santa÷ sakalÃnartha-niv­tti-paramÃnanda-prÃpti-rÆpaæ mok«Ãkhyaæ vi«ïo÷ paramaæ padaæ gacchanti tasmÃt tvam api yac chreya÷ syÃn niÓcitaæ brÆhi tan me [GÅtà 2.7] ity ukte÷ Óreyo jij¤Ãsur evaævidhaæ karma-yogam anuti«Âheti bhagavato 'bhiprÃya÷ ||51|| viÓvanÃtha÷ : Nothing. baladeva÷ : karmajam iti | buddhi-yuktÃs tÃd­Óa-buddhimanta÷ karmajaæ phalaæ tyaktvà karmÃïy anuti«Âhanto manÅ«iïa÷ karmÃntargatÃtma-yÃthÃtmya-praj¤Ãvanto bhÆtvà janma-bandhena vinirmuktÃ÷ santo 'nÃmayaæ kleÓa-ÓÆnyaæ padaæ vaikuïÂhaæ gacchantÅti | tasmÃt tvam api Óreyo jij¤Ãsur evaæ vidhÃni karmÃïi kurv iti bhÃva÷ | svÃtma-j¤Ãnasya paramÃtma-j¤Ãna-hetutvÃt tasyÃpi tat-pada-gati-hetutvaæ yuktam ||51|| __________________________________________________________ BhG 2.52 yadà te mohakalilaæ buddhir vyatitari«yati | tadà gantÃsi nirvedaæ Órotavyasya Órutasya ca ||52|| ÓrÅdhara÷ : kadÃhaæ tat padaæ prÃpsyÃmi ity apek«ÃyÃm Ãha yadeti dvÃbhyÃm | moho dehÃdi«u Ãtma-buddhi÷ | tad eva kalilaæ gahanam | kalilaæ gahanaæ vidur ity abhidhÃna-ko«a-sm­te÷ | tataÓ cÃyam artha÷ | evaæ parameÓvarÃrÃdhane kriyamÃïe yadà tat-prasÃdena tava buddhir dehÃbhimÃna-lak«aïaæ moha-mayaæ gahanaæ durgaæ viÓe«eïÃtitari«yati tadà Órotavyasya Órutasya cÃrthasya nirvedaæ vairÃgyaæ gantÃsi prÃpsyasi | tayor anupÃdeyatvena jij¤ÃsÃm na kari«yasÅty artha÷ ||52|| madhusÆdana÷ : evaæ karmÃïy anuti«Âhata÷ kadà me sattva-Óuddhi÷ syÃd ity ata Ãha yadeti | na hy etÃvatà kÃlena sattva-Óuddhir bhavatÅti kÃla-niyamo 'sti | kintu yadà yasmin kÃle te tava buddhir anta÷karaïaæ moha-kalilaæ vyatitari«yati avivekÃtmakaæ kÃlu«am aham idaæ mamedaæ ity Ãdy-aj¤Ãna-vilasitam atigahanam vyatikrami«yati rajas-tamo-malam apahÃya Óuddha-bhÃvam Ãpatsyata iti yÃvat | tadà tasmin kÃle Órotavyasya Órutasya ca karma-phalasya nirvedaæ vait­«ïyaæ gantÃsi prÃptÃsi | parÅk«ya lokÃn karma-citÃn brÃhmaïo nirvedam ÃyÃt [Muï¬U 1.2.12] iti Órute÷ | nirvedena phalenÃnta÷karaïa-Óuddhiæ j¤ÃsyasÅty abhiprÃya÷ ||52|| viÓvanÃtha÷ : evaæ parameÓvarÃrpita-ni«kÃma-karmÃbhyÃsÃt tava yogo bhavi«yatÅty Ãha yadeti | tava buddhir anta÷karaïaæ moha-kalilaæ moha-rÆpaæ gahanaæ viÓe«ato 'tiÓayena tari«yati, tadà Órotavyasya Órotavye«v arthe«u Órutasya Órute«v apy arthe«u nirvedaæ prÃpsyasi asambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanayor na«ÂatvÃt kiæ me ÓÃstropadeÓa-vÃkya-Óravaïena | sÃmprataæ me sÃdhane«v eva pratik«aïam abhyÃsa÷ sarvathocita iti maæsyasa iti bhÃva÷ ||52|| baladeva÷ : nanu ni«kÃmÃïi karmÃïi kurvato me kadÃtma-vi«ayà manÅ«ÃbhyudiyÃd iti cet tatrÃha yadeti | yadà te buddhir anta÷karaïaæ moha-kalilaæ tuccha-phalÃbhilëa-hetum aj¤Ãna-gahanaæ vyatitari«yati parityak«yatÅty artha÷, tadà pÆrvaæ ÓrutasyÃnantaraæ Órotavyasya ca tasya tuccha-phalasya sambandhinaæ nirvedaæ gantÃsi gami«yasi | parÅk«ya lokÃn karma-citÃn brÃhmaïo nirvedaæ ÃyÃt iti ÓravaïÃt | nirvedena phalena tad-vi«ayÃæ tÃæ parice«yati iti nÃsty atra kÃla-niyama ity artha÷ ||52|| __________________________________________________________ BhG 2.53 Óruti-vipratipannà te yadà sthÃsyati niÓcalà | samÃdhÃv acalà buddhis tadà yogam avÃpsyasyi ||53|| ÓrÅdhara÷ : tataÓ ca ÓrutÅti | Órutibhir nÃnÃ-laukika-vaidikÃrtha-Óravaïair vipratipannà | ita÷ pÆrvaæ vik«iptà satÅ tava buddhir yadà samÃdhau sthÃsyati | samÃdhÅyate cittam asminn iti samÃdhi÷ parameÓvara÷ | tasmin niÓcalà vi«ayair antarair anÃk­«Âà | ataevÃcalà | abhyÃsa-pÃÂavena tatraiva sthirà ca satÅ yogaæ yoga-phalaæ tattva-j¤Ãnam avÃpsyasi ||53|| madhusÆdana÷ : anta÷karaïa-Óuddhyaivaæ jÃta-nirvedasya kadà j¤Ãna-prÃptir ity apek«ÃyÃm Ãha ÓrutÅti | te tava buddhi÷ Órutibhir nÃnÃ-vidha-phala-Óravaïair avicÃrita-tÃtparyair vipratipannà 'neka-vidha-saæÓaya-viparyÃsavattvena vik«iptà prÃk | yadà yasmin kÃle Óuddhija-viveka-janitena do«a-darÓanena taæ vik«epaæ parityajya samÃdhau parmÃtmani niÓcalà jÃgrat-svapna-darÓana-lak«aïa-vik«epa-rahitÃcalà su«upti-mÆrcchÃ-stabdhÅbhÃvÃdi-rÆpa-laya-lak«aïa-calana-rahità satÅ sthÃsyati laya-vik«epa-lak«aïau do«au parityajya samÃhità bhavi«yatÅti yÃvat | athavà niÓcalÃsambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃ-rahitÃcalà dÅrgha-kÃlÃdara-nairantarya-satkÃra-sevanair vijÃtÅya-pratyayÃdÆ«ità satÅ nirvÃta-pradÅpavad Ãtmani sthÃsyatÅti yojanà | tadà tasmin kÃle yogaæ jÅva-paramÃtmaikya-lak«aïaæ tat-tvam-asÅty Ãdi-vÃkya-janyam akhaï¬a-sÃk«ÃtkÃraæ sarva-yoga-phalam avÃpsyasi | tadà puna÷ sÃdhyÃntarÃbhÃvÃt k­ta-k­tya÷ sthita-praj¤o bhavi«yasÅty abhiprÃya÷ ||53|| viÓvanÃtha÷ : tataÓ ca Óruti«u nÃnÃ-laukika-vaidikÃrtha-Óravaïe«u vipratipannà asammatà viraketit yÃvat | tatra hetu÷ niÓcalà te«u te«v arthe«u calituæ vimukhÅbhÆtety artha÷ | kintu samÃdhau «a«Âhe 'dhyÃye vak«yamÃïa-lak«aïe 'calà sthairyavatÅ | tadà yogam aparok«Ãnubhava-prÃptyÃ, jÅvan-mukta ity artha÷ ||53|| baladeva÷ : nanu karma-phala-nirviïïatayà karmÃnu«ÂhÃnena labdha-h­d-viÓuddher abhyuditÃtma-j¤Ãnasya me kadÃtma-sÃk«Ãt-k­tir iti cet tatrÃha ÓrutÅti | Órutyà karmaïÃæ j¤Ãna-garbhatÃæ prabodhayantyà tam etam ity Ãdikayà vipratipannà viÓe«eïa saæsiddhà te buddhir acalà asambhÃvanÃ-viparÅta-bhÃvanÃbhyÃæ virahità yadà samÃdhau manasi nirvÃta-dÅpa-Óikheva niÓcalà sthÃsyati tadà yogam ÃtmÃnubhava-lak«aïam avÃpsyasi | ayam artha÷ phalÃbhilëa-ÓÆnyatayÃnu«ÂhitÃni karmÃïi sthita-praj¤atÃ-rÆpÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ sÃdhayanti | j¤Ãna-ni«ÂhÃ-rÆpà sthita-praj¤atà tv ÃtmÃnubhavam iti ||53|| __________________________________________________________ BhG 2.54 arjuna uvÃca sthita-praj¤asya kà bhëà samÃdhi-sthasya keÓava | sthita-dhÅ÷ kiæ prabhëeta kim ÃsÅta vrajeta kim ||54|| ÓrÅdhara÷ : pÆrva-ÓlokoktasyÃtma-tattva-j¤asya lak«aïaæ jij¤Ãsur arjuna uvÃca - sthita-praj¤asyeti | svÃbhÃvike samÃdhau sthitasya, ataeva sthità niÓcalà praj¤Ã buddhir yasya tasya bhëà kà ? bhëyate 'nayà iti bhëà lak«aïam iti yÃvat | sa kena lak«aïena sthita-praj¤a ucyate ity artha÷ | tathà sthita-dhÅ÷ kiæ kathaæ bhëaïam Ãsanaæ vrajanaæ ca kuryÃd ity artha÷ ||54|| madhusÆdana÷ : evam labdhÃvasara÷ sthita-praj¤a-lak«aïaæ j¤Ãtum arjuna uvÃca | yÃny eva hi jÅvan-muktÃnÃæ lak«aïÃni tÃny eva mumuk«ÆïÃæ mok«opÃya-bhÆtÃnÅti manvÃna÷ | sthità niÓcalà ahaæ-brahmÃsmi iti praj¤Ã yasya sa sthita-praj¤o 'vasthÃ-dvayavÃn samÃdhistho vyutthita-cittaÓ ceti | ato viÓina«Âi samÃdhi-sthasya sthita-praj¤asya kà bhëà ? karmaïi «a«ÂhÅ | bhëyate 'nayeti bhëà lak«aïam | samÃdhi-stha÷ sthita-praj¤a÷ kena lak«aïenÃnyair vyavahriyata ity artha÷ | sa ca vyutthita-citta÷ sthita-dhÅ÷ sthita-praj¤a÷ svayaæ kiæ prabhëeta ? stuti-nindÃdÃv abhinandana-dve«Ãdi-lak«aïaæ kiæ kathaæ prabhëeta ? sarvatra sambhÃvanÃyÃæ liÇ | tathà kim ÃsÅteti vyutthita-citta-nigrahÃya kathaæ bahir indriyÃïÃæ nigrahaæ karoti ? tan-nigrÃhÃbhÃva-kÃle kiæ vrajeta kathaæ vi«ayÃn prÃpnoti ? tat-kart­ka-bhëaïÃsana-vrajanÃni mƬha-jana-vilak«aïÃni kÅd­ÓÃnÅity artha÷ | tad evaæ catvÃra÷ praÓnÃ÷ samÃdhi-sthe sthita-praj¤a eka÷ | vyutthite sthita-praj¤e traya iti | keÓaveti sambodhayan sarvÃntaryÃmitayà tvam evaitÃd­Óaæ rahasyaæ vaktuæ samartho 'sÅti sÆcayati ||54|| viÓvanÃtha÷ : samÃdhÃv acalà buddhir iti Órutvà tattvato yogino lak«aïaæ p­cchati sthita-praj¤asyeti | sthità sthirÃcalà praj¤a buddhir yasyeti | kà bhëà ? bhëyate 'nayeti bhëà lak«aïaæ kiæ lak«aïam ity artha÷ | kÅd­Óasya samÃdhi-sthasyeti samÃdhau sthÃsyatÅti | asyÃrtha÷ - evaæ ca sthita-praj¤a iti | samÃdhi-stha iti jÅvan-muktasya saæj¤Ã-dvayam | kiæ prabhëeteti sukha-du÷khayor mÃnÃpamÃnayo÷ stuti-nindayo÷ sneha-dve«ayor và samupasthitayo÷ kiæ prabhëeta ? spa«Âaæ svagataæ và kiæ vaded ity artha÷ | kim ÃsÅta ? tad indriyÃïÃæ bÃhya-vi«aye«u calanÃbhÃva÷ kÅd­Óa÷ ? vrajeta kim ? te«u calanaæ và kÅd­Óam iti ||54|| baladeva÷ : evam ukto 'rjuna÷ pÆrva-padyoktasya sthita-praj¤asya lak«aïaæ j¤Ãtuæ p­cchati sthiteti | sthita-praj¤e 'tra catvÃra÷ praÓnÃ÷ - samÃdhisthe eka÷, vyutthite tu traya÷ | tathà hi - sthità sthirà praj¤a dhÅr yasya tasya samÃdhi-sthasya kà bhëà kiæ lak«aïam ? bhëyate 'nayeti vyutpatte÷ | kena lak«aïena sthita-praj¤o 'bhidhÅyata ity artha÷ | tathà vyutthita÷ sthita-praj¤a÷ kathaæ bhëaïÃdÅni kuryÃt ? tadÅyÃni tÃni p­thag-jana-vilak«aïÃni kÅd­ÓÃnÅty artha÷ | tatra kiæ prabhëeta ? svayo÷ stuti-nindayo÷ sneha-dve«ayoÓ ca prÃptayor mukhata÷ svagataæ và kiæ brÆyÃt ? kim ÃsÅta bÃhya-vi«aye«u katham indriyÃïÃæ nigrahaæ kuryÃt ? vrajeta kim ? kiæ tan-nigrÃhÃbhÃve ca kathaæ vi«ayÃnavÃpnuyÃd ity artha÷ | tri«u sambhÃvanÃyÃm ||54|| __________________________________________________________ BhG 2.55 ÓrÅ-bhagavÃn uvÃca prajahÃti yadà kÃmÃn sarvÃn pÃrtha mano-gatÃn | Ãtmany evÃtmanà tu«Âa÷ sthita-praj¤as tadocyate ||55|| ÓrÅdhara÷ : atra ca yÃni sÃdhakasya j¤Ãna-sÃdhanÃni tÃny eva svÃbhÃvikÃni siddhasya lak«aïÃni | ata÷ siddhasya lak«aïÃni kathayann evÃntaraÇgÃni j¤Ãna-sÃdhanÃny Ãha yÃvad adhyÃya-samÃpti | tatra prathama-praÓnasyottaram Ãha prajahÃtÅti dvÃbhyÃm | manasi sthitÃn kÃmÃn yadà prakar«eïa jahÃti | tyÃge hetum Ãha ÃtmanÅti | Ãtmany eva svasminn eva paramÃnanda-rÆpe Ãtmanà svayam eva tu«Âa ity ÃtmÃrÃma÷ san yadà k«udra-vi«ayÃbhilëÃæs tyajati tadà tena lak«aïena muni÷ sthita-praj¤a ucyate ||55|| madhusÆdana÷ : ete«Ãæ catÆrïÃæ praÓnÃnÃæ krameïottaraæ bhagavÃn uvÃca prajahÃtÅti yÃvad-adhyÃya-samÃpti | kÃmÃn kÃma-saÇkalpÃdÅn mano-v­tti-viÓe«Ãn pramÃïa-viparyaya-vikalpa-nidrÃ-sm­ti-bhedena tantrÃntare pa¤cadhà prapa¤citÃn sarvÃn niravaÓe«Ãn prakar«eïa kÃraïa-bÃdhena yadà jahÃti parityajati sarva-v­tti-ÓÆnya eva yadà bhavati sthita-praj¤as tadocyate samÃdhistha iti Óe«a÷ | kÃmÃnÃm anÃtma-dharmatvena parityÃga-yogyatÃm Ãha manogatÃn iti | yadi hy Ãtma-dharmÃ÷ syus tadà na tyaktuæ Óakyeran vahny-au«ïyavat svÃbhÃvikatvÃt | manasas tu dharmà ete | atas tat-parityÃgena parityaktuaæ Óakyà evety artha÷ | nanu sthita-praj¤asya mukha-prasÃda-liÇga-gamya÷ santo«a-viÓe«a÷ pratÅyate sa kathaæ sarva-kÃma-parityÃge syÃd ity Ãha - Ãtmany eva paramÃnanda-rÆpe na tv anÃtmani tuccha Ãtmnaà svaprakÃÓa-cid-rÆpeïa bhÃsamÃnena na tu v­ttyà tu«Âa÷ parit­pta÷ parama-puru«Ãrtha-lÃbhÃt | tathà ca Óruti÷ - yadà sarve pramucyante kÃmà ye 'sya h­di ÓritÃ÷ | atha martyo 'm­to bhavaty atra brahma samaÓnute || [KaÂhU 2.3.14] iti | tathà ca samÃdhi-stha÷ sthita-praj¤a evaævidhair lak«aïa-vÃcibhi÷ Óabdair bhëyata iti prathama-praÓnasyottaram ||55|| viÓvanÃtha÷ : catÆrïÃæ praÓnÃnÃæ krameïottaram Ãha prajahÃtÅti yÃvad adhyÃya-samÃpti÷ | sarvÃn iti kasminn apy arthe yasya kiæcin mÃtro 'pi nÃbhilëa ity artha÷ | mano-gatÃn iti kÃmÃnÃm Ãtma-dharmatvena parityÃge yogyatà darÓità | yadi te hy Ãtma-dharmÃ÷ syus tadà tÃæs tyaktum aÓakyeran vahner au«ïyavad iti bhÃva÷ | tatra hetu÷ - Ãtmani pratyÃh­te manasi prÃpto ya ÃtmÃnanda-rÆpas tena tu«Âa÷ | tathà ca Óruti÷ - yadà sarve pramucyante kÃmà ye 'sya h­di ÓritÃ÷ | atha martyo 'm­to bhavaty atra brahma samaÓnute || [KaÂhU 2.3.14] iti ||55|| baladeva÷ : evaæ p­«Âo bhagavÃn krameïa catÆrïÃæ uttaram Ãha yÃvad adhyÃya-pÆrti÷ | tatra prathamasyÃha prajahÃtÅty ekena | he pÃrtha ! yadà mano-gatÃn manasi sthitÃn kÃmÃn sarvÃn prajahÃti saætyajati tadà sthita-praj¤a ucyate | kÃmÃnÃm mano-dharmatvÃt parityÃgo yukta÷ | Ãtma-dharmatve du÷Óakya÷ sa syÃd vahny-u«ïatÃdÅnÃm iveti bhÃva÷ | nanu Óu«ka-këÂhavat kathaæ ti«ÂhatÅti cet tatrÃha Ãtmany eveti | Ãtmani pratyÃh­te manasi bhÃsamÃnena sva-prakÃÓÃnanda-rÆpeïÃtmanà svarÆpeïa tu«Âa÷ parit­pta÷ k«udra-vi«ayÃbhilëÃn saætyajyÃtmÃnandÃrÃma÷ samÃdhistha÷ sthita-praj¤a ity artha÷ | Ãtmà puæsi svabhÃve 'pi prayanta-manasor api | dh­tÃv api manÅ«ÃyÃæ ÓarÅra-brahmaïor api || iti medinÅ-kÃra÷ | brahma cÃtra jÅveÓvarÃnyatarad-grÃhyam ||55|| __________________________________________________________ BhG 2.56 du÷khe«v anudvigna-manÃ÷ sukhe«u vigata-sp­ha÷ | vÅta-rÃga-bhaya-krodha÷ sthita-dhÅr munir ucyate ||56|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca du÷khe«v iti | du÷khe«u prÃpte«v api anudvignam ak«ubhitaæ mano yasya sa÷ | sukhe«u vigatà sp­hà yasya sa÷ | tatra hetu÷ - vÅtà apagatà rÃga-bhaya-krodhà yasmÃt | tatra rÃga÷ prÅti÷ | sa muni÷ sthita-dhÅr ucyate ||56|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ vyutthitasya sthita-praj¤asya bhëaïopaveÓana-gamanÃni mƬha-jana-vilak«aïÃni vyÃkhyeyÃni | tatra kiæ prabhëetety asyottaram Ãha du÷khe«v iti dvyÃbhyÃm | du÷khÃni trividhÃni Óoka-moha-jvara-Óiro-rogÃdi-nimittÃny ÃdhyÃtmikÃni vyÃghra-sarpÃdi-prayuktÃny ÃdhibhautikÃni ativÃtÃtiv­«Ây-Ãdi-hetukÃny ÃdhidaivikÃni te«u du÷khe«u raja÷-pariïÃma-santÃpÃtmaka-citta-v­tti-viÓe«e«u prÃrabdha-pÃpa-karma-prÃpite«u nodvignaæ du÷kha-parihÃrÃk«amatayà vyÃkulaæ na bhavati mano yasya so 'nudvigna-manÃ÷ | avivekino hi du÷kha-prÃptau satyÃm aho pÃpo 'haæ dhiÇ mÃæ durÃtmÃnam etÃd­Óa-du÷kha-bhÃginaæ ko me du÷kham Åd­Óaæ nirÃkuryÃd ity anutÃpÃtmako bhrÃnti-rÆpas tÃmasaÓ citta-v­tti-viÓe«a udvegÃkhyo jÃyate | yady ayaæ pÃpÃnu«ÂhÃna-samaye syÃt tadà tat-prav­tti-pratibandhakatvena saphala÷ syÃt | bhoga-kÃle tu bhavan kÃraïe sati kÃryasyocchettum aÓakyatvÃn ni«prayojano du÷kha-kÃraïe saty api kim iti mama du÷khaæ jÃyate iti avivekaja-bhrama-rÆpatvÃn na vivekina÷ sthita-praj¤asya sambhavati | du÷kha-mÃtraæ hi prÃrabdha-karmaïà prÃpyate na tu tad-uttara-kÃlÅno bhramo 'pi | nanu du÷khÃntara-kÃraïatvÃt so 'pi prÃrabdha-karmÃntareïa prÃpyatÃm iti cet, na | sthita-praj¤asya bhramopÃdÃnÃj¤Ãna-nÃÓena bhramÃsambhavaÃt taj-janya-du÷kha-prÃpaka-prÃrabdhÃbhÃvÃt | yathÃ-kathaæcid deha-yÃtrÃ-mÃtra-nirvÃhaka-prÃrabdha-karma-phalasya bhramÃbhÃve 'pi bÃdhitÃnuv­ttyopapatter iti vistareïÃgre vak«yate | tathà sukhe«u sattva-pariïÃma-rÆpa-prÅtyÃtmaka-citta-v­tti-viÓe«e«u trividhe«u prÃrabdha-puïya-karma-prÃpite«u vigata-sp­ha ÃgÃmi-taj-jÃtÅya-sukha-sp­hÃ-rahita÷ | sp­hà hi nÃma sukhÃnubhava-kÃle taj-jÃtÅya-sukhasya kÃraïaæ dharmam ananu«ÂhÃya v­thaiva tad-ÃkÃÇk«Ã-rÆpà tÃmasÅ citta-v­ttir bhrÃntir eva | sà cÃvivekina eva jÃyate | na hi kÃraïÃbhÃve kÃryaæ bhavitum arhati | ato yathà sati kÃraïe kÃryaæ mà bhÆd iti v­thÃkÃÇk«Ã-rÆpa udvego vivekino na sambhavati tathaivÃsati kÃraïe kÃryaæ bhÆyÃd iti v­thÃkÃÇk«Ã-rÆpà t­«ïÃtmikà sp­hÃpi nopapadyate prÃrabdha-karmaïa÷ sukha-mÃtra-prÃpakatvÃt | har«Ãtmikà và citta-v­tti÷ sp­hÃ-Óabdenoktà | sÃpi bhrÃntir eva | aho dhanyo 'haæ yasya mamed­Óaæ sukham upasthitaæ ko và mayà tulas tribhuvane kena vopÃyena mamed­Óaæ sukhaæ na vicchidyetety evam ÃtmikotphullatÃ-rÆpà tÃmasÅ citta-v­tti÷ | ataevoktaæ bhëye - nÃgnir ivendhanÃdy-ÃdhÃne ya÷ sukhÃny anuvivardhate sa vigata-sp­ha÷ iti | vak«yati ca -- na prah­«yet priyaæ prÃpya nodvijet prÃpya cÃpriyam [GÅtà 5.20] iti | sÃpi na vivekina÷ sambhavati bhrÃntitvÃt | tathà vÅta-rÃga-bhaya-krodha÷ | rÃga÷ ÓobhanÃdhyÃsa-nibandhano vi«aye«u ra¤janÃtmakaÓ citta-v­tti-viÓe«o 'tyantÃbhiniveÓa-rÆpa÷ | rÃga-vi«ayasya nÃÓake samupasthite tan-nivÃraïÃsÃmarthyam Ãtmano manyamÃnasya dainyÃtmakaÓ citta-v­tti-viÓe«o bhayam | evaæ rÃga-vi«aya-vinÃÓake samupasthite tan-nivÃraïa-sÃmarthyam Ãtmano manyamÃnasyÃbhijvalanÃtmakaÓ citta-v­tti-viÓe«a÷ krodha÷ | te sarve viparyaya-rÆpatvÃd vigatà yasmÃt sa tathà | etÃd­Óo munir manana-ÓÅla÷ saænyÃsÅ sthita-praj¤a ucyate | evaæ-lak«aïa÷ sthita-dhÅ÷ svÃnubhava-prakaÂanena Ói«ya-Óik«Ãrtham anudvega-nisp­hatvÃdi-vÃca÷ prabhëeta ity anvaya ukta÷ | evaæ cÃnyo 'pi mumuk«ur du÷khe nodvijet sukhe na prah­«yet, rÃga-bhaya-krodha-rahitaÓ ca bhaved ity abhiprÃya÷ ||56|| viÓvanÃtha÷ : kiæ prabhëetety asya uttaram Ãha du÷khe«u k«ut-pipÃsa-jvara-Óiro-rogÃdi«v ÃdhyÃtmike«u sarpa-vyÃghrÃdy-utthite«v anudvigna-manÃ÷ prÃrabdhaæ du÷kham idaæ mayÃvaÓyaæ bhoktavyam iti svagataæ kenacit p­«Âa÷ san spa«Âaæ ca bruvan | na du÷khe«Ædvijata ity artha÷ | tasya tÃd­Óa-mukha-vikriyÃbhÃva evÃnudvega-liÇgaæ sudhiyà gamyam | k­trimÃnudvega-liÇgavÃæs tu kapaÂÅ | sudhiyà paricito bhra«Âa evocyata iti bhÃva÷ | evaæ sukhe«v apy upasthite«u vigata-sp­ha iti prÃrabdham idam avaÓya-bhogyam iti svagataæ spa«Âaæ ca bruvÃïasya tasya sukha-sp­hÃ-rÃhitya-liÇgaæ sudhiyà gamyam eveti bhÃva÷ | tat-tal-liÇgam eva spa«ÂÅk­tya darÓayati vÅto vigato rÃgo 'nurÃga÷ sukhe«u bandhu-jane«u yasya sa÷ | yathaivÃdi-bharatasya devyÃ÷ pÃrÓvaæ prÃpitasya svaccheda-cikÅr«or v­«ala-rÃjÃn na bhayam | nÃpi tatra krodho 'bhÆd iti ||56|| baladeva÷ : atha vyutthita÷ sthita-praj¤a÷ kiæ bhëetety asyottaram Ãha du÷khe«v iti dvyÃbhyÃm | trividhe«v adhyÃtmikÃdi«u du÷khe«u samutthite«u satsv anudvigna-manÃ÷ prÃrabdha-phalÃny amÆni mayÃvaÓyaæ bhoktavyÃnÅti kenacit p­«Âa÷ svagataæ và bruvan tebhyo nodvijata ity artha÷ | sukhe«u cottamÃhÃra-satkÃrÃdinà samupasthite«u vigata-sp­has t­«ïÃ-ÓÆnya÷ prÃrabdhÃk­«ÂÃny amÆni mayÃvaÓya-bhoktavyÃnÅti kenacit p­«Âaæ svagataæ và bruvan tair upasthita÷ prah­«Âa-mukho na bhavatÅty artha÷ | vÅteti - vÅta-rÃga÷ kamanÅye«u prÅti-ÓÆnya÷ | vÅta-bhaya÷ vi«ayÃpahart­«u prÃpte«u durlabhasya mamaitÃni dharmyair bhavadbhir hriyanta iti dainya-ÓÆnya÷ | vÅta-krodha÷ te«v eva prabalasya mamaitÃni tucchair bhavadbhi÷ katham apahartavyÃnÅti krodha-ÓÆnyaÓ ca | evaævidho munir Ãtma-manana-ÓÅla÷ sthita-praj¤a ity artha÷ | itthaæ svÃnubhavaæ parÃn prati svagataæ và vadan naudvego nisp­hatÃdi-vaca÷ prabhëate ity uttaram ||56|| __________________________________________________________ BhG 2.57 ya÷ sarvatrÃnabhisnehas tat tat prÃpya ÓubhÃÓubham | nÃbhinandati na dve«Âi tasya praj¤Ã prati«Âhità ||57|| ÓrÅdhara÷ : kathaæ bhëeta ity asyottaram Ãha ya iti | ya÷ sarvatra putra-mitrÃdi«v apy anabhisneha÷ sneha-varjita÷ | ataeva bÃdhitÃnuv­ttyà tat tat Óubham anukÆlaæ prÃpya nÃbhinandati aÓubhaæ pratikÆlaæ prÃpya na dve«Âi na nindati | kintu kevalam udÃsÅna eva bhëate | tasya praj¤Ã prati«Âhitety artha÷ ||57|| madhusÆdana÷ : kiæ ca | sarva-dehe«u jÅvanÃdi«v api yo munir anabhisneha÷, yasmin saty anyadÅye hÃni-v­ddhÅ svasminn Ãropyete sa tÃd­Óo 'nya-vi«aya÷ premÃpara-paryÃyas tÃmaso v­tti-viÓe«a÷ sneha÷ sarva-prakÃreïa tad-rahito 'nabhisneha÷ | bhagavati paramÃtmani tu sarvathÃbhisnehavÃn bhaved eva | anÃtman-snehÃbhÃvasya tad-arthatvÃd iti dra«Âavyam | tat-tat-prÃrabdha-karma-pariprÃpitaæ Óubhaæ sukha-hetuæ vi«ayaæ prÃpya nÃbhinandati har«a-viÓe«a-pura÷saraæ na praÓaæsati | aÓubhaæ du÷kha-hetuæ vi«ayaæ prÃpya na dve«Âi antar-asÆyÃ-pÆrvakaæ na nindati | aj¤asya hi sukha-hetur ya÷ sva-kalatrÃdi÷ sa Óubho vi«ayas tad-guïa-kathanÃdi-pravartikà dhÅ-v­ttir bhrÃnti-rÆpÃbhinanda÷ | sa ca tÃmasa÷, tad-guïa-kathanÃde÷ para-prarocanÃrthatvÃbhÃvena vyarthatvÃt | evam asÆyotpÃdanena du÷kha-hetu÷ parakÅya-vidyÃ-prakar«Ãdir enaæ pratyaÓubho vi«ayas tan-nindÃdi-pravartikà bhrÃnti-rÆpà dhÅ-v­tti-viÓe«a÷ | so 'pi tÃmasa÷ | tan-nindÃyà nivÃraïÃrthatvÃbhÃvena vyarthatvÃt | tÃv abhinanda-dve«au bhrÃnti-rÆpau tÃmasau katham abhrÃnte Óuddha-sattve sthita-praj¤e sambhavatÃm | tasmÃd vicÃlakÃbhÃvÃt tasyÃnabhisnehasya har«a-vi«Ãda-rahitasya mune÷ praj¤Ã paramÃtma-tattva-vi«ayà prati«Âhità phala-paryavasÃyinÅ sa sthita-praj¤a ity artha÷ | evam anyo 'pi mumuk«u÷ sarvatrÃnabhisneho bhavet | Óubhaæ prÃpya na praÓaæset, aÓubhaæ prÃpya na ninded ity abhiprÃya÷ | atra ca nindÃ-praÓaæsÃdi-rÆpà vÃco na prabhëeteti vyatireka ukta÷ ||57|| viÓvanÃtha÷ : anabhisneha÷ sopÃdhi-sneha-ÓÆnyo dayÃlutvÃn nirupÃdhir Å«an-mÃtra-snehas tu ti«Âhed eva | tat tat prasiddhaæ sammÃna-bhojanÃdibhya÷ sva-paricaraïaæ Óubhaæ prÃpyÃÓubham anÃdaraïaæ mu«Âi-prahÃrÃdikaæ ca prÃpya krameïa nÃbhinandati | na praÓaæsati tvaæ dhÃrmika÷ paramahaæsa-sevÅ sukhÅ bhaveti na brÆte | na dve«Âi tvaæ pÃpÃtmà narake pateti nÃbhiÓapati | tasya praj¤Ã prati«Âhità samÃdhiæ prati sthità susthira-praj¤Ã ucyata ity artha÷ ||57|| baladeva÷ : ya iti sarve«u prÃïi«u anabhisneha aupÃdhika-sneha-ÓÆnya÷ | kÃruïikatvÃn nirupÃdhir Å«ad-snehas tv asty eva | tat tat prasiddhaæ Óubham uttama-bhojana-srak-candanÃrpaïa-rÆpaæ prÃpya nÃbhinandati tad-arpakaæ prati dharmi«Âhas tvaæ ciraæ jÅveti na vadati | aÓubham apamÃnaæ ya«Âi-prahÃrÃdikaæ ca prÃpya na dve«Âi, pÃpi«Âhas tvaæ miryasveti nÃbhiÓapati | tasya praj¤eti sa sthita-praj¤a ity artha÷ | atra stuti-nindÃ-rÆpaæ vaco na bhëata iti vyatirekeïa tal lak«aïam ||57|| __________________________________________________________ BhG 2.58 yadà saæharate cÃyaæ kÆrmo 'ÇgÃnÅva sarvaÓa÷ | indriyÃïÅndriyÃrthebhyas tasya praj¤Ã prati«Âhità ||58|| ÓrÅdhara÷ : kiæ ca yadeti | yadà cÃyaæ yogÅ indriyÃrthebhya÷ ÓabdÃdibhya÷ sakÃÓÃd indriyÃïi saæharate sarvata evaæ j¤Ãna-ni«Âha indriyÃïÅnidryÃrthebhya÷ sarva-vi«ayebhya÷ upasaæharate | tasya praj¤Ã prati«Âhità | ity uktÃrthaæ vÃkyam ||58|| madhusÆdana÷ : idÃnÅæ kim ÃsÅteti praÓnasyottaraæ vaktum Ãrabhate bhagavÃn «a¬bhi÷ Ólokai÷ | tatra prÃrabdha-karma-vaÓÃd vyutthÃnena vik«iptÃnÅndriyÃïi punar upasaæh­tya samÃdhy-artham eva sthita-praj¤asyopaveÓanam iti darÓayitum Ãha yadeti | ayaæ vyutthita÷ sarvaÓa÷ sarvÃïÅndriyÃrthebhya÷ ÓabdÃdibhya÷ sarvebhya÷ | ca÷ punar-arthe | yadà saæharate punar upasaæharati saÇkocayati | tatra d­«ÂÃnta÷ kÆrmo 'ÇgÃnÅva | tadà tasya praj¤Ã÷ prati«Âhiteti spa«Âam | pÆrva-ÓlokÃbhyÃæ vyutthÃna-daÓÃyÃm api sakala-tÃmasa-v­tty-abhÃva ukta÷ | adhunà tu puna÷ samÃdhy-avasthÃyÃæ sakala-v­tty-abhÃva iti viÓe«a÷ ||58|| viÓvanÃtha÷ : kim ÃsÅtety asyottaram Ãha yadeti | indriyÃrthebhya÷ ÓabdÃdibhya indriyÃïi ÓrotrÃdÅni saæharate | svÃdhÅnÃnÃm indriyÃïÃæ bÃhya-vi«aye«u calanaæ ni«idhyÃntareva niÓcalatayà sthÃpanaæ sthita-praj¤asyÃsanam ity artha÷ | tatra d­«ÂÃnta÷ | kÆrmo 'ÇgÃni mukha-netrÃdÅni yathà svÃntar eva svecchayà sthÃpayati ||58|| baladeva÷ : atha kim ÃsÅtety asyottaram Ãha yadety Ãdibhi÷ «a¬bhir | ayaæ yogÅ yadà cendriyÃrthebhya÷ ÓabdÃdibhya÷ svÃdhÅnÃnÅndriyÃïi ÓrotrÃdÅny anÃyÃsena saæharati samÃkar«ati tadà tasya praj¤Ã prati«Âhitety anvaya÷ | atra d­«ÂÃnta÷ kÆrmo 'ÇgÃnÅveti | mukha-kara-caraïÃni yathÃnÃyasena kamaÂha÷ saæharati tadvat vi«ayebhya÷ samÃk­«ÂendriyÃïÃm anta÷-sthÃpanaæ sthita-praj¤asyÃsanam ||58|| __________________________________________________________ BhG 2.59 vi«ayà vinivartante nirÃhÃrasya dehina÷ | rasa-varjaæ raso 'py asya paraæ d­«Âvà nivartate ||59|| ÓrÅdhara÷ : nanu nendriyÃïÃæ vi«aye«v aprav­ttir sthita-praj¤asya lak«aïaæ bhavitum arhati | ja¬ÃnÃm ÃturÃïÃm upavÃsa-parÃïÃæ ca vi«aye«v prav­tter aviÓe«Ãt | tatrÃha vi«ayà iti | indriyÃir vi«ayÃïÃm Ãharaïaæ grahaïam ÃhÃra÷ | nirÃhÃrasya indriyÃir vi«aya-grahaïam akurvato dehino dehÃbhimÃnino 'j¤asya rÃgo 'bhilëas tad-varjaæ | abhilëasya na nivartata ity artha÷ | yad và nirÃhÃrasya upavÃsa-parasya vi«ayÃ÷ prÃyaÓo nivartante k«udhÃ-santaptasya Óabda-sparÓÃdy-apek«ÃbhÃvÃt, kintu rasa-varjaæ rasÃpek«Ã tu na nivartata ity artha÷ | Óe«aæ samÃnam ||59|| madhusÆdana÷ : nanu mƬhasyÃpi rogÃdi-vaÓÃd vi«ayebhya indriyÃïÃm upasaæharaïaæ bhavati tat kathaæ tasya praj¤Ã prati«Âhitety uktam ? ata Ãha vi«ayà iti | nirÃhÃrasya indriyÃir indriyÃir vi«ayÃn anÃharato dehino dehÃbhimÃnavato mƬhasyÃpi rogiïa÷ këÂha-tapasvino và vi«ayÃ÷ ÓabdÃdayo vinivartante kintu rasa-varjaæ rasa-t­«ïà taæ varjayitvà | aj¤asya vi«ayà nivartante tad-vi«ayo rÃgas tu na nivartata ity artha÷ | asya tu sthita-praj¤asya paraæ puru«Ãrthaæ d­«Âvà tad evÃham asmÅti sÃk«Ãtk­tya sthitasya raso 'pi k«udra-sukha-rÃgo 'pi nivartate | api-ÓabdÃd vi«ayÃÓ ca | tathà ca yÃvÃn artha ity Ãdau vyÃkhyÃtam | evaæ ca sa-rÃga-vi«aya-niv­tti÷ sthita-praj¤a-lak«aïam iti na mƬhe vyabhicÃra ity artha÷ | yasmÃn nÃsati paramÃtma-samyag-darÓane sa-rÃga-vi«ayocchedas tasmÃt sa-rÃga-vi«ayocchedikÃyÃ÷ samyag-darÓanÃtmikÃyÃ÷ praj¤ÃyÃ÷ sthairyaæ mahatà yatnena sampÃdayed ity abhiprÃya÷ ||59|| viÓvanÃtha÷ : mƬhasyÃpi upavÃsato rogÃdi-vaÓÃd vendriyÃïÃæ vi«aye«v acalanaæ sambhavet tatrÃha vi«ayà iti | rasa-varjaæ raso rÃgo 'bhilëas taæ varjayitvà | abhilëas tu vi«aye«u na nivartanta ity artha÷ | asya sthita-praj¤asya tu paraæ paramÃtmÃnaæ d­«Âvà vi«aye«v abhilëo nivartata iti na lak«aïa-vyabhicÃra÷ | Ãtma-sÃk«ÃtkÃra-samarthasya tu sÃdhakatvam eva, na tu siddhatvam iti bhÃva÷ ||59|| baladeva÷ : nanu mƬhasyÃmaya-grastasya vi«aye«v indriyÃprav­tti-d­«Âà tat katham etat sthita-praj¤asya lak«aïaæ tatrÃha vi«ayà iti | nirÃhÃrasya roga-bhayÃd bhojanÃdÅny akurvato mƬhasyÃpi dehino janasya vi«ayÃs tad-anubhavà vinivartante | kintu raso rÃga-t­«ïà tad-varjaæ vi«aya-t­«ïà tu na nivartata ity artha÷ | asya sthita-praj¤asya tu raso 'pi vi«aya-rÃgo 'pi vi«ayebhya÷ paraæ sva-prakÃÓÃnandam ÃtmÃnaæ d­«ÂvÃnubhÆya nivartate vinaÓyatÅti sa-rÃga-vi«aya-niv­ttis tasya lak«aïam iti na vyabhicÃra÷ ||59|| __________________________________________________________ BhG 2.60 yatato hy api kaunteya puru«asya vipaÓcita÷ | indriyÃïi pramÃthÅni haranti prasabhaæ mana÷ ||60|| ÓrÅdhara÷ : indriya-saæyamaæ vinà sthita-praj¤atà na sambhavati | ata÷ sÃdhakÃvasthÃyÃæ tatra mahÃn prayatna÷ kartavya ity Ãha yatato hy apÅti dvÃbhyÃm | yatato mok«Ãrthaæ prayatamÃnasya | vipaÓcito vivekino 'pi | mana indriyÃïi prasabhaæ balÃd haranti | yata÷ pramÃthÅni pramathana-ÓÅlÃni k«obhakÃnÅty artha÷ ||60|| madhusÆdana÷ : tatra praj¤Ã-sthairye bÃhyendriya-nigraho mano-nigrahaÓ cÃsÃdhÃraïaæ kÃraïaæ tad-ubhayÃbhÃve praj¤Ã-nÃÓa-darÓanÃd iti vaktuæ bÃhyendriya-nigrahÃbhÃve prathamaæ do«am Ãha yatata iti | he kaunteya ! yatato bhÆyo bhÆyo vi«aya-do«a-darÓanÃtmakaæ yatnaæ kurvato 'pi, cak«iÇo Çitva-karaïÃd anudÃtteto 'nÃvaÓyakam Ãtmanepadam iti j¤ÃpanÃt parasmaipadam aviruddham | vipaÓcito 'tyanta-vivekino 'pi puru«asya mana÷ k«aïa-mÃtraæ nirvikÃraæ k­tam apÅndriyÃïi haranti vikÃraæ prÃpayanti | nanu virodhinÅ viveke sati kuto vikÃra-prÃptis tatrÃha pramÃthÅni pramathana-ÓÅlÃni atibalÅyastvÃd vivekopamardana-k«amÃïi | ata÷ prasabhaæ prasahya balÃtkÃreïa paÓyaty eva vipaÓciti svÃmini viveke ca rak«ake sati sarva-pramÃthÅtvÃd evendriyÃïi vivekaja-praj¤ÃyÃæ pravi«Âaæ manas tata÷ pracyÃvya sva-vi«ayÃvi«Âatvena harantÅty artha÷ | hi-Óabda÷ prasiddhiæ dyotayati | prasiddho hy ayam artho loke yathà pramÃthino dasyava÷ prasabham eva dhaninaæ dhana-rak«akaæ cÃbhibhÆya tayo÷ paÓyator eva dhanaæ haranti tathendriyÃïy api vi«aya-sannidhÃne mano harantÅti ||60|| viÓvanÃtha÷ : sÃdhakÃvasthÃyÃæ tu yatna eva mahÃn, na tv indriyÃïi parÃvartayituæ sarvathà Óaktir ity Ãha yatata iti | pramÃthÅni pramathana-ÓÅlÃni k«obhakÃnÅty artha÷ ||60|| baladeva÷ : athÃsyà j¤Ãna-ni«Âhayà daurlabhyam Ãha yatato hÅti | vipaÓcito vi«ayÃtma-svarÆpa-vivekaj¤asya tata indriya-jaye prayatamÃnasyÃpi puru«asya indriyÃïi ÓrotrÃdÅni kartÌïi mana÷ parasabhaæ balÃd iva haranti | h­tvà vi«aya-pravaïaæ kurvantÅty artha÷ | nanu virodhini viveka-j¤Ãne sthite kathaæ haranti tatrÃha pramÃthÅnÅti ati-bali«ÂhatvÃt taj-j¤Ãnopamardana-k«amÃïÅty artha÷ | tasmÃt caurebhyo mahÃ-nidher ivendriyebhyo j¤Ãna-ni«ÂhÃyÃ÷ saærak«aïaæ sthita-praj¤asyÃsanam iti ||60|| __________________________________________________________ BhG 2.61 tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅta mat-para÷ | vaÓe hi yasyendriyÃïi tasya praj¤Ã prati«Âhità ||61|| ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt tÃnÅti | yukto yogÅ tÃni indriyÃïi saæyamya mat-para÷ sann ÃsÅta | yasya vaÓe vaÓavartinÅndriyÃïi | etena ca katham ÃsÅteti praÓnasya vaÓÅk­tendriya÷ sann ÃsÅteti ||61|| madhusÆdana÷ : evaæ tarhi tatra ka÷ pratÅkÃra ity ata Ãha tÃnÅti | tÃnÅndriyÃïi sarvÃïi j¤Ãna-karma-sÃdhana-bhÆtÃni saæyamya vaÓÅk­tya yukta÷ samÃhito nig­hÅta-manÃ÷ sann ÃsÅta nirvÃpÃras ti«Âhet | pramÃthinÃæ kathaæ sva-vaÓÅkaraïam iti cet tatrÃha mat-para iti | ahaæ sarvÃtmà vÃsudeva eva para utk­«Âa upÃdeyo yasya sa mat-para ekÃnta-mad-bhakta ity artha÷ | tathà coktam na vÃsudeva-bhaktÃnÃm aÓubhaæ vidyate kvacit iti | yathà hi loke balavantaæ rÃjÃnam ÃÓritya dasyavo nig­hyante rÃjÃÓrito 'yam iti j¤Ãtvà ca svayam eva tad-vaÓyà bhavanti tathaiva bhagavantaæ sarvÃntaryÃminam ÃÓritya tat-prabhÃveïaiva du«ÂÃnÅndriyÃïi nigrÃhyÃïi punaÓ ca bhagavad-ÃÓrito 'yam iti matvà tÃni tad-vaÓyÃny eva bhavantÅti bhÃva÷ | yathà ca bhagavad-bhakter mahÃ-prabhÃvatvaæ tathà vistareïÃgre vyÃkhyÃsyÃma÷ | indriya-vaÓÅkÃre phalam Ãha vaÓe hÅti | spa«Âam | tad etad vaÓÅk­tendriya÷ sann ÃsÅteti kim ÃsÅteti praÓnasyottaram uktaæ bhavati ||61|| viÓvanÃtha÷ : mat-paro mad-bhakta iti | mad-bhaktiæ vinà naivendriya-jaya ity agrima-granthe 'pi sarvatra dra«Âavyam | yad uktam uddhavena - prÃyaÓa÷ puï¬arÅkÃk«a yu¤janto yogino mana÷ | vi«Ådanty asamÃdhÃnÃn mano-nigraha-karÓitÃ÷ | athÃta Ãnanda-dughaæ padÃmbujaæ haæsÃ÷ Órayeran || [BhP 11.29.1-2] iti | vaÓe hÅti sthita-praj¤asyendriyÃïi vaÓÅbhÆtÃni bhavantÅti sÃdhakÃd viÓe«a ukta÷ ||61|| baladeva÷ : nanu nirjitendriyÃïÃm apy ÃtmÃnubhavo na pratÅtas tatra ko 'bhyupÃya iti cet tatrÃha tÃnÅti | tÃni sarvÃïi saæyamya mat-paro man-ni«Âha÷ san yukta÷ k­tÃma-samÃdhir ÃsÅta ti«Âheta | mad-bhakti-prabhÃvena sarvendriya-vijaya-pÆrvikà svÃtma-d­«Âi÷ sulabheti bhÃva÷ | evaæ smaranti - yathÃgnir uddhata-Óikha÷ kak«aæ dahati sÃnila÷ | tathà citta-sthito vi«ïur yoginÃæ sarva-kilbi«am || [ViP 6.7.74] ity Ãdi | vaÓe hÅti spa«Âam | itthaæ ca vaÓÅk­tendriyatayÃvasthiti÷ kim ÃsÅtety asyottaram uktam ||61|| __________________________________________________________ BhG 2.62-63 dhyÃyato vi«ayÃn puæsa÷ saÇgas te«ÆpajÃyate | saÇgÃt saæjÃyate kÃma÷ kÃmÃt krodho 'bhijÃyate ||62|| krodhÃd bhavati saæmoha÷ saæmohÃt sm­ti-vibhrama÷ | sm­ti-bhraæÓÃd buddhi-nÃÓo buddhi-nÃÓÃt praïaÓyati ||63|| ÓrÅdhara÷ : bÃhyendriya-saæyamÃbhÃve do«am uktvà mana÷-saæyamÃbhÃve do«am Ãha dhyÃyata iti dvÃbhyÃm | guïa-buddhyà vi«ayÃn dhyÃyata÷ puæsa÷ te«u saÇga Ãsaktir bhavati | Ãsaktyà ca te«u adhika÷ kÃmo bhavati | kÃmÃc ca kenacit pratihatÃt krodho bhavati | kiæ ca, krodhÃd iti | krodhÃt saæmoha÷ kÃryÃkÃrya-vivekÃbhÃva÷ | tata÷ ÓÃstrÃcÃryopadi«Âa-sm­ter vibhramo vicalanaæ bhraæÓa÷ | tato buddheÓ cetanÃyà nÃÓa÷ | v­k«Ãdi«v ivÃbhibhava÷ | tata÷ praïaÓyati m­ta-tulyo bhavati ||62-63|| madhusÆdana÷ : nig­hÅta-bÃhyendriyasyÃpi ÓabdÃdÅnvi«ayÃn dhyÃyato manasà puna÷ punaÓ cintayata÷ puæsas te«u vi«aye«u saÇga ÃsaÇgo mamÃtyantaæ sukha-hetava eta ity evaæ ÓobhanÃdhyÃsa-lak«aïa÷ prÅti-viÓe«a upajÃyate saÇgÃt sukha-hetutva-j¤Ãna-lak«aïÃt saæjÃyate kÃmo mamaite bhavantv iti t­«ïÃ-viÓe«a÷ | tasmÃt kÃmÃt kutaÓcit pratihanyamÃnÃt tat-pratighÃta-vi«aya÷ krodho 'bhijvalanÃtmÃbhijÃyate | krodhÃd bhavati saæmoha÷ kÃryÃkÃrya-vivekÃbhÃva-rÆpa÷ | saæmohÃt sm­ti-vibhrama÷ sm­te÷ ÓÃstrÃcÃryopadi«ÂÃrthÃnusandhÃnasya vibhramo vicalanaæ vibhraæÓa÷ | tasmÃc ca sm­ti-bhraæÓÃd buddher aikÃtmyÃkÃra-mano-v­tter nÃÓo viparÅta-bhÃvanopacaya-do«eïa pratibandhÃd anutpattir utpannÃyÃÓ ca phalÃyogyatvena vilaya÷ | buddhi-nÃÓÃt praïaÓyati tasyÃÓ ca phala-bhÆtÃyà buddher vilopÃt praïaÓyati sarva-puru«ÃrthÃyogyo bhavati | yo hi puru«ÃrthÃyogyo jÃta÷ sa m­ta eveti loke vyavahriyate | ata÷ praïaÓyatÅty uktam | yasmÃd evaæ manaso nigrahÃbhÃve nig­hÅta-bÃhyendriyasyÃpi paramÃnartha-prÃptis taramÃn mahatà prayatnena mano nig­hïÅyÃd ity abhiprÃya÷ | ato yuktam uktaæ tÃni sarvÃïi saæyamya yukta ÃsÅteti ||62-63|| viÓvanÃtha÷ : sthita-praj¤asya mano-vaÓÅkÃra eva bÃhyendriya-vaÓÅkÃra-kÃraïaæ sarvathà mano-vaÓÅkÃrÃbhÃve tu yat syÃt tat Ó­ïv ity Ãha dhyÃyata iti | saÇga Ãsakti÷ | Ãsaktyà ca te«v adhika÷ kÃmo 'bhilëa÷ | kÃmÃc ca kenacit pratihatÃt krodha÷ | krodhÃt saæmoha÷ kÃryÃkÃrya-vivekÃbhÃva÷ | tasmÃc ca ÓÃstropadi«Âa-svÃrthasya sm­ti-nÃÓa÷ | tasmÃc ca buddhe÷ sad-vyavasÃyasya nÃÓa÷ | tata÷ praïaÓyati saæsÃra-kÆpe patati ||62-63|| baladeva÷ : vijitendriyasyÃpi mayy aniveÓita-manasa÷ punar anartho durvÃra ity Ãha dhyÃyata iti dvyÃbhyÃm | vi«ayÃn ÓabdÃdÅn sukha-hetutva-buddhyà dhyÃyata÷ puna÷ punaÓ cintayato yoginas te«u saÇga Ãsaktir bhavati | saÇgÃd dhetos te«u kÃma-t­«ïà jÃyate | kÃmÃc ca kenacit pratihatÃt krodhaÓ citta-jvÃlas tat-pratighÃtako bhavati | krodhÃt saæmoha÷ kÃryÃkÃrya-viveka-vij¤Ãna-vilopa÷ | saæmohÃt sm­ter indriya-vijayÃdi-prayatnÃnusandher vibhramo vibhraæÓa÷ | sm­ti-bhraæÓÃd buddher Ãtma-j¤ÃnÃrthakasyÃdhyavasÃyasya nÃÓa÷ | buddhi-nÃÓÃt praïaÓyati punar vi«aya-bhoga-nimagno bhavati saæsaratÅty artha÷ | madanÃÓrayaïÃd durbalaæ manas tÃni sva-vi«ayair yojayantÅti bhÃva÷ | tathà ca mano-vijigÅ«uïà mad-upÃsanaæ vidheyam ||62-63|| __________________________________________________________ BhG 2.64 rÃga-dve«a-viyuktais tu vi«ayÃn indriyaiÓ caran | Ãtma-vaÓyair vidheyÃtmà prasÃdam adhigacchati ||64|| ÓrÅdhara÷ : nanv indriyÃïÃæ vi«aya-pravaïa-svabhÃvÃnÃæ niroddhum aÓakyatvÃd ayaæ do«o du«parihara iti sthita-praj¤atvaæ kathaæ syÃt ? ity ÃÓaÇkyÃha rÃga-dve«a iti dvÃbhyÃm | rÃga-dve«a-rahitai÷ vigata-darpair indriyai÷ vi«ayÃæÓ carann upabhu¤jÃno 'pi prasÃdaæ ÓÃntiæ prÃpnoti | rÃga-dve«a-rÃhityam evÃha Ãtmeti | Ãtmano manasa÷ vaÓyair indriyai÷ vidheyo vaÓavartÅ Ãtmà mano yasyeti | anenaiva kathaæ vrajetety asya caturtha-praÓnasya svÃdhÅnair indriyair vi«ayÃn gacchatÅty uttaram uktaæ bhavati ||64|| madhusÆdana÷ : manasi nig­hÅte tu bÃhyendriya-nigrahÃbhÃve 'pi na do«a iti vadan kiæ vrajetety asyottaram ÃhëÂabhi÷ | yo 'samÃhita-cetÃ÷ sa bÃhyendriyÃïi nig­hyÃpi rÃga-dve«a-du«Âena manasà vi«ayÃæÓ cintayan puru«ÃrthÃd bhra«Âo bhavati | vidheyÃtmà tu tu-Óabdha÷ pÆrvasmÃd vyatirekÃrtha÷ | vaÓÅk­tÃnta÷-karaïas tu Ãtma-vaÓyair mano 'dhÅnai÷ svÃdhÅnair iti và rÃga-dve«ÃbhyÃæ viyuktair virahitair indriyai÷ ÓrotrÃdibhir vi«ayÃn ÓabdÃdÅn ani«iddhÃæÓ carann upalabhamÃna÷ prasÃdaæ prasannÃtÃæ cittasya svacchatÃæ paramÃtma-sÃk«ÃtkÃra-yogyatÃm adhigacchati | rÃga-dve«a-prayuktÃnÅndriyÃïi do«a-hetutÃæ pratipadyante | manasi sva-vaÓe tu na rÃga-dve«au | tayor abhÃve ca na tad-adhÅnendriya-prav­tti÷ | avarjanÅyatayà tu vi«ayopalambho na do«am ÃvahatÅti na Óuddhi-vyÃghÃta iti bhÃva÷ | etena vi«ayÃïÃæ smaraïam api ced anartha-kÃraïaæ sutarÃæ tarhi bhogas tena jÅvanÃrthaæ vi«ayÃn bhu¤jÃna÷ katham anarthaæ na pratipadyeteti ÓaÇkà nirastà | svÃdhÅnair indriyair vi«ayÃn prÃpnotÅti ca kiæ vrajeteti praÓnasyottaram uktaæ bhavati ||64|| viÓvanÃtha÷ : mÃnasa-vi«aya-grahaïÃbhÃve sati sva-vaÓyair indriyair vi«aya-grahaïe 'pi na do«a iti vadan sthita-praj¤o vrajeta kim ity asyottaram Ãha rÃgeti | vidheyo vacane sthta Ãtmà mano yasya sa÷ | vidheyo vinaya-grÃhÅ vacane sthita ÃÓrava÷ | vaÓya÷ praïayo nibh­ta-vinÅta-praÓritÃ÷ || ity amara÷ | prasÃdam adhigacchatÅty etÃd­ÓasyÃdhikÃriïo vi«aya-grahaïam api na do«a iti kiæ vaktavyam ? pratyuta guïa eveti | sthita-praj¤asya vi«aya-tyÃga-svÅkÃrÃv eva Ãsana-vrajane te ubhe api tasya bhadre iti bhÃva÷ ||64|| baladeva÷ : manasi nirjite ÓrotrÃdi-nirjayÃbhÃvo 'pi na do«a iti bruvan vrajeta kim ity asottaram Ãha rÃgeti Ãdibhir a«Âabhi÷ | vijita-bahir-indriyo 'pi mad-anarpita-manÃ÷ paramÃrthÃd vicyuta ity uktam | yo vidheyÃtmà svÃdhÅna-manà mad-arpita-manÃs tata eva nidagdha-rÃgÃdi-mano-mala÷ sa tv Ãtma-vaÓyair mano 'dhÅnair ata eva rÃga-dve«ÃbhyÃæ viyuktair indriyai÷ ÓrotrÃdyair vi«ayÃn ni«iddhÃn ÓabdÃdÅæÓ caran bhu¤jÃno 'pi prasÃdaæ vi«ayÃsakty-Ãdi-malÃnÃgamÃd vimala-manas tam adhigacchatÅty prÃpnotÅty artha÷ ||64|| __________________________________________________________ BhG 2.65 prasÃde sarva-du÷khÃnÃæ hÃnir asyopajÃyate | prasanna-cetaso hy ÃÓu buddhi÷ paryavati«Âhate ||65|| ÓrÅdhara÷ : prasÃde sati kiæ syÃd ity atrÃha prasÃda iti | prasÃde sati sarva-du÷kha-nÃÓa÷ | tataÓ ca prasanna-cetaso buddhi÷ prati«Âhità bhavatÅty artha÷ ||65|| madhusÆdana÷ : prasÃdam adhigacchatÅty uktaæ tatra prasÃde sati kiæ syÃd ity ucyate prasÃda iti | cittasya prasÃde svacchatva-rÆpe sati sarva-du÷khÃnÃm ÃdhyÃtmikÃdÅnÃm aj¤Ãna-vilasitÃnÃæ hÃnir vinÃÓo 'sya yater upajÃyate | hi yasmÃt prasanna-cetaso yater ÃÓu ÓÅghram eva buddhir brahmÃtmaikyÃkÃrà paryavati«Âhate pari samantÃd avati«Âhate sthirà bhavati viparÅta-bhÃvanÃdi-pratibandhÃbhÃvÃt | tataÓ ca prasÃde sati buddhi-paryavasthÃnaæ tatas tad-virodhy-aj¤Ãna-niv­tti÷ | tatas tat-kÃrya-sakala-du÷kha-hÃnir iti krame 'pi prasÃde yatrÃdhikyÃya sarva-du÷kha-hÃni-karatva-kathanam iti na virodha÷ ||65|| viÓvanÃtha÷ : buddhi÷ paryavati«Âhate sarvato-bhÃvena svÃbhÅ«Âaæprati sthirÅ-bhavatÅti vi«aya-grahaïÃbhÃvÃd api samucita-vi«aya-grahaïaæ tasya sukham iti bhÃva÷ | prasanna-cetaso iti citta-prasÃdo bhaktyaiveti j¤eyam | tayà vinà tu na citta-prasÃda iti prathama-skandha eva prapa¤citam | k­ta-vedÃnta-ÓÃstrasyÃpi vyÃsasyÃprasanna-cittasya ÓrÅ-nÃradopadi«Âayà bhaktyaiva citta-prasÃda-d­«Âe÷ ||65|| baladeva÷ : prasÃde sati kiæ syÃd ity Ãha asya yogino mana÷ prasÃde sati sarve«Ãæ prak­ti-saæsarga-k­tÃnÃæ du÷khÃnÃæ hÃnir upajÃyate | prasanna-cetasa÷ svÃtma-yÃthÃtmya-vi«ayà buddhi÷ paryavati«Âhate sthirà bhavati ||65|| __________________________________________________________ BhG 2.66 nÃsti buddhir ayuktasya na cÃyuktasya bhÃvanà | na cÃbhÃvayata÷ ÓÃntir aÓÃntasya kuta÷ sukham ||66|| ÓrÅdhara÷ : indriya-nigrahasya sthita-praj¤atÃ-sÃdhanatvaæ vyatireka-mukhenopapÃdayati nÃstÅti | ayuktasya avaÓÅ-k­tendriyasya nÃsti buddhi÷ | ÓÃstrÃcÃryopadeÓÃbhyÃm Ãtma-vi«ayà buddhi÷ praj¤aiva notpadyate | kutas tasyÃ÷ prati«ÂhÃ-vÃrtà | kuta ity atrÃha na ceti | na cÃyuktasya bhÃvanà dhyÃnam | bhÃvanayà hi buddher Ãtmani prati«Âhà bhavati, sà ca ayuktasya yato nÃsti | na cÃbhÃvayata÷ Ãtma-dhyÃnam akurvata÷ ÓÃnti÷ Ãtmani cittoparama÷ | aÓÃntasya kuta÷ sukham mok«Ãnanda ity artha÷ ||66|| madhusÆdana÷ : imam evÃrthaæ vyatireka-mukhena dra¬hayati nÃstÅti | ayuktasyÃjita-cittasya buddhir Ãtma-vi«ayà Óravaïa-mananÃkhya-vedÃnta-vicÃra-janyà nÃsti notpadyate | tad-buddhy-abhÃve na cÃyuktasya bhÃvanà nididhyÃsanÃtmikà vijÃtÅya-pratyayÃnantaritasajÃtÅya-pratyaya-pravÃha-rÆpà | sarvatra na¤o 'stÅty anenÃnvaya÷ | na cÃbhÃvayata ÃtmÃnaæ ÓÃnti÷ sakÃryÃvidyÃ-niv­tti-rÆpà vedÃnta-vÃkya-janyà brahmÃtmaikya-sÃk«Ãt-k­ti÷ | aÓÃntasyÃtma-sÃk«ÃtkÃra-ÓÆnyasya kuta÷ sukhaæ mok«Ãnanda ity artha÷ ||66|| viÓvanÃtha÷ : uktam arthaæ vyatireka-mukhena dra¬hayati nÃstÅti | ayuktasyÃvaÓÅk­ta-manaso buddhir Ãtma-vi«ayiïÅ praj¤Ã nÃsti | ayuktasya tÃd­Óa-praj¤Ã-rahitasya bhÃvanà parameÓvara-dhyÃnaæ ca | abhÃvayato 'k­ta-dhyÃnasya ÓÃntir vi«ayoparamo nÃsti | aÓÃntasya sukham ÃtmÃnanda÷ ||66|| baladeva÷ : pÆrvoktam arthaæ vyatireka-mukhenÃha ayuktasyÃyogino mad-aniveÓita-manaso buddhir ukta-lak«aïà nÃsti na bhavati | ataeva tasya bhÃvanà tÃd­g-Ãtma-cintÃpi nÃsti | tÃd­Óam ÃtmÃnam abhÃvayata÷ ÓÃntir vi«aya-t­«ïÃ-niv­ttir nÃsti | aÓÃntasya tat-t­«ïÃkulasya sukham sva-prakÃÓÃnandÃtmÃnubhava-lak«aïaæ kuta÷ syÃt ||66|| __________________________________________________________ BhG 2.67 indriyÃïÃæ hi caratÃæ yan mano 'nuvidhÅyate | tad asya harati praj¤Ãæ vÃyur nÃvam ivÃmbhasi ||67|| ÓrÅdhara÷ : nÃsti buddhir ayuktasya [GÅtà 2.66] ity atra hetum Ãha indriyÃïÃm iti | indriyÃïÃm avaÓÅk­tÃnÃæ svairaæ vi«aye«u caratÃæ madhye yadaivaikam indriyaæ mano 'nuvidhÅyate |vaÓÅk­taæ sad-indriyeïa saha gacchati, tadaivaikam indriyasya manasa÷ puru«asya và praj¤Ãæ buddhiæ harati vi«aya-vik«iptÃæ karoti | kim uta vaktavyaæ bahÆni praj¤Ãæ harantÅti | yathà pramattasya karïadhÃrasya nÃvaæ vÃyu÷ sarvata÷ paribhramayati tadvad iti ||67|| madhusÆdana÷ : ayuktasya kuto nÃsti buddhir ity ata Ãha indriyÃïÃm iti | caratÃæ sva-vi«aye«u sva-sva-vi«aye«u pravartamÃnÃnÃm avaÓÅk­tÃnÃm indriyÃïÃæ madhye yad ekam apÅndriyam anulak«yÅk­tya mano vidhÅyate preryate pravartate iti yÃvat | karma-kartari la-kÃra÷ | tat indriyam ekam api manasÃnus­tam asya sÃdhakasya manaso và praj¤Ãm Ãtma-vi«ayÃæ ÓÃstrÅyÃæ harati apanayati manasas tad-vi«ayÃvi«ÂatvÃt | yadaikam apÅndriyaæ praj¤Ãæ harati tadà sarvÃïi harantÅti kim u vaktavyam ity artha÷ | d­«ÂÃntas tu spa«Âa÷ | abhyasyeti vÃyor naukÃ-haraïa-sÃmarthyaæ na bhuvÅti sÆcayitum ambhasÅty uktam | evaæ dÃr«ÂÃntike 'py ambha÷-sthÃnÅye manaÓ cäcalye saty eva praj¤Ã-haraïa-sÃmarthyam indriyasya na tu bhÆ-sthÃnÅye mana÷-sthairya iti sÆcitam ||67|| viÓvanÃtha÷ : ayuktasya buddhir nÃstÅty upapÃdayati indriyÃïÃæ sva-sva-vi«aye«u caratÃæ madhye yan mama ekam indriyam anuvidhÅyate | puæsÃæ sarvendriyÃnuvarti÷ kriyate, tad eva mano 'sya praj¤Ãæ buddhiæ harati | yathÃmbhasi nÅyamÃnÃæ nÃvaæ pratikÆlo vÃyu÷ ||67|| baladeva÷ : man-niveÓita-manaskatayeindriya-niyamanÃbhÃve do«am Ãha indriyÃïÃm iti | vi«aye«u caratÃm avijitÃnÃm indriyÃïÃæ madhye yad ekaæ Órotraæ và cak«ur vÃnulak«yÅk­tya mano vidhÅyate pravartate, tad ekam evendriyaæ manasÃnugatam asya pravartakasya praj¤Ãæ viviktÃtma-vi«ayÃæ haraty apanayati manasasas tad-vi«ayÃk­«ÂatvÃt | kiæ puna÷ ? sarvÃïi tÃnÅti | pratikÆlo vÃyur yathÃmbhasi nÅyamÃnÃæ nÃvaæ tadvat ||67|| __________________________________________________________ BhG 2.68 tasmÃd yasya mahÃbÃho nig­hÅtÃni sarvaÓa÷ | indriyÃïÅndriyÃrthebhyas tasya praj¤Ã prati«Âhità ||68|| ÓrÅdhara÷ : indriya-saæyamasya sthita-praj¤atve sÃdhanatvaæ coktam upasaæharati tasmÃd iti | sÃdhanatvopasaæhÃre tasya praj¤Ã prati«Âhità j¤Ãtavyety artha÷ | mahÃbÃho ! iti sambodhayan vairi-nigrahe samarthasya tavÃtrÃpi sÃmarthyaæ bhaved iti sÆcayati ||68|| madhusÆdana÷ : hi yasmÃd evaæ tasmÃd iti | sarvaÓa÷ sarvÃïi samanaskÃni | he mahÃbÃho iti sambodhayan sarva-Óatru-nivÃraïa-k«amatvÃd indriya-Óatru-nivÃraïe 'pi tvaæ k«amo 'sÅti sÆcayati | spa«Âam anyat | tasyeti siddhasya sÃdhakasya ca parÃmarÓa÷ | indriya-saæyamasya sthita-praj¤aæ prati lak«aïatvasya mumuk«uæ prati praj¤Ã-sÃdhanatvasya copasaæharaïÅyatvÃt ||68|| viÓvanÃtha÷ : yasya nig­hÅta-manasa÷ | he mahÃ-bÃho ! iti yathà ÓatrÆn nig­hïÃsi, tathà mano 'pi nig­hÃïeti bhÃva÷ ||68|| baladeva÷ : tasmÃd iti | yasya man-ni«Âha-manasa÷ prati«ÂhitÃtma-ni«Âhà bhavati | he mahÃbÃho iti yathà ripÆn nig­hïÃsi tathendriyÃïi nig­hÃïety artha÷ | ebhi÷ Ólokair bhagavan-nivi«Âatayendriya-vijaya÷ sthita-praj¤asya siddhasya svÃbhÃvika÷ | sÃdhakasya tu sÃdhana-bhÆta iti bodhyam ||68|| __________________________________________________________ BhG 2.69 yà niÓà sarva-bhÆtÃnÃæ tasyÃæ jÃgarti saæyamÅ | yasyÃæ jÃgrati bhÆtÃni sà niÓà paÓyato mune÷ ||69|| ÓrÅdhara÷ : nanu na kaÓcid api prasupta iva darÓanÃdi-vyÃpÃra-ÓÆnya÷ sarvÃtmanà nig­hÅtendriyo loke d­Óyate | ato 'saktÃvitam idaæ lak«aïam ity ÃÓaÇkyÃha yà niÓeti | sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ yà niÓà | niÓeva niÓà Ãtma-ni«Âhà | aj¤Ãna-dhvÃntÃv­ta-matÅnÃæ tasyÃæ darÓanÃdi-vyÃpÃrÃbhÃvÃt | tasyÃæ Ãtma-ni«ÂhÃyÃæ saæyamÅ nig­hÅtendriyo jÃgrati prabudhyante | sÃtma-tattvaæ paÓyato muner niÓà | tasyÃæ darÓanÃdi-vyÃpÃras tasya nÃsti ity artha÷ | etad uktaæ bhavati - yathà divÃndhÃnÃm ulukÃdÅnÃæ rÃtrÃv eva darÓanaæ na tu divase | evaæ brahmaj¤asyonmÅlitÃk«asyÃpi brahmaïy eva d­«Âi÷ | na tu vi«aye«u | ato nÃsambhÃvitam idaæ lak«aïam iti ||69|| madhusÆdana÷ : tad evaæ mumuk«uïà praj¤Ã-sthairyÃya prayatna-pÆrvakam indriya-saæyama÷ kartavya ity uktaæ sthita-praj¤asya tu svata÷ siddha eva sarvendriya-saæyama ity Ãha yà niÓeti | yà vedÃnta-vÃkya-janita-sÃk«ÃtkÃra-rÆpÃhaæ brahmÃsmÅti praj¤Ã sarva-bhÆtÃnÃm aj¤ÃnÃæ niÓeva niÓà tÃn praty aprakÃÓa-rÆpatvÃt | tasyÃæ brahma-vidyÃ-lak«aïÃyÃæ sarva-bhÆta-niÓÃyÃæ jÃgarti aj¤Ãna-nidrÃyÃ÷ prabuddha÷ san sÃvadhÃno vartate saæyamÅndriya-saæyamavÃn sthita-praj¤a ity artha÷ | yasyÃæ tu dvaita-darÓana-lak«aïÃyÃm avidyÃ-nidrÃyÃæ prasuptÃny eva bhÆtÃni jÃgrati svapnavad vyavaharanti sà niÓà na prakÃÓata Ãtma-tattvaæ paÓyato 'parok«atayà mune÷ sthita-praj¤asya | yÃvad dhi na prabudhyate tÃvad eva svapna-darÓanaæ bodhya-paryantatvÃd bhramasya tattva-j¤Ãna-kÃle tu na bhrama-nimitta÷ kaÓcid vyavahÃra÷ | tad uktaæ vÃrtika-kÃrai÷ - kÃraka-vyavahÃre hi Óuddhaæ vastu na vÅk«yante | Óuddhe vastuni siddhe ca kÃraka-vyÃp­tis tathà || kÃkolÆka-niÓevÃyaæ saæsÃro 'j¤Ãtma-vedino÷ | yà niÓà sarva-bhÆtÃnÃm ity avocat svayaæ hari÷ || iti | tathà ca yasya viparÅta-darÓanaæ tasya na vastu-darÓanaæ viparÅta-darÓanasya vastv-adarÓana-janyatvÃt | yasya ca vastu-darÓanaæ tasya na viparÅta-darÓanaæ viparÅta-darÓana-kÃraïasya vastv-adarÓanasya vastu-darÓanena bÃdhitatvÃt | tathà ca Óruti÷ - yatra và anyad iva syÃt tatrÃnyo 'nyat paÓyet | yatra svasya sarvam ÃtmaivÃbhÆt tat kena kaæ paÓyet || iti vidyÃvidyayor vyavasthÃm Ãha | yathà kÃkasya rÃtry-andhasya dinam ulÆkasya divÃndhasya niÓà rÃtrau paÓyataÓ colÆkasya yad dinaæ rÃtrir eva sà kÃkasyeti mahad ÃÓcaryam etat | atas tattva-darÓibhi÷ katham Ãvidyaka-kriyÃ-kÃrakÃdi-vyavahÃra÷ syÃd iti svata÷ siddha eva tasyendriya-saæyama ity artha÷ ||69|| viÓvanÃtha÷ : sthita-praj¤asya tu svata÷-siddha eva sarvendriya-nigraha ity Ãha yeti | buddhir hi dvividhà bhavati Ãtma-pravaïà vi«aya-pravaïà ca | tatra yà Ãtma-pravaïà buddhi÷ sà sarva-bhÆtÃnÃæ niÓà | niÓÃyÃæ kiæ kiæ syÃd iti tasyÃæ svapanto janà yathà na jÃnanti, tathaiva Ãtma-pravaïa-buddhau prÃpyamÃïaæ vastu sarva-bhÆtÃni na jÃnanti | kintu tasyÃæ saæyamÅ sthita-praj¤o jÃgarti | na tu svapiti | ata Ãtma-buddhi-ni«Âham Ãnandaæ sÃk«Ãd anubhavati | yasyÃæ vi«aya-pravaïÃyÃæ buddhau bhÆtÃni jÃgrati, tan-ni«Âhaæ vi«aya-sukha-Óoka-mohÃdikaæ sÃk«Ãd anubhavanti na tu tatra svapanti | sà mune÷ sthita-praj¤asya niÓà tan-ni«Âhaæ kim api nÃnubhavati ity artha÷ | kintu paÓyata÷ sÃæsÃrikÃnÃæ sukha-du÷kha-pradÃn vi«ayÃn tatraudÃsÅnyenÃvalokayata÷ svabhogyÃn vi«ayÃn api yathocitaæ nirlepam ÃdadÃnasyety artha÷ ||69|| baladeva÷ : sÃdhakÃvasthasya sthita-praj¤asyendriya-saæyama÷ prayatna-sÃdhya ity uktam | siddhÃvasthasya tu tasya tan-niyama÷ svÃbhÃvika ity Ãha yà niÓeti | viviktÃtma-ni«Âhà vi«aya-ni«Âhà ceti buddhir dvividhà | yÃtma-ni«Âhà buddhi÷ sarva-bhÆtÃnÃæ niÓÃ-rÆpakeïopamÃtra vyajyate rÃtri-tulyà tadvad aprakÃÓikà | rÃtrÃv ivÃtma-ni«ÂhÃyÃæ buddhau svapanto janÃs tal-labhyam ÃtmÃnaæ sarve nÃnubhavantÅty artha÷ | saæyamÅ jitendriyas tu tasyÃæ jÃgarti na tu svapiti | tayà labhyam ÃtmÃnam anubhavatÅty artha÷ | yasyÃæ vi«ya-ni«ÂhÃyÃæ buddhau bhÆtÃnio jÃgrati vi«aya-bhogÃn anubhavanti na tu tatra svapanti sà mune÷ sthita-praj¤asya niÓà | tasya vi«aya-bhogÃprakÃÓikety artha÷ | kÅd­Óasyety Ãha paÓyata iti | ÃtmÃnaæ sÃk«Ãd anubhavata÷ prÃrabdhaÃk­«ÂÃn vi«ayÃn apy audÃsÅnyena bhu¤jÃnasya cety artha÷ | nartakÅ-mÆrdha-ghaÂÃvadhÃna-nyÃyenÃtma-d­«Âer na tad-anya-rasa-graha iti bhÃva÷ | __________________________________________________________ BhG 2.70 ÃpÆryamÃïam acala-prati«Âhaæ samudram Ãpa÷ praviÓanti yadvat | tadvat kÃmà yaæ praviÓanti sarve sa ÓÃntim Ãpnoti na kÃma-kÃmÅ ||70|| ÓrÅdhara÷ : nanu vi«aye«u d­«Ây-abhÃve katham asau tÃn bhuÇkte ity apek«ÃyÃm Ãha ÃpÆryamÃïam iti | nÃnÃ-nada-nadÅnbhir ÃpÆryamÃïam api acala-prati«Âham anatikrÃnta-maryÃdam eva samudraæ punar api anyà Ãpo yathà praviÓanti tathà kÃmà vi«ayà yaæ munim antar-d­«Âiæ bhogair avikriyamÃïam eva prÃrabdha-karmabhir Ãk«iptÃ÷ santa÷ praviÓanti sa ÓÃntim kaivalyaæ prÃpnoti | na tu kÃma-kÃmÅ bhoga-kÃmanÃ-ÓÅla÷ ||70|| madhusÆdana÷ : etÃd­Óasya sthita-praj¤asya sarva-vik«epa-ÓÃntir apy artha-siddheti sa-d­«ÂÃntam Ãha ÃpÆryamÃïam iti | sarvÃbhir nadÅbhir ÃpÆryamÃïaæ santaæ v­«Ây-Ãdi-prabhavà api sarvà Ãpa÷ samudraæ praviÓanti | kÅd­Óam acala-prati«Âham anatikrÃnta-maryÃdam | acalÃnÃæ mainÃkÃdÅnÃæ prati«Âhà yasminn iti và gÃmbhÅryÃtiÓaya ukta÷ | yadvad yena prakÃreïa nirvikÃratvena tadvat tenaiva nirvikÃratva-prakÃreïa yaæ sthita-praj¤aæ nirvikÃram eva santaæ kÃmà aj¤air lokai÷ kÃmyamÃnÃ÷ ÓabdÃdyÃ÷ sarve vi«ayà avarjanÅyatayà prÃrabdha-karma-vaÓÃt praviÓanti na tu vikartuæ Óaknuvanti sa mahÃ-samudra-sthÃnÅya÷ sthita-praj¤a÷ ÓÃntiæ sarva-laukikÃlaukika-karma-vik«epa-niv­ttiæ bÃdhitÃnuv­ttÃvidyÃ-kÃrya-niv­ttiæ cÃpnoti j¤Ãna-balena | na kÃma-kÃmÅ kÃmÃn vi«ayÃn kÃmayituæ ÓÅlaæ yasya sa kÃma-kÃmy aj¤a÷ ÓÃntiæ samÃkhyÃtÃæ nÃpnoti | api tu sarvadà laukikÃlaukika-karma-vik«epeïa mahati kleÓÃrïave magno bhavatÅti vÃkyÃrtha÷ | etena j¤Ãnina eva phala-bhÆto vidvat-saænyÃsas tasyaiva ca sarva-vik«epa-niv­tti-rÆpà jÅvan-muktir daivÃddhnÅna-vi«aya-bhoge 'pi nirvikÃratety-Ãdikam uktaæ veditavyam ||70|| viÓvanÃtha÷ : vi«aya-grahaïe k«obha-rÃhityam eva nirlepety Ãha ÃpÆryamÃïam iti | yathà var«Ãsu itas tata÷ nÃdeyà Ãpa÷ samudraæ praviÓanti kÅd­Óam | à ūad api ÃpÆryamÃïam tÃvatÅbhir apy adbhi÷ pÆrayituæ na Óakyam | acala-prati«Âham anatikrÃnta-maryÃdaæ tadvad eva kÃmà vi«ayà yaæ praviÓanti bhogyatvenÃyÃnti | yathà apÃæ praveÓe apraveÓe và samudro na kam api viÓe«am Ãpadyate | evam eva ya÷ kÃmÃnÃæ bhoge abhoge ca k«obha-rahita eva syÃt sa sthita-praj¤a÷ | ÓÃntiæ j¤Ãnam ||70|| baladeva÷ : uktaæ bhÃvaæ sphuÂayann Ãha ÃpÆryeti | svarÆpeïaivÃpÆryamÃïaæ tathÃpy acala-prati«Âham anullaÇghita-velaæ samudraæ yathÃpo 'nyà var«odbhavà nadya÷ praviÓanti, na tu tatra ki¤cid viÓe«aæ Óaknuvanti kartuæ, tadvat sarve kÃmÃ÷ prÃrabdhÃk­«Âà vi«ayà yaæ praviÓanti na tu vikartuæ prabhavanti sa ÓÃntim Ãpnoti | ÓabdÃdi«u tad indriya-gocare«v api sat svÃtmÃnandÃnubhava-t­ptair vikÃra-leÓam apy avindan sthita-praj¤a ity artha÷ | ya÷ kÃma-kÃmÅ vi«aya-lipsu÷ sa tÆkta-lak«aïÃæ ÓÃntiæ nÃpnoti ||70|| __________________________________________________________ BhG 2.71 vihÃya kÃmÃn ya÷ sarvÃn pumÃæÓ carati ni÷sp­ha÷ | nirmamo nirahaækÃra÷ sa ÓÃntim adhigacchati ||71|| ÓrÅdhara÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt vihÃyeti | prÃptÃn kÃmÃn vihÃya tyaktvopek«ya aprÃpte«u ca ni÷sp­ha÷ yato nirahaÇkÃro 'taeva tad-bhoga-sÃdhane«u nirmama÷ sann antar-d­«Âir bhÆtvà yaÓ carati prÃrabdha-vaÓena bhogÃn bhuÇkte | yatra kutrÃpi gacchati và | sa ÓÃntim prÃpnoti ||71|| madhusÆdana÷ : yasmÃd evaæ tasmÃt vihÃyeti | prÃptÃn api sarvÃn bÃhyÃn g­ha-k«etrÃdÅnÃntarÃn manorÃjya-rÆpÃn vÃsanÃ-mÃtra-rÆpÃæÓ ca pathi gacchaæs t­ïa-sparÓa-rÆpÃn kÃmÃæs trividhÃn vihÃyopek«ya ÓarÅra-jÅvana-mÃtre 'pi nisp­ha÷ san | yato nirahaÇkÃra ÓarÅrendriyÃdÃv ayam aham ity abhimÃna-ÓÆnya÷ | vidyÃvattvÃdi-nimittÃtma-sambhÃvanÃ-rahita iti và | ato nirmama÷ ÓarÅra-yÃtrÃ-mÃtrÃrthe 'pi prÃrabdha-karmÃk«ipte kaupÅnÃcchÃdanÃdau mamedam ity abhimÃna-varjita÷ san ya÷ pumÃæÓ carati prÃrabdha-karma-vaÓena bhogÃn bhuÇkte yÃd­cchikatayà yatra kvÃpi gacchatÅti và | sa evaæbhÆta÷ sthita-praj¤a÷ ÓÃntiæ sarva-saæsÃra-du÷khoparama-lak«aïÃm avidyÃ-tat-kÃrya-niv­ttim adhigacchati j¤Ãna-balena prÃpnoti | tad etad Åd­Óaæ vrajanaæ sthita-praj¤asyeti caturtha-praÓnasyottaraæ parisamÃptam ||71|| viÓvanÃtha÷ : kaÓcit tu kÃme«u aviÓvasan naiva tÃn bhuÇkte ity Ãha | vihÃyeti nirahaÇkÃro nirmama iti deha-daihike«u ahaætÃ-mamatÃ-ÓÆnya÷ ||71|| baladeva÷ : vihÃyeti | prÃptÃn kÃmÃn vi«ayÃn sarvÃn vihÃya ÓarÅropajÅvana-mÃtre 'pi nirmamo mamtÃ-ÓÆnya÷ nirahaÇkÃro 'nÃtmani ÓarÅre ÃtmÃbhimÃna-ÓÆnyaÓ carati tad-upajÅvana-mÃtraæ bhak«ayati yatra kvÃpi gacchati và sa ÓÃntiæ labhate iti vrajeta kim ity asyottaram ||71|| __________________________________________________________ BhG 2.72 e«Ã brÃhmÅ sthiti÷ pÃrtha nainÃæ prÃpya vimuhyati | sthitvÃsyÃm anta-kÃle 'pi brahma-nirvÃïam ­cchati ||72|| ÓrÅdhara÷ : uktÃæ j¤Ãna-ni«ÂhÃæ stuvann upasaæharati e«eti | brÃhmÅ sthitir brahma-j¤Ãna-ni«Âhà | e«aivaævidhà | enÃæ parameÓvarÃrÃdhanena viÓuddhÃnta÷karaïa÷ pumÃn prÃpya na vimuhyati | puna÷ saæsÃra-mohaæ na prÃpnoti | yato 'nta-kÃle m­tyu-samaye 'py asyÃæ lak«a-mÃtram api sthitvà brahma-nirvÃïam brahmaïi nirvÃïaæ layam ­cchati prÃpnoti | kiæ punar vaktavyaæ bÃlyam Ãrabhya sthitvà prÃpnotÅti ||72|| Óoka-paÇka-nimagnaæ ya÷ sÃÇkhya-yogopadeÓata÷ | ujjahÃrÃrjunaæ bhaktaæ sa k­«ïa-Óaraïaæ mama || iti ÓrÅ-ÓrÅdhara-svÃmik­tÃyÃæ bhagavad-gÅtÃ-ÂÅkÃyÃæ subodhinyÃæ dvitÅyo 'dhyÃya÷ ||2|| madhusÆdana÷ : tad evaæ caturïÃæ praÓnÃnÃm uttara-vyÃjena sarvÃïi sthita-praj¤a-lak«aïÃni mumuk«u-kartavyatayà kathitÃni | samprati karma-yoga-phala-bhÆtÃæ sÃÇkhya-ni«ÂhÃæ stuvann upasaæharati e«eti | e«Ã sthita-praj¤a-lak«aïa-vyÃjena kathità | e«Ã te 'bhihità sÃÇkhye buddhir iti ca prÃg uktà sthitir ni«Âhà sarva-karma-saænyÃsa-pÆrvaka-paramÃtma-j¤Ãna-lak«aïà brÃhmÅ brahma-vi«ayà | he pÃrtha ! enÃæ sthitiæ prÃpya ya÷ kaÓcid api pnar na vimuhyati | na hi j¤Ãna-bÃdhitasyÃj¤Ãnasya puna÷ sambhavo 'sti anÃditvenotpatty-asambhavÃt | asyÃæ sthitÃv anta-kÃle 'pi antye 'pi vaayasi sthitvà brahma-nirvÃïaæ brahmaïi nirvÃïaæ nirv­ttiæ brahma-rÆpaæ nirvÃïam iti và | ­cchati gacchaty abhedena | kim u vaktavyaæ yo bramacaryÃd eva saænyasya yÃvaj-jÅvam asyÃæ brÃhmyÃæ sthitÃv avati«Âhate sa brahma-nirvÃïam ­cchatÅty api-ÓabdÃrtha÷ ||72|| iti ÓrÅmat-paramahaæsa-parivrÃjakÃcÃrya-ÓrÅ-viÓveÓvara-sarasvatÅ-pÃda-Ói«ya-ÓrÅ-madhusÆdana-sarasvatÅ-viracitÃyÃæ ÓrÅmad-bhagavad-gÅtÃ-gƬhÃrtha-dÅpikÃyÃm sarva-gÅtÃrtha-sÆtraïaæ nÃma dvitÅyo 'dhyÃya÷ ||2|| viÓvanÃtha÷ : upasaæharati e«eti | brÃhmÅ brahma-prÃpikà | anta-kÃle m­tyu-samaye 'pi | kiæ punar ÃbÃlyam ||72|| j¤Ãnaæ karma ca vispa«Âam aspa«Âaæ bhaktim uktavÃn | ataevÃyam adhyÃya÷ ÓrÅ-gÅtÃ-sÆtram ucyate || iti sÃrÃrtha-var«iïyÃæ har«iïyÃæ bhakta-cetasÃm | ÓrÅ-gÅtÃsu dvitÅyo 'yaæ saÇgata÷ saÇgata÷ satÃm ||2|| baladeva÷ : sthita-praj¤atÃæ stauti e«eti | brÃhmÅ brahma-prÃpikà | anta-kÃle carame vayasi | kiæ punar ÃkaumÃraæ brahma ­cchati labhate | nirvÃïam am­ta-rÆpaæ tat pradam ity artha÷ | nanu tasyÃæ sthita÷ kathaæ brahma prÃpnoti | tat-prÃptes tad-bhakti-hetukatvÃd iti ced ucyate | tasyÃs tad-bhakti-hetukatvÃt tad-bhakti-hetutvÃc ca tat-prÃpakateti ||72|| ni«kÃma-karmabhir j¤ÃnÅ harim eva smaran bhavet | anyathà vighna eveti dvitÅyo 'dhyÃya-nirïaya÷ || iti ÓrÅmad-bhagavad-gÅtopani«ad-bhëye dvitÅyo 'dhyÃya÷ | ||2|| [*ENDNOTE] Only found in Manu. [*ENDNOTE] This is a reference to chapter 11.25. See VCT to 18.28. >aGavÓqTaa iôTaqYaae_DYaaYa"