Bhagavadgita 2
with the commentaries of Sridhara, Madhusudana, Visvanatha and Baladeva

Input by ... (Gaudiya Grantha Mandira)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




BhG 2.1

saüjaya uvàca
taü tathà kçpayàviùñam a÷rupårõàkulekùaõam |
viùãdantam idaü vàkyam uvàca madhusådanaþ ||1||

÷rãdharaþ : dvitãye ÷oka-saütaptam arjunaü brahma-vidyayà | pratibodhya hari÷ cakre sthita-praj¤asya lakùaõam | tataþ kiü vçttam ity apekùàyàü sa¤jaya uvàca - taü tathety àdi | a÷rubhiþ pårõe àkule ãkùaõe yasya taü tathà, ukta-prakàreõa visam arjunaü prati madhusådana idaü vàkyam uvàca ||1||

madhusådanaþ : ahiüsà paramo dharmo bhikùà÷anaü cety evaü-lakùaõayà buddhyà yuddha-vaimukhyam arjunasya ÷rutvà svaputràõàü ràjyam apracalitam avadhàrya svastha-hçdayasya dhçtaràùñrasya harùa-nimittàü tataþ kiü vçttam ity àkàïkùàm apaninãùuþ saüjayas taü pratyuktavàn ity àha vai÷ampàyanaþ |

kçpà mamaita iti vyàmoha-nimittaþ sneha-vi÷eùaþ | tayàviùñaü svabhàva-siddhyà vyàptam | arjunasya karmatvaü kçpàyà÷ ca kartçtvaü vadatà tasyà àgantukatvaü vyudastam | ataeva viùãdantaü sneha-viùayã-bhåta-svajana-vicchedà÷aïkà-nimittaþ ÷okàpara-paryàya÷ citta-vyàkulã-bhàvo viùàdas taü pràpnuvantam | atra viùàdasya karmatvenàrjunasya kartçtvena ca tasyàgantukatvaü såcitam | 

ataeva kçpà-viùàda-va÷àd a÷rubhiþ pårõe àkule dar÷anàkùame cekùaõe yasya tam | evam a÷ru-pàta-vyàkulã-bhàvàkhya-kàrya-dvaya-janakatayà paripoùaü gatàbhyàü kçpà-viùàdàbhyàm udvignaü tam arjunam idaü sopapattikaü vakùyamàõaü vàkyam uvàca na tåpekùitavàn | madhusådana iti | svayaü duùña-nigraha-kartàrjunaü praty api tathaiva vakùyatãti bhàvaþ ||1||

vi÷vanàthaþ : 
àtmànàtma-vivekena ÷oka-moha-tamo nudan |
dvitãye kçùõa-candro 'tra proce muktasya lakùaõam ||1||

baladevaþ : 
dvitãye jãva-yàthàtmya-j¤ànaü tat-sàdhanaü hariþ |
niùkàma-karma ca proce sthita-praj¤asya lakùaõam ||

evam arjuna-vairàgyam upa÷rutya sva-putra-ràjyàbhraü÷à÷ayà hçùyantaü dhçtaràùñram àlakùya sa¤jaya uvàca taü tatheti | madhusådana iti tasya ÷okam api madhuvan nihaniùyatãti bhàvaþ ||1||

__________________________________________________________

BhG 2.2

÷rã-bhagavàn uvàca
kutas tvà ka÷malam idaü viùame samupasthitam |
anàrya-juùñam asvargyam akãrti-karam arjuna ||2||

÷rãdharaþ : tad eva vàkyam àha ÷rã-bhagavàn uvàca kuta iti | kuto hetos tvà tvàü viùame saïkañe idaü ku÷alaü samupasthitam ayaü mohaþ pràptaþ, yata àryair asevitam | asvargyam adharmyam aya÷askaraü ca ||2||

madhusådanaþ : tad eva bhagavato vàkyam avatàrayati kutas tveti | 

ai÷varyasya samagrasya dharmasya ya÷asaþ ÷riyaþ |
vairàgyasyàtha mokùasya ùaõõàü bhaga itãïganà || [ViP 6.74]

samagasyeti pratyekaü sambandhaþ | mokùasyeti tat-sàdhanasya j¤ànasya | iïganà saüj¤à | etàdç÷aü samagramai÷varyàdikaü nityam apratibandhena yatra vartate sa bhagavàn | nitya-yoge matup | tathà-

utpattiü ca vinà÷aü ca bhåtànàm àgatiü gatim |
vetti vidyàm avidyàü ca sa vàcyo bhagavàn iti || [ViP 6.78]

atra bhåtànàm iti pratyekaü sambadhyate | utpatti-vinà÷a-÷abdau tat-kàraõasyàpy upalakùakau | àgati-gatã àgaminyau sampadàpadau | etàdç÷o bhagavac-chabdàrthaþ ÷rã-vàsudeva eva paryavasita iti tathocyate | 

idaü svadharmàt paràïmukhatvaü kçpà-vyàmohà÷ru-pàtàdi-puraþ-saraü ka÷malaü ÷iùña-garhitatvena malinaü viùame sa-bhaye sthàne tvà tvàü sarva-kùatriya-pravaraü kuto hetoþ samupasthitaü pràptam ? kiü mokùecchàtaþ ? kiü và svargecchàtaþ ? iti kiü-÷abdenàkùipyate | hetu-trayam api niùedhati tribhir vi÷esaõair uttaràrdhena | àryair mumukùubhir na juùñam asevitam | sva-dharmair à÷aya-÷uddhi-dvàrà moks icchadbhir apakva-kaùàyair mumukùubhiþ kathaü sva-dharmas tyàjya ity arthaþ | saünyàsàdhikàrã
tu pakva-kaùàyo 'gre vakùyate | asvargyaü svarga-hetu-dharma-virodhitvàn na svargecchayà sevyam | akãrtikaraü kãrty-abhàva-karam apakãrtikaraü và na kãrtãcchayà sevyam | tathà ca mokùa-kàmaiþ svarga-kàmaiþ kãrti-kàmai÷ ca varjanãyam | tat kàma eva tvaü sevasva ity aho anucitaü ceùñitaü taveti bhàvaþ ||2||

vi÷vanàthaþ : ka÷malaü mohaþ | viùame 'tra saïgràma-saïkañe | kuto hetoþ | upasthitaü tvàü pràptam abhåt | anàrya-juùñaü supratiùñhita-lokair asevitam | asvargyam akãrtikaram iti pàratrikaihika-sukha-pratikålam ity arthaþ ||2||

baladevaþ : tad vàkyam anuvadati ÷rã-bhagavàn iti | 

ai÷varyasya samagrasya dharmasya ya÷asaþ ÷riyaþ |
vairàgyasyàtha mokùasya ùaõõàü bhaga itãïganà || [ViP 6.74]

iti parà÷aroktai÷varyàdibhiþ ùaóbhir nityaü vi÷iùñaþ | samagrasyety etat ùañsu yojyam | he arjuna ! idaü sva-dharma-vaimukhyaü ka÷malaü ÷iùña-nindyatvàn malinaü kuto hetos tvàü kùatriya-cåóàmaõiü samupasthitam abhåt ? viùame yuddha-samaye | na ca mokùàya svargàya kãrtaye vaitad-yuddha-vairàgyam ity àha anàryeti | àryair mumukùubhir na juùñam sevitam | àryàþ khalu hçd-vi÷uddhaye svadharmàn àcaranti | asvargyaü svargopalambhaka-dharma-viruddham | akãrti-karaü kãrti-viplàvakam ||2||

__________________________________________________________

BhG 2.3

klaibyaü mà sma gamaþ pàrtha naitat tvayy upapadyate |
kùudraü hçdaya-daurbalyaü tyaktvottiùñha paraütapa ||3||

÷rãdharaþ : klaibyaü mà sma gama iti | tasmàt he pàrtha ! klaibyaü kàtaryaü mà sma gamaþ | na pràpnuhi | yatas tvayi etan nopapadyate yogyaü na bhavati | kùudraü tucchaü hçdaya-daurbalyaü kàtaryaü yuddhàya uttiùñha, he parantapa ÷atru-tàpana ! ||3||

madhusådanaþ : nanu bandhu-senàvekùaõa-jàtenàdhairyeõa dhanur api dhàrayitum a÷aknuvatà mayà kiü kartuü ÷akyam ity ata àha klaibyam iti | klaibyaü klãb-bhàvam adhairyam ojas-teja-àdi-bhaïga-råpaü mà sma gamo mà gà | he pàrtha pçthà-tanaya! pçthayà deva-prasàda-labdhe tat-tanaya-màtre vãryàti÷ayasya prasiddhatvàt pçthà-tanayatvena tvaü klaibyàyogya ity arthaþ | arjunatvenàpi tad-ayogyatvam àha naitad iti | tvayi arjune sàkùàn-mahe÷vareõàpi saha kçtàhave prakhyàta-mahà-prabhàve nopapadyate na yujyata etat-klaibyam ity asàdhàraõyena tad-ayogyatva-nirde÷aþ |

nanu na ca ÷aknomy avasthàtuü bhramatãva ca me manaþ iti pårvam eva mayoktam ity à÷aïkyàha kùudram iti | hçdaya-daurbalyaü manaso bhramaõàdi-råpam adhairyaü kùudratva-kàraõatvàt kùudraü sunirasanaü và tyaktvà vivekenàpanãyottiùñha yuddhàya sajjo bhava | he parantapa ! paraü ÷atruü tàpayatãti tathà saübodhyate hetu-garbham ||3||

vi÷vanàthaþ : klaibyaü klãb-dharmaü kàtaryam | he pàrtheti tvaü pçthà-putraþ sann api gacchasi | tasmàn mà sma gamaþ, mà pràpnuhi, anyasmin kùatra-bandhau varam idam upapadyatàm, tvayi mat-sakhau tu nopayujyate | 

nanv idaü ÷auryàbhàva-lakùaõaü klaibyaü mà ÷aïkiùñhàþ | kintu bhãùma-droõàdi-guruùu dharma-dçùñyà viveko 'yaü dhàrtaràùñreùu tu durbaleùu mad-astràghàtam àsàdya martum udyateùu dayaiveyam iti tatràha kùudram iti | naite tava viveka-daye, kintu ÷oka-mohàv eva | tau ca manaso daurbalya-vya¤jakau | tasmàt hçdaya-daurbalyam idaü tyaktvà uttiùñha | he parantapa ! paràn ÷atrån tàpayan yudhyasva ||3||

baladevaþ : nanu bandhu-kùayàdhyavasàya-doùàt prakampitena mayà kiü bhàvyam iti cet tatràha klaibyam iti | he pàrtha ! devaràja-prasàdàt pçthàyàm utpanna ! klaibyaü kàtaryaü mà sma gamaþ pràpnuhi | tvayi vi÷va-vijetari mat-sakhe 'rjune kùatra-bandhàv ivaitad ãdç÷aü klaibyaü nopayujyate | 

nanu na me ÷auryàbhàva-råpaü klaibyaü kintu bhãùmàdiùu påjyeùu dharma-buddhyà viveko 'yaü duryodhanàdiùu bhràtçùu mac-chastra-prahàreõa mariùyatsu kçpeyam iti cet tatràha kùudram iti | naite tava viveka-kçpe, kintu kùudraü laghiùñhaü hçdaya-daurbalyam eva | tasmàt tat tyaktvà yuddhàyottiùñha sajjãbhava | he parantapa ! ÷atru-tàpaneti ÷atru-hàsa-pàtratàü mà gàþ ||3||

__________________________________________________________

BhG 2.4

arjuna uvàca
kathaü bhãùmam ahaü saükhye droõaü ca madhusådana |
iùubhiþ pratiyotsyàmi påjàrhàv arisådana ||4||

÷rãdharaþ : nàhaü kàtaratvena yuddhàt uparato 'smi, kintu yuddhasya anyàyyatvàd adharmyatvàc cety àha arjuna uvàca katham iti | bhãùma-droõau påjàrhau påjàyàm arho yogyau tau prati katham ahaü yotsyàmi, tatràpi iùubhiþ yatra vàcàpi yotsyàmãti vaktum anucitaü tatra bàõaiþ kathaü yotsyàmãty arthaþ | he ari-sådana ÷atru-mardana ||4||

madhusådanaþ : nanu nàyaü svadharmasya tyàgaþ ÷oka-mohàdi-va÷àt kintu dharatvàbhàvàd adharmatvàc càsya yuddhasya tyàgo mayà kriyata iti bhagavad-abhipràyam apratipadyamànasyàrjunasyàbhipràyam avatàrayati katham iti | bhãùmaü pitàmahaü droõàm càcàryaü saïkhye raõa iùubhiþ sàyakaiþ pratiyotsyàmi prahariùyàmi katham ? na kathaücid apãty arthaþ | yatas tau påjàrhau kusumàdibhir arcana-yogyau | påjàrhàbhyàü saha krãóà-sthàne 'pi vàcàpi harùa-phalam api lãlà-yuddham anucitaü kiü punar yuddha-bhåmau ÷araiþ pràõa-tyàga-phalakaü praharaõam ity arthaþ |

madhusådanàrisådaneti sambodhana-dvayaü ÷oka-vyàkulatvena pårvàpara-paràmar÷a-vaikalyàt | ato na madhusådanàrisådanety asyàrthasya punar uktatvaü doùaþ | yuddha-màtram api yatra nocitaü dåre tatra vadha iti pratiyotsyàmãty anena såcitam |

athavà påjàrhau kathaü pratiyotsyàmi | påjàrhayor eva vivaraõaü bhãùmaü droõaü ceti | dvau bràhmaõau bhojaya deva-dattaü yaj¤a-dattaü cetivat sambandhaþ | ayaü bhàvaþ - duryodhanàdayo nàpuraskçtya bhãùma-droõau yuddhàya sajjãbhavanti | tatra tàbhyàü saha yuddhaü na tàvad dharmaþ påjàdivad avihitatvàt | na càyam aniùiddhatvàd adharmo 'pi na bhavatãti vàcyam | guruü huïkçtya tvaükçtya ity àdinà ÷abda-màtreõàpi guru-droho yadàniùña-phalatva-pradar÷anena niùiddhas tadà kiü vàcyaü tàbhyàü saha saïgràmasyàdharmatve niùiddhatve ceti ||4||

vi÷vanàthaþ : nanu pratibadhnàti hi ÷reyaþ påjya-påjà-vyatikramaþ iti dharma-÷àstram | ato 'haü yuddhàn nivarta ity àha katham iti | pratiyotsyàmi pratiyotsye | nanv etau yudhyete tarhy anayoþ pratiyoddhà bhavituü tvaü kiü na ÷aknoùi ? satyaü na ÷aknomy evety àha påjàrhàv iti | anayo÷ caraõeùu bhaktyà kusumàny eva dàtum arhàmi na tu krodhena tãkùõa-÷aràn iti bhàvaþ | bho vayasya kçùõa tvam api ÷atrån eva yuddhe haüsi, na tu sandãpaniü sva-guruü, nàpi bandhån yadån ity àha he madhusådaneti | nanu màdhavo yadava eva | tatràha he arisådana ! madhur nàma daityo yas tavàrir iti bravãmãti ||4||

baladevaþ : nanu bhãùmàdiùu pratiyoddhçùu satsu tvayà kathaü na yoddhavyam | àhåto na nivarteta iti yuddha-vidhànàc ca kùatriyasyeti cet tatràha katham iti | bhãùmaü pitàmahaü droõaü ca vidyà-gurum | iùubhiþ kathaü yotsye ? yad imau påjàrhau puùpàdibhir abhyarcyau, parihàsa-vàgbhir api yàbhyàü yuddhaü na yuktam | tàbhyàü saheùubhis tat kathaü yujyeta ? pratibadhnàti hi ÷reyaþ påjya- påjya-påjà-vyatikramaþ iti smçte÷ ca | madhusådanàrisådaneti sambodhana-punar-uktiþ | ÷okàkulasya pårvottarànusandhi-virahàt | tad-bhàva÷ ca tvam api ÷atrån eva yuddhe nihaüsi na tågrasena-sàndãpany-àdãn
påjyàn iti ||4||

__________________________________________________________

BhG 2.5

gurån ahatvà hi mahànubhàvà¤
÷reyo bhoktuü bhaikùyam apãha loke |
hatvàrtha-kàmàüs tu gurån ihaiva
bhu¤jãya bhogàn rudhira-pradigdhàn ||5||

÷rãdharaþ : tarhi tàn ahatvà tava deha-yàtràpi na syàd iti cet, tatràha gurån iti | gurån droõàcàryàdãn ahatvà para-loka-viruddhaü guru-vadham akçtvà iha-loke bhaikùyaü bhikùànnam api bhoktuü ÷reya ucitam | vipakùe tu na kevalaü paratra duþkhaü, kintu ihaiva ca naraka-duþkham anubhaveyam ity àha hatveti | gurån hatvà ihaiva tu rudhireõa pradigdhàn prakarùeõa liptàn artha-kàmàtmakàn bhogàn ahaü bhu¤jãya a÷nãyàm | yad và artha-kàmàn iti guråõàü vi÷eùaõam | artha-tçùõàkulatvàd ete tàvad yuddhàn na nivarteran tasmàd etad vadhaþ prasajyetaivety arthaþ | tathà ca yudhiùñhiraü prati bhãùmeõoktaü -


arthasya puruùo dàso dàsas tv artho na kasyacit |
iti satyaü mahàràja baddho 'smy arthena kauravaiþ || iti [üBh 6.41.36] ||5||

madhusådanaþ : nanu bhãùma-droõayoþ påjàrhatvaü gurutvenaiva, evam anyeùàm api kçpàdãnàü, na ca teùàü gurutvena svãkàraþ sàmpratam ucitaþ -

guror apy avaliptasya kàryàkàryam ajànataþ |
utpathapratipannasya parityàgo vidhãyate || [übh 5.178.24] 

iti smçteþ | tasmàd eùàü yuddha-garveõàvaliptànàm anyàya-ràjya-grahaõena ÷iùya-droheõa ca kàryàkàrya-viveka-÷ånyànàm utpatha-niùñhànàü vadha eva ÷reyàn ity à÷aïkyàha gurån iti | 

gurån ahatvà para-lokas tàvad asty eva | asmiüs tu loke tair hçta-ràjyànàü no nçpàdãnàü niùiddhaü bhaikùam api bhoktuü ÷reyaþ pra÷asyataram ucitaü na tu tad-vadhena ràjyam api ÷reya iti dharme 'pi yuddhe vçtti-màtra-phalatvaü gçhãtvà pàpam àropya vrate |

nanv avaliptatvàdinà teùàü gurutvàbhàva ukta ity à÷aïkyàha mahànubhàvàn iti | mahànubhàvaþ ÷rutàdhyayana-tapa-àcàràdi-nibandhanaþ prabhàvo yeùàü tàn | tathà ca kàla-kàmàdayo 'pi yair va÷ãkçtàs teùàü puõyàti÷aya-÷àlinàü nàvaliptatvàdi-kùudra-pàpma-saü÷leùa ity arthaþ | himahànubhàvàn ity ekaü và padam | himaü jàóyam apahantãti himahà àdityo 'gnir và tasyaivànubhàvaþ sàmarthyaü yeùàü tàn | tathà càtitejasvitvàt teùàm avaliptatvàdi-doùo nàsty eva |

dharma-vyatikramo dçùña ã÷varàõàü ca sàhasam |
tejãyasàü na doùàya vahneþ sarva-bhujo yathà || [BhP 10.33.30]

nanu yadàrtha-lubdhàþ santo yuddhe pravçttàs tadaiùàü vikrãtàtmanàü kutastyaü pårvoktaü màhàtmyaü, tathà coktaü bhãùmeõa yudhiùñhiraü prati -

arthasya puruùo dàso dàsas tv artho na kasyacit |
iti satyaü mahàràja baddho 'smy arthena kauravaiþ || [üBh 6.41.36]

ity à÷aïkyàha hatveti | artha-lubdhà api te mad-apekùayà guravo bhavanty eveti punar guru-grahaõenoktam | tu-÷abdo 'py arthe ãdç÷àn api gurån hatvà bhogàn eva bhu¤jãya na tu mokùaü labheya | bhujyanta iti bhogà viùayàþ karmaõi gha¤ | te ca bhogà ihaiva na para-loke | ihàpi ca rudhira-pradigdhà ivàpaya÷o-vyàptatvenàtyanta-jugupsità ity arthaþ | yadehàpy evaü tadà para-loka-duþkhaü kiyad varõanãyam iti bhàvaþ | 

athavà gurån hatvàrtha-kàmàtmakàn bhogàn eva bhu¤jãya na tu dharma-mokùàv ity artha-kàma-padasya bhoga-vi÷eùaõatayà vyàkhyànàntaraü draùñavyam ||5||

vi÷vanàthaþ : nanv evaü te yadi svaràjye 'smin nàsti jighçkùà, tarhi kayà vçttyà jãviùyasãty atràha gurån ahatveti | guru-vadham akçtvà bhaikùyaü kùatriyair vigãtam api bhikùànnam api bhoktuü ÷reyaþ | aihika-durya÷o-làbhe 'pi pàratrikam amaïgalaü tu naiva syàd iti bhàvaþ | na caiva guravo 'valiptàþ kàryàkàryam ajànanta÷ càdhàrmika-duryodhanàdy-anugatàs tyàjyà eva | yad uktaü - 

guror apy avaliptasya kàryàkàryam ajànataþ |
utpatha-pratipannasya parityàgo vidhãyate || [übh 5.178.24] iti vàcyam |

ity àha - mahànubhàvàn iti | kàla-kàmàdayo 'pi yair va÷ãkçtàs teùàü bhãùmàdãnàü kutas tad-doùa-sambhava iti bhàvaþ | nanu -

arthasya puruùo dàso dàsas tv artho na kasyacit |
iti satyaü mahàràja baddho 'smy arthena kauravaiþ || [üBh 6.41.36]

iti yudhiùñhiraü prati bhãùmeõaivoktam ataþ sàmpratam artha-kàmatvàd eteùàü mahànubhàvatvaü pràktanaü vigalitam ? satyam, tad apy etàn hatavato mama duþkham eva syàd ity àha artha-kàmànartha-lubdhàn apy etàn kurån hatvàhaü bhogàn bhu¤jãya kintv eteùàü rudhireõa pradigdhàn praliptàn eva | ayam arthaþ - eteùàm artha-lubdhatve 'pi mad-gurutvam asty eva, ataevaitad-vadhe sati guru-drohiõo mama khalu bhogo duùkçti-mi÷raþ syàd iti ||5||

baladevaþ : nanu svaràjye spçhà cet tava nàsti tarhi deha-yàtrà và kathaü setsyatãti cet tatràha gurån iti | gurån ahatvà guru-vadham akçtvà sthitasya me bhaikùyànnaü kùatriyàõàü nindyam api bhoktuü ÷reyaþ pra÷astataram | aihika-durya÷o-hetutve 'pi para-lokàvighàtitvàt | 

nanv ete bhãùmàdayo guravo 'pi yuddha-garvàvalepàt chadmanà yuùmad-ràjyàpahàraü yuùmad-drohaü ca kurvatàü duryodhanàdãnàü saüsargeõa kàryàkàrya-viveka-virahàc ca samprati tyàjyà eva- 

guror apy avaliptasya kàryàkàryam ajànataþ |
utpathapratipannasya parityàgo vidhãyate || [übh 5.178.24] iti smçteþ |

iti cet tatràha - mahànubhàvàn iti | mahàn sarvotkçùño 'nubhàvo vedàdhyayana-brahmacaryàdi-hetukaþ prabhàvo yeùàü tàn | kàla-kàmàdayo 'pi yad-va÷yàs teùàü tad-doùa-sambandho neti bhàvaþ | 

nanu -
arthasya puruùo dàso dàsas tv artho na kasyacit |
iti satyaü mahàràja baddho 'smy arthena kauravaiþ || [üBh 6.41.36]

iti bhãùmokter artha-lobhena vikrãtàtmanàü teùàü kuto mahànubhàvatà ? tato yuddhe hantavyàs te iti cet tatràha hatvàrtha-kàmàn iti | artha-kàmàn api gurån hatvàham ihaiva loke bhogàn bhu¤jãya, na tu para-loke | tàü÷ ca rudhira-pradigdhàn tad-rudhira-mi÷ràn eva, na tu ÷uddhàn bhu¤jãya tad-dhiüsayà tal-làbhàt | tathà ca yuddha-garvàvalepàdi-mattve 'pi teùàü mad-gurutvam asty eveti punar guru-grahaõena såcyate ||5||

__________________________________________________________

BhG 2.6

na caitad vidmaþ kataran no garãyo
yad và jayema yadi và no jayeyuþ |
yàn eva hatvà na jijãviùàmas
te 'vasthitàþ pramukhe dhàrtaràùñràþ ||6||

÷rãdharaþ : kiü ca yadyapy adharmam aïgãkariùyàmaþ tathàpi kim asmàkaü jayaþ paràjayo và garãyàn bhaved iti na j¤àyata ity àha na ced ity àdi | etad dvayor madhye no 'smàkaü katarat kiü nàma garãyo 'dhikataraü bhaviùyatãti na vidmaþ | tad eva dvayaü dar÷ayati | yad và etàn vayaü jayema jeùyàmaþ yadi và no 'smàn ete jayeyuþ jeùyantãti | jayo 'pi kiü càsmàkaü katarat jaya-paràjayayor madhye kiü khalu garãyo 'dhikataraü bhaviùyati etan na vidmaþ | tad eva pakùa-dvayaü dar÷ayati etàn vayaü jayema, no 'smàn và ete jayeyur iti | kiü
ca jayo 'py asmàkaü phalataþ paràjaya evety àha yàn eveti ||6||

madhusådanaþ : nanu bhikùà÷anasya kùatriyaü prati niùiddhatvàd yuddhasya ca vihitatvàt svadharmatvena yuddham eva tatra ÷reyaskaram ity à÷aïkyàha na caitad iti | etad api na jànãmo bhaikùa-yuddhayor madhye kataran no 'smàkaü garãyaþ ÷reùñham | kiü bhaikùaü hiüsà-÷ånyatvàd uta yuddhaü svadharmatvàd iti | idaü ca na vidma àrabdhe 'pi yuddhe yad và vayaü jayemàti÷ayãmahi yadi và no 'smàn jayeyur dhàrtaràùñràþ | ubhayoþ sàmya-pakùo 'py arthàd boddhavyaþ | 

kiü ca jàto 'pi jayo naþ phalataþ paràjaya eva | yato yàn bandhån hatvà jãvitum api vayaü necchàmaþ kiü punar viùayànupabhoktum ? ta evàvasthitàþ saümukhe dhàrtaràùñrà dhçtaràùñra-sambandhino bhãùma-droõàdayaþ sarve 'pi | tasmàd bhaikùàd yuddhasya ÷reùñhatvaü na siddham ity arthaþ | 

tad evaü pràktanena granthena saüsàra-doùa-niråpaõàd adhikàri-vi÷eùaõàny uktàni | tatra na ca ÷reyo 'nupa÷yàmi hatvà svajanam àhave ity atra raõe hatasya parivràñ-samàna-yoga-kùematvokteþ anyac chreyo 'nyad utaiva preyaþ [KañhU 2.1] ity àdi-÷ruti-siddhaü ÷reyo mokùàkhyam upanyastam | arthàc ca tad itarad a÷reya iti nityànitya-vastu-viveko dar÷itaþ, na kàïkùe vijayaü kçùõety [Gãtà 1.32] atraihika-phala-viràgaþ | api trailokya-ràjyasya [Gãtà 1.35] hetor ity atra pàralaukika-phala-viràgaþ | narake niyataü vàsa [Gãtà 1.44] ity atra sthåla-dehàtirikta àtmà, kiü no ràjyena [Gãtà 1.32] iti vyàkhyàta-vartmanà ÷amaþ | kiü bhogair [Gãtà 1.32] iti damaþ
| yadyapy ete na pa÷yanti [Gãtà 1.38] ity atra nirlobhatà | tan me kùemataraü bhaved [Gãtà 1.46] ity atra titikùà | iti prathamàdhyàyàrthaþ saünyàsa-sàdhana-såcanam | asmiüs tv adhyàye ÷reyo bhoktuü bhaikùam api [Gãtà 2.5] ity atra bhikùà-caryopalakùitaþ saünyàsaþ pratipàditaþ ||6||

vi÷vanàthaþ : kiü ca guru-drohe pravçttasyàpi mama jayaþ paràjayo và bhaved ity api na j¤àyata ity àha na caitad ity àdi | tathàpi no 'smàkaü katarat jaya-paràjayayor madhye kiü khalu garãyo 'dhikataraü bhaviùyati etan na vidmaþ | tad eva pakùa-dvayaü dar÷ayati -- etàn vayaü jayema, no 'smàn và ete jayeyur iti | kiü ca jayo 'py asmàkaü phalataþ paràjaya evety àha yàn eveti ||6||

baladevaþ : nanu bhaikùa-bhojanaü kùatriyasya vigarhitaü, yuddhaü ca sva-dharmaü vijànann api vibhàùase iti cet tatràha na caitad iti | etad vayaü na vidmaþ | bhaikùya-yuddhayor madhye no 'smàkaü katarad garãyaþ pra÷astataram | hiüsà-virahàd bhaikùaü garãyaþ svadharmatvàd yuddhaü veti, etac ca na vidmaþ | samàrabdhe yuddhe vayaü dhàrtaràùñràn jayema te và no 'smàn jayeyur iti |

nanu mahà-vikramiõàü dharmiùñhànàü ca bhavatàm eva vijayo bhàvãti cet tatràha yàn eveti | yàn dhàrtaràùñràn bhãùmàdãn sarvàn | na jijãviùàmo jãvitum api necchàmaþ kiü punar bhogàn bhoktum ity arthaþ | tathà ca vijayo 'py asmàkaü phalataþ paràjaya eveti | tasmàd yuddhasya bhaikùàd garãyas tvam aprasiddham iti | evam etàvatà granthena tasmàd evaüvic chànta-dànta uparatas titikùuþ ÷raddhànvito bhåtvàtmany evàtmànaü pa÷yet iti ÷ruti-prasiddham arjunasya j¤ànàdhikàritvaü dar÷itam | tatra kiü no ràjyena [Gãtà 1.32] iti ÷ama-damau | api trailokya-ràjyasya [Gãtà 1.35] ity aihika-pàratrika-bhogopekùà-lakùaõà uparatiþ
| bhaikùaü bhoktuü ÷reya iti dvandva-sahiùõutva-lakùaõà titikùà | guru-vàkya-dçóha-vi÷vàsa-lakùaõà ÷raddhà tåttara-vàkye vyaktãbhaviùyati, na khalu ÷amàdi-÷ånyasya j¤àne 'sty adhikàraþ païgàder iva karmaõãti ||6||

__________________________________________________________

BhG 2.7

kàrpaõya-doùopahata-svabhàvaþ
pçcchàmi tvàü dharma-saümåóha-cetàþ |
yac chreyaþ syàn ni÷citaü bråhi tan me
÷iùyas te 'haü ÷àdhi màü tvàü prapannam ||7||

÷rãdharaþ : upade÷a-grahaõe svàdhikàraü såcayati kàrpaõyety àdi | arthàt kàrpaõya-doùopahata-svabhàvaþ etàn hatvà kathaü jãviùyàma iti kàrpaõyaü dosa÷ ca svakula-kùaya-kçtaþ, tàbhyàm upahato 'bhibhåtaþ svabhàvaþ ÷auryàdi-lakùaõo yasya so 'haü tvàü pçcchàmi, tathà dharme saümåóhaü ceto yasya saþ | yuddhaü tyaktvà bhikùàñanam api kùatriyasya dharmo 'dharmo veti sandigdha-cittaþ sann ity arthaþ | ato me yan ni÷citaü ÷reyaþ yuktaü syàt tad bråhi | kiü ca te 'haü ÷iùyaþ ÷àsanàrhaþ
| atas tvàü prapannaü ÷araõàgataü màü ÷àdhi ÷ikùaya ||7||

madhusådanaþ : guråpasadanam idànãü pratipàdyate samadhigata-saüsàra-doùa-jàtasyàtitaràü nirviõõasya vidhivad gurum upasannasyaiva vidyà-grahaõe 'dhikàràt | tad evaü bhãùmàdi-saükaña-va÷àt | vyutthàyàtha bhikùàcaryaü caranti [BAU 3.5.1] iti ÷ruti-siddha-bhikùà-carye 'rjunasyàbhilàùaü pradar÷ya vidhivad guråpasattim api tat-saïkaña-vyàjenaiva dar÷ayati kàrpaõyeti | 

yaþ svalpàm api citta-kùatiü na kùamate sa kçpaõa iti loke prasiddhaþ | tad-vidhatvàd akhilo 'nàtma-vid apràpta-puruùàrthatayà kçpaõo bhavati | yo và etad akùaram gàrgy aviditvà asmàl lokàt praiti sa kçpaõa [BAU 3.8.10] iti ÷ruteþ | tasya bhàvaþ kàrpaõyam anàtmàdhyàsavattvaü tan-nimitto 'smin janmany eta eva madãyàs teùu hateùu kiü jãvitenety abhinive÷a-råpo mamatà-lakùaõo doùas tenopahatas tiraskçtaþ svabhàvaþ kùàtro yuddhodyoga-lakùaõo yasya sa tathà | dharme viùaye nirõàyaka-pramàõaàdar÷anàt saümåóhaü kim eteùàü vadho dharmaþ kim etat-paripàlanaü
dharmaþ | tathà kiü pçthvã-paripàlanaü dharmaþ kiü và yathàvasthito 'raõya-nivàsa eva dharma ity àdi-saü÷ayair vyàptaü ceto yasya sa tathà | na caitad vidmaþ kataran no garãya ity atra vyàkhyàtam etat | evaüvidhaþ sann ahaü tvà tvàm idànãü pçcchàmi ÷reya ity anuùaïgaþ |

ato yan ni÷citam aikàntikam àtyantikaü ca ÷reyaþ parama-pumartha-bhåtaü phalaü syàt tan me mahyaü bråhi | sàdhanànantaram ava÷yambhàvitvam aikàntikatavaü, jàtasyàvinà÷a àtyantikatvam | yathà hy auùadhe kçte kadàcid roga-nivçttir na bhaved api jàtàpi ca roga-nivçttiþ punar api rogotpattyà vinà÷yate | evaü kçte 'pi yàge pratibandha-va÷àt svargo na bhaved api jàto 'pi svargo duþkhàkrànto na÷yati ceti naikàntikatvam àtyantikatvaü và tayoþ | tad uktam -

duþkha-trayàbhighàtàj jij¤àsà tad-apaghàtake hetau |
dçùñe sàpàrthà cen naikàntàtyantato 'bhàvàt || (Sa.K. 1) iti |
dçùñavad ànu÷ravikaþ sa hy avai÷uddhi-kùayàti÷aya-yuktaþ |
tad-viparãtaþ ÷reyàn vyaktàvyaktaj¤a-vij¤ànàt || (Sa.K. 1) iti |

nanu tvaü mama sakhà na tu ÷iùyo 'ta àha ÷iùyas te 'ham iti | tvad-anu÷àsanayogyatvàd ahaü tava ÷iùya eva bhavàmi na sakhà nyåna-j¤ànatvàt | atas tvàü prapannaü ÷araõàgataü màü ÷àdhi ÷ikùaya karuõayà na tv a÷iùyatva-÷aïkayopekùaõãyo 'ham ity arthaþ | etena - tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet samit-pàõiþ ÷rotriyaü brahma-niùñham [üuõóU 1.2.11], bhçgur vai vàruõiþ | varuõaü pitaram upasasàra | adhãhi bhagavo brahmeti [TaittU 3.1] ity àdi-guråpasatti-pratipàdakaþ ÷ruty-artho dar÷itaþ ||7||

vi÷vanàthaþ : nanu tarhi sopapattikaü ÷àstràrthaü tvam eva bruvàõaþ kùatriyo bhåtvà bhikùàñanaü ni÷cinoùi tarhy alaü mad-uktyeti tatràha kàrpaõyeti | svàbhàvikasya ÷auryasya tyàga eva me kàrpaõyam | dharmasya såkùmà gatir ity ato dharma-vyavasthàyàm apy ahaü måóha-buddhir evàsmi | atas tvam eva ni÷citya ÷reyo bråhi | 

nanu mad-vàcas tvaü paõóata-mànitvena khaõóayasi cet, kathaü bråyàm ? tatràha ÷iùyas te 'ham asmi | nàtaü paraü vçthà khaõóayàmãti bhàvaþ ||7||
baladevaþ : atha tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet samit-pàõiþ ÷rotriyaü brahma-niùñham [üuõóU 1.2.11], àcàryavàn puruùo veda [Chà 6.14.2] ity àdi ÷ruti-siddhàü guråpasattiü dar÷ayati kàrpaõyeti | yo và etad akùaram gàrgy aviditvà asmàl lokàt praiti sa kçpaõa [BAU 3.8.10] iti ÷ravaõàd abrahmavittvaü kàrpaõyam | tena hetunà yo doùo yàn eva hatveti bandhu-vargam amatàlakùaõas tenopahata-svabhàvo yuddha-spçhà-lakùaõaþ svadharmo yasya saþ | dharme saümåóhaü kùatriyasya me yuddhaü svadharmas tad vihàya bhikùàñanaü vety evaü sandihànaü ceto yasya saþ
| ãdç÷aþ sann ahaü tvàm idànãü pçcchàmi - tasmàn ni÷citaü ekàntikaü àtyantikaü yan me ÷reyaþ syàt tat tvaü bråhi | sàdhanottaram ava÷yaübhàvitvaü aikàntikatvaü, bhåtasyàvinà÷itvaü àtyantikatvam | 

nanu ÷araõàgatasyopade÷aþ tad vij¤ànàrthaü sa gurum evàbhigacchet ity àdi-÷ruteþ | sakhàyaü tvàü katham upadi÷àmãti cet tatràha ÷iùyas te 'ham iti | ÷àdhi ÷ikùaya ||7||

__________________________________________________________

BhG 2.8

na hi prapa÷yàmi mamàpanudyàd
yac chokam ucchoùaõam indriyàõàm |
avàpya bhåmàv asapatnam çddhaü
ràjyaü suràõàm api càdhipatyam ||8||
÷rãdharaþ : tvam eva vicàrya yad yuktaü tat kurv iti cet, tatràha na hi prapa÷yàmãti | indriyàõàm ucchoùaõam ati÷oùaõa-karaü madãyaü ÷okaü yat karma apanudyàt apanayet tad ahaü na prapa÷yàmãti | yadyapi bhåmau niùkaõñakaü samçddhaü ràjyaü pràpsyàmi | tathà surendratvam api yadi pràpsyàmi evam abhãùñaü tat tat sarvam avàpyàpi ÷okàpanodanopàyaü na prapa÷yàmãty anvayaþ ||8||

madhusådanaþ : nanu svayam eva tvaü ÷reyo vicàraya ÷ruta-sampanno 'si kiü para-÷iùyatvenety ata àha nahãti | yac-chreyaþ pràptaü sat-kartç mama ÷okam apanudyàd apanuden nivàrayet tan na pa÷yàmi hi yasmàt tasmàn màü ÷àdhãti so 'haü bhagavaþ ÷ocàmi taü mà bhagavठchokasya pàraü tàrayatu [ChàU 7.1.3] iti ÷ruty-artho dar÷itaþ | ÷okànapanode ko doùa ity à÷aïkya tad-vi÷eùaõam àha indriyàõàm ucchoùaõam iti | sarvadà santàpa-karam ity arthaþ |

nanu yuddhe prayatamànasya tava ÷oka-nivçttir bhaviùyati jeùyasi cet tadà ràjya-pràptyà dvàv etau puruùau loke ity àdi-dharma-÷àstràd ity à÷aïkyàha avàpyety àdinà | ÷atru-varjitaü sasyàdi-sampannaü ca ràjyaü tathà suràõàm àdhipatyaü hiraõyagarbhatva-paryantam ai÷varyam avàpya sthitasyàpi mama yac chokam apanudyàt tan na pa÷yàmãty anvayaþ | tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyata evam evàmutra puõya-jito lokaþ kùãyate [Chà 8.1.6] iti ÷ruteþ | yat-kçtakaü tad-anityam ity anumànàt pratyakùeõàpy aihikànàü vinà÷a-dar÷anàc ca naihika àmutriko và bhogaþ ÷oka-nivartakaþ kintu sva-sattà-kàle 'pi bhoga-pàratantryàdinà vinà÷a-kàle 'pi vicchedàc choka-janaka
eveti na yuddhaü ÷oka-nivçttaye 'nuùñheyam ity arthaþ | etenehàmutra-bhoga-viràgo 'dhikàri-vi÷eùaõatvena dar÷itaþ ||8||

vi÷vanàthaþ : nanu mayi tava sakhya-bhàva eva, na tu gauravam | atas tvàü katham ahaü ÷iùyaü karomi ? tasmàd yatra tava gauravaü taü kam api dvaipàyanàdikaü prapadyasva ity ata àha na hãti | mama ÷okam apanudyàt dårãkuryàd evaü janaü na prakarùeõa pa÷yàmi trijagaty ekaü tvàü vinà | svasmàd adhika-buddhimantaü bçhaspatim api na jànàmãty ataþ ÷okàrta eva khalu kaü prapadyeya iti bhàvaþ | yad yataþ ÷okàd indriyàõàm ucchoùaõaü mahà-nidàghàt kùudra-sarasàm iva utkarùeõa ÷oùo bhavati |

nanu tarhi sàmprataü tvaü ÷okàrta eva khalu yudhyasva | tata÷ caitàn jitvà ràjyaü pràtavatas tava ràjya-bhogàbhinive÷enaiva ÷oko 'payàsyatãty àha avàpyeti | bhåmau niùkaõñakaü ràjyaü svarge suràõàm àdhipatyaü và pràpyàpi sthitasya mamendriyàõàm etad ucchoùaõam evety arthaþ ||8||

baladevaþ : nanu tvaü ÷àstraj¤o 'si sva-hitaü vicàryànutiùñha, sakhyur me ÷iùyaþ kathaü bhaver iti cet tatràha na hãti | yat karma mama ÷okam apanudyàd dårãkuryàt tad ahaü na prapa÷yàmi | ÷okaü vi÷inaùñi - indriyàõàm ucchoùaõam iti | tasmàc choka-vinà÷àya tvàü prapanno 'smãti | itthaü ca so 'haü bhagavaþ ÷ocàmi taü màü bhavàn ÷okasya pàraü tàrayatu iti ÷ruty-artho dar÷itaþ | 

nanu tvam adhunà ÷okàkulaþ prapadyase yuddhàt sukha-samçddhi-làbhe vi÷oko bhaviùyasãti cet tatràha avàpyeti | yadi yuddhe vijayã syàü tadà bhåmàv asapatnaü niùkaõñakaü ràjyaü pràpya yadi ca tatra hataþ syàü tadà svarge suràõàm àdhipatyaü pràpya sthitasya me vi÷okatvaü na bhaved ity arthaþ | tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyata evam evàmutra puõya-jito lokaþ kùãyate [ChàU 8.1.6] iti ÷ruter naihikaü pàratrikaü và yuddha-labdhaü sukhaü ÷okàpahaü tasmàt tàdç÷am eva ÷reyastvaü bråhãti na yuddhaü ÷oka-haram ||8||


__________________________________________________________

BhG 2.9

saüjaya uvàca
evam uktvà hçùãke÷aü guóàke÷aþ parantapaþ |
na yotsya iti govindam uktvà tåùõãü babhåva ha ||9||

÷rãdharaþ : evam uktvàrjunaþ kiü kçtavàn ity apekùàyàü sa¤jaya uvàca evam ity àdi | spaùñàrthaþ ||9||

madhusådanaþ : tad-anantaram arjunaþ kiü kçtavàn iti dhçtaràùñràkàïkùàyàü sa¤jaya uvàca evam ity àdi | guóàke÷o jitàlasyaþ parantapaþ ÷atru-tàpano 'rjuno hçùãke÷aü sarvendriya-pravartakatvenàntaryàmiõaü govindaü gàü veda-lakùaõàü vàõãü vindatãti vyutpattyà sarva-vedopàdànatvena sarvaj¤am àdàv evaü kathaü bhãùmam ahaü saïkhya ity àdinà yuddha-svaråpàyogyatàm uktvà tad-anantaraü na yotsya iti yuddha-phalàbhàvaü coktvà tåùõãü babhåva bàhyendriya-vyàpàrasya yuddhàrthaü pårvaü kçtasya nivçttyà nirvyàpàro jàta ity arthaþ
| svabhàvato jitàlasye sarva-÷atru-tàpane ca tasminn àgantukam àlasyam atàpakatvaü ca nàspadam àdhàsyatãti dyotayituü ha-÷abdaþ | govinda-hçùãke÷a-padàbhyàü sarvaj¤atva-sarva-÷aktitva-såcakàbhyàü bhagavatas tan-mohàpanodanam anàyàsa-sàdhyam iti såcitam ||9||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : tato 'rjunaþ kim akarod ity apekùàyàü sa¤jaya uvàca evam uktvety àdi | guóàke÷o hçùãke÷aü prati evaü na hi prapa÷yàmãty àdinà yuddhasya ÷okànivartakatvam uktvà parantapo 'pi govindaü sarva-vedaj¤aü prati na yotsye iti coktveti yojyam | tatra hçùãke÷atvàd buddhiü yuddhe pravartayiùyati | sarva-veda-vittvàd yuddhe sva-dharmatvaü gràhayiùyatãti vyajya dhçtaràùñra-hçdi saüjàtà sva-putra-ràjyà÷à nirasyate ||9||

__________________________________________________________

BhG 2.10

tam uvàca hçùãke÷aþ prahasann iva bhàrata |
senayor ubhayor madhye viùãdantam idaü vacaþ ||10||

÷rãdharaþ : tataþ kiü vçttam ity apekùàyàm àha tam uvàceti | prahasann iva prasanna-mukhaþ sann ity arthaþ ||10||

madhusådanaþ : evaü yuddham upekùitavaty apy arjune bhagavàn nopekùitavàn iti dhçtaràùñra-durà÷à-niràsàyà 'ha tam uvàceti | senayor ubhayor madhye yuddhodyamenàgatya tad-virodhinaü viùàdaü mohaü pràpnuvantaü tam arjunaü prahasann ivànucitàcàraõa-prakà÷anena lajjàmbudhau majjayann iva hçùãke÷aþ sarvàntaryàmã bhagavàn idaü vakùyamàõam a÷ocyàn ity àdi vacaþ parama-gambhãràrtham anucitàcaraõa-prakà÷akam uktavàn na tûpekùitavàn ity arthaþ | 

anucitàcaraõa-prakà÷anena lajjotpàdanaü prahàsaþ | lajjà ca duþkhàtmiketi dveùa-viùaya eva sa mukhyaþ | arjunasya tu bhagavat-kçpà-viùayatvàd anucitàcaraõa-prakà÷anasya ca vivekotpatti-hetutvàd eka-dalàbhàvena gauõa evàyaü prahàsa iti kathayitum iva-÷abdaþ | lajjàm utpàdayitum iva vivkam utpàdayitum arjunasyànucitàcaraõaü bhagavatà prakà÷yate | lajjotpattis tu nàntarãyakatayàstu màstu veti na vivakùiteti bhàvaþ | 

yadi hi yuddhàrambhàt pràg eva sthito yuddham upekùeta tadà nànucitaü kuryàt | mahatà saürambheõa tu yuddha-bhåmàv àgatya tad-upekùaõam atãvànucitam iti kathayituü senayor ity àdi-vi÷eùaõam | etac cà÷ocyànityàdau spaùñaü bhaviùyati ||10||

vi÷vanàthaþ : aho tvàpy etàvàn khalv aviveka iti sakhya-bhàvena taü prahasan anaucitya-prakà÷ena lajjàmbudhau nimajjayan iveti tadànãü ÷iùya-bhàvaü pràpte tasmin hàsyam anucitam ity adharoùñha-niku¤canena hàsyam àvçõvaü÷ cety arthaþ | hçùãke÷a iti pårvaü premàivàrjuna-vàï-niyamyo 'pi sàmpratam arjuna-hita-kàritvàt premõaivàrjuna-mano-niyantàpi bhavatãti bhàvaþ | senayor ubhayor madhe ity arjunasya viùàdo bhagavatà prabodha÷ ca ubhàbhyàü senàbhyàü sàmànyato dçùña eveti bhàvaþ ||10||

baladevaþ : vyaïgam arthaü prakà÷ayann àha tam uvàceti taü viùãdantam arjunaü prati hçùãke÷o bhagavàn a÷ocyàn ity àdikam atigambhãràrthaü vacanam uvàca | ahotavàpãdçg vivekaþ iti sakhya-bhàvena prahasan | anaucitya-bhàùitvena trapà-sindhau nimajjayan ity arthaþ | iveti tadaiva ÷iùyatàü pràpte tasmin hàsànaucityàdãùad adharollàsaü kurvann ity arthaþ | arjunasya viùàdo bhagavatà tasyopade÷a÷ ca sarva-sàkùika iti bodhayituü senayor ubhayor ity etat ||10||

__________________________________________________________

BhG 2.11

÷rã-bhagavàn uvàca
a÷ocyàn anva÷ocas tvaü praj¤à-vàdàü÷ ca bhàùase |
gatàsån agatàsåü÷ ca nànu÷ocanti paõóitàþ ||11||

÷rãdharaþ : dehàtmanor avivekàd asyaivaü ÷oko bhavatãti tad-viveka-dar÷anàrthaü ÷rã-bhagavàn uvàca a÷ocyàn ity àdi | ÷okasyàviùayã-bhåtàn eva bandhån tvam anva÷ocaþ anu÷ocitavàn asi dçùñvemàn svajanàn kçùõa ity àdinà | tatra kutas tvà ka÷malam idaü viùame samupasthitam ity àdinà mayà bodhito 'pi puna÷ ca praj¤àvatàü paõóitànàü vàdàn ÷abdàn kathaü bhãùmam ahaü saïkhye ity àdãn kevalaü bhàùase, na tu paõóito 'si, yataþ gatàsån gata-pràõàn bandhån agatàsåü÷ ca jãvato 'pi, bandhu-hãnà ete kathaü jãviùyantãti nànu÷ocanti paõóità vivekinaþ ||11||

madhusådanaþ : HERE

vi÷vanàthaþ : bho arjuna ! tavàyaü bandha-vadha-hetukaþ ÷oko bhrama-målaka eva, tathà kathaü bhãùmam ahaü saïkhye ity àdiko viveka÷ càpraj¤à-målaka evety àha a÷ocyàn ity àdi | a÷ocyàn ÷okànàrhàn eva tvam anva÷oco 'nu÷ocitavàn asi | tathà tvàü prabodhayantaü màü prati praj¤à-vàdàn praj¤àyàü satyàm eva ye vàdàþ kathaü bhãùmam ahaü saïkhye ity àdãni vàkyàni tàn bhàùase, na tu tava kàpi praj¤à vartate iti bhàvaþ | yataþ paõóitàþ praj¤àvanto gatàsån gatà niþsçtà bhavanty asavo yebhyas tàn sthåla-dehàn na ÷ocanti, teùàü na÷vara-bhàvatvàd iti bhàvaþ | agatàsån aniþsçta-pràõàn
såkùma-dehàn api na ÷ocanti, te hi mukteþ pårvaü na÷varà eva | ubhayeùàm api tathà tathà svabhàvasya duùpariharatvàt | mårkhàs tu pirtràdi-dehebhyaþ pràõeùu niþsçteùv eva ÷ocanti, såkùma-dehàüs tu na, te pràyaþ paricinvantyas atas tair alam | ete hi sarve bhãùmàdayaþ sthåla-såkùma-deha-sahità àtmàna eva | àtmanàü tu ityatvàt teùu ÷oka-pravçttir eva nàstãty atas tvayà yat pårvam artha-÷àstràt dharma-÷àstraü balavad ity uktaü tatra mayà tu dharma-÷àstràd api j¤àna-÷àstraü balavad ity ucyata iti bhàvaþ ||11||

baladevaþ : evaü arjune tåùõãü sthite tad-buddhim àkùipan bhagavàn àha a÷ocyàn iti | he arjuna ! a÷ocyàn ÷ocitum ayogyàn eva dhàrtaràùñràüs tvaü anva÷ocaþ ÷ocitavàn asi | tathà màü prati praj¤à-vàdàn praj¤àvatàm iva vacanàni dçùñvemaü svajanam ity àdãni, kathaü bhãùmam ity àdãni ca bhàùase, na ca te praj¤à-le÷o 'py astãti bhàvaþ | ye tu praj¤àvantas te gatàsån nirgata-pràõàn sthåla-dehàn, agatàsåü÷ cànirgata-pràõàn såkùma-dehàü÷ ca, ÷abdàd àtmana÷ ca na ÷ocanti | ayam arthaþ - ÷okaþ sthåla-dehànàü vinà÷itvàt, nàntyaþ såkùma-dehànàü
mukteþ pràg avainà÷itvàt tadvatàm àtmanàü tu ùaó-bhàva-vikàra-varjitànàü nityatvàn na ÷ocyàteti | dehàtma-svabhàva-vidàü na ko 'pi ÷oka-hetuþ | yad-artha-÷àstràd dharma-÷àstrasya balavattvam ucyate | tat kila tato 'pi balavatà j¤àna-÷àstreõa pratyucyate | tasmàd a÷ocye ÷ocya-bhramaþ pàmara-sàdhàraõaþ paõóitasya te na yogya iti bhàvaþ ||11||

__________________________________________________________

BhG 2.12

na tv evàhaü jàtu nàsaü na tvaü neme janàdhipàþ |
na caiva na bhaviùyàmaþ sarve vayam ataþ param ||12||

÷rãdharaþ : a÷ocyatve hetum àha na tv evàham iti | yathàhaü parame÷varo jàtu kadàcit lãlà-vigrahasyàvirbhàva-tirobhàvato nàsam iti tu naiva | api tv àsam eva anàditvàt | na ca tvaü nàsãþ nàbhåþ, api tv àsãr eva | ime và janàdhipà nçpà nàsann iti na, api tu àsann eva mad-aü÷atvàt | tathàtaþ param ita upary api na bhaviùyàmo na sthàsyàma iti ca naiva, api tu sthàsyàma eveti janma-maraõa-÷ånyatvàd a÷ocyà ity arthaþ ||12||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : athavà sakhe tvàm aham evaü pçcchàmi | kiü ca prãtyàspadasya maraõe dçùñe sati ÷oko jàyate, tatreha prãtyàspadam àtmà deho và ? sarveùàm eva bhåtànàü nçpa svàtmaiva vallabhaþ [BhP 10.14.57] iti ÷ukokter àtmaiva prãty-àspadam iti cet tarhi jãve÷vara-bhedena dvividhasyaivàtmano nityatvàd eva maraõàbhàvàd àtmà ÷okasya viùayo nety àha na tv evàham iti | ahaü paramàtmà jàtu kadàcid api pårvaü nàsam iti na, api tv àsam eva | tathà tvam api jãvàtmà àsãr eva | tatheme janàdhipà ràjàna÷ ca jãvàtmàna àsann eveti pràg-abhàvàbhàvo dar÷itaþ | tathà sarve vayam ahaü tvam ime janàdhipà÷ càtaþ paraü na bhaviùyàmo na sthàsyàma iti na, api tu sthàsyàma eveti dhvaüsàbhàva÷
ca dar÷ita iti paramàtmano jãvàtmanàü ca nityatvàd àtmà na ÷oka-viùaya iti sàdhitam | atra ÷rutayaþ - nityo nityànàü cetana÷ cetanànàm eko bahånàü yo vidadhàti kàmàn [øvetU 6.13] ity àdyàþ ||12||

baladevaþ : evam asthàna-÷ocitvàd apàõóityam arjunasyàpàdya tattva-jij¤àsuü niyojità¤jaliü taü prati sarve÷varo bhagavàn nityo nityànàü cetana÷ cetanànàm eko bahånàü yo vidadhàti kàmàn [øvetU 6.13] iti ÷ruti-siddhaü svasmàj jãvànàü ca pàramarthikaü bhedam àha na tv evàham iti | he arjuna ! ahaü sarve÷varo bhagavàn itaþ 
pårvasminn àdau kàle jàtu kadàcin nàsam iti na, api tv àsam eva | tathà tvam arjuno nàsãr iti na, kintv àsãr eva | ime janàdhipà ràjàno nàsann iti na, kintv àsann eva | tathetaþ parasminn ante kàle sarve vayam ahaü ca tvaü ca ime ca na bhaviùyàma iti na, kintu bhaviùyàma eveti | sarve÷varavaj jãvànàü ca traikàlika-sattà-yogitvàt tad-viùayako na ÷oko yukta ity arthaþ | na càvidyà-kçtatvàd vyavahàriko 'yaü bhedaþ | sarvaj¤e bhagavaty avidyà-yogàt | idaü j¤ànam upà÷ritya ity àdinà mokùe 'pi tasyàbhidàsyamànatvàc ca | na càbhedaj¤asyàpi harer bàdhitànuvçtti-nyàyeneyam arjunàdi-bheda-dçùñir iti vàcyam | tathà saty upade÷àsiddheþ | maru-marãcikàdàv udaka-buddhir bàdhitàpy anuvartamànà mithyàrtha-viùayatva-ni÷cayàn
nodakàharaõàdau pravartayed evam abheda-bodha-bàdhitàpy anuvartamànàrjunàdi-bheda-dçùñis tattva-ni÷cayàn nopade÷àdau pravartayiùyatãti yat ki¤cid etat | 

nanu phalavaty aj¤àte 'rthe ÷àstra-tàtparya-vãkùaõàt tàdç÷o 'bhedas tàtparya-viùayo vaiphalyàj j¤àtatvàc ca | bhedas tad-viùayo na syàt, kintu adbhyo và eùa pràtar udety apaþ sàyaü pravi÷ati ity àdi-÷ruty-arthavad anuvàdya eva sa iti cen mandam etat | pçthag àtmànaü preritàraü ca matvà juùñas tatas tenàmçtatvam eti [øvetU 1.6] ity àdinà bheda evàmçtatva-phala-÷ravaõàt | viruddha-dharmàvacchinna-pratiyogikatayà loke tasyàj¤àtatvàc ca | te ca dharmà vibhutvàõutva-svàmitva-bhçtyatvàdayaþ ÷àstraika-gamyà mitho viruddhà bodhyàþ | abhedas tv aphalas tatra phalànaïgãkàràt | aj¤àta÷ ca ÷a÷a-÷çïgavad asattvàt | tasmàt paramàrthikas tad-bhedaþ siddhaþ ||12||

__________________________________________________________

BhG 2.13

dehino 'smin yathà dehe kaumàraü yauvanaü jarà |
tathà dehàntara-pràptir dhãras tatra na muhyati ||13||

÷rãdharaþ : nanv ã÷varasya tava janmàdi-÷ånyatvaü satyam eva, jãvànàü tu janma-maraõe prasiddhe | tatràha dehina ity àdi | dehino dehàbhimànino jãvasya yathàsmin sthåla-dehe kaumàràdy-avasthàs tad-deha-nibandhanà eva, na tu svataþ, pårvàvàsthà-nà÷e |vasthàntarotpattàv api sa evàham iti pratyabhij¤ànàt | tathaiva etad-deha-nà÷e dehàntara-pràptir api liïga-deha-nibandhanaiva | na tàvad àtmano nà÷aþ, jàta-màtrasya pårva-saüskàreõa stanya-pànàdau pravçtti-dar÷anàt | ato dhãro dhãmàn tatra tayor deha-nà÷otpattyor na muhyati | àtmaiva mçto jàta÷ ceti na manyate ||13||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : nanu càtma-sambandhena deho 'pi prãty-àspadaü syàt, deha-sambandhena putra-bhràtràdayo 'pi, tat-sambandhena tat-putràdayo 'pi | atas teùàü nà÷e ÷okaþ syàd eveti ced ata àha dehina iti | dehino jãvasyàsmin dehe kaumàra kaumàraü kaumàra-pràptir bhavati, tataþ kaumàra-nà÷ànantaraü jarà-pràptir yathà tathaiva dehàntara-pràptir iti | tatas càtma-sambandhinàü kaumàràdãnàü prãty-àspadànàü nà÷e yathà ÷oko na kriyate tathà dehasyàpi àtma-sambandhinaþ prãtyàspadasya nà÷e ÷oko na kartavyaþ | yauvanasya nà÷e jarà-pràptau ÷oko jàyate iti cet kaumàrasya nà÷e yauvana-pràptau harùo 'pi jàyate ity ato bhãùma-droõàdãnàü jãrõa-deha-nà÷e khalu navya-dehàntara-pràptau
tarhi harùaþ kriyatàm iti bhàvaþ | yad và, ekasminn api dehe kaumàràdãnàü yathà pràptis tathaivaikasyàpi dehino jãvasya nànà-dehànàü pràptir iti ||13||

baladevaþ : nanu bhãùmàdi-dehàvacchinnànàm àtmanàü nityatve 'pi tad-dehànàü tad-bhogàyatanànàü nà÷e yuktaþ ÷oka iti cet tatràha dehino 'sminn iti | traikàlikà bahavo dehà yasya santi, tasya dehino jãvasyàsmin vartamàne dehe kramàt kaumàra-yauvana-jaràs tisro 'vasthà bhavanti | tàsàm àtma-sambandhinàü tad-bhogopayuktànàü pårva-pårva-vinà÷ena para-para-pràptau yathà na ÷okas tathaiva tad-deha-vinà÷e sati dehàntara-pràptir yayàti-yauvana-pràpti-nyàyena harùa-hetur eveti, na tad-deha-vinà÷a-hetukaþ ÷okas tavocita iti bhàvaþ | dhãro dhãmàn deha-svabhàva-jãva-karma-vipàka-svaråpa-j¤aþ | atra dehina ity eka-vacanaü jàty-abhipràyeõa bodhyaü pårvatràtma-bahutvokteþ | 

atràhuþ - eka eva vi÷uddhàtmà tasyàvidyayàparicchinnasya tasyàü pratibimbitasya và nànàtmatvam | ÷ruti÷ caivam àha àkà÷am ekaü hi yathà ghañàdiùu pçthag bhavet, tathàtmaiko hy anekastho jalàdhàreùv ivàü÷umàn iti | tad-vij¤ànena tasya vinà÷e tu tan-nànàtva-nivçttyà tad-aikyaü sidhyatãty eka-vacanenaitat pàrtha-sàrathir àheti | tan-mandaü jaóayà tayà caitanya-rà÷e÷ chedàsambhavàt | tair api tad-viùayatvànaïgãkàràc ca | vàstave cchede vikàritvàdy-àpattiþ ñaïka-chinna-pàùàõavat syàt - nãråpasya vibhoþ pratibimbàsambhavàc ca | anyathàkà÷àdi-gàdãnàü tad-àpattiþ | na ca pratãty-anyathànupapattir evàkà÷asya pratibimbe mànaü tad-varti-graha-nakùatra-prabhà-maõóalaü
tasyiavàmbhasi bhàsamànatvena pratãteþ | àkà÷am ekaü hi iti ÷rutis tu paramàtma-viùayà tasyàkà÷avat såryavac ca bahu-vçttikatvaü vadatãty aviruddham | na càtmaikyasyopadeùñà sambhavati | sa hi tattvavin na và ? àdye 'dvitãyam àtmànaü vijànatas tasyopade÷yàpari-sphårtiþ | antye tv aj¤atvàd eva nàtma-j¤ànopadeùñçtvam | bàdhitànuvçttyà÷rayaõaü tu pårva-nirastam ||13||

__________________________________________________________

BhG 2.14

màtrà-spar÷às tu kaunteya ÷ãtoùõa-sukha-duþkhadàþ |
àgamàpàyino 'nityàs tàüs titikùasva bhàrata ||14||

÷rãdharaþ : nanu tàn ahaü na ÷ocàmi, kintu tad-viyogàdi-duþkha-bhàjaü màm eveti cet tatràha màtrà-spar÷à iti | mãyante jàyante viùayà àbhir iti màtrà indriya-vçttayaþ, tàsàü spar÷à viùayeùu sambaddhàþ, te ÷ãtoùõàdi-pradà bhavanti | te tu àgamàpàyitvàd anityà asthiràþ | atas tàn titikùasva sahasva | yathà jalàtapàdi-saüsargàs tat-tat-kàla-kçtàþ svabhàvataþ ÷ãtoùõàdi prayacchanti evam iùña-saüyoga-viyogà api sukha-duþkhàni prayacchanti, teùàü càsthiratvàt sahanaü tava dhãrasyocitaü na tu tan-nimitta-harùa-viùàda-pàrava÷yam ity arthaþ
||14||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : nanu satyam eva tattvam | tad apy avivekino mama mana evànarthakàni vçtahiva ÷oka-moha-vyàptaü duþkhayatãti | tatra na kevalam ekaü mana evàpi tu manaso vçttayo 'pi sarvàs tv agàdãndriya-råpàþ sva-viùayàn anubhàvyànarthakàriõya ity àha màtrà indriya-gràhya-viùayàs teùàü spar÷à anubhavàþ | ÷ãtoùõety àgamàpàyina iti yad eva ÷ãtala-jalàdikam uùõa-kàle sukhadam | tad eva ÷ãta-kàle duþkhadam ato 'niyatatvàd àgamàpàyitvàc ca tàn viùayànubhavàn titikùasva sahasva | teùàü sahanam eva ÷àstra-vihito dharmaþ | nahi màghe màsi jalasya duþkhatva-buddhyaiva ÷àstre vihitaþ snàna-råpo dharmas tyajyate
| dharma eva kàle sarvànartha-nivartako bhavati | evam eva ye putra-bhràtràdyotpatti-kàle dhanàdy-upàrjana-kàle ca sukhadàs ta eva mçtyu-kàle duþkhadà àgamàpàyino 'nityàs tàn api titikùasva | na tu tad-anurodhena yuddha-råpaþ ÷àstra-vihitaþ sva-dharmas tyàjyo vihita-dharmànàcaraõaü khalu kàle mahànarthakçd eveti bhàvaþ ||14||

baladevaþ : nanu bhãùmàdayo mçtàþ kathaü bhaviùyantãti tad-duþkha-nimittaþ ÷oko màbhåt | tad-viccheda-duþkha-nimittas tu me mana-prabhçtãni pradahantãti cet tatràha màtreti | màtràs tv agàdãndriya-vçttayaþ mãyante paricchidyante viùayà abhir iti vyutpatteþ | spar÷às tàbhir viùayàõàm anubhavànte khalu ÷ãtoùõa-sukha-duþkhadà bhavanti | yad eva ÷ãtalam udakaü grãùme sukhadaü tad eva hemante duþkhadam ity ato 'niyatatvàd àgamàpàyitvàc cànityàn asthiràüs tàn titikùasva sahasva | etad uktaü bhavati màgha-snànaü duþkha-karam api dharmatayà vidhànàd yathà kriyate tathà
bhãùmàdibhiþ saha yuddhaü duþkha-karam api tathà vidhànàt kàryam eva | tatratyo duþkhànubhavas tv àgantuko dharma-siddhatvàt soóhavyaþ | dharmàj j¤ànodayena mokùa-làbhe tåttaratra tasya nànuvçtti÷ ca j¤àna-niùñhà paripàkaü vinaiva dharma-tyàgas tv anartha-hetur iti | kaunteya bhàrateti padàbhyàm ubhaya-kula-÷uddhasya te dharma-bhraü÷o nocita iti såcyate ||14||

__________________________________________________________

BhG 2.15

yaü hi na vyathayanty ete puruùaü puruùarùabha |
sama-duþkha-sukhaü dhãraü so 'mçtatvàya kalpate ||15||

÷rãdharaþ : tat-pratikàra-prayatnàd api tat-sahanam evocitaü mahà-phalatvàd ity àha yaü hãti | ete màtrà-spar÷à yaü puruùaü na vyathayanti nàbhibhavanti | same duþkha-sukhe sa tam | sa tair avikùipyamàõo dharma-j¤àna-dvàrà amçtatvàya mokùàya kalpate yogyo bhavati ||15||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : evaü vicàreõa tat-tat-sahanàbhyàse sati te viùayànubhavàþ kàle kila nàpi duþkhayanti | yadi ca na duþkhayanti, tadàtma-muktiþ sva-pratyàsannaivety àha yam iti | amçtatvàya mokùàya ||15||

baladevaþ : dharmàrtha-duþkha-sahanàbhyàsasyottaratra sukha-hetutvaü dar÷ayann àha yaü hãti | ete màtrà-spar÷àþ priyàpriya-viùayànubhàvà yaü dhãraü dhiyam ãrayati dharmeùv iti vyutpatter dharma-niùñhaü puruùaü na vyathayanti sukha-duþkha-mårcchitaü na kurvanti so 'mçtatvàya muktaye kalpyate | na tu tàdç÷o duþkha-sukha-mårcchita ity arthaþ | uktam arthaü sphuñayan puruùaü vi÷inaùñi sameti | dharmànuùñhànasya kaùña-sàdhyatvàd duþkham anuùaïga-labdhaü sukhaü ca yasya samaü bhavati tàbhyàü
mukha-mlànitollàsa-rahitam ity arthaþ ||15||

__________________________________________________________

BhG 2.16

nàsato vidyate bhàvo nàbhàvo vidyate sataþ |
ubhayor api dçùño 'ntas tv anayos tattva-dar÷ibhiþ ||16||

÷rãdharaþ : nanu tathàpi ÷ãtoùõàdikam atiduþsahaü kathaü soóhavyam | atyantaü tat-sahane ca kadàcid deha-nà÷aþ syàd ity à÷aïkya tattva-vicàrataþ sarvaü soóhuü ÷akyam ity à÷ayenàha nàsato vidyata iti | asato 'nàtma-dharmatvàd avidyamànasya ÷ãtoùõàder àtmani bhàvaþ sattà na vidyate | tathà sataþ sat-svabhàvasyàtmano 'bhàvo nà÷o na vidyate | evam ubhayoþ sad-asator anto nirõayo dçùñaþ | kaiþ ? tattva-dar÷ibhiþ vastu-yàthàrthya-vedibhiþ | evambhåta-vivekena sahasvety arthaþ ||16||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : etac ca viveka-da÷àn adhiråóhàn prati uktam | vastutas tu asaïgo hy ayaü puruùaþ iti ÷ruter jãvàtmana÷ ca sthåla-såkùma-dehàbhyàü tad-dharmaiþ ÷oka-mohàdibhi÷ ca sambandho nàsty eva | tat-sambandhasya avidyà kalpitatvàd ity àha neti | asato 'nàtma-dharmatvàd àtmani jãve avartamànasya ÷oka-mohàdes tad-à÷rayasya dehasya ca bhàvaþ sattà nàsti | tathà sataþ satya-råpasya jãvàtmano 'bhàvo nà÷o nàsti | tasmàd ubhayor etayor asat-sator anto nirõayo 'yaü dçùñaþ | tena bhãùmàdiùu tvad-àdiùu ca jãvàtmasu satyatvàd ana÷vareùu deha-daihika-viveka-÷oka-mohàdayo naiva santi kathaü bhãùmàdayo naïkùanti | kathaü
và tàüs tvaü ÷ocasãti bhàvaþ ||16||

baladevaþ : tad evaü bhagavatà pàrthasyàsthànà÷ocitvena tat-pàõóityam àkùiptam | ÷oka-haraü ca svopàsanam eva tac copàsopàsaka-bheda-ghañitam ity upàsyàj jãvàü÷inaþ svasmàd upàsakànàü jãvàü÷ànàü tàttvikaü dvaitam upadiùñam | atha yad àtma-tattvena tu brahma-tattvaü dãpopameneha yuktaþ prapa÷yet [øvetU 2.15] ity àdàv aü÷a-svaråpa-j¤ànasyàü÷i-svaråpa-j¤ànopayogitva-÷ravaõàt tad àdau saniùñhàdãn sarvàn pratyavi÷eùeõopade÷yaü tac ca dehàtmanor vaidharmya-dhiyam antarà na syàd iti tad-vaidharmya-bodhàyàrabhyate nàsata ity àdibhiþ | asataþ pariõàmino dehàder bhàvo 'pariõàmitvaü na vidyate
| sato ' pariõàmina àtmanas tv abhàvaþ pariõàmitvaü na vidyate | dehàtmànau pariõàmàpariõàma-svabhàvau bhavataþ | evam ubhayor asat-sac-chabditayor dehàtmanor anto nirõayas tattva-dar÷ibhis tad-ubhaya-svabhàva-vedibhiþ puruùair dçùño 'nubhåtaþ | atràsac-chabdena vina÷varaü dehàdi jaóaü sac-chabdena tv avina÷varam àtma-caitanyam ucyate | evam eva ÷rã-viùõu-puràõe 'pi nirõãtaü dçùñaü jyotãüùi viùõur bhuvanàni viùõur [ViP 2.12.38] ity upakramya yad asti yan nàsti ca vipra-varya [?] ity asti | nàsti-÷abda-vàcyayo÷ cetana-jaóayos tathàtvaü vastv asti kiü kutradcid ity àdibhir niråpitaþ | tatra nàsti ÷abda-vàcyaü
jaóam | asti-÷abdavàtyaü tu caitanyam iti svayam eva vivçtam | yat tu sat-kàrya-vàda-sthàpanàyai tat-padyam ity àhus tan-niravadhànaü dehàtma-svabhàvànabhij¤àna-mohitaü prati tan-moha-vinivçttaye tat-svabhàvàbhij¤àpanasya prakçtatvàt ||16||


__________________________________________________________

BhG 2.17

avinà÷i tu tad viddhi yena sarvam idaü tatam |
vinà÷am avyayasyàsya na ka÷cit kartum arhati ||17||

÷rãdharaþ : atra sat-svabhàvam avinà÷i vastu sàmànyenoktaü tataü tat-sàkùitvena vyàptaü taü tu àtma-svaråpam avinà÷i vinà÷a-÷ånyaü viddhi jànãhi | tatra hetum àha vinà÷am iti ||17||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : nàbhàvo vidyate sataþ ity asyàrthaü spaùñayati avinà÷ãti | taü jãvàtma-svaråpaü yena sarvam idaü ÷arãraü tataü vyàptam | nanu ÷arãra-màtra-vyàpi-caitanyatve jãvàtmano madhyama-parimàõatvena anityatva-prasaktiþ ? maivam | såkùmàõàm apy ahaü jãvaþ iti bhagavad-ukteþ | eùoõur àtmà cetasà veditavyo yasmin pràõaþ pa¤cadhà saüvive÷a iti, 

bàlàgra-÷ata-bhàgasya ÷atadhà kalpitasya ca |
bhàgo jãvaþ sa vij¤eyaþ [øvetU 5.9] iti,

àràgra-màtro hy aparo 'pi dçùñaþ iti ÷rutibhya÷ ca tasya paramàõu-parimàõatvam eva | tad api sampårõa-deha-vyàpi-÷aktimattvaü jatu-jañitasya mahà-maõer mahauùadhi-khaõóasya và ÷irasy urasi và dhçtasya sampårõa-deha-puùñi-karaõa-÷aktimattvam iva nàsama¤jasam | svarga-naraka-nànà-yoniùu gamanaü ca tasyopàdhi-pàrava÷yàd eva | tad uktaü pràõam adhikçtya dattàtrayeõa yena saüsarate pumàn iti | ataevàsya sarva-gatatvam apy agrima-÷loke vakùyamàõaü nàsama¤jasam | ataevàvyayasya nityasya nityo nityànàü cetana÷ cetanànàm eko bahånàü yo vidadhàti kàmàn [øvetU 6.13] iti ÷ruteþ | 

yad và, nanu deho jãvàtmà paramàtmety etad vastu-trikaü manuùya-tiryag-àdiùu sarvatra dç÷yate, tatràdyayor deha-jãvayos tattvaü nàsato vidyate bhàvaþ ity anenoktam | tçtãyasya paramàtma-vastunaþ kiü tattvam ity ata àha avinà÷i tv iti | tu bhinnopakrame | paramàtmano màyà-jãvàbhyàü svaråpataþ pàrthakyàd idaü jagat ||17||

baladevaþ : uktaü jãvàtma-dehayoþ svabhàvaü vi÷adayaty avinà÷ãti dvàbhyàm | taj jãvàtma-tattvam avinà÷i nityaü viddhi | yena sarvam idaü ÷arãraü tataü dharma-bhåtena j¤ànena vyàptam asti | asyàvyayasya parmàõutvena ca vinà÷ànarhasya vinà÷aü na ka÷cit sthålo 'rthaþ kartum arhati pràõasyeva dehaþ | iha jãvàtmano deha-parimitatvaü na pratyetavyam | eùo 'õur àtmà cetasà veditavyo yasmin pràõaþ pa¤cadhà saüvive÷a [üuõóU 3.1.9] ity àdiùu tasya paramàõutva-÷ravaõàt | tàdç÷asya nikhila-deha-vyàptis tu dharma-bhåta-j¤ànenaiva syàt | evam àha bhagavàn såtrakàraþ - guõàd vàlokavad [Vs. 2.3.26] iti | ihàpi svayaü vakùyati
yathà prakà÷ayaty ekaþ [Gãtà 13.33] ity àdinà ||17||

__________________________________________________________

BhG 2.18

antavanta ime dehà nityasyoktàþ ÷arãriõaþ |
anà÷ino 'prameyasya tasmàd yudhyasva bhàrata ||18||

÷rãdharaþ : àgamàpàya-dharmakaü sandar÷yati antavanta iti | anto vinà÷o vidyate yeùàü te antavantaþ | nityasya sarvadaika-råpasya ÷arãriõaþ ÷arãravataþ | ataevànà÷ino vinà÷a-rahitasya aprameyasyaparicchinnasyàtmana ime sukha-duþkhàdi-dharmaka-dehà uktàs tattva-dar÷ibhiþ | yasmàd evam àtmano na vinà÷aþ, na ca sukha-duþkhàdi-sambandhaþ, tasmàn mohajaü ÷oktaü tyaktvà yudhyasva | svadharmaü mà tyakùãr ity arthaþ ||18||

madhusådanaþ : nanu sphuraõa-råpasya sataþ katham avinà÷itvaü tasya deha-dharmatvàd dehasya cànukùaõa-vinà÷àd iti bhåta-caitanya-vàdinas tàn niràkurvann àsato vidyate bhàva ity etad vivçõoti antavanta iti | antavanto vinà÷ina ime 'parokùà dehà upacitàpacita-råpatvàc charãràõi | bahu-vacanàt sthåla-såkùma-kàraõa-råpà viràñ-såtràvyàkçtàkhyàþ samaùñi-vyaùñy-àtmanaþ sarve nityasyàvinà÷ina eva ÷arãriõa àdhyàsika-sambandhena ÷arãravataekasyàtmanaþ sva-prakà÷a-sphuraõa-råpasya sambandhino dç÷yatvena bhogyatvena coktàþ ÷rutibhir brahma-vàdibhi÷ ca | tathà ca taittirãyake 'nnamayàdyànandamayànantàn pa¤ca ko÷àn kalpayitvà tad-adhiùñhànam akalpitaü brahma pucchaü pratiùñhà
[TaittU 2.5] iti dar÷itam | tatra pa¤cãkçta-pa¤ca-mahàbhåta-tat-kàryàtmako viràõ-mårta-rà÷ir anna-maya-ko÷aþ sthåla-samaùñiþ | tat-kàraõã-bhåto 'pa¤cãkçta-pa¤ca-mahà-bhåta-tat-kàryàtmako hiraõyagarbhaþ såtram amårta-rà÷iþ såkùma-samaùñiþ trayaü và idaü nàma råpaü karma [BAU 1.6.1] iti bçhad-àraõyakokta-try-annàtmakaþ sarva-karmàtmakatvena kriyà-÷akti-màtram àdàya pràõa-maya-ko÷a uktaþ | nàmàtmakatvena j¤àna-÷akti-màtram àdàyamanomaya-ko÷a uktaþ | råpàtmakatvena tad-ubhayà÷rayatayà kartçtvam àdàya vij¤àna-maya-ko÷a uktaþ  | tataþ pràõa-maya-mano-maya-vij¤àna-mayàtmaika eva hiraõyagarbhàkhyo liïga-÷arãra-ko÷aþ | tat-kàraõãbhåtas
tu màyopahita-caitanyàtmà sarva-saüskàra-÷eùo 'vyàkçtàkhya ànanda-maya-ko÷aþ | te ca sarva ekasyaivàtmanaþ ÷arãràõãty uktam | tasyaiùa eva ÷àrãra àtmà yaþ pårvasya [TaittU 2.3.4] iti | tasya pràõa-mayasyaiùa eva ÷arãre bhavaþ ÷àrãra àtmà yaþ satya-j¤ànàdi-lakùaõo guhà-nihitatvenoktaþ pårvasyànna-mayasya | evaü pràõa-maya-mano-maya-vij¤àna-mayànanda-mayeùu yojyam |

athaveme sarve dehàs trailokya-varti-sarva-pràõi-sambandhina ekasyaivàtmana uktà iti yojanà | tathà ca ÷rutiþ -

eko devaþ sarva-bhåteùu gåóhaþ
sarva-vyàpã sarva-bhåtàntaràtmà |
karmàdhyakùaþ sarva-bhåtàdhivàsaþ
sàkùã ceto kevalo nirguõa÷ ca || [øvetU 6.11]

iti sarva-÷arãra-sambandhinam ekam àtmànaü nityaü vibhuü dar÷ayati |

nanu nityatvaü yàvat-kàla-sthàyitvaü tathà càvidyàdivat kàlena saha nà÷e 'pi tad-upapannam ity ata àha anà÷ina iti | de÷ataþ kàlato vastuta÷ caparicchinasyàvidyàdeþ kalpitatvenànityatve 'pi yàvat-kàla-sthàyi-svaråpam aupacàrikaü nityatvaü vyavahriyate yàvad-vikàraü tu vibhàgo lokavat [Vs 2.3.7] iti nyàyàt | àtmanas tu pariccheda-traya-÷ånyasyàkalpitasya vinà÷a-hetv-abhàvàn mukhyam eva kåñastha-nityatvaü na tu pariõàmi-nityatvaü yàvat-kàla-sthàyitvaü cety abhipràyaþ |

nanv etàdç÷e dehini kiücit pramàõam ava÷yaü vàcyam anyathà niùpramàõasya tasyàlãkatvàpatteþ ÷àstràrambha-vaiyarthyàpatte÷ ca | tathà ca vastu-paricchedo duùpariharaþ ÷àstra-yonitvàt [Vs 1.1.3] iti nyàyàc ca | ata àha aprameyasyeti | ekadhaivànudraùñavyam etad apramayaü dhruvam [BAU 4.7.2] apramayam aprameyam |

na tatra såryo bhàti na candra-tàrakaü
nemà vidyuto bhànti kuto 'yam agniþ  | [KañhU 5.15]

tam eva bhàntam anubhàti sarvaü
tasya bhàsà sarvam idaü vibhàti [üuõóU 2.2.10]

iti ca ÷ruteþ sva-prakà÷a-caitanya-råpa evàtmàtas tasya sarva-bhàsakasya svabhànàrthaü na svabhàsyàpekùà, kintu kalpitàj¤àna-tat-kàrya-nivçtty-arthaü kalpita-vçtti-vi÷eùàpekùà | kalpitasyaiva kalpita-virodhitvàt | yakùànuråpo baliþ iti nyàyàt | tathà ca sarva-kalpita-nivartaka-vçtti-vi÷eùotpatty-arthaü ÷àstràrambhaþ, tasya tattvam asy àdi-vàkya-màtràdhãnatvàt | svataþ sarvadàbhàsamànatvàt sarva-kalpanàdhiùñhànatvàd dç÷yamàtra-bhàsakatvàc ca na tasya tucchatvàpattiþ | tathà caikam evàdvitãyaü satyaü j¤ànam anantaü brahmety àdi-÷àstram eva sva-prameyànurodhena svasyàpi kalpitatvam àpàdayati anyathà sva-pràmàõyànupapatteþ |

kalpitasya càkalpita-paricchedakatvaü nàstãti pràk-pratipàditam | àtmanaþ svaprakà÷atvaü ca yuktito 'pi bhagavat-påjyapàdair upapàditam | tathà hi - yatra jij¤àsoþ saü÷aya-viparyaya-vyatireka-pramàõànàm anyatamam api nàsti tatra tad-virodhi j¤ànam iti sarvatra dçùñam | anyathà tritayànyatamàpatteþ | àtmani càhaü và nàhaü veti na kasyacit saü÷ayaþ | nàpi nàham iti viparyayo vyatirekaþ pramà veti tat-svaråpa-pramà sarvadàstãti vàcyaü tasya sarva-saü÷aya-viparyaya-dharmitvàt | dharmya÷e sarvam abhràntaü prakàre tu viparyayaþ iti nyàyàt | ata evoktam -

pramàõam apramàõaü ca pramàbhàsas tathaiva ca |
kurvanty eva pramàü yatra tad-asambhàvanà kutaþ || [Bçhad-vàmanaP 1.4.874]

pramàbhàsaþ saü÷ayaþ | sva-prakà÷e sad-råpe dharmiõi pramàõàpramàõayor vi÷eùo nàstãty arthaþ | àtmano 'bhàsamànatve ca ghaña-j¤ànaü mayi jàtaü na vety àdi-saü÷ayaþ syàt |  na càntara-padàrthe viùayasyaiva saü÷ayàdi-pratibandhakatva-svabhàvaþ | bàhya-padàrthe k ptena virodhi-j¤ànenaiva saü÷ayàdi-pratibandha-saübhava àntara-padàrthe svabhàva-bheda-kalpanàyà anaucityàt | anyathà sarva-viplavàpatteþ | àtma-mano-yoga-màtraü càtma-sàkùàtkàre hetuþ | yasya ca j¤àna-màtre hetutvàd ghañàdi-bhàne 'py àtma-bhànaü samåhàlambana-nyàyena tàrkikàõàü pravareõàpi durnivàraü | na ca
càkùuùatva-màna-sattvàdi-saïkaraþ | laukikatvàlaukikatvavad aü÷a-bhedenopapatteþ | saïkarasyàdoùatvàc càkùuùatvàder jàtitvànabhyupagamàd và | vyavasàyamàtra evàtmabhàna-sàmagryà vidyamànatvàd anuvyavasàyo 'py apàstaþ | na ca vyavasàya-bhànàrthaü sa tasya dãpavat sva-vyavahàre sajàtãyànapekùatvàt | na hi ghaña-taj-j¤ànayor iva vyavasàyànuvyavasàyayor api viùayatva-viùayitva-vyavasthàpakaü vaijàtyam asti vyakti-bhedàtirikta-vaidharmyànabhyupagamàt | viùayatvàvacchedaka-råpeõaiva viùayitvàbhyupagame ghaña-taj-j¤ànayor api tad-bhàvàpattir avi÷eùàt |

nanu yathà ghaña-vyavahàràrthaü ghaña-j¤ànam abhyupeyate tathà ghaña-j¤àna-vyavahàràrthaü ghaña-j¤àna-viùayaü j¤ànam abhyupeyaü vyavahàràsya vyavahartavya-j¤àna-sàdhyatvàd iti cet | kànupapattir udbhàvità devànàü-priyeõa sva-prakà÷a-vàdinaþ | nahi vyavahartavya-bhinnatvam api j¤àna-vi÷eùaõaü vyavahàra-hetutàvacchedakaü gauravàt | tathà ce÷vara-j¤ànavadyogi-j¤ànavat prameyam iti j¤ànavac ca svenaiva sva-vyavahàropapattau na j¤ànàntara-kalpanàvakà÷aþ | anuvyavasàyasyàpi ghaña-j¤àna-vyavahàra-hetutvaü kiü ghaña-j¤àna-j¤ànatvena kiü và ghaña-j¤ànatvenaiveti vivecanãyam | ubhayasyàpi tatra sattvàt | tatra ghaña-vyavahàre ghaña-j¤ànatvenaiva hetutàyàþ k ptatvàt tenaiva
råpeõa ghata-j¤àna-vyavahàre,pi hetutopapattau na ghaña-j¤àna-j¤ànatvaü hetutàvacchedakaü gauravàn mànàbhàvàc ca | tathà ca nànuvyavasàya-siddhir ekasyaiva vyavasàyasya vayvasàtari vyavaseye vyavasàye ca vyavahàra-janakatvopapatter iti tripuñã-pratyakùa-vàdinaþ pràbhàkaràþ |

aupaniùadàstu manyante sva-prakà÷a-j¤àna-råpa evàtmà na svaprakà÷a-j¤ànà÷rayaþ kartç-karma-virodhena tad-bhànànupapatteþ | j¤àna-bhinnatve ghañàdivaj-jaóatvena kalpitatvàpatte÷ ca | svaprakà÷a-j¤àna-màtra-svaråpo 'py àtmàvidyopahitaþ san sàkùãty ucyate | vçtti-mad-antaþkaraõopahitaþ pramàtety ucyate | tasya cakùur-àdãni karaõàni | sa cakùur-àdi-dvàràntaþ-karaõa-pariõàmena ghañàdãn vyàpya tad-àkàro bhavati | tato ghañàvacchinna-caitanyaü pramàtra-bhedàt svàj¤ànaü nà÷ayad aparokùaü bhavati | ghañaü ca svàvacchedakaü sva-tàdàtmyàdhyàsàd bhàsayati | antaþ-karaõa-pariõàma÷ ca vçttyàkhyo 'tisvacchaþ svàvacchinnenaiva caitanyena bhàsyata
ity antaþ-karaõa-tad-vçtti-ghañànàm aparokùatà | tad etad àkàra-trayam ahaü jànàmi ghañam iti | bhàsaka-caitanyasyaika-råpatve 'pi ghañaü prati vçtty-apekùatvàt pramàtçtà | antaþkaraõa-tad-vçttãþ prati tu vçtty-anapekùatvàt sàkùiteti vivekaþ | advaita-siddhau siddhànta-bindau ca vistaraþ | 

yasmàd evaü pràg-ukta-nyàyena ntiyo vibhur asaüsàrã sarvadaika-råpa÷ càtmà tasmàt tan-nà÷a-÷aïkayà svadharme yuddhe pràk-pravçttasya tava tasmàd uparatir na yukteti yuddhàbhyanuj¤ayà bhagavàn àha - tasmàd yudhyasva bhàrateti | arjunasya svadharme yuddhe pravçttasya tata uparati-kàraõaü ÷oka-mohau | tau ca vicàra-janitena vij¤ànena vàdhitàv ity apavàdàpavàda utsargasya sthitir iti nyàyena yudhyasvety anuvàdo na vidhiþ | yathà kartç-karmaõoþ kçti [Pàõ 2.3.65] ity utsargaþ | ubhaya-pràptau karmaõi [Pàõ 2.3.66] ity apavàdaþ | akàkàrayoþ strã-pratyayayoþ prayoge neti vaktavyam iti tad-apavàdaþ | tathà ca mumukùor brahmaõor jij¤àsety atràpavàdàpavàde punar utsarga-sthiteþ kartç-karmaõoþ kçtãty anenaiva ùaùñhã
| tathà ca karmaõi ceti niùedhà-prasàràd brahma-jij¤àseti karma-ùaùñhã-samàsaþ siddho bhavati | ka÷cit tv etasmàd eva vidher mokùe j¤àna-karmaõoþ samuccaya iti pralapati | tac ca yudhyasvety ato mokùasya j¤àna-karma-samuccaya-sàdhyatvàpratãteþ | vistareõa caitad agre bhagavad-gãtà-vacana-virodhenaiva niràkariùyàmaþ ||18||

vi÷vanàthaþ : nàsato vidyate bhàvaþ ity asyàrthaü spaùñayati antavanta iti | ÷arãriõo jãvasyàprameyasyàti-såkùmatvàd durj¤eyasya | tasmàd yudhyasva iti ÷àstra-vihitasya svadharmasya tyàgo 'nucita iti bhàvaþ ||18||

baladevaþ : antavanto vinà÷i-svabhàvàþ, ÷arãriõo jãvàtmanaþ | aprameyasyàtisåkùmatvàd vij¤àna-vij¤àtç-svaråpatvàc ca pramàtum a÷akyasyety arthaþ | tathà cedç÷a-svabhàvatvàj jãva-tad-dehau na ÷oka-sthànam iti jãvàtmano deho dharmànuùñànuùñhàna-dvàrà tasya bhogàya mokùàya ca pare÷ena sçjyate | sa ca sa ca dharmeõa bhavet tasmàd yudhyasva bhàrata ||18||

__________________________________________________________

BhG 2.19

ya enaü vetti hantàraü ya÷ cainaü manyate hatam |
ubhau tau na vijànãto nàyaü hanti na hanyate ||19||

÷rãdharaþ : tad evaü bhãùmàdi-mçtyu-nimittaþ ÷oko nivàritaþ, yac càtmano hantçtva-nimittaü duþkham uktam etàn na hantum icchàmi ity àdinà, tad api tavad eva nirnimittam ity àha ya enam iti | enam àtmànam | àtmano hanana-kriyàyàþ karmatvaü kartçtvam api nàstãty arthaþ | tatra hetur nàyam iti ||19||

madhusådanaþ : nanv evam a÷ocyàn anva÷ocacas tvam ity àdinà bhãùmàdi-bandhu-viccheda-nibandhane ÷oke 'panãte 'pi tad-vadha-kartçtva-nibandhanasya pàpasya nàsti pratãkàraþ | nahi yatra ÷oko nàsti tatra pàpaü nàstãti niyamaþ | dveùya-bràhmaõa-vadhe pàpàbhàva-prasaïgàt | ato 'haü kartà tvaü preraka iti dvayor api hiüsà-nimitta-pàtakàpatter ayuktam idaü vacanaü tasmàd yudhyasva bhàratety à÷aïkya kàñhaka-pañhitaya rcà pariharati bhagavàn ya enam iti | 

enaü prakçtaü dehinam adç÷yatvàdi-guõakaü yo hantàraü hanana-kriyàyàþ kartàraü vetti aham asya hanteti vijànàti | ya÷ cànya enaü manyate hataü hanana-kriyàyàþ karma-bhåtaü deha-hananena hato 'ham iti vijànàti | tàv ubhau dehàbhimànitvàd enam avikàriõam akàraka-svabhàvam àtmànaü na vijànãto na vivekena jànãtaþ ÷àstràt | kasmàt yasmàn nàyaü hanti na hanyate kartà karma ca na bahvatãty arthaþ | 

atra ya enaü vetti hantàraü hataü cety etàvati vaktavye padànàm àvçttir vàkyàlaïkàràrthà | athavà ya enaü vetti hantàraü tàrkikàdir àtmanaþ kartçtvàbhyupagamàt | tathà ya÷ cainaü manyate hataü càrvàkàdir àtmano vinà÷itvàbhyupagamàt | tàv ubhau na vijànãta iti yojyam | vàdi-bheda-khyàpanàya pçthag upanyàsaþ | ati÷åràtikàtara-viùayatayà và pçthag-upade÷aþ | hantà cen manyate hantuü hata÷ cen manyate hatam [KañhU 1.2.19] iti pårvàrdhe ÷rautaþ pàñhaþ ||19||
vi÷vanàthaþ : bho vayasya arjuna ! tvam àtmà | na hanteþ kartà, nàpi hanteþ karma ity àha ya iti | enaü jãvàtmànaü hantàraü vetti bhãùmàdãn arjuno hantãti yo vettãty arthaþ, hatam iti bhãùmàdibhir arjuno hanyate iti yo vetti, tàv ubhàv apy aj¤àninau | ato 'rjuno 'yaü guru-janaü hantãty aj¤àni-loka-gãtàd durya÷aþ kà te bhãtir iti bhàvaþ ||19||

baladevaþ : uktam avinà÷itvaü draóhayati | enam ukta-svabhàvam àtmànaü jãvaü yo hantàraü khaógàdinà hiüsakaü vetti ya÷ cainaü tena hataü hiüsitaü manyate tàv ubhau tat-svaråpaü na vijànãtaþ | atisåkùmasya caitanyasya tasya chedàdy-asambhavàn nàyam àtmà hanti na hanyate | hanteþ kartà karma ca bhavatãty arthaþ | hanter deha-viyogàrthatvàn na tenàtmanàü nà÷o mantavyaþ | ÷ruti÷ caivam àha - hantà cen manyate hantuü hata÷ cen manyate hatam [KañhU 1.2.19] ity àdinà | etena mà hiüsyàt sarva-bhåtàni ity àdi-vàkyaü deha-viyoga-paraü vyàkhyàtam | na càtràtmanaþ kartçtvaü
prasiddham iti vàcyam | deha-viyojane tat tasya sattvàt ||19||

__________________________________________________________

BhG 2.20

na jàyate mriyate và kadàcin
nàyaü bhåtvà bhavità và na bhåyaþ |
ajo nityaþ ÷à÷vato 'yaü puràõo
na hanyate hanyamàne ÷arãre ||20||

÷rãdharaþ : na hanyata ity etad eva ùaó-bhàva-vikàra-÷ånyatvena draóhayati neti | na jàyata ity àdi | na jàyata iti janma-pratiùedhaþ | na mriyata iti vinà÷a-pratiùedhaþ | và-÷abdau càrthe | na càyaü bhåtvà utpadya bhavità bhavati astitvaü bhajate, kintu pràg eva svataþ sad-råpa iti janmàntaràstitva-lakùaõa-dvitãya-vikàra-pratiùedhaþ | tatra hetuþ yasmàd ajaþ | yo hi na jàyate sa hi janmàntaram astitvaü bhajate, na tu yaþ svayam evàsti sa bhåyo 'pi anyad astitvaü bhajate ity arthaþ | nityaþ sarvdaika-råpa iti vçddhi-pratiùedhaþ | ÷à÷vataþ ÷a÷vad-bhava iti apakùaya-pratiùedhaþ
| puràõa iti vipariõàma-pratiùedhaþ | puràpi nava eva na tu pariõàmataþ råpàntaraü pràpya navo bhavatãty arthaþ | 

yad và na bhavitety asyànuùaïgaü kçtvà bhåyo 'dhikaü yathà bhaviteti tathà na bhavatãti vçddhi-pratiùedhaþ | ajo nitya iti cobhaya-vçddhy-àdy-abhàve hetur iti na paunaruktyam | tad evaü jàyate asti vardhate vipariõamate apakùãyate na÷yaty evaü yàskàdibhir veda-vàdibhir uktàþ ùaó-bhàva-vikàrà nirastàþ | yad artham ete vikàrà nirastàs taü prastutaü vinà÷àbhàvam upasaüharati na hanyate hanyamàne ÷arãra iti ||20||

madhusådanaþ : kasmàd ayam àtmà hanana-kriyàyàþ kartà karma ca na bhavati ? avikriyatvàd ity àha dvitãyena mantreõa | jàyate 'sti vardhate vipariõamate 'pakùãyate vina÷yatãti ùaó-bhàva-vikàrà iti vàrùyàyaõiþ iti nairuktàþ | tatràdy-antayor niùedhaþ kriyate na jàyate mriyate veti | và-÷abdaþ samuccayàrthaþ | na jàyate na mriyate cety arthaþ | kasmàd ayam àtmà notpadyate ? yasmàd ayam àtmà kadàcit kasminn api kàle na bhåtvàbhåtvà pràg bhåyaþ punar api bhavità na | yo hy abhåtvà bhavati sa utpatti-lakùaõàü vikriyàm anubhavati | ayaü tu pràg api sattvàdyato notpadyate 'to 'jaþ | tathàyam àtmà bhåtvà pràk kadàcid bhåyaþ punar na bhavità | na
và-÷abdàd vàkya-vipari-vçttiþ | yo hi pràg-bhåtvottara-kàle na bhavati sa mçt-lakùaõàü vikriyàm anubhavati | ayaü tåttara-kàle 'pi sattvàdyato na miryate 'to nityo vinà÷àyogya ity arthaþ | atra na bhåtvety atra samàsàbhàve 'pi nànupapattir nànuyojeùv ativat | bhagavatà pàõininà mahà-vibhàùàdhikàre na¤-samàsa-pàñhàt | yat tu kàtyàyanenoktaü samàsa-nityatàbhipràyeõa và-vacanànarthakyaü tu svabhàva-siddhatvàt iti tad-bhagavat-pàõiini-vacana-virodhàd anàdeyam | tad uktam àcàrya-÷avara-svàminà - asad-vàdã hi kàtyàyanaþ iti | 

atra na jàyate mriyate veti pratij¤à | kadàcin nàyaü bhåtvà bhavità và na bhåya iti tad-upapàdanam | ajo nitya iti tad-upasaühàra iti vibhàgaþ | àdyantayor vikàrayor niùedhena madhyavarti-vikàràõàü tad-vyàpyànàü niùedhe jàte 'pi gamanàdi-vikàràõàm anuktànàm apy upalakùaõàyàpakùaya÷ ca vçddhi÷ ca sva-÷abdenaiva niràkriyete | tatra kåñastha-nityatvàd àtmano nirguõatvàc ca na svaråpato guõato vàpakùayaþ sambhavatãty uktaü ÷à÷vata iti | ÷a÷vat sarvadà bhavati nàpakùãyate nàpacãyata ity arthaþ | yadi nàpakùãyate tarhi vardhatàm iti nety àha puràõa iti | puràpi nava eka-råpo na tv adhunà nåtanàü kà¤cid avasthàm anubhavati | yo hi nåtanàü kà¤cid upacayàvasthàm
anubhavati sa vardhata ity ucyate loke | ayaü tu sarvadaika-råpatvàn nàpacãyate nopacãyate cety arthaþ | astitva-vipariõàmau tu janma-vinà÷àntarbhåtatvàt pçthaï na niùiddhau | yasmàd evaü sarva-vikàra-÷ånya àtmà tasmàc charãre hanyamàne tat-sambaddho 'pi kenàpy upàyena na hanyate na hantuü ÷akyata ity upasaühàraþ ||20||

vi÷vanàthaþ : jãvàtmano nityatvaü spaùñatayà sàdhayati na jàyate miryate iti janma-maraõayor vartamànatva-niùedhaþ | nàyaü bhåtvà bhavità iti tayor bhåtatva-bhaviùyatva-niùedhaþ | ataeva aja iti kàla-traye 'pi ajasya janmàbhàvàn nàsya pràg-abhàvaþ | ÷à÷vataþ ÷a÷vat sarva-kàla eva vartata iti nàsya kàla-traye 'pi dhvaüsaþ | ataevàyaü nityaþ | tarhi bahu-kàla-sthàyitvàj jarà-grasto 'yam iti cen na | puràõaþ puràpi navaþ pràcãno 'py ayaü navãna iveti ùaó-bhàva-vikàràbhàvàd iti bhàvaþ | nanu ÷arãrasya maraõàd aupacàrikaü tu maraõam asyàstu ? tatràha neti | ÷arãreõa saha sambaddhàbhàvàt na upacàraþ
||20|| 

baladevaþ : atha jàyate asti vardhate viparaõamate apakùãyate vina÷yati iti yàskàdy-ukta-ùaó-bhàva-vikàra-ràhityena pràg-ukta-nityatvaü draóhayati na jàyate iti | càrthe và-÷abdau | ayam àtmà jãvaþ kadàcid api kàle na jàyate na mriyate ceti janma-vinà÷ayoþ pratiùedhaþ | na càyam àtmà bhåtvotpadya bhavità bhaviùyatãti janmàntarasyàstitvasya pratiùedhaþ | na bhåya iti ayam àtmà bhåyo 'dhikaü yathà syàt tathà na bhavatãti buddheþ pratiùedhaþ | kuto bhåyo na bhavatãty atra hetur ajo nitya iti | utpatti-vinà÷a-yogã khalu vçkùàdir utpadya vçddhiü gacchan naùñaþ | àtmanas tu tad-ubhayàbhàvàt na vçddhir ity arthaþ | ÷à÷vata ity
apakùayasya pratiùedhaþ | ÷a÷vat sarvadà bhavati nàpakùãyate nàpakùayaü bhajatãty arthaþ | puràõa iti vipariõàmasya pratiùedhaþ | puràõaü puràpi navo na tu kiücin nåtanaü råpàntaram adhunà na labdha ity arthaþ | tad evaü ùaó-bhàva-vikàra-÷ånyatvàd àtmà nityaþ | yasmàd ãdç÷as tasmàc charãre hanyamàne 'pi sa na hanyate | tathà càrjuno 'yaü guru-hantety avij¤oktyà duùkãrter abibhyatà tvayà ÷àstrãyaü dharma-yuddhaü vidheyam ||20||

__________________________________________________________

BhG 2.21

vedàvinà÷inaü nityaü ya enam ajam avyayam |
kathaü sa puruùaþ pàrtha kaü ghàtayati hanti kam ||21||

÷rãdharaþ : ataeva hantçtvàbhàvo 'pi pårvoktaþ prasiddha ity àha vedàvinà÷inam ity àdi | nityaü vçddhi-÷ånyam | avyayam apakùaya-÷ånyam | ajam avinà÷inaü ca | yo veda sa puruùaþ kaü hanti | kathaü và hanti ? evaü-bhåtasya vadhe sàdhanàbhàvàt | tathà svayaü prayojako bhåtvànyena kaü ghàtayati ? kathaü và ghàtayati ? na ki¤cid api | na katha¤cid api ity arthaþ | anena mayy api prayojakatvàd doùa-dçùñiü mà kàrùãr ity uktaü bhavati ||21||

madhusådanaþ : nàyaü hanti na hanyata iti pratij¤àya na hanyata ity upapàditam idànãü na hantãty upapàdayann upasaüharati | na vinaùñuü ÷ãlaü yasya tam avinà÷inam antya-vikàra-rahitam | tatra hetuþ - avyayaü na vidyate vyayo 'vayavàpacayo guõàpacayo và yasya tam avyayam | avayavàpacayena guõàpacayena và vinà÷a-dar÷anàt tad-ubhaya-rahitasya na vinà÷aþ sambhavatãty arthaþ |

nanu janyatvena vinà÷itvam anumàsyàmahe nety àha - ajam iti | na jàyate ity ajam àdya-vikàra-rahitam | tatra hetuþ - nityaü sarvadà vidyàmànaü, pràg-avidyamànasya hi janma dçùñaü na tu sarvatà sata ity abhipràyaþ | 

athavàvinà÷inam abàdhyaü satyam iti yàvat | nityaü sarva-vyàpakam | tatra hetuþ - ajam avyayaü | janma-vinà÷a-÷ånyaü jàyamànasya vina÷yata÷ ca sarva-vyàpakatva-satyatvayor ayogàt | 

evaü sarva-vikriyà-÷ånyaü prakçtam enaü dehinaü svam àtmànaü yo veda vijànàti ÷àstràcàryopade÷àbhyàü sàkùàtkaroti ahaü sarva-vikriyà-÷ånyaþ sarva-bhàsakaþ sarva-dvaita-rahitaþ paramànanda-bodha-råpa iti sa evaü vidvàn puruùaþ pårõa-råpaþ kaü hanti ? kathaü hanti ? kiü-÷abda àkùepe | na kam api hanti na katham api hantãty arthaþ | tathà kaü ghàtayati kathaü ghàtayati kam api na ghàtayati katham api na ghàtayatãty arthaþ | nahi sarva-vikàra-÷ånyasyàkartur hanana-kriyàyàü kartçtvaü sambhavati | tathà ca ÷rutiþ -

àtmànaü ced vijànãyàd ayam asmãti påruùaþ |
kim icchan kasya kàmàya ÷arãram anusaüjvaret || [BAU 4.4.12] 

iti ÷uddham àtmànaü viduùas tad-aj¤àna-nibandhanàdhyàsa-nivçttau tan-måla-ràga-dveùàdy-abhàvàt-kartçtva-bhoktçtvàdy-abhàvaü dar÷ayati |

ayam atràbhipràyo bhagavataþ | vastu-gatyà ko 'pi nakaroti na kàrayati ca kiücit sarva-vikriyà-÷ånya-svabhàvatvàt paraü tu svapna ivàvidyayà kartçtvàdikam àtmany abhimanyate måóhaþ | tad uktam ubhau tau na vijànãtaþ [Gãtà 2.19] iti | ÷ruti÷ ca - dhyàyatãva lelàyatãva [BAU 4.3.7] ity àdiþ | ataeva sarvàõi ÷àstràõy avidvad-adhikàrikàõi | vidvàüs tu samålàdhyàsa-bàdhàn nàtmani kartçtvàdikam abhimanyate sthàõu-svaråpaü vidvàn iva coratvam | ato vikriyà-rahitatvàd advitãyatvàc ca vidvàn na karoti kàrayati cety ucyate | tathà ca ÷rutiþ -- vidvàn na bibheti kuta÷cana [TaittU 2.9.1] iti | arjuno hi svasmin kartçtvaü bhagavati ca kàrayitçtvam adhyasya hiüsà-nimittaü doùam ubhayatràpy à÷a÷aïke | bhagavàn api viditàbhipràyo hanti
ghàtayatãti tad-ubhayam àcikùepa | àtmani kartçtvaü mayi ca kàrayitçtvam àropya pratyavàya-÷aïkàü mà kàrùãr ity abhipràyaþ |

avikriyatva-pradar÷anenàtmanaþ kartçtva-pratiùedhàt sarva-karmàkùepe bhagavad-abhiprete hantir upalakùaõàrthaþ puraþ-sphårtikatvàt | pratiùedha-hetos tulyatvàt karmàntaràbhyanuj¤ànupapatteþ | tathà ca vakùyati tasya kàryaü na vidyata [Gãtà 3.17] iti | ato 'tra hanana-màtràkùepeõa karmàntaraü bhagavatàbhyanuj¤àyata iti måóha-jana-jalpitam apàstam | tasmàd yudhyasvety atra hananasya bhagavatàbhyanuj¤ànàd vàstava-kartçtvàdy-abhàvasya karma-màtre samatvàd iti dik ||21||

vi÷vanàthaþ : ata evambhåta-j¤àne sati tvaü yudhyamàno 'pi ahaü yuddhe prerayann api doùa-bhàjau naiva bhavàva ity àha vedeti | nityam iti kriyà-vi÷eùaõam | avinà÷inam iti, ajam iti, avyayam ity etair vinà÷a-janyà apekùayà niùiddhàþ | sa puruùo mal-lakùaõaþ kaü ghàtayati, kathaü và ghàtayati, sa puruùas tval-lakùaõaþ kaü hanti ? kathaü và hanti ? ||21||

baladevaþ : evaü tattva-j¤ànavàn yo dharma-buddhyà yuddhe pravartate ya÷ ca pravartayati, tasya tasya ca ko 'pi na doùa-gandha ity àha vedeti | enaü prakçtam àtmànam avinà÷inam ajam avyayam apakùaya-÷ånyaü ca yo veda ÷àstra-yuktibhyàü jànàti, sa puruùo yuddhe pravçtto 'pi kaü hanti kathaü và hanti ? tatra pravartayann api kaü ghàtayati kathaü và ghàtayati ? kim àkùepe - na kam api na katham apãty arthaþ | ntiyam iti vedana-kriyà-vi÷eùaõam ||21|| 

__________________________________________________________

BhG 2.22

vàsàüsi jãrõàni yathà vihàya
navàni gçhõàti naro 'paràõi |
tathà ÷arãràõi vihàya jãrõàni
anyàni saüyàti navàni dehã ||22||

÷rãdharaþ : nanv àtmano 'vinà÷e 'pi tadãya-÷arãra-nà÷aü paryàlocya ÷ocàmãiti cet ? tatràha vàsàüsãti | karmaõi bandhanànàü nåtanànàü dehànàm ava÷yambhàvitvàt na taj-jãrõa-deha-nà÷e ÷okàvakà÷a ity arthaþ ||22||

madhusådanaþ : nanv evam àtmano vinà÷itvàbhàve 'pi dehànàü vinà÷itvàd yuddhasya ca tan-nà÷akatvàt kathaü bhãùmàdi-dehànàm aneka-sukçta-sàdhanànàü mayà yuddhena vinà÷aþ kàrya ity à÷aïkàyà uttaram vàsàüsãti | 

jãrõàni vihàya vastràõi navàni gçhõàti vikriyà-÷ånya eva naro yathety etàvataiva virvàhe 'paràõãit vi÷eùaõam utkarùàti÷aya-khyàpanàrtham | tena yathà nikçùñàni vastràõi vihàyotkçùñàni jano gçhõàtãty aucityàyàtam | tathà jãrõàni vayasà tapasà ca kç÷àni bhãùmàdi-÷arãràõi vihàyànyàni devàdi-÷arãràõi sarvotkçùñàni ciropàrjita-dharma-phala-bhogàya saüyàti samyag-garbha-vàsàdi-kle÷a-vyatirekeõa pràpnoti dehã prakçùña-dharmànuùñhàtç-dehavàn bhãùmàdir ity arthaþ | anyan navataraü kalyàõataraü råpaü kurute pitryaü và gandharvaü và daivaü và pràjàpatyaü và bràhmaü và ity àdi ÷ruteþ | 

etad uktaü bhavati bhãùmàdayo hi yàvaj jãvaü dharmànuùñhàna-kle÷enaiva jarjara-÷arãrà vartamàna-÷arãra-pàtam antareõa tat-phala-bhogàyàsam arthà yadi dharma-yuddhena svarga-pratibandhakàni jarjaràõi ÷arãràõi pàtayitvà divya-deha-sampàdanena svarga-bhoga-yogyàþ kriyante tvayà tad-atyantam upakçtvà eva te | duryodhanàdãnàm api svarga-bhoga-yogya-deha-sampàdanàn mahàn upakàra eva | tathà càtyantam upakàrake yuddhe 'pakàrakatva-bhramaü mà kàrùãr iti | aparàõi anyàni saüyàtãti pada-traya-va÷àd bhagavad-abhipràya evam abhyåhitaþ | anena dçùñàntenàvikçta-pratipàdanam àtmanaþ kriyata iti tu pràcàü vyàkhyànam atispaùñam ||22||

vi÷vanàthaþ : nanu madãya-yuddhàd bhãùma-saüj¤akaü ÷arãraü tu jãvàtmà tyakùyaty eva ity atas tvaü càhaü ca tatra hetu bhavàva eva ity ata àha vàsàüsãti | navãnaü vastraü paridhàpayituü jãrõa-vastrasya tyajane ka÷cit kiü doùo bhavatãti bhàvaþ | tathà ÷arãràõãti bhãùmo jãrõa-÷arãraü parityajya divyaü navyaü anyac charãraü pràpsyatãti kas tava và mama và doùo bhavatãti bhàvaþ ||22||

baladevaþ : nanu mà bhåd àtmanàü vinà÷o bhãùmàdi-saüj¤ànàü tac-charãràõàü tat-sukha-sàdhanànàü yuddhena vinà÷e tat-sukha-viccheda-hetuko doùaþ syàd eva | anyathà pràya÷citta-÷àstràõi nirviùayàõi syur iti cet tatràha vàsàüsãti | sthåla-jãrõa-vàsas-tyàgena navãna-vàso-dhàraõam iva vçddha-nç-deha-tyàgena yuva-deva-deha-dhàraõaü teùàm àtmanàm atisukhakaram eva | tad ubhayaü ca yuddhenaiva kùipraü bhaved ity upakàrakàt tasmàn mà viraüsãr iti bhàvaþ | saüyàtãti samyag-garbha-vàsàdi-yàtanàü vinaiva ÷ãghram eva pràpnotãty arthaþ | pràya÷citta-vàkyàni tu yaj¤a-yuddha-vadhàd anyasmin vadhe
neyàni ||22||

__________________________________________________________

BhG 2.23

nainaü chindanti ÷astràõi nainaü dahati pàvakaþ |
na cainaü kledayanty àpo na ÷oùayati màrutaþ ||23||

÷rãdharaþ : kathaü hantãti anena uktaü vadha-sàdhanàbhàvaü dar÷ayann avinà÷itvam àtmanaþ sphuñãkaroti nainam ity àdi | àpo kledayanti mçdu-karaõena ÷ithilaü na kurvanti | màruto 'py enaü na ÷oùayati ||23||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : na ca yuddhe tvayà prayuktebhyaþ ÷astràstrebhyaþ kàpy àtmano vyathà sambhaved ity àha nainam iti | ÷astràõi khaógàdãni | pàvaka àgneyàstram api yuùmad-àdi-prayuktam | àpaþ pàrjanyàstram api | màruto vàyavyàstram ||23||

baladevaþ : nanu ÷astra-pàtaiþ ÷arãra-vinà÷e tad-antaþ-sthasyàtmano vinà÷aþ syàt gçha-dàhe tan-madhya-sthasyaiva jantor iti cet tatràha nainam iti | ÷astràõi khaógàdãni | pàvaka àgneyàstram | àpaþ pàrjanyàstram api | màruto vàyavyàstram | tathà ca tat-prayuktaiþ ÷astràstrair nàtmanaþ kàcid vyatheti ||23||

__________________________________________________________

BhG 2.24

acchedyo 'yam adàhyo 'yam akledyo '÷oùya eva ca |
nityaþ sarva-gataþ sthàõur acalo 'yaü sanàtanaþ ||24||

÷rãdharaþ : tatra hetum àha acchedya ity àdinà sàrdhena | niravayavatvàd acchedyo 'kledya÷ ca | amårtatvàd adàhyaþ | dravatvàbhàvàd a÷oùya iti bhàvaþ | ita÷ ca chedàdi-yogyo na bhavati | yato nityo 'vinà÷ã | sarva-gataþ sthàõuþ sthira-svabhàvo råpàntaràpatti-÷ånyaþ | acalaþ pårva-råpàparityàgã | sanàtano 'nàdiþ ||24||

madhusådanaþ : ÷astràdãnàü tan-nà÷akatvàsàmarthye tasya taj-janita-nà÷ànarhatve hetum àha acchedya iti | yato 'cchedyo 'yam ato nainaü chindanti ÷astràõi | adàhyo 'yaü yato 'to nainaü dahati pàvakaþ | yato 'kledyo 'yam ato nainaü kledayanty àpaþ | yato '÷oùyo 'yam ato nainaü ÷oùayati màruta iti krameõa yojanãyam | eva-kàraþ pratyekaü sambadhyamàno 'cchedyatvàdy-avadhàraõàrthaþ | caþ samuccaye hetau và | chedàdy-anarhatve hetum àhottaràrdhena |

nityo 'yaü pårvàpara-koñi-rahito 'to 'nutpàdyaþ | asarvagatatve hy anityatvaü syàt | yàvad-vikàraü tu vibhàgaþ iti nyàyàt paràbhyupagata-paramàõv-àdãnàm anabhyupagamàt | ayaü tu sarva-gato vibhur ato nitya eva | etena pràpyatvaü paràkçtam | yadi càyaü vikàrã syàt tadà sarva-gato na syàt | ayaü tu sthàõur avikàrã | ataþ sarva-gata eva | etena vikàryatvam apàkçtam | yadi càyaü calaþ kriyàvàn syàt tadà vikàrã syàd ghañàdivat | ayaü tv acalo 'to na vikàrã | etena saüskàryatvaü niràkçtam | pårvàvasthà-parityàgenàvasthàntaràpattir vikriyà | avasthaikye 'pi calana-màtraü kriyeti vi÷eùaþ | yasmàd evaü tasmàt sanàtano 'yaü sarvadaika-råpo
na kasyà api kriyàyàþ karmety arthaþ | utpatty-àpti-vikçti-saüskçty-anyatara-kriyà-phala-yoge hi karmatvaü syàt | ayaü tu nityatvàn notpàdyaþ | anityasyaiva ghañàder utpàdyatvàt | sarvagatatvàn na pràpyaþ paricchinnasyaiva paya-àdeþ pràpyatvàt | sthàõutvàd avikàryaþ | vikriyàvato ghçtàder eva vikàryatvàt | acalatvàd asaüskàryaþ sakriyasyaiva darpaõàdeþ saüskàryatvàt | tathà ca ÷rutayaþ - àkà÷avat sarva-gata÷ ca nityaþ [ChàU 3.14.3], vçkùa iva stabdho divi tiùñhaty ekaþ [øvetU 3.9], niùkalaü niùkriyaü ÷àntaü [øvetU 6.19], ity àdayaþ | yaþ pçthivyàü
tiùñhan pçthivyà antaro yo 'psu tiùñhann adbhyo 'ntaro yas tejasi tiùñhaüs tejaso 'ntaro yo vàyau tiùñan vàyor antaraþ [BAU 3.7.3 ff] ity àdyà ca ÷rutiþ sarvagatasya sarvàntaryàmitayà tad-aviùayatvaü dar÷ayati | yo hi ÷astràdau na tiùñhati taü ÷astràdaya÷ chindanti | ayaü tu ÷astràdãnàü sattà-sphårti-pradatvena tat-prerakas tad-antaryàmã | ataþ katham enaü ÷astràdãni sva-vyàpàra-viùayã kuryur ity abhipràyaþ | atra yena såryas tapati tejaseddhaþ [Taitt. Br. 3.12.97] ity àdi ÷rutayo 'nusandheyàþ | saptamàdhyàye ca prakañãkariùyati ÷rã-bhagavàn iti dik ||24||

vi÷vanàthaþ : tasmàd àtmàyam evam ucyata ity àha acchedya iti | atra prakaraõe jãvàtmano nityatvasya ÷abdato 'rthata÷ ca paunaruktyaü nirdhàraõa-prayojakaü sandigdhadhãùu j¤eyam | yathà kalàv asmin dharmo 'sti dharmo 'stãti tri-caturdhà-prayogàd dharmo 'sty eveti niþsaü÷ayà pratãtiþ syàd iti j¤eyam | sarva-gataþ svakarma-va÷àd deva-manuùya-tiryag-àdi-sarva-deha-gataþ | sthàõur acala iti paunaruktyaü sthairya-nirdhàraõàrtham | atisåkùmatvàd avyaktas tad api deha-vyàpi-caitanyatvàd acintyo 'tarkyaþ | janmàdi-ùaó-vikàrànarhatvàd avikàryaþ ||24-25||

baladevaþ : chedàdy-abhàvàd eva tat-tan-nàmabhir ayam àkhyàyata ity àha acchedyo 'yam iti | eva-kàraþ sarvaiþ sambadhyate | sarva-gataþ sva-karma-hetukeùu deva-mànavàdiùu pa÷u-pakùy-àdiùu ca sarveùu ÷arãreùu paryàyeõa gataþ pràpto 'pãty arthaþ | sthàõuþ sthira-svaråpaþ | acalaþ sthira-guõakaþ | avinà÷ã và are 'yam àtmànucchitti-dharmà [Bau 4.5.14] iti ÷ruter ity arthaþ | na cànucchittir eva dharmo yasyeti vyàkhyeyaü tasyàrthasyàvinà÷ãty anenaiva làbhàt | tasmàd anucchittayo nityà dharmà yasya sa tathety evàrthaþ | sanàtanaþ ÷à÷vataþ paunarukta-doùas tv agre parihariùyate ||24||

__________________________________________________________

BhG 2.25

avyakto 'yam acintyo 'yam avikàryo 'yam ucyate |
tasmàd evaü viditvainaü nànu÷ocitum arhasi ||25||

÷rãdharaþ : kiü ca avyakta iti | avyakta÷ cakùur-àdy-aviùayaþ | acintyo manaso 'py aviùayaþ | avikàryaþ karmendriyàõàm apy agocara ity arthaþ | ucyata iti nityatvàdibhiyuktoktiü pramàõayati | upasaüharati tasmàd evam ity àdi | tad evam àtmano janma-vinà÷àbhàvàn na ÷okaþ kàrya ity uktam ||25||

madhusådanaþ : chedyatvàdi-gràhaka-pramàõa-bhàvàd api tad-abhàva ity àha - avyakto 'yam ity-àdy-ardhena | yo hãndriya-gocaro bhavati sa pratyakùatvàd vyakta ity ucyate | ayaü tu råpàdi-hãnatvàn na tathà | ato na pratyakùaü tatra cchedyatvàdi-gràhakam ity arthaþ | 

pratyakùàbhàve 'py anumànaü syàd ity ata àha acintyo 'yaü cintyo 'numeyas tad-vilakùaõo 'yam | kvacit pratyakùo hi vahny-àdir gçhãta-vyàptikasya dhåmàder dar÷anàt kvacid anumeyo bhavati | apratyakùe tu vyàpti-grahaõàsambhavàn nànumeyatvam iti bhàvaþ | apratyakùasyàpãndriyàdeþ sàmànyato dçùñànumàna-viùayatvaü dçùñam ata àha avikàryo 'yaü yad vikriyàvac cakùur-àdikaü tat-svakàryànyathànupapattyà kalpyamànam arthàpatteþ sàmànyatodçùñànumànasya ca viùayo bhavati | ayaü tu na vikàryo na vikriyàvàn ato nàrthàpatteþ sàmànyato-dçùñasya và viùaya ity arthaþ
| laukika-÷abdasyàpi pratyakùàdi-pårvakatvàt tan-niùedhenaiva niùedhaþ |

nanu vedenaiva tatra ccehdyatvàdi grahãùyata ity ata àha - ucyate vedena sopakaraõenàcchedyàvyaktàdi-råpa evàyam ucyate tàtparyeõa pratipàdyate | ato na vedasya tat-pratipàdikasyàpi cchedyatvàdi-pratipàdakatvam ity arthaþ |

atra nainaü chindanti [Gãtà 2.23] ity atra ÷astràdãnàü tan-nà÷aka-sàmarthyàbhàva uktaþ | acchedyo 'yam ity àdau tasya cchedàdi-karmatvàyogyatvam uktam | avyakto 'yam ity atra tac-chedàdi-gràhaka-mànàbhàva ukta ity apaunaruktyaü draùñavyam | vedàvinà÷inam ity àdãnàü tu ÷lokànàm arthataþ ÷abdata÷ ca paunaruktyaü bhàùya-kçdbhiþ parihçtam | durbodhatvàd àtma-vastunaþ punaþ punaþ prasaïgam àpàdya ÷abdàntareõa tad eva vastu niråpayati bhagavàn vàsudevaþ kathaü nu nàma saüsàriõàm buddhi-gocaratàm àpannaü tattvaü saüsàra-nivçttaye syàt iti [øaïkara-bhàùya 2.24] iti vadadbhiþ |

evaü pårvokta-yuktibhir àtmano nityatve nirvikàratve ca siddhe tava ÷oko nopapanna ity upasaüharati tasmàd ity ardhena | etàdç÷àtma-svaråpa-vedanasya ÷oka-kàraõa-nivartakatvàt tasmin sati ÷oko nocitaþ kàraõa-bhàve kàryàbhàvasyàva÷yakatvàt | tenàtmànam aviditvà yad anva÷ocas tad yuktam eva | àtmànaü viditvà tu nànu÷ocitum arhasãty abhipràyaþ ||25||

vi÷vanàthaþ : None.

baladevaþ : avyaktaþ pratyaï cakùur-àdy-agràhyaþ | acintyas tarkàgocaraþ ÷ruti-màtra-gamyaþ | j¤àna-svaråpo j¤àtety àdikaü ÷rutyaiva pratãyate | avikàryaþ ùaó-bhàva-vikàrànarhaþ | atra avinà÷i tu tad viddhi ity àdibhir àtma-tattvam upadi÷an hariþ ÷abdato 'rthata÷ ca yat punaþ punar avocat tasya durbodhasya saubodhyàrtham evety adoùaþ | nirdhàraõàrthaü và | ayaü dharmaü vettãty uktau tad vedanaü ni÷citaü yathà syàt tadvat | evam evàgre vakùyati à÷caryavat pa÷yati ka÷cit ity àdinà ||25|| 

__________________________________________________________

BhG 2.26

atha cainaü nityajàtaü nityaü và manyase mçtam |
tathàpi tvaü mahàbàho naivaü ÷ocitum arhasi ||26||

÷rãdharaþ : idànãü dehena saha àtmano janma tad-vinà÷ena ca vinà÷am aïgãkçtyàpi ÷oko na kàrya ity àha atha cainam ity àdi | atha ca yadyapy enam àtmànam nityajàtaü nityaü và manyase mçtam tathàpi tvaü mahàbàho naivaü ÷ocitum arhasi ||26||

madhusådanaþ : evam àtmano nirvikàratvenà÷ocyatvam uktam idànãü vikàravattvam abhyupetyàpi ÷loka-dvayenà÷ocyatvaü pratipàdayati bhagavàn | tatràtmà j¤àna-svaråpaþ pratikùaõa-vinà÷ãti saugatàþ | deha evàtmà sa ca sthiro 'py anukùaõa-pariõàmã  jàyate na÷yati ceti pratyakùa-siddham evaitad iti lokàyatikàþ | dehàtirikto 'pi dehena sahaiva jàyate na÷yati cety anye | sargàdya-kàla evàkà÷avaj jàyate deha-bhede 'py anuvartamàna evàkalpa-sthàyã na÷yati pralaya ity apare | nitya evàtmà jàyate mriyate ceti tàrkikàþ | tathà hi - pretya-bhàvo janma | sa càpårva-dehendriyàdi-sambandhaþ | evaü maraõam api pårva-dehendriyàdi-vicchedaþ | idaü cobhayaü dharmàdharma-nimittatvàt tad-àdhàrasya nityasyaiva
mukhyam | anityasya tu kçta-hànya-kçtàbhyàgama-prasaïgena dharmàdharmàdhàratvànupapatter na janma-maraõe mukhye iti vadanti | ntiyasyàm evety anye | tatrànityatva-pakùe 'pi ÷ocyatvam àtmano niùedhati atha cainam iti |

atheti pakùàntare | co 'py arthe | yadi durbodhatvàd àtma-vastuno 'sakçc-chravaõe 'py avadhàraõà-sàmarthyàn mad-ukta-pakùànaïgãkàreõa pakùàntaram abhyupaiùi | tatràpy anityatva-pakùam evà÷ritya yady enam àtmànaü nityaü jàtaü nityaü mçtaü và manyase | và-÷abda÷ càrthe | kùaõikatva-pakùe nityaü pratikùaõaü pakùàntare àva÷yakatvàn nityaü niyataü jàto 'yaü mçto 'yam iti laukika-pratyaya-va÷ena yadi kalpayasi tathàpi he mahàbàho ! puruùa-dhaureyeti sopahàsaü kumatàbhyupagamàt | tvayy etàdç÷ã kudçùñir na sambhavatãti sànukampaü và | evaü aha bata mahat
pàpaü kartuü vyavasità vayam [Gãtà 1.45] ity àdi yathà ÷ocasi evaü prakàram anu÷okaü kartuü svayam api tvaü tàdç÷a eva san nàrhasi yogyo na bhavasi | kùaõikatva-pakùe dehàtma-vàda-pakùe dehena saha janma-vinà÷a-pakùe ca janmàntaràbhàvena pàpa-bhayàsambhavàt pàpa-bhayenaiva khalu tvam anu÷ocasi | tac caitàdç÷e dar÷ane na sambhavati bandhu-vinà÷a-dar÷itvàbhàvàd ity adhikaü | pakùàntare dçùña-duþkha-nimittaü ÷okam abhyanuj¤àtum evaü-kàraþ | dçùña-duþkha-nimitta-÷oka-sambhave 'py adçùña-duþkha-nimittaþ ÷okaþ sarvathà nocita ity arthaþ prathama-÷lokasya
||26||

vi÷vanàthaþ : tad evaü ÷àstrãya-tattva-dçùñyà tvàm ahaü prabodhayan | vyàvahàrahika-tattva-dçùñyàpi prabodhayàmi avadhehãty àha atheti | nitya-jàtaü dehe jàte saty enaü nityaü niyataü jàtaü manyase | tathà deha eva mçte mçtaü nityaü niyataü manyase | mahà-bàho iti paràkramavataþ kùatriyasya tava tad api yuddham ava÷yakaü svadharmaþ | yad uktaü -

kùatriyàõàm ayaü dharmaþ prajàpati-vinirmitaþ |
bhràtàpi bhràtaraü hanyàd yena ghorataras tataþ || iti bhàvaþ ||26||

baladevaþ : evaü svoktasya jãvàtmano '÷ocyatvam uktvà paroktasyàpi tasya tad ucyate para-mata-j¤ànàya | tad-abhij¤aþ khalu ÷iùyas tad-avakarais tan nirasya vijayã san sva-mate sthairyam àsãt | tathà hi manuùyatvàdi-vi÷iùñe bhåmy-àdi-bhåta-catuùñaye tàmbåla-ràgavat mada-÷aktivac ca caitanyam utpadyate | tàdç÷as tac-catuùñaya-bhåto deha evàtmà | sa ca sthiro 'pi pratikùaõa-pariõàmàd utpatti-vinà÷a-yogãti loka-pratyakùa-siddham iti lokàyatikà manyante | dehàd bhinno vij¤àna-svaråpo 'py àtmà pratikùaõa-vinà÷ãti vaibhàùikàdayo bauddhà vadanti | tad etad ubhaya-mate 'py àtmanaþ ÷ocyatvaü pratiùedhati | atheti pakùàntare | co 'py-arthe | tvaü cen mad-ukta-jãvàtma-yàthàtmyàvagàhanàsamartho
lokàyatikàdi-pakùam àlambase, tatra dehàtma-pakùe enaü deha-lakùaõam àtmànaü nityaü và mçtaü manyase | và-÷abda÷ càrthe | tathàpi tvam enaü aho bata mahat pàpaü ity àdi-vacanaiþ ÷ocituü nàrhasi | pariõàma-svabhàvasya tasya tasya càtmano janma-vinà÷ayor anivàryatvàj janmàntaràbhàvena pàpa-bhayàsambhavàc ca | he mahàbàho iti sopahàsaü sambodhanaü kùatriya-varyasya vaidikasya ca te nedç÷aü kumataü dhàryam iti bhàvaþ ||26|

__________________________________________________________

BhG 2.27

jàtasya hi dhruvo mçtyur dhruvaü janma mçtasya ca |
tasmàd aparihàrye 'rthe na tvaü ÷ocitum arhasi ||27||

÷rãdharaþ : kuta iti ? ata àha jàtasyety-àdi | hi yasmàj jàtasya svàrambhaka-karma-kùaye mçtyur dhruvo ni÷citaþ | mçtasya ca tad-deha-kçtena karmaõà janmàpi dhruvam eva | tasmàd evam aparihàrye 'rthe ava÷yambhàvini janma-maraõa-lakùaõe 'rthe tvaü vidvàn ÷ocitum nàrhasi yogyo na bhavasi ||27||

madhusådanaþ : nanv àtmana àbhåta-saüplava-sthàyitva-pakùe ca dçùñàdçùña-duþkha-sambhavàt tad-bhayena ÷ocàmãty ata àha dvitãya-÷lokena jàtasya hãti | hi yasmàj jàtasya sva-kçta-dharmàdharmàdi-va÷àl labdha-÷arãrendriyàdi-sambandhasya sthirasyàtmano dhruva àva÷yako mçtyus tac-charãràdi-vicchedas tad-àrambhaka-karma-kùaya-nimittaþ saüyogasya viyogàvasànatvàt | tathà dhruvaü janma mçtasya ca pràg-deha-kçta-karma-phalopabhogàrthaü sànu÷ayasyaiva prastutatvàn na jãvan-mukte vyabhicàraþ | tasmàd evam aparihàrye parihartum a÷akye 'smin janma-maraõa-lakùaõe 'rthe viùaye tvam evaü vidvàn na ÷ocitum arhasi | tathà ca vakùyati çte 'pi tvàü na bhaviùyanti
sarve [Gãtà 11.32] iti | yadi hi tvayà yuddhe 'nàhanyamànà ete jãveyur eva tadà yuddhàya ÷okas tavocitaþ syàt | ete tu karma-kùayàt svayam eva mriyanta iti tat-parihàràsamarthasya tava dçùñ-duþkha-nimittaþ ÷oko nocita iti bhàvaþ |

evam adçùña-duþkha-nimitte 'pi ÷oke tasmàd aparihàrye 'rthe ity evottaram | yuddhàkhyaü hi karma kùatriyasya niyatam agnihotràdivat | tac ca yudha samprahàre ity asmàd dhàtor niùpannaü ÷atru-pràõa-viyogànukåla-÷astra-prahàra-råpaü vihitatvàgnãùomãyàdi-siühàvan na pratyavàya-janakam | tathà ca gautamaþ smarati na doùo hiüsàyàm àhave 'nyatra vya÷vàsàrathyanuyudha-kçtà¤jali-prakãrõa-ke÷a-paràïmukhopaviùña-sthala-vçkùàråóha-dåta-go-bràhmaõa-vàdibhyaþ iti | bràhmaõa-grahaõaücàtràyoddhç-bràhmaõa-viùayaü gavàdi-pràya-pàñhàd iti sthitam | etac ca sarvaü svadharmam api càvekùyety atra spaùñãkariùyati
| tathà ca yuddha-lakùaõe 'rthe 'gnihotràdivad vihitatvàd aparihàrye parihartum a÷akye tad-akaraõe pratyavàya-prasaïgàt tvam adçùña-duþkha-bhayena ÷ocituü nàrahasãti pårvavat |

yadi tu yuddhàkhyaü karma kàmyam eva -

ya àhaveùu yudhyante bhåmy-artham aparàïmukhàþ |
akåñair àyudhair yànti te svargaü yogino yathà || [Yaj¤. 13.324]

iti yàj¤avalkya-vacanàt | hato và pràpsyasi svargaü jitvà và bhokùyase mahãm [Gãtà 2.37] iti bhagavad-vacanàc ca | tadàpi pràrabdhasya kàmyasyàpi ava÷ya-parisamàpanãyatvena nitya-tulyatvàt tvayà ca yuddhasya pràrabdhatvàd aparihàryatvaü tyulyam eva |

athavàtma-nityatva-pakùa eva ÷loka-dvayam arjunasya paramàstikasya veda-bàhya-matàbhyupagamàsambhavàt | akùara-yojanà tu nitya÷ càsau dehendriyàdi-sambandha-va÷àj jàta÷ ceti nitya-jàtas tam enam àtmànaü nityam api santaü jàtaü cen manyase tathà nityam api santaü mçtaü cen manyase tathàpi tvaü nànu÷ocitum arhasãti hetum àha jàtasya hãty àdinà | nityasya jàtatvaü mçtatvaü ca pràg-vyàkhyàtam | spaùñam anyat | bhàùyam apy asmin pakùe yojanãyam ||27||

vi÷vanàthaþ : hi yasmàt tasya svàrambhaka-karma-kùaye mçtyur dhruvo ni÷citaþ | mçtasya ca tad-deha-kçtena karmaõà janmàpi dhruvam eva | aparihàrye 'rthe iti mçtyur janma ca parihartum a]cakyam eva ity arthaþ ||27||

baladevaþ : atha ÷arãràtirikto nitya àtmà | tasyàpårva-÷arãrendriya-yogo janma | pårva-÷arãrendriya-viyogas tu maraõaü tad-ubhayaü ca dharmàdharma-hetukatvàt tad-à÷rayasya nityasyàtmano mukhyaü, tad-atiriktasya ÷arãrasya tu gauõam | tasyànityasya kçta-hànya-kçtàbhyàgama-prasaïgena tad-à÷rayatvànupapatter iti tàrkikà manyante | tat-pakùe 'py àtmanaþ ÷ocyatvaü pariharati jàtasyeti | hir hetau | jàtasya sva-karma-va÷àt pràpta-÷arãràdi-yogasya nityasyàpy àtmanas tad-àrambhaka-karma-kùaya-hetuko mçtyur dhruvo ni÷citaþ | mçtasya tac-charãra-kçta-karma-hetukaü janma ca dhruvaü syàt | tasmàd evam aparihàrye parihartum a÷akye janma-maraõàtmake 'rthe tvaü vidvàn ÷ocituü nàrhasi | tvayi yuddhàn nivçtte 'py ete svàrambhake
karmaõi kùãõe sati mariùyanty eva | tava tu svadharmàd vicyutir bhàvinãti bhàvaþ ||27||

__________________________________________________________

BhG 2.28

avyaktàdãni bhåtàni vyakta-madhyàni bhàrata |
avyakta-nidhanàny eva tatra kà paridevanà ||28||

÷rãdharaþ : kiü ca dehànàü svabhàvaü paryàlocya tad-upàdhike àtmano janma-maraõe ÷oko na kàrya iti | ata àha avyaktàdãnãty àdi | avyaktaü pradhànam | tad eva àdir utpatteþ pårva-råpaü yeùàü tàni avyaktàdãni | bhåtàni ÷arãràõi | kàraõàtmanàpi sthitànàm eva utpatteþ | tathà vyaktam abhivyaktaü madhyaü janma-maraõàntaràlaü sthiti-lakùaõaü yeùàü tàni vyakta-madhyàni | avyakte nidhanaü layo yeùàü tànãmàny evaü-bhåtàny eva | tatra teùu kà paridevanà ? kaþ ÷oka-nimitto vilàpaþ ? pratibuddhasya svapna-dçùña-vastuùv iva ÷oko na
yujyata ity arthaþ ||28||

madhusådanaþ : tad evaü sarva-prakàreõàtmano '÷ocyatvam upapàditam athedànãm àtmano '÷ocyatve 'pi bhåta-saïghàtàtmakàni ÷arãràõy uddi÷ya ÷ocàmãty arjunà÷aïkàm apanudati bhagavàn avyaktàdãnãti | àdau janmanaþ pràg-avyaktàni anupalabdhàni bhåtàni pçthivyàdi-bhåta-mayàni ÷arãràõi madhye janmànantaraü maraõàt pràg-vyaktàni upalabdhàni santi | nidhane punar avyaktàny eva bhavanti | yathà svapnendrajàlàdau pratibhàsa-màtra-jãvanàni ÷ukti-råpyàdivan na tu j¤ànàt pràg årdhvaü và sthitàni dçùñi-sçùñy-abhyupagamàt | tathà ca - àdàv ante ca yan nàsti vartamàne 'pi tat tathà [üà. Kà. 2.6] iti nyàyena madhye 'pi na santy evaitàni | nàsato vidyate bhàvaþ [Gãtà 2.16] iti pràg-ukte÷ ca |

evaü sati tatra teùu mithyà-bhåteùv atyanta-tuccheùu bhåteùu kà paridevanà ko và duþkha-pralàpo na ko 'py ucita ity arthaþ | na hi svapne vividhàn bandhån upalabhya pratibuddhas tad-vicchedena ÷ocati pçthag-jano 'pi etad evoktaü puràõe adar÷anàd àpatitaþ puna÷ càdar÷anaü gataþ bhåta-saïgha iti ÷eùaþ | tathà ca ÷arãràõy apy uddi÷ya ÷oko nocita iti bhàvaþ |
àkà÷àdi-mahà-bhåtàbhipràyeõa và ÷loko yojyaþ | avyaktam avyàkçtam avidyopahita-caitanyam àdiþ pràg avasthà yeùàü tàni tathà vyaktaü nàma-råpàbhyàm evàvidyakàbhyàü prakañãbhåtaü na tu svena paramàrtha-sadàtmanà madhyaü sthity-avasthà yeùàü tàdç÷àni bhåtàni àkà÷àdãni avyakta-nidhanàny evàvyakte sva-kàraõe mçd iva ghañàdãnàü nidhanaü pralayo yeùàü teùu bhåteùu kà paridevaneti pårvavat | tathà ca ÷rutiþ - tad dhedaü tarhy avyàkçtam àsãt tan-nàma-råpàbhyàm eva vyàkriyata [BAU 1.4.7] ity àdir avyaktopàdànatàü sarvasya prapa¤casya dar÷ayati | laya-sthànatvaü tu tasyàrtha-siddhaü kàraõa
eva kàrya-layasya dar÷anàt | granthàntare tu vistaraþ | tathà càj¤àna-kalpitatvena tucchàny àkà÷àdi-bhåtàny apy uddi÷ya ÷oko nocita÷ cet tat-kàryàõy uddi÷ya nocita iti kim u vaktavyam iti bhàvaþ |

athavà sarvadà teùàm avyakta-råpeõa vidyamànatvàd vicchedàbhàvena tan-nimittaþ pralàpo nocita ity arthaþ | bhàratety anena sambodhayan ÷uddha-vaü÷odbhavatvena ÷àstrãyam arthaü pratipattum arho 'si kim iti na pratipadyasa iti såcayati ||28||

vi÷vanàthaþ : tad evaü na jàyate na mriyate ity-àdinà, deha-pakùe ca jàtasya hi dhruvo mçtyuþ ity anena ÷oka-viùayaü niràkçtya idànãm ubhaya-pakùe 'pi niràkaroti avyakteti | bhåtàni deva-manuùya-tiryag-àdãni | avyaktàni na vyaktaü vyaktir àdau janma-pårva-kàle yeùàü, kintu tadànãm api liïga-dehaþ sthåla-deha÷ ca svàrambhaka-pçthivy-àdi-sattvàt kàraõàtmanà vartamàno 'spaùñam àsãd evety arthaþ | vyaktaü vyaktir madhye yeùàü tàni | na vyakti nidhanàd anantaraü yeùàü tàni | mahà-pralaye 'pi karma-màtràdãnàü sattvàt såkùma-råpeõa bhåtàni santy eva | tasmàt sarva-bhåtàni àdy-antarayor
avyaktàni madhye vyaktànãty arthaþ | yad uktaü ÷rutibhiþ - sthira-cara-jàtayaþ syur ajayottha-nimitta-yujaþ iti | kà paridevanà kaþ ÷oka-nimittaþ vilàpaþ ? tathà coktaü nàradena - 

yan manyase dhruvaü lokam adhruvaü và na cobhayam | 
sarvathà na hi ÷ocyàs te snehàd anyatra mohajàt || [BhP 1.13.44] iti ||28||

baladevaþ : atha dehàtma-pakùe àtmàtirikta-deha-pakùe ca deha-vinà÷a-hetuka-÷oko na yuktas tad-àrambhakàõàü bhåta-màtràõàm avinà÷àd ity àha avyaktàdãnãti | avyaktaü nàma-råpa-virahàt såkùmaü pradhànam àdi àdi-råpaü yeùàü tàni avyakta-nidhanàni | avyakte tàdç÷i pradhàne nidhanaü nàma-råpa-vimardana-lakùaõo nà÷o yeùàü tàni | mçd-àdike sad-råpe dravye kambu-grãvàdy-avasthà-yoge ghañasyotpattis tad-virodhi-kapàlàdy-avasthà-yogas tu tasya vinà÷aþ kathyate | tad-dravyaü sarvadà sthàyãti | evam evàha bhagavàn parà÷araþ - mahã ghañatvaü ghañataþ kapàlikà cårõa-rajas tato 'õuþ [ViP 2.12.42] iti | evaü
÷arãràõy àdy-antayor nàma-råpàyogàd avyaktimanti | madhye tu tad-yogàd vyaktimanti | tad-àrambhakàni bhåtàni tu sarvadà santãti teùu vastutaþ satsu kà paridevanà kaþ ÷oka-nimitta-vilàpa ity arthaþ | dehànya-nityàtma-pakùe tu vàsàüsi ity àdikaü na vismartavyam | yat tv àdy-antayor asattvàn madhye 'pi bhåtàny asanty evàtaþ svàpnika-rathà÷vàdi-prakhyàni mçùà-bhåtàny eva tena tad-viyoga-hetukaþ ÷okaþ pratibuddhasya na dçùña iti dçùñi-sçùñim abhyupaityàhus tan mandaü tad-abhyupagame vaidikàsatkàryavàdàpatteþ | tad evaü mata-dvaye 'pi deha-vinà÷a-hetukaþ ÷oko nàstãti siddham ||28||

__________________________________________________________

BhG 2.29

à÷caryavat pa÷yati ka÷cid enam
à÷caryavad vadati tathaiva cànyaþ |
à÷caryavac cainam anyaþ ÷çõoti
÷rutvàpy enaü veda na caiva ka÷cit ||29||

÷rãdharaþ : kutas tarhi vidvàüso 'pi loke ÷ocanti ? àtmà-j¤ànàd eva ity à÷ayenàtmano durvij¤eyatvam àha à÷caryavad ityàdi | ka÷cid enam àtmànaü ÷àstràcàryopade÷àbhyàü pa÷yann à÷caryavat pa÷yati | sarva-gatasya nitya-j¤ànànada-svabhàvasyàtmanaþ alaukikatvàd aindrajàlikavad ghañamànaü pa÷yann iva vismayena pa÷yati asambhàvanàbhibhåtatvàt | tathà à÷caryavad anyo vadati ca | ÷çõoti cànyaþ | ka÷cit punaþ viparãta-bhàvanàbhibhåtaþ ÷rutvàpi naiva veda | ca-÷abdàd uktvàpi na dçùñvàpi na samyag vedeti draùñavyam ||29||

madhusådanaþ : nanu vidvàüso 'pi bahavaþ ÷ocanti tat kiü màm eva punaþ punar evam upàlabhase | anyac ca vaktur eva hi taj jàóyaü ÷rotà yatra na budhyate  iti nyàyàt tvad-vacanàrthàpartipatti÷ ca tavàpy anyeùàm iva svà÷aya-doùàd iti nokta-doùa-dvayam ity abhipretyàtmano durvij¤eyatàm àha à÷caryavad iti |

enaü prakçtaü dehinam à÷caryeõàdbhutena tulyatayà vartamànam àvidyaka-nànà-vidha-viruddha-dharmavattayà satanm apy asantam iva sva-prakà÷a-caitanya-råpam api jaóam ivànanda-ghanam api duþkhitam iva nirvikàram api savikàram iva nityam anityam iva prakà÷amànam apy aprakà÷amànam iva brahmàbhinnam api tad-bhinnam iva muktam api baddham ivàdvitãyam api sa-dvitãyam iva sambhàvita-vicitrànekàkàra-pratãti-viùayaü pa÷yati ÷àstràcàryopade÷àbhyàm àvidyaka-sarva-dvaita-niùedhena  paramàtma-svaråpa-màtràkàràyàü vedànta-mahà-vàkya-janyàyàü sarva-sukçta-phala-bhåtàyàm antaþkaraõa-vçttau pratiphalitaü samàdhi-paripàkena sàkùàtkaroti  ka÷cic chama-damàdi-sàdhana-sampanna-carama-÷arãraþ ka÷cid eva na tu
sarvaþ | tathà ka÷cid enaü yat pa÷yati tad à÷caryavad iti kriyà-vi÷eùaõam | àtma-dar÷anam apy à÷caryavad eva yat svaråpato mithyà-bhåtam api satyasya vya¤jakam àvidyakam apy avidyàyà vighàtakam avidyàm upaghnat tat-kàryatayà svàtmànam apy upahantãti | tathà yaþ ka÷cid enaü pa÷yati sa à÷caryavad iti kartç-vi÷eùaõam | yato 'sau nivçttàvidyàtat-kàryo 'pi pràrabdha-karma-pràbalyàt tadvàn iva vyaharati sarvadà samàdhi-niùñho 'pi vyuttiùñhati vyutthito 'pi punaþ samàdhim anubhavatãti pràrabdha-karma-vaicitryàd vicitra-caritraþ pràpta-duùpràpa-j¤ànatvàt sakala-loka-spçhaõãyo 'ta à÷caryavad eva bhavati | tad etat trayam apy à÷caryam àtmà taj j¤ànaü taj-j¤àtà ceti parama-durvij¤eyam àtmànaü tvaü katham
anàyàsena jànãyà ity abhipràyaþ |

ãvam upadeùñur abhàvàd apy àtmà durvij¤eyaþ | yo hy àtmànaü jànàti sa eva tam anyasmai dhruvaü bråyàt | aj¤asyopadeùñçtvàsambhavàt, jànaüs tu samàhita-cittaþ pràyeõa kathaü bravãtu | vyutthita-citto 'pi pareõa j¤àtum a÷akyaþ | yathà kathaücij j¤àto 'pi làbha-påjà-khyàty-àdi-prayojanànapekùatvàc ca bravãty eva | kathaücit kàruõya-màtreõa bruvaüs tu parame÷varavad atyanta-durlabha evety àha à÷caryavad vadati tathaiva cànya iti | yathàjànàti tathaiva vadati | enam ity anukarùaõàrtha÷ ca-kàraþ | sa cànyaþ sarvàj¤a-jana-vilakùaõaþ | na tu yaþ pa÷yati tato 'nya iti vyàghàtàt | atràpi karmaõi kriyàyàü kartari cà÷caryavad iti
yojyam | tatra karmaõaþ kartu÷ ca pràg à÷caryavattvaü vyàkhyàtaü kriyàyàs tu vyàkhyàyate | sarva-÷abdàvàcyasya ÷uddhasyàtmano yad vacanaü tad à÷caryavat | tathà ca ÷rutiþ - yato vàco nivartante apràpya manasà saha iti | kenàpi ÷abdenàvàcyasya ÷uddhasyàtmano vi÷iùña-÷aktena padena jahad-ajahat-svàrtha-lakùaõàyà kalpita-sambandhena lakùyatàvacchedakam antareõaiva pratipàdanaü tad api nirvikalpa-sàkùàtkàra-råpam atyà÷caryam ity arthaþ |

athavà vinà ÷aktiü vinà lakùaõàü vinà sambandhàntaraü suùuptotthàpaka-vàkya-vat tattvam asyàdi-vàkyena yadàtmatattva-pratipàdanaü tad à÷caryavat | ÷abda-÷akter acintyatvàt | na ca vinà sambandhaü bodhanen 'tiprasaïgaþ lakùaõà-pakùe 'pi tulyatvàt | ÷akya-sambandhasyàneka-sàdhàraõatvàt | tàtparya-vi÷eùàn niyama iti cet, na | tasyàpi sarvàn praty avi÷eùàt | ka÷cid eva tàtparya-vi÷eùam avadhàrayati na sarva iti cet | hanta tarhi puruùa-gata eva ka÷cid vi÷eùo nirdoùatva-råpo niyàmakaþ | na càsmin pakùe 'pi na daõóa-vàritaþ | tathà ca yàdç÷asya ÷uddhàntaþ-karaõasya tàtparyànusandhàna-puraþ-saraü
lakùaõayà vàkyàrtha-bodho bhavadbhir aïgã kriyate tàdç÷asyaiva kevalaþ ÷abda-vi÷eùo 'khaõóa-sàkùàtkàraü vinàpi sambandhena janayatãti kim anupapannam | etasmin pakùe ÷abda-vçtty-aviùayatvàd yato vàco nivartanta iti sutaràm upapannam | ayaü ca bhagavad-abhipràyo vàrtika-kàraiþ prapa¤citaþ -

durbalatvàd avidyàyà àtmatvàd bodha-råpiõaþ |
÷abda-÷akter acitnyatvàd vidmas taü moha-hànataþ ||
agçhãtvaiva sambandham abhidhànàbhidheyayoþ | 
hitvà nidràü prabudhyante suùupter bodhitàþ paraiþ ||
jàgradvan na yataþ ÷abdaü suùupte vetti ka÷cana |
dhvaste 'to j¤ànato 'j¤àne brahmàsmãti bhavet phalam ||
avidyà-ghàtinaþ ÷abdàdyàhaü brahmeti dhãr bhavet |
na÷yaty avidyayà sàrdhaü hatvà rogam ivauùadham || [Bçhat.Và 1.4.860-863] 
ity àdinà granthena | 

tad evaü vacana-viùayasya vaktur vacana-kriyàyà÷ càtyà÷carya-råpatvàd àtmano durvij¤ànatvam uktvà ÷rotur durmilatvàd api tad àha à÷caryavac cainam anyaþ ÷çõoti ÷rtuvà 'py enaü vedeti | anyo draùñur vaktu÷c a muktàd vilakùaõo mumukùur vaktàraü brahma-vidaü vidhivad upasçtyainaü ÷çõoti ÷ravaõàkhya-vicàra-viùayã karoti vedànta-vàkya-tàtparya-ni÷cayenàvadhàrayatãti yàvat | ÷rutvà cainaü manana-nididhyàsana-paripàkàd vedàpi sàkùàtkaroty api à÷caryavat | tathà cà÷caryavat pa÷yati ka÷cid enam iti vyàkhyàtam | atràpi kartur à÷carya-råpatvam aneka-janmànuùñhita-sukçta-kùàlita-mano-malatayàtidurlabhatvàt | tathà ca vakùyati -

manuùyàõàü sahasreùu ka÷ cid yatati siddhaye |
yatatàm api siddhànàü ka÷ cin màü vetti tattvataþ || [Gãtà 7.3] iti |

÷ravaõàyàpi bahubhir yo na labhyaþ 
÷çõvanto 'pi bahavo yaü na vidyuþ |
à÷caryo vaktà ku÷alo 'sya labdhà
à÷caryo j¤àtà ku÷alànu÷iùñaþ || [KañhU 1.2.7] iti ÷rute÷ ca |

evaü ÷ravaõa-÷rotavyayor à÷caryatvaü pràgvad vyàkhyeyam |

nanu yaþ ÷ravaõa-mananàdikaü karoti sa àtmànaü vedeti kim à÷caryam ata àha - na caiva ka÷cid iti | ca-kàraþ kriyà-karma-padayor anuùaïgàrthaþ | ka÷cid enaü naiva veda ÷ravaõàdikaü kurvann api | tad akurvaüs tu na vedeti kim u vaktavyam | aihikam aprastuta-pratibandhe tad-dar÷anàt [Vs. 3.4.51] iti nyàyàt | uktaü ca vàrtika-kàraiþ -

kutas taj-j¤ànam iti cet tad dhi bandha-parikùayàt |
asàv api ca bhåtau và bhàvã và vartate 'thavà || [Bçh. Và. Sa. 294] iti | 

÷ravaõàdi kurvatàm api pratibandha-parikùayàd eva j¤ànaü jàyate | anyathà tu na | sa ca pratibandha-parikùayaþ kasyacid bhåta eva | yathà hiraõyagarbhasya | kasyacid bhàvã | yathà vàsudevasya | kasyacid vartate | yathà ÷vetaketoþ | tathà ca pratibandha-kùaya-syàtidurlabhatvàt | j¤ànam utpadyate puüsàü kùayàt pàpasya karmaõaþ iti smçte÷ ca durvij¤eyo 'yam àtmeti nirgalito 'rthaþ | 

yadi tu ÷rutvàpy enaü veda na caiva ka÷cid ity eva vyàkhyàyeta tadà à÷caryo j¤àtà ku÷alànu÷iùñaþ [KañhU 1.2.7] iti ÷rutyaika-vàkyatà na syàt | yatatàm api siddhànàü ka÷ cin màü vetti tattvataþ [Gãtà 7.3] iti bhagavad-vacana-virodha÷ ceti vidvadbhir avinayaþ kùantavyaþ | athavà na caiva ka÷cid ity asya sarvatra sambandhaþ ka÷cid enaü na pa÷yati na vadati na ÷çõoti ÷rutvàpi na vedeti pa¤ca prakàrà uktàþ ka÷cit pa÷yaty eva na vadati ka÷cit pa÷yati na vadati ca ka÷cit tad-vacanaü ÷çõoti ca tad-arthaü jànàti ca ka÷cic chrutvàpi na jànàti na ka÷cit tu sarva-bahirbhåta iti | avidvat-pakùe tu asambhàvanà-viparãta-bhàvanàbhibhåtatvàd à÷carya-tulyatvaü dar÷ana-vadana-÷ravaõeùv
iti nigada-vyàkhyàtaþ ÷lokaþ | caturtha-pàde tu dçùñvoktvà ÷rutvàpãti yojanà ||29||

vi÷vanàthaþ : nanu kim idam à÷caryaü bråùe | kiü caitad apy à÷caryam | yad eva prabodhyamànasyàpy aviveko nàpayàtãti tatra satyam evem eva ity àha à÷caryavad iti | enam àtmànaü dehaü ca tad-ubhaya-råpaü sarva-lokam ||29||

baladevaþ : nanu sarvaj¤ena tvayà bahåpadi÷yamàno 'py ahaü ÷oka-nivàrakam àtma-yàthàtmyaü na budhye kim etad iti cet tatràha à÷caryavad iti | vij¤ànàndobhaya-svaråpatve 'pi tad-bhedàpratiyoginaü vij¤àna-svaråpatve 'pi vij¤àtçtayà santaü paramàõutve 'pi vyàpta-bçhat-kàyaü nànà-kàya-sambandhe 'pi tat-tad-vikàrair aspçùñam evam àdi bahu-viruddha-dharmatayà÷caryavad adbhuta-sàdç÷yena sthitam enaü mad-upadiùñaü jãvaü ka÷cid eva svadharmànuùñhànena satya-tapo-japàdinà ca vimçùña-hçd-guru-prasàda-labdha-tàdç÷a-j¤ànaþ pa÷yati yàthàtmyenànubhavati | à÷caryavad iti kriyà-vi÷eùaõaü và kartç-vi÷eùaõaü veti vyàkhyàtàraþ ka÷cid
enam yat pa÷yati tad à÷caryavat | yaþ ka÷cit pa÷yati so 'py à÷caryavad ity arthaþ | evam agre 'pi | ÷rutvàpy enam iti ka÷cit samyag amçùña-hçd ity arthaþ | tathà ca duradhigamaü jãvàtmayàthàtmyam | ÷rutir apy evam àha -

÷ravaõàyàpi bahubhir yo na labhyaþ
÷çõvanto 'pi bahavo yaü na vidyuþ |
à÷caryo vaktà ku÷alo 'sya labdhà 
à÷caryo j¤àtà ku÷alànu÷iùña || [KañhU 1.2.7] iti ||29||

__________________________________________________________

BhG 2.30

dehã nityam avadhyo 'yaü dehe sarvasya bhàrata |
tasmàt sarvàõi bhåtàni na tvaü ÷ocitum arhasi ||30||

÷rãdharaþ : tad evam avadhyatvam àtmanaþ saïkùepenopadi÷an a÷ocyatvam upasaüharati dehãty àdi | spaùño 'rthaþ ||30||

madhusådanaþ : idànãü sarva-pràõi-sàdhàraõa-bhrama-nivçtti-sàdhanam uktam upasaüharati dehãti | sarvasya pràõi-jàtasya dehe vadhyamàne 'py ayaü dehã liïga-dehopàdhir àtmà vadhyo na bhavatãti nityaü niyataü yasmàt tasmàt sarvàõi bhåtàni sthålàni såkùmàõi ca bhãùmàdi-bhàvàpannàny uddi÷ya tvaü na ÷ocitum arhasi | sthåla-dehasyà÷ocyatvam aparihàryatvàt | liïga-dehasyà÷ocyatvam àtmavad evàvadhyatvàd iti na sthåla-dehasya liïga-dehasyàtmano và ÷ocyatvaü yuktam iti bhàvaþ ||30||

vi÷vanàthaþ : tarhi ni÷citya bråhi kim ahaü kuryàü kiü và na kuryàm iti | tatra ÷okaü mà kuru yuddhaü tu kurv ity àha dehãti dvàbhyàm ||30||

baladevaþ : tad evaü duradhigamaü jãva-yàthàtmyaü samàsenopadi÷ann a÷ocyatvam upasaüharati dehãti | sarvasya jãva-gaõasya dehe hanyamàne 'py ayaü dehã jãvo nityam avadhyo yasmàt tasmàt tvaü sarvàõi bhåtàni bhãùmàdi-bhàvàpannàni ÷ocituü nàrhasi | àtmanàü nityatvàd a÷ocyatvaü tad-dehànàü tv ava÷ya-vinà÷atvàt tattvam ity arthaþ ||30||

__________________________________________________________

BhG 2.31

sva-dharmam api càvekùya na vikampitum arhasi |
dharmyàd dhi yuddhàc chreyo 'nyat kùatriyasya na vidyate ||31||

÷rãdharaþ : yac coktam arjunena vepathu÷ ca ÷arãre me ity àdi tad apy ayuktam ity àha svadharmam apãti | àtmano nà÷àbhàvàd eva etesàü hanane 'pi vikampituü nàrhasi | kiü ca svadharmam apy avekùya vikampitum nàrhasi iti sambandhaþ | yac coktaü - na ca ÷reyo 'nupa÷yàmi hatvà svajanam àhava iti tatràha dharmyàd iti | dharmàd anapetàn nyàyàd yuddhàd anyat ||31||

madhusådanaþ : tad evaü sthåla-såkùma-÷arãra-dvaya-tat-kàraõàvidyàkhyopàdhi-trayàvivekena mithyàbhåtasyàpi saüsàrasya satyatvàtma-dharmatvàdi-pratibhàsa-råpaü sarva-pràõi-sàdhàraõam arjunasya bhramaü niràkartum upàdhi-traya-vivekenàtma-svaråpam abhihitavàn | samprati yuddhàkhye sva-dharme hiüsàdi-bàhulyenàdharmatva-pratibhàsa-råpam arjunasyaiva karuõàdi-doùa-nibandhanam asàdhàraõaü bhramaü niràkartuü hiüsàdimattve 'pi yuddhasya sva-dharmatvenàdharmatvàbhàvaü bodhayati bhagavàn svadharmam apãti |

na kevalaü paramàrtha-tattvam evàvekùya kiü tu svadharmam api kùatriya-dharmam api yuddhàparàïmukhatva-råpam avekùya ÷àstrataþ paryàlocya vikampituü vicalituü dharmàd adharmatva-bhràntyà nivartituü nàrhasi | tatraivaü sati yadyapy ete na pa÷yanti ity àdinà narake niyataü vàso bhavati ity antena yuddhasya pàpa-hetutvaü tvayà yad uktaü kathaü bhãùmam ahaü saïkhye ity àdinà ca guru-vadha-brahma-vadhàdy-akaraõaü yad abhihitaü tat sarvaü dharma-÷àstra-paryàlocanàd evoktam | kasmàt ? hi yasmàd dharmyàd aparàïmukhatva-dharmàd anapetàd yuddhàd anyat kùatriyasya ÷reyaþ ÷reyaþ-sàdhanaü
na vidyate | yuddham eva hi pçthivã-jaya-dvàreõa prajà-rakùaõa-bràhmaõa-÷u÷råùàdi-kùàtra-dharma-nirvàhakam iti tad eva kùatriyasya pra÷astataram ity abhipràyaþ | tathà coktaü parà÷areõa -

kùatriyo hi prajà rakùan ÷astra-pàõiþ pradaõóayan |
nirjitya para-sainyàdi kùitiü dharmeõa pàlayet || [Parà÷ara-smçti 1.58] iti ||31||

manunàpi -

samottamàdhamai ràjà tv àhåtaþ pàlayan prajàþ |
na nivarteta saügràmàt kùàtraü dharmam anusmaran ||
saügràmeùv anivartitvaü prajànàü caiva pàlanam |
÷u÷råùà bràhmaõànàü ca ràj¤àü ÷reyaskaraü param || [Manu 7.88-9] ity àdinà |

ràja-÷abda÷ ca kùatriya-jàti-màtra-vàcãti sthitam eveùñhy-adhikaraõe | tena bhåmi-pàlasyaivàyaü dharma iti na bhramitavyam | udàhçta-vacane 'pi kùatriyo hãti kùàttraü dharmam iti ca spaùñaü liïgam | tasmàt kùatriyasya yuddhaü pra÷asto dharma iti sàdhu bhagavato 'bhihitam | apa÷avo 'nye go-a÷vebhyaþ pa÷avo go-a÷vàþ itivat pra÷aüsà-lakùaõayà yuddhàd anyac-chreyaþ-sàdhanaü na vidyata ity uktam iti na doùaþ | etena yuddhàt pra÷astataraü kiücid anuùñhàtuü tato nivçttir uciteti nirastam | na ca ÷reyo 'nupa÷yàmi hatvà svajanam àhave ity etad api ||31||

vi÷vanàthaþ : àtmano nà÷àbhàvàd eva vadhàd vikampituü bhetuü nàrhasi | svadharmam api càvekùya na vikampitum arhasãti sambandhaþ ||31||

baladevaþ : evaü paramàtma-j¤ànopayogitvàd àdau jãvàtma-j¤ànaü sarvàn prati taulyenopadi÷ya sa-niùñhàn prati niùkàmatayànuùñhitàni karmàõi hçd-vi÷uddhi-sahakçtàm àtma-j¤àna-niùñhàü niùpàdayantãti vadiùyan tasyàü pratãtim utpàdayituü sakàmatayànuùñhitànàü karmaõàü kàmya-phala-pradatvam àha dvàbhyàm svadharmam apãti | 

yuddhaü khalu kùatriyasya nityatam agnihotràdivad vihitam | tac ca ÷atru-pràõa-vihaüsana-råpam agniùñomàdi-pa÷u-hiüsanavan na pratyavàya-nimittam | ubhayatra hiüseyam upakçti-råpaiva | hãnayor deha-lokayos tyàgena divyayos tayor lobhàt | àha caivaü smçtiþ -

àhaveùu mitho 'nyonyaü jighàüsanto mahãkùitaþ | 
yudhyamànàþ paraü ÷aktyà svargaü yànty aparàïmukhàþ || [Manu 7.90]
yaj¤eùu pa÷avo brahman hanyante satataü dvijaiþ |
saüskçtàþ kila mantrai÷ ca te 'pi svargam avàpnuvan || [?] ity àdyà | 

evaü nija-dharmam avekùya vikampituü dharmàt pracalituü nàrhasi | yuktaü na ca ÷reyo 'nupa÷yàmãty àdinà narake nityataü vàso bhavatãyt antyena yuddhasya pàpa-hetutvaü tvayoktam | tac càj¤ànàd evety àha dharmyàd iti | yuddham eva bhåmi-jaya-dvàrà prajà-pàlana-guru-vipra-saüsevanàdi-kùàtra-dharma-nirvàhãti | evam àha bhagavàn parà÷araþ -

kùatriyo hi prajà rakùan ÷astra-pàõiþ pradaõóayan |
nirjitya para-sainyàdi kùitiü dharmeõa pàlayet || [Parà÷ara-smçti 1.58] iti ||31||

__________________________________________________________

BhG 2.32

yadçcchayà copapannaü svarga-dvàram apàvçtam |
sukhinaþ kùatriyàþ pàrtha labhante yuddham ãdç÷am ||32||

÷rãdharaþ : kiü ca mahati ÷reyasi svayam evopàgate sati kuto vikampasa iti | ata àha yadçcchayeti | yadçcchayà apràrthitam eva upapannaü pràptam ãdç÷aü yuddham labhante | yato niràvaraõaü svarga-dvàram evaitat | yad và ya evaüvidhaü yuddhaü labhante ta eva sukhina ity arthaþ | etena svajanaü hi kathaü hatvà sukhinaþ syàma màdhava iti yad uktaü tan nirastaü bhavati ||32||

madhusådanaþ : nanu yuddhasya kartavyatve 'pi na bhãùma-droõàdibhir gurubhiþ saha tat kartum ucitam atigarhitatvàd ity à÷aïkyàha yadçcchayeti | yadçcchayà sva-prayatna-vyatirekeõa | co 'vadhàraõe | apràrthanayaivopasthitam ãdç÷aü bhãùma-droõàdi-vãra-puruùa-pratiyogikaü kãrti-ràjya-làbha-dçùña-phala-sàdhanaü yuddhaü ye kùatriyàþ pratiyogitvena labhante te sukhinaþ sukha-bhàja eva | jaye satyenàyàsenaiva ya÷aso ràjyasya ca làbhàt | paràjaye càti÷ãghram eva svargasya làbhàd ity àha svarga-dvàram apàvçtam iti | apratibaddhaü svarga-sàdhanaü yuddham avyavadhànenaiva svarga-janakaü jyotiùñhomàdikaü tu ciratareõa deha-pàtasya pratibandhàbhàvasya
càpekùaõàd ity arthaþ | svarga-dvàram ity anena ÷yenàdivat pratyavàya-÷aïkà parihçtà | ÷yenàdayo hi vihità api phala-doùeõa duùñàþ | tat-phalasya ÷atru-vadhasya na hiüsyàt sarvà bhåtàni, bràhmaõaü na hanyàt ity àdi-÷àstra-niùiddhasya pratyavàya-janakatvàt phale vidhy-abhàvàc ca na vidhi-spçùñe niùedhànavakà÷aþ iti nyàyàvatàraþ | yuddhasya hi phalaü svargaþ sa ca na niùiddhaþ | tathà ca manuþ --

     àhaveùu mitho 'nyonyaü jighàüsanto mahãkùitaþ |
     yudhyamànàþ paraü ÷aktyà svargaü yànty aparàïmukhàþ || [Manu 7.90] iti |

yuddhaü tu agnãùomãyàdy-àlambha-vadha-vihitatvàn na niùedhena spraùñuü ÷akyate ùoóa÷i-grahaõàdivat | grahaõàgrahayos tulya-balatayà vikalpavat sàmànya-÷àstrasya vi÷eùa-÷àstreõa saïkoca-sambhavàt | tathà ca vidhi-spçùñe niùedhànavakà÷aþ iti nyàyàd yuddhaü na pratyavàya-janakaü nàpi bhãùma-droõàdi-guru-bràhmaõàdi-vadha-nimitto doùaþ | teùàm àtatàyitvàt | tad uktaü manunà -

guruü và bàla-vçddhau và bràhmaõaü và bahu-÷rutam |
àtatàyinam àyàntaü hanyàd evàvicàrayan ||
àtatàyinam àyàntam api vedànta-pàragam |
jighàüsantaü jighàüsãyàn na tena brahmahà bhavet ||
nàtatàyi-vadho doùo hantur bhavati ka÷cana || [Manu 8.350-351] ity àdi |

nanu -
smçtyor virodhe nyàyas tu balavàn vyavahàrataþ |
artha-÷àstràt tu balavad dharma-÷àstram iti sthitiþ || [Yàj¤avalkya 2.21] 

iti yàj¤avalkya-vacanàd àtatàyi-bràhmaõa-vadhe 'pi pratyavàyo 'sty eva | bràhmaõaü na hanyàt iti hi dçùña-prayojanànapekùatvàd dharma-÷àstraü, jighàüsantaü jighàüsãyàn na tena brahmahà bhavet iti ca sva-jãvanàrthatvàd artha-÷àstram |

atrocyate brahmaõe bràhmaõam àlabheta itivad yuddha-vidhàyakam api dharma-÷àstram eva sukha-duþkhe same kçtvà ity atra dçùña-prayojanànapekùatvasya vakùyamàõatvàt | yàj¤avalkya-vacanaü tu dçùña-prayojanodde÷yaka-kåña-yuddhàdi-kçta-vadha-viùayam ity adoùaþ | mitàkùaràkàras tu dharmàrtha-sannipàte 'rtha-gràhiõa etad eveti dvàda÷a-vàrùika-pràya÷cittasyaitac-chabda-paràmçùñasyàpastambena vidhànàn mitra-labdhyàdy-artha-÷àstrànusàreõa catuùpàd vyavahàre ÷atror api jaye dharma-÷àstràtikramo na kartavya ity etat paraü vacanam etad ity àha | bhavatv evaü na no hàniþ | tad evaü yuddha-karaõe sukhokteþ svajanaü hi kathaü
hatvà sukhinaþ syàma màdhava ity arjunoktam apàkçtam ||32||

vi÷vanàthaþ : kiü ca, jetçbhyaþ sakà÷àd api nyàya-yuddhe mçtànàm adhikaü sukham ato bhãùmàdãn hatvà tàn pratyuta svato 'pi adhika-sukhinaþ kuru ity àha yadçcchayeti | svarga-sàdhanaü karma-yogam akçtvàpãty arthaþ | apàvçtam apagatàvaraõam ||32||

baladevaþ : kiü càyatnàd àgate 'smin mahati ÷reyasi na yuktas te kampa ity àha yadçcchayeti | co 'vadhàraõe | yatnaü vinaiva copapannam ãdç÷aü bhãùmàdibhir mahà-vãraiþ saha yuddhaü sukhinaþ sabhàgyàþ kùatriyà labhante | vijaye satya-÷rameõa kãrti-ràjyayor mçtyau sati ÷ãghram eva svargasya ca pràpter ity arthaþ | etad vya¤jayan vi÷inaùñi - svarga-dvàram upàvçtam iti | apratiruddha-svarga-sàdhanam ity arthaþ | jyotiùñomàdikaü ciratareõa svargopalambhakam iti tato 'syàti÷ayaþ ||32||

__________________________________________________________

BhG 2.33

atha cet tvam imaü dharmyaü saügràmaü na kariùyasi |
tataþ sva-dharmaü kãrtiü ca hitvà pàpam avàpsyasi ||33||

÷rãdharaþ : viparyaye doùam àha atha ced iti ||33||

madhusådanaþ : nanu nàhaü yuddha-phala-kàmaþ | na kàïkùe vijayaü kçùõa, api trailokya-ràjyasya ity uktatvàt tat kathaü mayà kartavyam ity à÷aïkyàkaraõe doùam àha atha ced iti | atheti pakùàntare | imaü bhãùma-droõàdi-vãra-puruùa-pratiyogikaü dharmyaü hiüsàdi-doùaõàduùñaü satàü dharmàd anapetàm iti và | sa ca manunà dar÷itaþ -

na kåñair àyudhair hanyàd yudhyamàno raõe ripån |
na karõibhir nàpi digdhair nàgni-jvalita-tejanaiþ ||
na ca hanyàt sthalàråóhaü na klãbaü na kçtà¤jalim |
na mukta-ke÷aü nàsãnaü na tavàsmãti vàdinam ||
na suptaü na visaünàhaü na nagnaü na niràyudham |
nàyudhyamànaü pa÷yantaü na pareõa samàgatam ||
nàyudha-vyasana-pràptaü nàrtaü nàtiparikùataü |
na bhãtaü na paràvçttaü satàü dharmam anusmaran || [Manu 7.91-94] iti |

satàü dharmam ullaïghya yudhyamàno hi pàpãyàn syàt | tvaü tu parair àhåto 'pi sad-dharmopetam api saïgràmaü yuddhaü na kariùyasi dharmato lokato và bhãtaþ paràvçtto bhaviùyasi cet tato nirjitya para-sainyàni kùitiü dharmeõa pàlayet [Parà÷ara-smçti 1.58] ity àdi-÷àstra-vihitasya yuddhasyàkaraõàt svadharmaü hitvànanuùñhàya kãrtiü ca mahàdevàdi-samàgama-nimittàü hitvà na nivarteta saïgràmàt ity àdi-÷àstra-niùiddha-saïgràma-nivçttyà ca raõa-janyaü pàpam eva kevalam avàpsyasi na tu dharmaü kãrtiü cety abhipràyaþ | 

athavà 'neka-janmàrjitaü dharmaü tyaktvà ràja-kçtaü pàpam evàvàpsyasãty arthaþ | yasmàt tvàü paràvçttam ete duùñà ava÷yaü haniùyanti ataþ paràvçtta-hataþ saü÷ ciropàrjita-nija-sukçta-parityàgena paropàrjita-duùkçta-màtra-bhàï mà bhår ity abhipràyaþ | tathà ca manuþ -

yas tu bhãtaþ paràvçttaþ saïgràme hanyate paraiþ |
bhartur yad duùkçtaü kiücit tat sarvaü pratipadyate ||
yac càsya sukçtaü kiücid amutràrtham upàrjitam |
bhartà tat sarvam àdatte paràvçtta-hatasya tu || [Manu 7.95-96] iti |

yàj¤avalkyo 'pi ràjà sukçtam àdatte hatànàü vipalàyinàm iti | tena yad uktam - pàpam evà÷rayed asmàn hatvaitàn àtatàyinaþ [Gãtà 1.36], etàn na hantum icchàmi ghanto 'pi madhusådana [Gãtà 1.35] iti tan niràkçtaü bhavati ||33||

vi÷vanàthaþ : vipakùe doùam àha atheti caturbhiþ ||33||

baladevaþ : vipakùe doùàn dar÷ayati athety àdibhiþ | svasya tava dharmyaü yuddha-lakùaõaü kãrtiü ca rudra-santoùaõa-nivàta-kavacàdi-vadha-labdhàü hitvà pàpaü na nivarteta saïgràmàd ity àdi smçti-pratiùiddhaü sva-dharma-tyàga-lakùaõaü pràpsyasi ||33||

__________________________________________________________

BhG 2.34

akãrtiü càpi bhåtàni kathayiùyanti te 'vyayàm |
saübhàvitasya càkãrtir maraõàd atiricyate ||34||

÷rãdharaþ : kiü ca akãrtim ity àdi | avyayàm ÷à÷vatãm | saübhàvitasya bahu-matasya | atiricyate adhikatarà bhavati ||34||

madhusådanaþ : evaü kãrti-dharmayor iùñayor apràptir aniùñasya ca pàpasya pràptir yuddha-parityàge dar÷ità | tatra pàpàkhyam aniùñaü vyavadhànena duþkha-phaladam àmutrikatvàt | ÷iùña-garhà-lakùaõaü tv aniùñam àsanna-phaladam atyasahyam ity àha akãrtim iti | bhåtàni devarùi-manuùyàdãni te tavàvyayàü dãrgha-kàlam akãrtiü na dharmàtmàyaü na ÷åro 'yam ity evaü-råpàü kathayiùyanty anyonyaü kathà-prasaïge | kãrti-dharma-nà÷a-samuccayàrthau nipàtau | na kevalaü kãrti-dharmau hitvà pàpaü pràpsyasi api tu akãrtiü ca pràpsyasi | na kevalaü tvam eva tàü
pràpsyasi api tu bhåtàny api kathayiùyantãti và nipàtayor arthaþ | 

nanu yuddhe sva-maraõa-sandehàt tat-parihàràrtham akãrtir api soóhavyà àtma-rakùaõasyàtyantàpekùitatvàt | tathà coktaü ÷ànti-parvaõi[*ENDNOTE] --

sàmnà dànena bhedena samastair atha và pçthak |
vijetuü prayatetàrãn na yuddhena kadà cana || 
anityo vijayo yasmàd dç÷yate yudhyamànayoþ |
paràjaya÷ ca saügràme tasmàd yuddhaü vivarjayet ||
trayàõàm apy upàyànàü pårvoktànàm asaübhave |
tathà yudhyeta saüpanno vijayeta ripån yathà || [ManuS 7.198-200]

evam eva manunàpy uktam |

tathà ca maraõa-bhãtasya kim akãrti-duþkham iti ÷aïkàm apanudati sambhàvitasya dharmàtmà ÷åra ity evam àdibhir ananya-labhyair guõair bahumatasya janasyàkãrtir maraõàd apy atiricyate 'dhikà bhavati | co hetau | evaü yasmàd ato 'kãrter maraõam eva varaü nyånatvàt | tvam apy atirsambhàvito 'si mahàdevàdi-samàgamena | ato nàkãrti-duþkhaü soóhuü ÷akùyasãty abhipràyaþ | udàhçta-vacanaü tv artha-÷àstratvàt na nivarteta saïgràmàt [Manu 7.88] ity àdi-dharma-÷àstràd durbalam iti bhàvaþ ||34||

vi÷vanàthaþ : avyayàm ana÷varàm | saübhàvitasyàtipratiùñhitasya ||34||

baladevaþ : na kevalaü svadharmasya kãrte÷ ca kùati-màtram | yuddhe samàrabdhe 'rjunaþ palàyata ity avyayàü ÷à÷vatãm akãrtiü ca tava bhåtàni sarve lokàþ kathayiùyanti | nanu maraõàd bhãtena mayà akãrtiþ soóhavyeti cet tatràha sambhàvitasyàtipratiùñhitasya | atiricyate adhikà bhavati | tathà ca tàdç÷àkãçter maraõam eva varam iti ||34||

bhayàd raõàd uparataü maüsyante tvàü mahàrathàþ |
yeùàü ca tvaü bahumato bhåtvà yàsyasi làghavam ||35||

÷rãdharaþ : kiü ca bhayàd iti | yeùàü bahu-guõatvena tvaü pårvaü sammato 'bhås ta eva bhayàt saügràmàn nivçttaü tvàü manyeran | tata÷ ca pårvaü bahumato bhåtvà làghavam laghutàü yàsyasi ||35||

madhusådanaþ :

vi÷vanàthaþ : yeùàü tvaü bahu-mato 'smac-chatrur arjunas tu mahà÷åra iti bahu-saümàna-viùayo bhåtvà samprati yuddhàd uparame sati làghavaü yàsyasi te duryodhanàdayo mahàrathàs tvàü bhayàd eva raõàd uparataü maüsyanta ity anvayaþ | kùatriyàõàü hi bhayaü vinà yuddhoparati-hetur bandhu-snehàdiko nopapadyata iti matveti bhàvaþ ||35||

baladevaþ : nanu kula-kùaya-doùàt kàruõyàc ca vinivçttasya mama katham akãrtiþ syàd iti cet tatràha bhayàd iti | mahàrathà duryodhanàdayas tvàü karõàdi-bhayàn na tu bandhu-kàruõyàd raõàd uparataü maüsyante | na hi ÷årasya ÷atru-bhayaü vinà bandhu-snehena yuddhàd uparatir ity arthaþ | itaþ pårvaü yeùàü tvaü bahumataþ ÷åro vairãti bahu-guõavattayà saümato 'bhår idànãü yuddhe samupasthite kàtaro 'yaü vinivçtta ity evaü tat-kçtaü làghavaü duþsahaü yàsyasi ||35||

__________________________________________________________

BhG 2.36

avàcya-vàdàü÷ ca bahån vadiùyanti tavàhitàþ |
nindantas tava sàmarthyaü tato duþkhataraü nu kim ||36||

÷rãdharaþ : kiü ca avàcya-vàdàn iti | avàcyàn vàdàn vacanànarhàn ÷abdàn tava ahitàþ tvac-chatravo vadiùyanti ||36||

madhusådanaþ : nanu bhãùmàdayo mahàrathà na bahu manyantàü duryodhanàdayas tu ÷atravo bahu maüsyante màü yuddha-nivçttyà tad-upakàritvàd ity ata àha avàcyeti | tavàsàdhàraõaü yat sàmarthyaü loka-prasiddhaü tan nindantas tava ÷atravo duryodhanàdayo 'vàcyàn vàdàn vacanàn arhàn ùaõóha-tilàdi-råpàn eva ÷abdàn bahån aneka-prakàràn vadiùyanti na tu bahu maüsyanta ity abhipràyaþ | athavà tava sàmarthyaü stuti-yogyatvaü tava nindanto 'hità avàcya-vàdàn vadiùyantãty anvayaþ | 

nanu bhãùma-droõàdi-vadha-prayuktaü kaùñataraü duþkham asahamàno yuddhàn nivçttaþ ÷atru-kçta-sàmarthya-nindanàdi-duþkhaü soóhuü ÷akùyàmãty ata àha tatas tasmàn nindà-pràpti-duþkhàt kiü tu duþkhataraü tato 'dhikaü kim api duþkhaü nàstãty arthaþ ||36|| 

vi÷vanàthaþ : avàcya-vàdàn | klãba ity àdi kañåktãþ ||36||

baladevaþ : kiü càvàcyeti | ahitàþ ÷atravo dhàrtaràùñràs tava sàmarthyaü pårva-siddhaü paràkramaü nindantaþ bahån avàcya-vàdàn ÷aõóhatilàdi-÷abdàn vadiùyanti | tata evaüvidhàvàcya-vàda-÷ravaõàd ati÷àyitaü kiü duþkham asti | itthaü caite ùaóbhir yuddha-vairàgyasyàsvargatvam akãrti-karatvaü coktaü dar÷itam ||36||

__________________________________________________________

BhG 2.37

hato và pràpsyasi svargaü jitvà và bhokùyase mahãm |
tasmàd uttiùñha kaunteya yuddhàya kçta-ni÷cayaþ ||37||

÷rãdharaþ : yad uktaü na caitad vidmaþ [Gãtà 2.6] iti tatràha hato vety àdi | pakùa-dvaye 'pi tava làbha evety arthaþ ||37||

madhusådanaþ : nanu tarhi yuddhe gurv-àdi-vadha-va÷àn madhyastha-kçtà nindà tato nivçttau tu ÷atru-kçtà nindety ubhayataþ pà÷à rajjur ity à÷aïkya jaye paràjaye ca làbha-dhrauvyàd yuddhàrtham evotthànam àva÷yakam ity àha hato veti | spaùñaü pårvàrdham | yasmàd ubhayathàpi te làbhas tasmàj jeùyàmi ÷atrån mariùyàmi veti kçta-ni÷cayaþ san yuddhàyottiùñha | nayatara-phala-sandehe 'pi yuddha-kartavyatàyà ni÷citatvàt | etena na caitad vidmaþ kataran no garãyaþ [Gãtà 2.6] ity àdi parihçtam ||37||

vi÷vanàthaþ : nanu yuddhe mama jaya eva bhàvãty api nàsti ni÷cayaþ | tata÷ ca kathaü yuddhe pravartitavyam ity ata àha hata iti ||37||

baladevaþ : nanu yuddhe vijaya eva me syàd iti ni÷cayàbhàvàt tato 'haü nivçtto 'smãti cet tatràha hato veti | pakùa-dvaye 'pi te làbha eveti bhàvaþ ||37||

__________________________________________________________

BhG 2.38

sukha-duþkhe same kçtvà làbhàlàbhau jayàjayau |
tato yuddhàya yujyasva naivaü pàpam avàpsyasi ||38||

÷rãdharaþ : yad apy uktaü pàpam evà÷rayed asmàn [Gãtà 1.36] iti tatràha sukha-duþkhe ity àdi | sukha-duþkhe same kçtvà | tathà tayoþ kàraõa-bhåtau làbhàlàbhàv api | tayor api kàraõa-bhåtàu jayàjayàv api samau kçtvà | eteùàü samatve kàraõaü harùa-viùàda-ràhityam | yujyasva sannadho bhava | sukhàdy-abhilàsaü hitvà svadharma-buddhyà yudhyamànaþ pàpaü na pràpsyasãty arthaþ ||38||

madhusådanaþ : nanv evaü svargam uddi÷ya yuddha-karaõe tasya nityatva-vyàghàtaþ | ràjyam uddi÷ya yuddha-karaõe tv artha-÷àstratvàd dharma-÷àstràpekùayà daurbalyaü syàt | tata÷ ca kàmyasyàkaraõe kutaþ pàpaü dçùñàrthasya guru-bràhmaõàdi-vadhasya kuto dharmatvaü, tathà càtha ced iti ÷lokàrtho vyàhata iti cet tatràha sukha-duþkhe iti | 

samatà-karaõaü ràga-dveùa-ràhityam | sukhe tat-kàraõe làbhe tat-kàraõe làbhe tat-kàraõe jaye ca ràgam akçtvà, evaü duþkhe tad-dhetàv alàbhe tad-dhetàv ajaye ca dveùam akçtvà tato yuddhàya yujyasva sannadhau bhava | evaü sukha-kàmanàü duþkha-nivçtti-kàmanàü và vihàya svadharma-buddhyà yudhyamàno guru-bràhmaõàdi-vadha-nimittaü nitya-karmàkaraõa-nimittaü ca pàpaü na pràpsyasi | yas tu phala-kàmanayà karoti sa guru-bràhmaõàdi-vadha-nimittaü pàpaü pràpnoti yo và na karoti sa nitya-karmàkaraõa-nimittam | ataþ phala-kàmanàm antareõa kurvann ubhaya-vidham api pàpaü na pràpnotãti pràg eva vyàkhyàto 'bhipràyaþ | hato và pràpsyasi svargaü
jitvà và bhokùyase mahãm [Gãtà 2.37] iti svànuùaïgika-phala-kathanam iti na doùaþ | tathà ca àpastambaþ smarati - tad yathàmre phalàrthe nimitte chàyà-gandhàvanåtpadyete evaü dharmaü caryamàõam arthà anåtpadyante no ced anåtpadyante na dharma-hànir bhavati iti | ato yuddha-÷àstrasyàrtha-÷àstratvàbhàvàt pàpam evà÷rayed asmàn [Gãtà 1.36] ity àdi niràkçtaü bhavati ||38||

vi÷vanàthaþ : tasmàt tava sarvathà yuddham eva dharmas tad api yad imaü pàpa-kàraõam à÷aïkase, tarhi mattaþ pàpànutpatti-prakàraü ÷ikùitvà yudhyasvety àha sukha-duþkhe same kçtvà | tad-dhetur làbhàlàbhau ràjya-làbha-ràja-cyåtã api | tad-dhetur jayàjayàv api samau kçtvà vivekena tulyau vibhàvety arthaþ | tata÷ caivaü-bhåta-sàmya-lakùaõe j¤ànavatas tava pàpaü naiva bhavet | yad vakùyate lipyate na sa pàpena padma-patram ivàmbhasà [Gãtà 5.10] iti ||38||

baladevaþ : nanu atha cet tvam ity àdi-padyàrtho vyàhçtaþ | ràjyàdy-udde÷ena kçtasya yuddhasya guru-vipràdi-vinà÷a-hetutvena pàpotpàdakatvàd iti cen mumukùu-vartmanà yuddhamànasya tava tad-vinà÷a-hetukaü pàpaü na syàd ity àha sukheti | sàmya-karaõam iha tatra tatra nirvikàratvaü bodhyam | sukhe tad-dhetau jaye ca ràgam akçtvà duþkhe tad-dhetàv alàbhe tad-dhetau paràjaye ca dveùam akçtvà tatra tatra nirvikàra-cittaþ san tato yuddhàya yujyasva | kevala-svadharma-dhiyà yoddhum udyukto bhavety arthaþ | evaü mumukùu-rãtyà yoddhà tvaü pàpaü tad-vinà÷a-hetukaü nàvàpsyasi | phalecchuþ san yo yudhyate sa tat-pàpaü vindati | vij¤ànàrthã tu puràtanam ananta-pàpam
apanudatãty arthaþ | 

nanu phala-ràgaü vinà duùkare yuddha-dànàdau kathaü pravçttir iti ced anantàtmànanda-ràgaü tatra pravartakaü gçhàõa ràjyàdy-anuràgam iva bhçgu-pàte ||38||

__________________________________________________________

BhG 2.39

eùà te 'bhihità sàükhye buddhir yoge tv imàü ÷çõu |
buddhyà yukto yayà pàrtha karmabandhaü prahàsyasi ||39||

÷rãdharaþ : upadiùñaü j¤àna-yogam upasaüharaüs tat-sàdhanaü karma-yogaü prastauti eùety àdi | samyak khyàyate prakà÷yate vastu-tattvam anayeti saïkhyà samyak j¤ànam | tasyàü prakà÷amànam àtma-tattvaü sàïkhyam | tasmin karaõãyà buddhir eùà tavàbhihità | evam abhihitàyàm api tava ced àtma-tattvam aparokùaü na bhavati tarhy antaþkaraõa-÷uddhi-dvàrà àtma-tattvàparokùàrthaü karma-yoga tv imàü buddhiü ÷çõu | yayà buddhyà yuktaþ parame÷varàrpita-karma-yogena ÷uddhàntaþkaraõaþ san tat-prasàda-labdhàparokùa-j¤ànena karmàtmakaü bandhaü prakarùeõa
hàsyasi tyakùyasi ||39||

madhusådanaþ :  nanu bhavatu svadharma-buddhyà yudhyamànasya pàpàbhàvaþ, tathàpi na màü prati yuddha-kartavyatopade÷as tavocitaþ | ya enaü vetti hantàraü [Gãtà 2.19] ity àdinà kathaü sa puruùaþ pàrtha kaü ghàtayati hanti kam [Gãtà 2.21] ity antena viduùaþ sarva-karma-pratikùepàt | na hy akartr-bhoktç-÷uddha-svaråpo 'ham asmi yuddhaü kçtvà tat-phalaü bhokùya iti ca j¤ànaü sambhavati virodhàt | j¤àna-karmaõoþ samuccayàsambhavàt prakà÷a-tamasor iva | ayaü càrjunàbhipràyo jyàyasã ced ity atra vyakto bhaviùyati | tasmàd ekam eva màü prati j¤ànasya karmaõa÷ copade÷o nopapadyata iti cet, na | vidvad-avidvad-avasthà-bhedena
j¤àna-karmopade÷opapatter ity àha bhagavàn eùeti | 

eùà na tv evàham ity àdy-eka-viü÷ati-÷lokais te tubhyam abhihità sàïkhye samyak khyàyate sarvopàdhi-÷ånyatayà pratipàdyate paramàtma-tattvam anayeti saïkhyopaniùat tayaiva tàparya-parisamàptyà pratipàdyate yaþ sa sàïkhya aupaniùadaþ puruùa ity arthaþ | tasmin buddhis tan-màtra-viùayaü j¤ànaü sarvànartha-nivçtti-kàraõaü tvàü prati mayoktaü naitàdç÷a-j¤ànavataþ kvacid api karmocyate | tasya kàryaü na vidyata iti vakùyamàõatvàt | 

yadi punar evaü mayokte 'pi tavaiùà buddhir nodeti citta-doùàt, tadà tad-apanayenàtma-tattva-sàkùàtkàràya karma-yoga eva tvayànuùñheyaþ | tasmin yoge karma-yoge tu karaõãyàm imàü sukha-duþkhe same kçtvà ity atroktàü phalàbhisandhi-tyàga-lakùaõàü buddhiü vistareõa mayà vakùyamàõàü ÷çõu | tu-÷abdaþ pårva-buddher yoga-viùayatva-vyatireka-såcanàrthaþ | tathà ca ÷uddhàntaþ-karaõaü prati j¤ànopade÷o '÷uddhàntaþ-karaõaü prati karmopade÷a iti kutaþ samuccaya-÷aïkayà virodhàvakà÷a ity abhipràyaþ |

yoga-viùayàü buddhiü phala-kathanena stauti - yathà vyavasàyàtmikayà buddhyà karmasu yuktas tvaü karma-nimittaü bandha-nà÷àyà÷uddhi-lakùaõaü j¤àna-pratibandhaü prakarùeõa punaþ pratibandhànutpatti-råpeõa hàsyasi tyakùyasi | ayaü bhàvaþ - karma-nimitto j¤àna-pratibandhaþ karmaõaiva dharmàkhyenàpanetuü ÷akyate dharmeõa pàpam apanudati [Mahànà 13.6] iti ÷ruteþ | ÷ravaõàdi-lakùaõo vicàras tu karmàtmaka-pratibandha-rahitasyàsambhàvanàdi-pratibandhaü dçùña-dvàreõàpanayatãti na karma-bandha-niràkaraõàyopadeùñuü ÷akyate | ato 'tyanta-malinàntaþ-karaõatvàd bahir aïga-sàdhanaü
karmaiva tvayànuùñheyaü, nàdhunà ÷ravaõàdi-yogyatàpi tava jàtà | dåre tu j¤àna-yogyateti | tathà ca vakùyati - karmaõy evàdhikàras te [Gãtà 2.47] iti | etena sàïkhya-buddher antaraïga-sàdhanaü ÷ravaõàdi vihàya bahiraïga-sàdhanaü karmaiva bhagavatà kim ity arjunàyopadi÷yata iti nirastam | karma-bandhaü saüsàram ã÷vara-prasàda-nimitta-j¤àna-pràptyà prahàsyasãti pràcàü vyàkhyàne tv adhyàhàra-doùaþ karma-pada-vaiyarthyaü ca parihartavyam ||39||

vi÷vanàthaþ : upadiùñaü j¤àna-yogam upasaüharati eùeti | samyak khyàyate prakà÷yate vastu-tattvam aneneti sàïkhyaü samyak j¤ànam | tasmin karaõãyà buddhir eùa kathità | adhunà yoge bhakti-yoge imàü vakùyamàõàü buddhiü karaõãyàü ÷çõu, yayà bhakti-viùayiõyà buddhyà yuktaþ sahitaþ | karma-bandhaü saüsàram ||39|| 

baladevaþ : uktaü j¤àna-yogam upasaüharan tad-upàyaü niùkàma-karma-yogaü vaktum àrabhate eùeti | saïkhyopaniùat samyak khyàyate niråpyate tattvam anayà iti nirukteþ | tayà pratipàdyam àtma-yàthàtmyaü sàïkhyam | ÷aiùikàn tasmin kartavyaiùà buddhis tavàbhihità | ne tv evàhaü ity àdinà tasmàt sarvàõi bhåtàni ity antena | sà cet tava citta-tad-doùàn nàbhyudeti tarhi yoge tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasà nà÷akena ity àdi ÷ruty-uktàntargata-j¤àne niùkàma-karma-yoge kartavyàm imàü vakùyamàõàü buddhiü ÷çõu | phaloktyà tàü stauti yayeti | karmàõi
kurvàõas tvaü bhagavad-àj¤ayà mahà-prayàsàni karmàõi kurvaüs tat-tad-udde÷a-mahimnà tvad-antar-abhyuditayàtma-j¤àna-niùñhayà saüsàraü tariùyasãti | pa÷u-putra-ràjyàdi-phalakaü karma sa-kàmaü j¤àna-phalakaü tu tan-niùkàmam iti ÷àstre 'smin paribhàùyate ||39||

__________________________________________________________

BhG 2.40

nehàbhikrama-nà÷o 'sti pratyavàyo na vidyate |
svalpam apy asya dharmasya tràyate mahato bhayàt ||40||

÷rãdharaþ : nanu kçùyàdivat karmaõàü kadàcid vighna-bàhulyena phale vyabhicàràt mantràdy-aïga-vaiguõyena ca pratyavàya-sambhavaàt kutaþ karma-yogena karma-bandha-prahàõam | tatràha nehety àdi | iha niùkàma-karma-yoge abhikramasya pràrambhasya nà÷o niùphalatvaü nàsti | pratyavàya÷ ca na vidyate | ã÷varodde÷enaiva vighna-vaiguõyàdy-asambhavàt | kiü càsya dharmasya ã÷varàràdhanàrtha-karma-yogasya svalpam apy upakrama-màtram api kçtaü mahato bhayàt saüsàra-lakùaõàt tràyate rakùati | na tu kàmya-karmavat ki¤cid aïga-vaikguõyàdinà naiùphalyam asyety arthaþ ||40||

madhusådanaþ : nanu tam etaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena [BAU 4.4.22] iti ÷rutyà vividiùàü j¤ànaü coddi÷ya saüyoga-pçthaktva-nyàyena sarva-karmaõàü viniyogàt tatra càntaþ-karaõa-÷uddher dvàratvàn màü prati karmànuùñhànaü vidhãyate | tatra tad yatheha karma-jito lokaþ kùãyata evam evàmutra puõya-jito lokaþ kùãyate [Chà 8.1.6] iti ÷ruti-bodhitasya phala-nà÷asya sambhàvàj j¤ànaü vividiùàü coddi÷ya kriyamàõasya yaj¤àdeþ kàmyatvàt sarvàïgopasaühàreõànuùñheyasya yat kiücid aïgàsampattàv api vaiguõyàpatter yaj¤enety àdi-vàkya-vihitànàü
ca sarveùàü karmaõàm ekena puruùàyuùa-paryavasàne 'pi kartum a÷akyatvàt kutaþ karma-bandhaü prahàsyasãti-phalaü pratyà÷ety ata àha bhagavàn neheti | 

abhikramyate karmaõà pràrabhyate yat phalaü so 'bhikramas tasya nà÷as tad yathehety àdinà pratipàdita iha niùkàma-karma-yoge nàsti | etat-phalasya ÷uddheþ pàpa-kùaya-råpatvena loka-÷abda-vàcya-bhogyatvàbhàvena ca kùayàsambhavàt | vedana-paryantàyà eva vividiùàyàþ karma-phalatvàd vedanasya càvyavadhànenàj¤àna-nivçtti-phala-janakasya phalam ajanayitvà nà÷àsambhavàd iha phala-nà÷o nàstãti sàdhåktam | tad uktaü -

tad yatheheti yà nindà sà phale na tu karmaõi |
phalecchàü tu parityajya kçtaü karma vi÷uddhi-kçt || iti |

tathà pratyavàyo 'ïga-vaiguõya-nibandhanaü vaiguõyam iha na vidyate tam iti vàkyena nityànàm evopàtta-durita-kùaya-dvàreõa vividiùàyàü viniyogàt | tatra ca sarvàïgopasaühàra-niyamàbhàvàt | kàmyànàm api saüyoga-pçthaktva-nyàyena  viniyoga iti pakùe 'pi phalàbhisandhi-rahitatvena teùàü nitya-tulyatvàt | nahi kàmya-nityàgnihotrayoþ svataþ ka÷cid vi÷eùo 'sti | phalàbhisandhi-tad-abhàùàbhyàm eva tu kàmyatva-nityatva-vyapade÷aþ | idaü ca pakùa-dvayam uktaü vàrtike -

vedànuvacanàdãnàm aikàtmya-j¤àna-janmane |
tam etam iti vàkyena nityànàü vakùyate vidhiþ ||
yad và vividiùàrthatvaü kàmyànàm api karmaõàm | 
tam etam iti vàkyena saüyogasya pçthaktvataþ || iti | 

tathà ca phalàbhisandhinà kriyamàõa eva karmaõi sarvàïgopa-saühàra-niyamàt tad-vilakùaõe ÷uddhy-arthe karmaõi pratinidhyàdinà samàpti-sambhavàn nàïga-vaiguõya-nimittaþ pratyavàyo 'stãty arthaþ | tathàsya ÷uddhy-arthasya dharmasya tam etam ity àdi-vàkya-vihitasya madhye svalpam api saïkhyayetikartavyatayà và yathà-÷akti-bhagavad-àràdhanàrthaü kiücid apy anuùñhitaü san mahataþ saüsàra-bhayàt tràyate bhagavat-prasàda-sampàdanenànuùñhàtàraü rakùati |

sarva-pàpa-prasakto 'pi dhyàyan nimiùam acyutam |
bhåyas tapasvã bhavati païki-pàvana-pàvanaþ || ity àdi smçteþ | 

tam etam iti vàkye samuccaya-vidhàyakàbhàvàc cà÷uddhi-tàratamyàd evànuùñhàna-tàratamyopapatter yuktam uktaü karma-bandhaü prahàsyasi ||40||

vi÷vanàthaþ : atra yogo dvividhaþ ÷ravaõa-kãrtanàdi-bhakti-råpaþ, ÷rã-bhagavad-arpita-niùkàma-karma-råpa÷ ca | tatra karmaõy evàdhikàraþ ity ataþ pràg bhakti-yoga eva niråpyate | nistraiguõyo bhavàrjuna ity ukter bhakter eve triguõàtãtatvàt tayaiva puruùo nistraiguõyo bhavatãty ekàda÷a-skandhe[*ENDNOTE] prasiddheþ | j¤àna-karmaõos tu sàttvikatva-ràjasatvàbhyàü nistraiguõyatvànupapatter bhagavad-arpita-lakùaõà bhaktis tu karmaõo vaiphalyàbhàva-màtraü pratipàdayati, na tu svasya bhakti-vyapade÷aü pràdhànyàbhàvàd eva | yadi ca bhagavad-arpitaü karmàpi bhaktir eveti mataü, tadà karma kiü syàt ? yad-bhagavad-anarpita-karma, tad eva karmeti cen, na | 

naiùkarmyam apy acyuta-bhàva-varjitaü
na ÷obhate j¤ànam alaü nira¤janam |
kutaþ punaþ ÷a÷vad abhadram ã÷vare
na càrpitaü karma yad apy akàraõam || [BhP 1.5.12]

iti nàradoktyà tasya vaiyarthya-pratipàdanàt | tasmàd atra bhagvac-caraõa-màdhurya-pràpti-sàdhanãbhåtà kevala-÷ravaõa-kãrtanàdi-lakùaõaiva bhaktir niråpyate, yathà niùkàma-karma-yoga 'pi niråpayitavyaþ | ubhàv apy etau buddhi-yoga-÷abda-vàcyau j¤eyau - dadàmi buddhi-yogaü taü yena màm upayànti te [10.10], dåreõa hy avaraü karma buddhi-yogàd dhana¤jaya [2.49] iti cokteþ | 

atha nirguõa-÷ravaõa-kãrtanàdi-bhakti-yogasya màhàtmyam àha neheti | iha bhakti-yoge 'bhikrame àrambha-màtre kçte 'py asya bhaktiyogasya nà÷o nàsti | tataþ pratyavàya÷ ca na syàt | yathà karma-yoge àrambhaü kçtvà karmànuùñhitavataþ karma-nà÷a-pratyavàyau syàtàm iti bhàvaþ |

nanu tarhi tasya bhakty-anuùñhàtu-kàmasya samucita-bhakty-akaraõàt bhakti-phalaü tu naiva syàt | tatràha svalpam iti | asya dharmasya svalpam apy àrambha-samaye yà ki¤cin-màtrã bhaktir abhåt | sàpãty arthaþ | mahato bhayàt saüsàràt tràyata eva | yan-nàma sakçc-chravaõàt pukka÷o 'pi vimucyate saüsàràd ity [BhP 6.16.44] àdi-÷ravaõàt | ajàmilàdau tathà dar÷anàc ca | 

na hy aïgopakrame dhvaüso 
mad-dharmasyoddhavàõv api |
mayà vyavasitaþ samyaï 
nirguõatvàd anà÷iùaþ || [BhP 11.29.20]

iti bhagavato vàkyena sahàsya-vàkyasyaikàrtham eva dç÷yate | kintu tatra nirguõatvàn na hi guõàtãtaü vastu kadàcid dhvastaü bhavatãti hetur upanyastaþ | sa cehàpi draùñavyaþ | na ca niùkàma-karmaõo 'pi bhagavad-arpaõa-mahimnà nirguõatvam eveti vàcyam - mad-arpaõaü niùphalaü và sàttvikaü nija-karma tat [BhP 11.25.23] ||40||

baladevaþ : vakùyamàõayà buddhyà yuktaü karma-yogaü stauti neheti | iha tam etam ity àdi vàkyokteþ niùkàma-karma-yoge 'bhikramasyàrambhasya phalotpàdakatva-nà÷o nàsti | àrambhasyàsamàptasya vaiphalyaü na bhavatãty arthaþ | mantràdy-aïga-vaikalye ca pratyavàyo na vidyate | àtmodde÷a-mahimnà oü tat sat iti bhagavan-nàmnà ca tasya vinà÷àt | iha bhagavad-arpitasya niùàma-karma-lakùaõa-dharmasya ki¤cid apy anuùñhitaü san mahato bhayàt saüsàràt tràyate anuùñhàtàraü rakùati | vakùyati caivaü pàrtha naiveha nàmutra [Gãtà 6.40] ity àdinà | kàmya-karmàõi sarvàïgopasaühàreõànuùñhitàny ukta-phalàya
kalpante | mantràdy-aïga-vaikalye tu pratyavàyaü janayantãti | niùkàma-karmàõi tu yathà-÷akty-anuùñhitàni j¤àna-niùñhà-lakùaõaü phalaü janayanty evokta-hetutaþ pratyavàyaü noptàdayantãti ||40||

__________________________________________________________

BhG 2.41

vyavasàyàtmikà buddhir ekeha kuru-nandana |
bahu-÷àkhà hy anantà÷ ca buddhayo 'vyavasàyinàm ||41||

÷rãdharaþ : kuta ity apekùàyàm ubhayor vaiùamyam àha vyavasàyàtmiketi | iha ã÷varàràdhana-lakùaõe karma-yoge vyavasàyàtmikà parame÷vara-bhaktyaiva dhruvaü tariùyàmãti ni÷cayàtmikà ekaiva ekaniùñhaiva buddhir bhavati | avyavasàyinàü tu ã÷varàràdhana-bahirmukhànàü kàminàü kàmànàm ànantyàt anantàþ | tatràpi hi karma-phala-guõa-phalatvàdi-prakàra-bhedàd bahu-÷àkhà÷ ca buddhayo bhavanti | ã÷varàràdhanàrthaü hi nityaü naimittikaü ca karma ki¤cid aïga-vaiguõye 'pi na na÷yati | yathà ÷aknuyàt tathà kuryàd iti hi tad vidhãyate | na ca vaiguõyam api | ã÷varodde÷enaiva vaiguõyopa÷amàt | na tu tathà kàmyaü karma | ato mahad vaiùamyam iti bhàvaþ
||41||

madhusådanaþ : etad-upapàdanàya tam etam iti vàkya-vihitànàm ekàrthatvam àha vyavasàyàtmiketi | he kurunandaneha ÷reyo-màrge tam etam iti vàkye và vyavasàyàtmikàtma-tattva-ni÷cayàtmikà buddhir ekaiva caturõàm à÷ramàõàü sàdhyà vivakùità vedànuvacanena ity àdau tçtãyà-vibhaktyà pratyekaü nirapekùa-sàdhanatva-bodhanàt | bhinnàrthatve hi samuccayaþ syàt | ekàrthatve 'pi dar÷a-pårõamàsàbhyàm itivad dvandva-samàsena yad agnaye ca prajàpataye cetivac ca-÷abdena na tathàtra kiücit pramàõam astãty arthaþ | sàïkhya-viùayà  yoga-viùayà ca buddhir eka-phalatvàd ekà vyavasàyàtmikà sarva-viparãta-buddhãnàü bàdhikà nirdoùa-veda-vàkya-samutthatvàd itaràs tv avyavasàyinàü buddhayo bàdhyà ity artha iti
bhàùya-kçtaþ | anye tu parame÷varàràdhanenaiva saüsàraü tariùyàmãti ni÷cayàtmikaika-niùñhaiva buddhir iha karma-yoge bhavatãty artham àhuþ | sarvathàpi tu j¤àna-kàõóànusàreõa svalpam apy asya dharmasya tràyate mahato bhayàt ity upapannam | karma-kàõóe punar bahu-÷àkhà aneka-bhedàþ kàmànàm aneka-bhedatvàt | anantà÷ ca karma-phala-guõa-phalàdi-prakàropa÷àkhà-bhedàt, buddhayo bhavanty avyavasàyinàü tat-tat-phala-kàmànàm | buddhãnàm ànantya-prasiddhi-dyotanàrtho hi-÷abdaþ | ataþ kàmya-karmàpekùayà mahad-vailakùaõya-÷uddhy-artha-karmaõàm ity abhipràyaþ ||41||

vi÷vanàthaþ : kiü ca sarvàbhyo 'pi buddhibhyo bhakti-yoga-viùayiõy eva buddhir uktçùñety àha vyavasàyeti | iha bhakti-yoge vyavasàyàtmikà buddhir ekaiva | mama ÷rãmad-guråpadiùñaü bhagavat-kãrtana-smaraõa-caraõa-paricarõàdikam etad eva mama sàdhanam etad eva mama sàdhyam etad eva mama jãvàtuþ sàdhana-sàdhya-da÷ayos tyaktum a÷akyam etad eva me kàmyam etad eva me kàryam etad anyan na me kàryaü nàpy abhilaùaõãyaü svapne 'pãty atra sukham astu duþkhaü vàstu saüsàro na÷yatu và na na÷yatu | tatra mama kàpi na kùatir ity evaü ni÷cayàtmikà buddhir akaitava-bhaktàv eva sambhavet | tad uktaü - tato bhajeta màü bhaktyà ÷raddhàlur dçóha-ni÷cayaþ
[BhP 11.20.28] iti | 

tato 'nyatra naiva buddhir ekety àha bahv iti | bahavaþ ÷àkhà yàsàü tàþ | tathà hi karma-yoge kàmànàm ànantyàd buddhayo 'nantàþ | tathaiva j¤àna-yoge prathamam antaþkaraõa-÷uddhy-arthaü niùkàma-karmaõi buddhis tatas tasmin ÷uddhe sati karma-saünyàse buddhiþ | tadà j¤àne buddhiþ | j¤àna-vaiphalyàbhàvàrthaü bhaktau buddhiþ j¤ànaü ca mayi saünyaset iti bhagavad-ukter j¤àna-saünyàse ca bhaktau buddhir iti buddhayo 'nantàþ | karma-j¤àna-bhaktãnàm ava÷yànuùñheyatvàt tat-tac-chàkhà apy anantàþ ||41||

baladevaþ : kàmya-karma-viùayaka-buddhito niùkàma-karma-viùayaka-buddher vai÷iùñyam àha vyavasàyeti | he kurunandana iha vaidikeùu sarveùu karmasu vyavasàyàtmikà bhagavad-arcana-råpair niùkàma-karmabhir vi÷uddha-citto viùorõàdivat tad-antargatena j¤ànenàtma-yàthàtmyam aham anubhaviùyàmãti ni÷caya-råpà buddhir ekà ekav-viùayatvàt | ekasmai tad-anubhavàya teùàü vihitatvàd iti yàvat | avyavasàyinàm kàmya-karmànuùñhàtéõàü tu buddhayo hy anantàþ | pa÷v-anna-putra-svargàdy-ananta-kàma-viùayatvàt | tatràpi bahu-÷àkhàþ | eka-phalake 'pi dar÷a-paurõamàsàdàv àyuþ suprajastàdy-avàntaràneka-phalà÷aüsà-÷ravaõàt
| atra hi dehàtiriktàtma-j¤àna-màtram apekùate na tåktàtma-yàthàtmyaü tan ni÷caye kàmya-karmasu pravçtter asambhavàt ||41||

__________________________________________________________

BhG 2.42-44

yàm imàü puùpitàü vàcaü pravadanty avipa÷citaþ |
veda-vàda-ratàþ pàrtha nànyad astãti vàdinaþ ||42||
kàmàtmànaþ svarga-parà janma-karma-phala-pradàm |
kriyà-vi÷eùa-bahulàü bhogai÷varya-gatiü prati ||43||
bhogai÷varya-prasaktànàü tayàpahçta-cetasàm |
vyavasàyàtmikà buddhiþ samàdhau na vidhãyate ||44||

÷rãdharaþ : nanu kàmino 'pi kaùñàn kàmàn vihàya vyavasàyàtmikàm eva buddhiü kim iti na kurvanti | tatràha yàm imàm ity àdi | yàm imàü puùpitàü viùa-latàvad àpàta-ramaõãyàü prakçùñàü paramàrtha-phala-paràm eva vadanti vàcaü svargàdi-phala-÷rutim | teùàü tayà vàcà 'pahçta-cetasàü vyavasàyàtmikà buddhiþ samàdhau na vidhãyate iti tçtãyenànvayaþ | kim iti tathà vadanti | yato 'vipa÷cito måóhàþ | tatra hetuþ veda-vàda-ratà iti | vede ye vàdà artha-vàdàþ | akùayyaü ha vai càturmàsya-yàjinaþ sukçtaü bhavati | tathà, apàü somam amçtà ambhåma ity àdyàþ
| teùv eva ratàþ prãtàþ | ataevàtaþparam anyad ã÷vara-tattvaü pràpyaü nàstãti-vadana-÷ãlàþ ||42||

ataeva kàmàtmàna iti | kàmàtmànaþ kàmàkulita-cittàþ | ataþ svarga eva paraþ puruùàrtho yeùàü te | janma ca tatra karmàõi ca tat-phalàni ca pradadàtãti tathà | tàü bhogai÷varyayor gatiü pràptiü prati sàdhana-bhåtà ye kriyà-vi÷eùàs te bahulà yasyàü tàü pravadantãty anuùaïgaþ ||43||

tata÷ ca bhogai÷varya-prasaktànàm ity àdi | bhogai÷varyayoþ prasaktànàm abhiniviùñànàü tayà puùpitayà vàcàpahçtam àkçùñaü ceto yeùàm teùàm | samàdhi÷ cittaikàgryam | parame÷varàbhimukhatvam iti yàvat | tasmin ni÷cayàtmikà buddhis tu na vidhãyate | karma-kartari prayogaþ | sà notpadyata iti bhàvaþ ||44||

madhusådanaþ : avyavasayinàm api vyavasàyàtmikà buddhiþ kuto na bhavati pramàõasya tulyatvàd ity à÷aïkya pratibandhaka-sad-bhàvàn na bhavatãty àha yàm imàm iti tribhiþ | kuta evam ata àha bhogai÷varya-gatiü prati kriyà-vi÷eùa-bahulàm amçta-pànorva÷ã-vihàra-pàrijàta-parimalàdi-nibandhano yo bhogas tat-kàraõaü ca yad ai÷varyaü devàdi-svàmitvaü tayor gatiü pràptiü prati sàdhana-bhåtà ye kriyà-vi÷eùà agnihotra-dar÷a-pårõamàsa-jyotiùñomàdayas tair bahulàü vistçtàm atibàhulyena bhogai÷varya-sàdhana-kriyà-kalàpa-pratipàdikàm iti yàvat | karma-kàõóasya hi j¤àna-kàõóàpekùayà sarvatràtivistçtatvaü prasiddham | etàdç÷ãü karma-kàõóa-lakùaõàü
vàcaü pravadanti prakçùñàü paramàrtha-svargàdi-phalàm abhyupagacchanti |

ke ye 'vipa÷cito vicàra-janya-tàtparya-parij¤àna-÷ånyàþ | ataeva veda-vàda-ratà vede ye santi vàdà artha-vàdàþ akùayyaü ha vai càturmàsya-yàjinaþ sukçtaü bhavati ity evam àdayas teùv eva ratà vedàrtha-satyatvenaivam evaitad iti mithyà-vi÷vàsena santuùñàþ | he pàrtha ! ataeva nànyad astãti-vàdinaþ karma-kàõóàpekùayà nàsty anyaj j¤àna-kàõóaü sarvasyàpi vedasya kàrya-paratvàt | karma-phalàpekùayà ca nàsty anyan nirati÷ayaü j¤àna-phalam iti vadana-÷ãlà mahatà prabandhena j¤àna-kàõóa-viruddhàrtha-bhàùiõa ity arthaþ | kuto mokùa-dveùiõyas te ? yataþ kàmàtmànaþ kàmyamàna-viùaya-÷atàkula-cittatvena
kàma-mayàþ | evaü sati mokùam api kuto na kàmayante ? yataþ svarga-paràþ svarga evorva÷y-àdy-apetatvena para utkçùño yeùàü te tathà | svargàtiriktaþ puruùàrtho nàstãti bhràmyanto viveka-vairàgyàbhàvàn mokùa-kathàm api  soóhum akùamà iti yàvat |

teùàü ca pårvokta-bhogai÷varyayoþ prasaktànàü kùayitvàdi-doùàdar÷anena niviùñàntaþ-karaõànàü tayà kriyà-vi÷eùa-bhulayà vàcàpahçtam àcchàditaü ceto viveka-j¤ànaü yeùàü tathà-bhåtànàm artha-vàdàþ stuty-arthàs tàtparya-viùaye pramàõàntaràbàdhite vedasya pràmàõyam iti suprasiddham api j¤àtum a÷aktànàü samàdhàv antaþ-karaõe vayavasàyàtmikà buddhir na vidhãyate na bhavatãty arthaþ | samàdhi-viùayà vyavasàyàtmikà buddhis teùàü na bhavatãti và adhikaraõe viùaye và sapatamyàs tulyatvàt | vidhãyata iti karma-kartari la-kàraþ | samàdhãyate 'smin sarvam
iti vyutpattyà samàdhir antaþ-karaõaü và paramàtmà veti nàprasiddhàrtha-kalpanam | ahaü brahmety avasthànaü samàdhis tan-nimittaü vyavasàyàtmikà buddhir noptadyata iti vyàkhyàne tu råóhir evàdçtà |

ayaü bhàvaþ -- yadyapi kàmyàny agnihotràdãni ÷uddhy-arthebhyo na vi÷iùyante tathàpi phalàbhisandhi-doùàn nà÷aya-÷uddhiü sampàdayanti | bhogànuguõà tu ÷uddhir na j¤ànopayoginã | etad eva dar÷ayituü bhogai÷varya-prasaktànàm iti punar upàttam | phalàbhisandhim antareõa tu kçtàni j¤ànopayoginãü ÷uddhim àdadhatãti siddhaü vipa÷cid-avipa÷citoþ phala-vailakùaõyam | vistareõa caitad agre pratipàdayiùyate ||42-44||

vi÷vanàthaþ : tasmàd avyavasàyinaþ sakàma-karmiõas tv atimandà ity àha yàm imàm iti | puùpitàü vàcaü puùpitàü viphalatàm ivàpàtato ramaõãyam | pravadanti prakarùeõa sarvataþ prakçùñà iyam eva veda-vàg iti ye vadanti, teùàü tayà vàcà apahçta-cetasàü ca vyavasàyàtmikà buddhir na vidhãyate iti tçtãyenànvayaþ | teùu tasyà asambhavàt sà teùu nopadi÷yata ity arthaþ | kim iti te tathà vadanti, yato 'vipa÷cito mårkhàþ | tatra hetuþ vedeùu ye 'rtha-vàdàþ - akùayyaü vai càturmàsya-yàjinaþ sukçtaü bhavati, apàü somam amçtà ambhåma ity àdyàþ
| anyad ã÷vara-tattvaü nàstãti prajalpinas te kãdç÷ãü vàcaü pravadanti | janma-karma-phala-pradàyinãü bhogai÷varya-gatiü prati ye kriyà-vi÷eùàs tàn bahu yathà syàt tathà làti dadàti pratipàdayatãti tàm ||42-43||

tata÷ ca bhogai÷varyayoþ prasaktànàm tayà puùpitayà vàcà apahçtam àkçùñaü ceto yeùàm te | tathà teùàm samàdhi÷ cittaikàgryam parame÷varaikonmukhatvaü tasmin ni÷cayàtmikà buddhir na vidhãyate | karma-kartari prayogaþ | sà notpadyata iti bhàvaþ iti svàmi-vacanaiþ ||44||

baladevaþ : nanv eùàü vyavasàyàtmikà buddhir bhavet ÷rutes taulyàd iti cec citta-doùàn na bhaved ity àha yàm iti tribhiþ | avipa÷cito 'lpa-j¤àþ yàm imàü jyotiùñomena svarga-kàmo yajetety àdikàü vàcaü pravadanti iyam eva prakçùñà vedavàg iti kalpayanti | tayà vàcàpahçta-cetasàü teùàü samàdhau manasi vyavasàyàtmikà buddhir na vidhãyate nàbhyudeti ity anuùaïgaþ | kãdç÷ãü vàcam ity àha puùpitàm iti || kusumita-viùa-latàvad àpàta-manoj¤àü niùphalàm ity arthaþ | evaü kutas te vadanti tatràha vedeti | vedeùu ye vàdàþ apàü somam amçtà
ambhåma, akùayyaü ha vai càturmàsya-yàjinaþ sukçtaü bhavati ity àdayo 'rthavàdàs teùv eva ratàþ vedasya satya-bhàùitvàd evam evaitad iti pratãtimantaþ | ataeva nànyad iti karma-phalàt svargàd anyat jãvàü÷i-paramàrtha-j¤ànaü labhyaü mokùa-lakùaõaü nirati÷ayaü nitya-sukhaü nàsti | tat-pratipàdikànàü vedànta-vàcàü karmàïga-kartç-devatàd ekatayà tac-cheùatvàd iti vadana-÷ãlà ity arthaþ ||42|| 

citta-doùam àha kàmàtmànaþ vaiùayika-sukha-vàsanà-grasta-cittàþ | evaü cet tàdç÷aü mokùaü kuto necchanti tatràha svargeti | svarga eva sudhà devàïganàdy-upetatvena paraþ ÷reùñho yeùàü te | tàdçg-vàsanà-grastatvàt teùàü nànyad bhàùata ity arthaþ | janma karmeti janma ca dehendriya-sambandha-laksaõaü, tatra karma ca tat-tad-varõà÷rama-vihitaü, phalaü ca vinà÷i-pa÷v-anna-svargàdi | tàni prakarùeõàvicchedena dadàti tàü bhogai÷varyayor gatiü pràptiü prati ye kriyà-vi÷eùà jyotiùñpmàdayas te bahulàþ pracurà yatra tàü vàcaü
vadantãti pårveõànvayaþ | bhogaþ sudhà-pàna-devàïganàdiþ, ai÷varyaü ca devàdi-svàmitvaü tayor gatim ity arthaþ ||43||

baladevaþ : bhogeti teùàü pårvoktayor bhogai÷varyayoþ prasaktànàü kùayitva-doùàsphårtyà tayor abhiniviùñànàü tayà puùpitayà vàcàpahçtam viluptaü ceto viveka-j¤ànaü yeùàm tàdç÷ànàü samàdhàv iti yo 'yam | samyag àdhãyate 'sminn àtma-tattva-yàthàtmyam iti nirukteþ samàdhir manas tasminn ity arthaþ ||44||

__________________________________________________________

BhG 2.45

traiguõya-viùayà vedà nistraiguõyo bhavàrjuna |
nirdvandvo nitya-sattva-stho niryoga-kùema àtmavàn ||45||

÷rãdharaþ : nanu svargàdikaü paramaü phalaü yadi na bhavati, tarhi kim iti vedas tat-sàdhanatayà karmàõi vidhãyante | tatràha traiguõya-viùayà iti | triguõàtmakàþ sakàmà ye 'dhikàriõas tad-viùayàs teùàü karma-phala-sambandha-pratipàdakà vedàþ | tvaü tu nistraiguõyo niùkàmo bhava | tatropàyam àha - nirdvandvaþ | sukha-duþkha-÷ãtoùõàdi-yugalàni dvandvàni | tad-rahito bhava | tàni sahasvety arthaþ | katham iti | ata àha nitya-sattva-sthaþ san | dhryam avalambyety arthaþ | tathà niryoga-kùemaþ | apràpta-svãkàro yogaþ, pràpta-pàlanaü kùemaþ | tad-rahitaþ
| àtmavàn apramattaþ | nahi dvandvàkulasya yoga-kùema-vyàpçtasya ca pramàdinas traiguõyàtikramaþ sambhavatãti ||45||

madhusådanaþ : nanu sakàmànàü mà bhåd à÷aya-doùàd vyavasàyàtmikà buddhiþ | niùkàmànàü tu vyavasàyàtmaka-buddhyà karma kurvatàü karma-svàbhàvyàt svargàdi-phala-pràptau j¤àna-pratibandhaþ samàna ity à÷aïkyàha traiguõyeti | trayàõàü guõànàü karma traiguõyaü kàma-målaþ saüsàraþ | sa eva prakà÷atvena viùayo yeùàü tàdç÷à vedàþ karma-kàõóàtmakà yo yat-phala-kàmas tasyaiva tat-phalaü bodhayantãty arthaþ | na hi saarvebhyaþ kàmebhyo dar÷a-pårõamàsàv iti viniyoge 'pi sakçd-anuùñhànàt sarva-phala-pràptir bhavati tat-tat-kàmanàvirahàt | yat-phala-kàmanayànutiùñhati
tad eva phalaü tasmin prayoga iti sthitaü yogasiddhy-adhikaraõe | yasmàd evaü kàmà-virahe phala-virahas tasmàt tvaü nistraiguõyo niùkàmo bhava | he arjuna ! etena karma-svàbhàvyàt saüsàro nirastaþ | 

nanu ÷ãtoùõàdi-dvandva-pratãkàràya vastràdy-apekùaõàt kuto niùkàmatvam ata àha nirdvandvaþ | sarvatra bhaveti sambadhyate | màtrà-spar÷às tv ity ukta-nyàyena ÷ãtoùõàdi-dvandva-sahiùõur bhava | tasmiüs tiùñhatãti tathà | rajas-tamobhyàm abhibhåta-sattvo hi ÷ãtoùõàdi-pãóayà mariùyàmãti manvàno dharmàd vimukho bhavati | tvaü tu rajas tamasã abhibhåya sattva-màtràlambano bhava |

nanu ÷ãtoùõàdi-sahane 'pi kùut-pipàsàdi-pratãkàràrthaü kiücid anupàttam upàdeyam upàttaü ca rakùaõãyam iti tad-arthaü yatne kriyamàõe kutaþ sattva-sthatvam ity ata àha niryoga-kùemaþ | alabdha-làbho yogaþ, labdha-parirakùaõaü kùemas, tad-rahito bhava | citta-vikùepa-kàri-parigraha-rahito bhavety arthaþ | na caivaü cintà kartavyà katham evaü sati jãviùyàmãti | yataþ sarvàntaryàmã parame÷vara eva tava yoga-kùemàdi nirvàhayiùyatãty àha àtmavàn | àtmà paramàtmà dhyeyatvena yoga-kùemàdi-nirvàhakatvena ca vartate yasya sa àtmavàn | sarva-kàmanà-parityàgena parame÷varam
àràdhayato mama sa eva deha-yàtrà-màtram apekùitaü sampàdayiùyatãti ni÷citya ni÷cinto bhavety arthaþ | àtmavàn apramatto bhaveti và ||45||

vi÷vanàthaþ : tvaü tu catur-varga-sàdhanebhyo virajya kevalaü bhakti-yogam evà÷rayasvety àha traiguõyeti | traiguõyàs triguõàtmikàþ karma-j¤ànàdyàþ prakà÷yatvena viùayà yeùàü te traiguõya-viùayà vedàþ svàrthe ùya¤, etac ca bhåmnà vyapade÷à bhavanti iti nyàyenoktam | kintu bhaktir evainaü nayati iti | yasya deve parà bhaktir yathà deve tathà gurau ity àdi ÷rutayaþ | pa¤caràtràdi-smçtaya÷ ca gãtopaniùad-gopàla-tàpanyàdy-upaniùada÷ ca nirguõàü bhaktim api viùayãkurvanty eva vedoktatvàbhàve bhakter apràmàõyam eva syàt | tata÷ ca vedoktà ye triguõamayà j¤àna-karma-vidhayas tebhya eva nirgato bhava tàn na kuru | ye tu vedoktà bhakti-vidhayas tàüs
tu sarvathaivànutiùñha | tad-anuùñhàne -

÷ruti-smçti-puràõàdi-pà¤caràtra-vidhiü vinà |
aikàntikã harer bhaktir utpàtàyaiva kalpyate ||

iti doùo durvàra eva | tena sa-guõànàü guõàtãtànàm api, vedànà-viùayàs traiguõyà nistraiguõyà÷ ca | tatra tvaü tu nistraiguõyo bhava | nirguõayà mad-bhaktyaiva triguõàtmakebhyas tebhyo niùkrànto bhava | tata eva nirdvandvo guõamaya-mànàpamànàdi-rahitaþ | ataeva nityaiþ sattvaiþ pràõibhir mad-bhaktair eva saha tiùñhatãti tathà saþ | nityaü sattva-guõastho bhaveti vyàkhyàyàü nistraiguõyo bhaeti vyàkhyàyàü virodhaþ syàt | alabdha-làbho yogaþ, labdhasya rakùaõaü kùemas tad-rahitaþ | mad-bhakti-rasàsvàda-va÷àd eva tayor ananusandhànàt | yoga-kùemaü vahàmy aham it bhakta-vatsalena mayaiva tad-bhàra-vahanàt
| àtmavàn mad-datta-buddhi-yuktaþ | atra nistraiguõya-traiguõyayor vivecanam | yad uktam ekàda÷e -

mad-arpaõaü niùphalaü và sàttvikaü nija-karma yat |
ràjasaü phala-saïkalpaü hiüsà-pràyàdi tàmasam || [BhP 11.25.23]

niùphalaü veti naimittikaü nija-karma-phalàkàïkùyà-rahitam ity arthaþ |

kaivalyaü sàttvikaü j¤ànaü rajo vaikalpikaü tu yat |
pràkçtaü tàmasaü j¤ànaü man-niùñhaü nirguõaü smçtam || 
vanaü tu sàttviko vàso gràmo ràjasa ucyate |
tàmasaü dyuta-sadanaü man-niketaü tu nirguõam || 
sàttvikaþ kàrako 'saïgã ràgàndho ràjasaþ smçtaþ |
tàmasaþ smçti-vibhraùño nirguõo mad-apà÷rayaþ || 
sàttvikyàdhyàtmikã ÷raddhà karma-÷raddhà tu ràjasã |
tàmasy adharme yà ÷raddhà mat-sevàyàü tu nirguõà || 
pathyaü påtam anàyastam àhàryaü sàttvikaü smçtam |
ràjasaü cendriya-preùñhaü tàmasaü càrtidà÷uci || 
sàttvikaü sukham àtmotthaü viùayotthaü tu ràjasam |
tàmasaü moha-dainyotthaü nirguõaü mad-apà÷rayam || [BhP 11.25.24-29] iti |

ity antena granthena traiguõya-vaståny api bhaktyà svasmin katha¤cit sthitasya traiguõyasya nirjayo 'py uktas tad-anantaram eva | yathà -

dravyaü de÷as tathà kàlo j¤ànaü karma ca kàrakaþ |
÷raddhàvasthà-kçtir niùñhà traiguõyaþ sarva eva hi || 
sarve guõamayà bhàvàþ puruùàvyakta-dhiùñhitàþ |
dçùñaü ÷rutam anudhyàtaü buddhyà và puruùarùabha || 
etàþ saüsçtayaþ puüso guõa-karma-nibandhanàþ |
yeneme nirjitàþ saumya guõàjãvena cittajàþ |
bhakti-yogena man-niùñho mad-bhàvàya prapadyate || [BhP 11.25.30-32]

tasmàd bhaktyaiva nirguõayà traiguõyajayo nànyathà | atràpy agre kathaü caitàüs trãn guõàn ativartate iti pra÷ne vakùyate --

màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate |
sa guõàn samatãtyaitàn brahma-bhåyàya kalpate || [Gãtà 14.26]

÷rã-svàmi-caraõànàü vyàkhyà ca - ca-kàro 'tràvadhàraõàrthaþ | màm eva parame÷varam avyabhicàreõa bhakti-yogena yaþ sevate ity eùà |
nistraiguõyo bhavàrjuna nirdvandvo nityasattvastho niryogakùema àtmavàn ||45||

baladevaþ : nanu phalanairapekùyeõa karmàõi kurvàõàn api tàni sva-phalair yojayeyus tat svàbhàvyàt tataþ kathaü tad-buddheþ sambhava iti cet tatràha traiguõyeti | trayàõàü guõànàü karma traiguõyam | guõa-vacana-bràhmaõàdibhyaþ karmaõi ca iti såtràt [Pàõ 5.1.124] ùya¤-sakàmatvam ity arthaþ | tad-viùayà vedàþ karma-kàõóàni tvaü tu tac-chiro-bhåta-vedànta-niùñho nistraiguõyo niùkàmo bhava | 

ayam arthaþ - pitç-koñi-vatsalo hi vedo 'nàdi-bhagavad-vimukhàn màyà-guõair nibaddhàüs tad-guõa-sçùña-sàttvikàdi-sukha-saktàn prati tat-kàmàn anurudhya phalàni prakà÷ayan svasmiüs tàn vi÷rambhayati | tad-vi÷rambheõa tat-pari÷ãlinas te tan-mårdha-bhåtopanisat-pratãta-yàthàtmya-ni÷cayena tàü buddhiü yàntãti na càkàmitàny api tàny àpateyuþ kàmitànàm eva teùàü phalatva-÷ravaõàt | na ca sarveùàü vedànàü traiguõya-viùayatvaü nistraiguõyatàyà apràmàõikatvàpatteþ | 

nanu ÷ãtoùõàdi-nivàraõàya màtràspar÷às tu kaunteyety àdi vimar÷ena dvandva-saho bhava | tatra hetur nityeti | nityaü yat sattvam apariõàmitvaü jãva-niùñhaü tat-sthas tad-vibhàvyety arthaþ | tata eva niryogakùemaþ | alabdha-làbho yogaþ labdhasya parirakùaõaü kùemaü tad-rahito bhavety arthaþ |

nanu kùut-pipàse tathàpi vàdhike iti cet tatràha àtmavàn iti | àtmà vi÷vambharaþ paramàtmà sa yasya dhyeyatayàsti tàdç÷o bhavety arthaþ | sa te deha-yàtràü sampàdayed ity arthaþ ||45||

__________________________________________________________

BhG 2.46

yàvàn artha udapàne sarvataþ saüplutodake |
tàvàn sarveùu vedeùu bràhmaõasya vijànataþ ||46||

÷rãdharaþ : nanu vedokta-nànà-phala-tyàgena niùàmataye÷varàràdhana-viùayà vyavasàyàtmikà buddhiþ kubuddhir evety à÷aókyàha yàvàn iti | udakaü pãyate yasmiüs tad udapànaü vàpã-kåpa-taóàg-àdi | tasmin svalpodaka ekatra kçtsnàrthasyàsambhavàt tatra tatra paribhramaõena vibhàga÷o yàvàn snàna-pànàdir arthaþ prayojanaü bhavati tàvàn sarvo 'py arthaþ sarvataþ saüplutodake mahà-hrade ekatraiva yathà bhavati | evaü yàvàn sarveùu vedeùu tat-tat-karma-phala-råpo 'rthas tàvàn sarvo 'pi vijànato vyavasàyàtmikà-buddhi-yuktasya bràhmaõasya brahma-niùñhasya bhavaty eva | brahmànande kùudànandànàm antarbhàvàt | etasyaivànandasyànyàni bhåtàni màtràm
upajãvanti iti ÷ruteþ | tasmàd iyam eva subuddhir ity arthaþ ||46||

madhusådanaþ : na caivaü ÷aïkanãyaü sarva-kàmanà-parityàgena karma kurvann ahaü tais taiþ karma-janitair ànandair va¤citaþ syàm iti | yasmàt yàvàn iti | udapàne kùudra-jalà÷aye | jàtàv eka-vacanam | yàvàn artho yàvat-snàna-pànàdi-prayojanaü bhavati sarvataþ saüplutodake mahati jalà÷aye tàvàn artho bhavaty eva | yathà hi parvata-nirjharàþ sarvataþ sravantaþ kvacid upatyakàyàm ekatra milanti tatra pratyekaü jàyamànam udaka-prayojanaü samudite sutaràü bhavati sarveùàü nirjharàõàm ekatraiva kàsàre 'ntarbhàvàt | evaü sarveùu vedeùu vedokteùu kàmya-karmasu yàvàn artho hairaõyagarbhànanda-paryantas
tàvàn vijànato brahma-tattvaü sàkùàt-kçtavato bràhmaõasya brahma-bubhåùor bhavaty eva | kùudànandànàm brahmànandàü÷atvàt tatra kùudrànandànàm antarbhàvàt | etasyaivànandasyànyàni bhåtàni màtràm upajãvanti iti ÷ruteþ | ekasyàpy ànandasyàvidyà-kalpita-tat-tad-upàdhi-paricchedam àdàyàü÷àü÷ivad vyapade÷a àkà÷asyeva ghañàdy-avaccheda-kalpanayà |

tathà ca niùkàma-karmabhiþ ÷uddhàntaþ-karaõasya tavàtma-j¤ànodaye para-brahmànanda-pràptiþ syàt tathaiva ca sarvànanda-pràptau na kùudrànanda-pràpti-nibandhana-vaiyagryàvakà÷aþ | ataþ paramànanda-pràpakàya tattva-j¤ànàya niùkàma-karmàõi kurv ity abhipràyaþ | atra yathà tathà bhavatãti-pada-trayàdhyàhàro yàvàüs tàvàn iti pada-dvayànuùaïga÷ ca dàrùñàntike draùñavyaþ ||46||

vi÷vanàthaþ : hanta kiü vaktavyaü niùkàmasya nirguõasya bhaktiyogasya màhàtmyaü yasyaivàrambhaõa-màtre 'pi nà÷a-pratyavàyau na staþ | svalpa-màtreõàpi kçtàrthatety ekàda÷e 'py uddhavàyàpi vakùyate -

na hy aïgopakrame dhvaüso
mad-dharmasyoddhavàõv api |
mayà vyavasitaþ samyaï
nirguõatvàd anà÷iùaþ || iti | [BhP 11.29.20]

kintu sa-kàmo bhakti-yogo 'pi vyavasàyàtmika-buddhi-÷abdenocyate | iti dçùñàntena sàdhayati yàvàn iti | udapàna iti jàtyaika-vacanam udapàneùu kåpeùu | yàvàn artha iti ka÷cit kåpaþ ÷auca-karmàrthakaþ, ka÷cid dànta-dhàvanàrthakaþ, ka÷cid vastra-dhàvanàdy-arthakaþ, ka÷cit ke÷àdi-màrjanàrthakaþ, ka÷cit snànàrthakaþ, ka÷cit pànàrthaka ity evaü sarvataþ sarveùudapàneùu yàvàn artho yàvanti prayojanànãty arthaþ tasmin ekasminn eva ÷aucàdi-karma-siddheþ | kiü ca, tat-tat-kåpeùu pçthak pçthak paribhramaõa-÷rameõa, sarovare tu taü vinaiva | tathà kåpeùu virasa-jalena sarovare tu surama-jalenaivety api vi÷eùo draùñavyaþ
| evaü sarveùu vedeùu tat-tad-devatàràdhanena yàvanto 'rthàs tàvanta ekasya bhagavad-àràdhanena vijànato vij¤asya bràhmaõasyeti brahma vedaü bettãti brahmaõas tasya vijànato vedaj¤atve 'pi veda-tàtparyaü bhaktiü vi÷eùato jànataþ | yathà dvitãya-skandhe -

brahma-varcasa-kàmas tu yajeta brahmaõaþ patim |
indram indriya-kàmas tu prajà-kàmaþ prajàpatim || [BhP 2.3.2]

daivãü màyàü tu ÷rã-kàmaþ ity àdy-uktyà,

akàmaþ sarva-kàmo và mokùa-kàma udàra-dhãþ |
tãvreõa bhakti-yogena yajeta puruùaü param || [BhP 2.3.10]

iti meghàdy-ami÷rasya saura-kiraõasya tãvratvam iva bhaktiyogasya j¤àna-karmàdy-ami÷ratvaü tãvratvaü j¤eyam | atra bahubhyo bahu-kàma-siddhir iti sarvathà bahu-buddhitvam eva | ekasmàd bhagavata eva sarva-kàma-siddhir ity aü÷enaika-buddhitvàd eka-buddhitvam eva viùaya-sàdguõyàj j¤eyam ||46||
baladevaþ : mami sarvàn vedàn adhãyànasya bahu-kàla-vyayàd bahu-vikùepa-sambhavàc ca kathaü tad-buddher abhudayas tatràha yàvàn iti | sarvataþ samplutodaketi | vistãrõe udapàne jalà÷aye snànàdy-arthino yàvàn snàna-pànàdir arthaþ prayojanaü tàvàn eva sa tena tasmàt sampadyate | evaü sarveùu sopaniùatsu vedeùu bràhmaõasya vedàdhyàyino vijànata àtma-yàthàtmya-j¤ànaü labdhu-kàmasya yàvàn taj-j¤àna-siddhi-lakùaõo 'rthaþ syàt tàvàn eva tena tebhyaþ sampàdyate ity arthaþ | tathà ca sva-÷àkhayaiva sopaniùadàcireõaiva tat siddhau tad buddhir abhudiyàd eveti | iha dàrùñàntike 'pi yàvàüs tàvàn iti pada-dvayam anuùa¤janãyam
||46||

__________________________________________________________

BhG 2.47

karmaõy evàdhikàras te mà phaleùu kadàcana |
mà karma-phala-hetur bhår mà te saïgo 'stv akarmaõi ||47||

÷rãdharaþ : tarhi sarvàõi karma-phalàni parame÷varàràdhanàd eva bhaviùyantãty abhisandhàya pravarteta | kiü karmaõà ity à÷aïkya tad vàrayann àha karmaõy eveti | te tava tattva-j¤ànàrthinaþ karmaõy evàdhikàraþ | tat-phaleùu adhikàraþ kàmo màstu | nanu karmaõi kçti tat-phalaü syàd eva bhojane kçte tçptivat | ity à÷aïkyàha meti | mà karma-phala-hetur bhåþ | karma-phalaü pravçtti-hetur yasya sa tathàbhåto mà bhåþ | kàmyamànasyaiva svargàder niyojya-vi÷eùaõatvena phalatvàd akàmitaü phalaü na syàd iti bhàvaþ | ataeva phalaü bandhakaü bhaviùyatãti bhayàd akarmaõi karmàkaraõe 'pi tava saïgo niùñhà màstu ||47||

madhusådanaþ : nanu niùkàma-karmabhir àtma-j¤ànaü sampàdya parànanda-pràptiþ kriyate ced àtma-j¤ànam eva tarhi sampàdyaü kiü bahvàyàsaiþ karmabhir bahiraïga-sàdhana-bhåtair ity à÷aïkyàha karmaõy eveti | te tavà÷uddhàntaþkaraõasya tàttvika-j¤ànotpatty-ayogyasya karmaõy evàntaþkaraõa-÷odhake 'dhikàro mayedaü kartavyam iti bodho 'stu na j¤àna-niùñhà-råpaü vedànta-vàkya-vicàràdau | karma ca kurvatas tava tat-phaleùu svargàdiùu kadàcana kasyàücid apy avasthàyàü karmànuùñhànàt pràg årdhvaü tat-kàle vàdhikàro mayedaü bhoktavyam iti bodho màstu | 

nanu mayedaü bhoktavyam iti buddhy-abhàve 'pi karma sva-sàmàrthyàd eva phalaü janayiùyatãti cen nety àha mà karma-phala-hetur bhåþ | phala-kàmanayà hi karma kurvan phalasya heteur utpàdako bhavati | tvaü tu niùkàmaþ san karma-phala-hetur mà bhåþ | na hi niùkàmena bhagavad-arpaõa-buddhyà kçtaü karma phalàya kalpata ity uktam | phalàbhàve kiü karmaõety ata àha - mà te saïgo 'stv akarmaõi | yadi phalaü neùyate kiü karmaõà duþkha-råpeõety akaraõe tava prãtir mà bhåt ||47||

vi÷vanàthaþ : evam ekam evàrjunaü sva-priya-sakhaü lakùãkçtya j¤àna-bhakti-karma-yogàn àcikhyàsur bhagavàn j¤àna-bhakti-yogau procya tayor arjunasyànadhikàraþ vimç÷ya niùkàma-karma-yogam àha karmaõãti | mà phaleùv iti - phalàkàïkùiõo 'py atyanta-÷uddha-città bhavanti | tvaü tu pràyaþ ÷uddha-citta iti mayà j¤àtvaivocyasa iti bhàvaþ | 

nanu karmaõi kçte phalam ava÷yaü bhaviùyaty eveti | tatràha mà karma-phala-hetur bhåþ phala-kàmanayà hi karma kurvan phalasya hetur utpàdako bhavati | tvaü tu tàdç÷o mà bhår ity à÷ãr mayà dãyata ity arthaþ | akarmaõi sva-dharmàkaraõe vikarmaõi pàpe và saïgas tava màstu, kintu dveùa evàstv iti punar apy à÷ãr dãyata iti | atràgrimàdhyàye vyàmi÷reõaiva vàkyena buddhiü mohayasãva me ity arjunokti-dar÷anàd atràdhyàye pårvottara-vàkyànàm avatàrikàbhir nàtãva saïgatir vidhitsiteti j¤eyam | kintu tva-àj¤àyàü sàrathy-àdau yathàhaü tiùñhàmi, tathà tvam api mad-àj¤àyàü tiùñheti kçùõàrjunayor mano 'nulàpo 'yam atra draùñavyaþ ||47||

baladevaþ : nanu karmabhir j¤àna-siddhir iùyate cet tarhi tasya ÷amàdãny evàntaraïgatvàd anuùñheyàni santu kiü bahu prayàsais tair iti cet tatràha - karmaõy eveti | jàtàv eka-vacanam | te tava sva-dharme 'pi yuddhe 'dharma-buddher a÷uddha-cittasya tàvat karmasv eva yuddhàdiùv adhikàro 'stu mayaitàni bhoktavyànãti tat phaleùu bandhakeùu tavàdhikàro màstu mayaitàni bhoktavyànãti |

nanu phalecchà-virahe 'pi tàni sva-phaair yojayeyur iti cet tatràha mà karmeti | karma-phalànàü hetur utpàdakas tvaü màbhåþ kàmanayà kçtàni tàni sva-phalair yojayanti kàmitànàm eva phalànàü niyojya-vi÷eùaõatvena phalatvàmnàtàt | ataeva bandhakàni phalàni àpatiùyantãti bhayàd akarmaõi karmàkaraõe tava saïgaþ prãtir màstu kintu vidveùa evàstv ity arthaþ | niùkàmatayànuùñhitàni karmàõi yaùñidhànyavad antar eva j¤àna-niùñhàü niùpàdayiùyanti | ÷amàdãni tu tat-pçùñha-lagnàny eva syur iti bhàvaþ ||47||

__________________________________________________________

BhG 2.48

yogasthaþ kuru karmàõi saïgaü tyaktvà dhanaüjaya |
siddhy-asiddhyoþ samo bhåtvà samatvaü yoga ucyate ||48||

÷rãdharaþ : kiü tarhi ? yoga-stha iti | yogaþ parame÷varaikaparatà | tatra sthitaþ karmàõi kuru | tathà saïgaü kartçtvàbhinive÷aü tyaktvà kevalam ã÷varà÷rayeõaiva kuru | tat-phalasya j¤ànasyàpi siddhy-asiddhyoþ samo bhåtvà kevalam ã÷varà÷rayeõaiva kuru | yata evaübhåtaü samatvam eva yoga ucyate sadbhiþ citta-samàdhàna-råpatvàt ||48||

madhusådanaþ : pårvoktam eva vivçõoti yoga-stha iti | he dhana¤jaya tvaü yogasthaþ san saïgaü phalàbhilàùaü kartçtvàbhinive÷aü ca tyaktvà karmàõi kuru | atra bahu-vacanàt karmaõy evàdhikàras ta ity atra jàtàv eka-vacanam | saïga-tyàgopàyam àha siddhy-asiddhyoþ samo bhåtvà phala-siddhau harùaü phalàsiddhau ca viùàdaü tyaktvà kevalam ã÷varàràdhana-buddhyà karmàõi kurv iti | 

nanu yoga-÷abdena pràk-karmoktam | atra tu yoga-sthaþ karmàõi kurv ity ucyate | ataþ katham etad boddhyü ÷akyam ity ata àha samatvaü yoga ucyate | yad etat siddhy-asiddhyoþ samatvam idam eva yoga-stha ity atra yoga-÷abdenocyate na tu karmeti na ko 'pi virodha ity arthaþ | atra pårvàrdhasyottaràrdhena vyàkhyànaü kriyata ity apaunaruktyam iti bhàùyakàrãyaþ panthàþ | sukha-duþkhe same kçtvà ity atra jayàjaya-sàmyena yuddha-màtra-kartavyatà prakçtatvàd uktà | iha tu dçùñàdçùña-sarva-phala-parityàgena sarva-karma-kartavyateti vi÷eùaþ ||48||

vi÷vanàthaþ : niùkàma-karmaõaþ prakàraü ÷ikùayati yoga-stha iti | tena jayàjayayos tulya-buddhiþ san saïgràmam eva sva-dharmaü kurv iti bhàvaþ | ayaü niùkàma-karma-yoga eva j¤àna-yogatvena pariõamatãti | j¤àna-yogo 'py evaü pårvottara-granthàrtha-tàtparyato j¤eyaþ ||48||

baladevaþ : pårvoktaü vi÷adayati yoga-stha iti | tvaü saïgaü phalàbhilàùaü kartçtvàbhinive÷aü ca tyaktvà yogasthaþ san karmàõi kuru yuddhàdãni | àdyena màyà-nimajjanam eva | dvitãyena tu svàtantrya-lakùaõa-pare÷a-dharma-cauryam | tena tan-màyà-vyàkopaþ | atas tayoþ parityàga iti bhàvaþ | yogastha-padaü vivçõoti -- siddhy-asiddhyor iti | tad-anuùaïga-phalànàü jayàdãnàü siddhàv asiddhau ca samo bhåtvà ràga-dveùa-rahitaþ san kuru | idam eva samatvaü mayà yoga-stha ity atra yoga-÷abdenoktaü citta-samàdhi-råpatvàt ||48||


__________________________________________________________

BhG 2.49

dåreõa hy avaraü karma buddhi-yogàd dhanaüjaya |
buddhau ÷araõam anviccha kçpaõàþ phala-hetavaþ ||49||

÷rãdharaþ : kàmyaü tu karmàtinikçùñam ity àha dåreõeti | buddhyà vyavasàyàtmikayà kçtaþ karma-yogo buddhi-yogo buddhi-sàdhana-bhåto và, tasmàt sakà÷àd anyat sàdhana-bhåtaü kàmyaü karma dåreõa avaraü atyantam apakçùñaü hi | yasmàd evaü tasmàd buddhau j¤àne ÷araõam à÷rayaü karma-yogam anviccha anutiùñha | yad và buddhau ÷araõaü tràtàram ã÷varam à÷rayety arthaþ | phalahetur astu sakàmà naràþ kçpaõà dãnàþ yo và etad akùaram gàrgy aviditvà asmàl lokàt praiti sa kçpaõa [BAU 3.8.10] iti ÷ruteþ ||49||

madhusådanaþ : nanu kiü karmànuùñhànam eva puruùàrtho yena niùphalam eva sadà kartavyam ity ucyate prayojanam anuddi÷ya na mando 'pi pravartate iti nyàyàt | tad varaü phala-kàmanayaiva karmànuùñhànam iti cen nety àha dåreõeti | buddhi-yogàd àtma-buddhi-sàdhana-bhåtàn niùkàma-karma-yogàd dåreõàtiviprakarùeõàvaram adhamaü karma phalàbhisandhinà kriyamàõaü janma-maraõa-hetu-bhåtam | athavà paramàtma-buddhi-yogàd dåreõàvaraü sarvam api karma yasmàd, he dhana¤jaya, tasmàd buddhau paramàtma-buddhau sarvànartha-nivartikàyàü ÷araõaü pratibandhaka-pàpa-kùayeõa rakùakaü niùkàma-karma-yogam anviccha kartum iccha
| ye tu phala-hetavaþ phala-kàmà avaraü karma kurvanti te kçpaõàþ sarvadà janma-maraõàdi-ghañã-yantra-bhramaõena para-va÷à atyanta-dãnà ity arthaþ | yo và etad akùaram gàrgy aviditvà asmàl lokàt praiti sa kçpaõa [BAU 3.8.10] iti ÷ruteþ | tathà ca tvam api kçpaõo mà bhåþ kintu sarvànartha-nivartakàtma-j¤ànotpàdakaü niùkàma-karma-yogam evànutiùñhety abhipràyaþ | yathà hi kçpaõà janà atiduþkhena dhanam arjayanto yat kiücid dçùña-sukha-màtra-lobhena dànàdi-janitaü mahat sukham anubhavituü na ÷aknuvantãty àtmànam eva va¤cayanti tathà mahatà duþkhena karmàõi kurvàõàþ kùudra-phala-màtra-lobhena paramànandà-nubhavena
va¤cità ity aho daurbhàgyaü mauóhyaü ca teùàm iti kçpaõa-padena dhvanitam ||49||

vi÷vanàthaþ : sakàma-karma nindati dåreõeti | avaram atinikçùñaü kàmyaü karma | buddhi-yogàt parame÷varàrpita-niùàma-karma-yogàt | buddhau niùkàma-karmaõy eva buddhi-yogo niùkàma-karma-yogaþ ||49||

baladevaþ : atha kàmya-karmaõo nikçùñatvam àha dåreõeti | buddhi-yogàd avaraü karma dåreõa, he dhana¤jaya, àtma-yàthàtmya-buddhi-sàdhana-bhåtàn niùkàma-karma-yogàt dåreõàtiviprakarùeõàvaram atyapakçùñaü janma-maraõàdy-anartha-nimittaü kàmyaü karmety arthaþ | hi yasmàd evam atas tvaü buddhau tad-yàthàtmya-j¤àne ÷araõam à÷rayaü niùkàma-karma-yogam anviccha kuru | ye tu phala-hetavaþ phala-kàmà avara-karma-kàriõas te kçpaõàs tat-phala-janma-karmàdi-pravàha-parava÷à dãnà ity arthaþ | tathà ca tvaü kçpaõo màbhår iti iha kçpaõàþ khalu kaùñopàrjita-vittàdçùña-sukha-lava-lubdhà vittàni dàtum asamarthà mahatà
dàna-sukhena va¤citàs tathà kaùñànuùñhita-karmàõas tuccha-tat-phala-lubdhà mahatàtma-sukhena va¤cità bhavantãti vyajyate ||49||

__________________________________________________________

BhG 2.50

buddhi-yukto jahàtãha ubhe sukçta-duùkçte |
tasmàd yogàya yujyasva yogaþ karmasu kau÷alam ||50||

÷rãdharaþ : buddhi-yoga-yuktas tu ÷reùñha ity àha buddhi-yukta iti | sukçtaü svargàdi-pràpakaü duùkçtaü nirayàdi-pràpakam | te ubhe ihaiva janmani parame÷vara-prasàdena tyajati | tasmàd yogàya tad-arthàya karma-yogàya yujyasva ghañasva | yogo hi karmasu kau÷alam | sva-dharmàkhyeùu karmasu vartamànasya yà siddhy-asiddhyoþ samatva-buddhir ã÷varàrpita-cetastayà tat kau÷alaü ku÷ala-bhàvaþ | tad dhi kau÷alaü yad bandha-svabhàvàny api karmàõi samatva-buddhyà svabhàvàn nivartante | tasmàt samatva-buddhi-yukto bhava tvam ||50||

madhusådanaþ : evaü buddhi-yogàbhàve doùam uktvà tad-bhàve guõam àha buddhãti | iha karmasu buddhi-yuktaþ samatva-buddhyà yukto jahàti parityajati ubhe sukçta-duùkçte puõya-pàpe sattva-÷uddhi-j¤àna-pràpti-dvàreõa | yasmàd evaü tasmàt samatva-buddhi-yogàya tvaü yujyasva ghañasvodyukto bhava | yasmàd ãdç÷aþ samatva-buddhi-yoga ã÷varàrpita-cetasaþ karmasu pravartamànasya kau÷alaü ku÷ala-bhàvo yad-bandha-hetånàm api karmaõàü tad-abhàvo mokùa-paryavasàyitvaü ca tan mahat kau÷alam |

samatva-buddhi-yuktaþ karma-yogaþ karmàtmàpi san duùña-karma-kùayaü karotãti mahà-ku÷alaþ | tvaü tu na ku÷alo yata÷ cetano 'pi san sajàtãya-duùña-kùayaü na karoùãti vyatireko 'tra dhvanitaþ | athavà iha samatva-buddhi-yukte karmaõi kçte sati sattva-÷uddhi-dvàreõa buddhi-yuktaþ paramàtma-sàkùàtkàravàn sa¤jahàty ubhe sukçta-duùkçte | tasmàt samatva-buddhi-yuktàya karma-yogàya yujyasva | yasmàt karmasu madhye samatva-buddhi-yuktaþ karma-yogaþ kau÷alaü ku÷alo duùña-karma-nivàraõa-catura ity arthaþ ||50||

vi÷vanàthaþ : yogàyokta-lakùaõàya yujyasva ghañasva | yataþ karmasu sakàma-niùkàmeùu madhye yoga evodàsãnatvena karma-karaõam eva | kau÷alaü naipuõyam ity arthaþ ||50||

baladevaþ : uktasya buddhi-yogasya prabhàvam àha buddhãti | iha karmasu yo buddhi-yuktaþ pradhàna-phala-tyàga-viùayànuùaïga-phala-siddhy-asiddhi-samatva-viùayayà ca buddhyà yuktas tàni karoti, sa ubhe anàdi-kàla-sa¤cite j¤àna-pratibandhake sukçta-duùkçte jahàti vinà÷ayatãty arthaþ | tasmàd uktàya buddhi-yogàya yujyasva ghañasva | yasmàt karma-yogas tàdç÷a-buddhi-sambandhaþ | kau÷alam càturyaü bandhakànàm eva buddhi-samparkàd vi÷odhita-viùa-pàrada-nyàyena mocakatvena pariõàmàt ||50||

__________________________________________________________

BhG 2.51

karmajaü buddhi-yuktà hi phalaü tyaktvà manãùiõaþ |
janma-bandha-vinirmuktàþ padaü gacchanty anàmayam ||51||

÷rãdharaþ : karmaõàü mokùa-sàdhanatva-prakàram àha karma-jam iti | karmajaü phalaü tyaktvà kevalam ã÷varàràdhanàrthaü karma kurvàõo manãùiõo j¤ànino bhåtvà janma-råpeõa bandhena vinirmuktàþ santo 'nàmayaü sarvopadrava-rahitaü viùõoþ padaü mokùàkhyaü gacchanti ||51||

madhusådanaþ : nanu duùkçta-hànam apekùitaü na tu sukçta-hànaü puruùàrtha-bhraü÷àpatter ity à÷aïkya tuccha-phala-tyàgena parama-puruùàrtha-pràptiü phalam àha karma-jam iti | samatva-buddhi-yuktà hi yasmàt karmajaü phalaü tyaktvà kevalam ã÷varàràdhanàrthaü karmàõi kurvàõàþ sattva-÷uddhi-dvàreõa manãùiõas tat tvam asi ity àdi-vàkya-janyàtma-manãùàvanto bhavanti | tàdç÷à÷ ca santo janmàtmakena bandhena vinirmuktà vi÷eùeõàtyantikatva-lakùaõena nirava÷eùaü muktàþ padaü padanãyam àtma-tattvam ànanda-råpaü brahmànàmayam avidyà-tat-kàryàtmaka-roga-rahitàbhayaü
mokùàkhyaü puruùàrthaü gacchanty abhedena pràpnuvantãty arthaþ | 

yasmàd evaü phala-kàmanàü tyaktvà samatva-buddhyà karmàõy anutiùñhantas taiþ kçtàntaþkaraõa-÷uddhayas tat tvam asy àdi-pramàõotpannàtma-tattva-j¤àna-tat-kàryàþ santaþ sakalànartha-nivçtti-paramànanda-pràpti-råpaü mokùàkhyaü viùõoþ paramaü padaü gacchanti tasmàt tvam api yac chreyaþ syàn ni÷citaü bråhi tan me [Gãtà 2.7] ity ukteþ ÷reyo jij¤àsur evaüvidhaü karma-yogam anutiùñheti bhagavato 'bhipràyaþ ||51||

vi÷vanàthaþ : Nothing.

baladevaþ : karmajam iti | buddhi-yuktàs tàdç÷a-buddhimantaþ karmajaü phalaü tyaktvà karmàõy anutiùñhanto manãùiõaþ karmàntargatàtma-yàthàtmya-praj¤àvanto bhåtvà janma-bandhena vinirmuktàþ santo 'nàmayaü kle÷a-÷ånyaü padaü vaikuõñhaü gacchantãti | tasmàt tvam api ÷reyo jij¤àsur evaü vidhàni karmàõi kurv iti bhàvaþ | svàtma-j¤ànasya paramàtma-j¤àna-hetutvàt tasyàpi tat-pada-gati-hetutvaü yuktam ||51||

__________________________________________________________

BhG 2.52

yadà te mohakalilaü buddhir vyatitariùyati |
tadà gantàsi nirvedaü ÷rotavyasya ÷rutasya ca ||52||

÷rãdharaþ : kadàhaü tat padaü pràpsyàmi ity apekùàyàm àha yadeti dvàbhyàm | moho dehàdiùu àtma-buddhiþ | tad eva kalilaü gahanam | kalilaü gahanaü vidur ity abhidhàna-koùa-smçteþ | tata÷ càyam arthaþ | evaü parame÷varàràdhane kriyamàõe yadà tat-prasàdena tava buddhir dehàbhimàna-lakùaõaü moha-mayaü gahanaü durgaü vi÷eùeõàtitariùyati tadà ÷rotavyasya ÷rutasya càrthasya nirvedaü vairàgyaü gantàsi pràpsyasi | tayor anupàdeyatvena jij¤àsàm na kariùyasãty arthaþ ||52||

madhusådanaþ : evaü karmàõy anutiùñhataþ kadà me sattva-÷uddhiþ syàd ity ata àha yadeti | na hy etàvatà kàlena sattva-÷uddhir bhavatãti kàla-niyamo 'sti | kintu yadà yasmin kàle te tava buddhir antaþkaraõaü moha-kalilaü vyatitariùyati avivekàtmakaü kàluùam aham idaü mamedaü ity àdy-aj¤àna-vilasitam atigahanam vyatikramiùyati rajas-tamo-malam apahàya ÷uddha-bhàvam àpatsyata iti yàvat | tadà tasmin kàle ÷rotavyasya ÷rutasya ca karma-phalasya nirvedaü vaitçùõyaü gantàsi pràptàsi | parãkùya lokàn karma-citàn bràhmaõo nirvedam àyàt [MuõóU 1.2.12] iti ÷ruteþ | nirvedena phalenàntaþkaraõa-÷uddhiü j¤àsyasãty
abhipràyaþ ||52||

vi÷vanàthaþ : evaü parame÷varàrpita-niùkàma-karmàbhyàsàt tava yogo bhaviùyatãty àha yadeti | tava buddhir antaþkaraõaü moha-kalilaü moha-råpaü gahanaü vi÷eùato 'ti÷ayena tariùyati, tadà ÷rotavyasya ÷rotavyeùv artheùu ÷rutasya ÷ruteùv apy artheùu nirvedaü pràpsyasi asambhàvanà-viparãta-bhàvanayor naùñatvàt kiü me ÷àstropade÷a-vàkya-÷ravaõena | sàmprataü me sàdhaneùv eva pratikùaõam abhyàsaþ sarvathocita iti maüsyasa iti bhàvaþ ||52||

baladevaþ : nanu niùkàmàõi karmàõi kurvato me kadàtma-viùayà manãùàbhyudiyàd iti cet tatràha yadeti | yadà te buddhir antaþkaraõaü moha-kalilaü tuccha-phalàbhilàùa-hetum aj¤àna-gahanaü vyatitariùyati parityakùyatãty arthaþ, tadà pårvaü ÷rutasyànantaraü ÷rotavyasya ca tasya tuccha-phalasya sambandhinaü nirvedaü gantàsi gamiùyasi | parãkùya lokàn karma-citàn bràhmaõo nirvedaü àyàt iti ÷ravaõàt | nirvedena phalena tad-viùayàü tàü pariceùyati iti nàsty atra kàla-niyama ity arthaþ ||52||


__________________________________________________________

BhG 2.53

÷ruti-vipratipannà te yadà sthàsyati ni÷calà |
samàdhàv acalà buddhis tadà yogam avàpsyasyi ||53||

÷rãdharaþ : tata÷ ca ÷rutãti | ÷rutibhir nànà-laukika-vaidikàrtha-÷ravaõair vipratipannà | itaþ pårvaü vikùiptà satã tava buddhir yadà samàdhau sthàsyati | samàdhãyate cittam asminn iti samàdhiþ parame÷varaþ | tasmin ni÷calà viùayair antarair anàkçùñà | ataevàcalà | abhyàsa-pàñavena tatraiva sthirà ca satã yogaü yoga-phalaü tattva-j¤ànam avàpsyasi ||53||

madhusådanaþ : antaþkaraõa-÷uddhyaivaü jàta-nirvedasya kadà j¤àna-pràptir ity apekùàyàm àha ÷rutãti | te tava buddhiþ ÷rutibhir nànà-vidha-phala-÷ravaõair avicàrita-tàtparyair vipratipannà 'neka-vidha-saü÷aya-viparyàsavattvena vikùiptà pràk | yadà yasmin kàle ÷uddhija-viveka-janitena doùa-dar÷anena taü vikùepaü parityajya samàdhau parmàtmani ni÷calà jàgrat-svapna-dar÷ana-lakùaõa-vikùepa-rahitàcalà suùupti-mårcchà-stabdhãbhàvàdi-råpa-laya-lakùaõa-calana-rahità satã sthàsyati laya-vikùepa-lakùaõau doùau parityajya samàhità bhaviùyatãti yàvat | athavà ni÷calàsambhàvanà-viparãta-bhàvanà-rahitàcalà dãrgha-kàlàdara-nairantarya-satkàra-sevanair
vijàtãya-pratyayàdåùità satã nirvàta-pradãpavad àtmani sthàsyatãti yojanà | tadà tasmin kàle yogaü jãva-paramàtmaikya-lakùaõaü tat-tvam-asãty àdi-vàkya-janyam akhaõóa-sàkùàtkàraü sarva-yoga-phalam avàpsyasi | tadà punaþ sàdhyàntaràbhàvàt kçta-kçtyaþ sthita-praj¤o bhaviùyasãty abhipràyaþ ||53||

vi÷vanàthaþ : tata÷ ca ÷rutiùu nànà-laukika-vaidikàrtha-÷ravaõeùu vipratipannà asammatà viraketit yàvat | tatra hetuþ ni÷calà teùu teùv artheùu calituü vimukhãbhåtety arthaþ | kintu samàdhau ùaùñhe 'dhyàye vakùyamàõa-lakùaõe 'calà sthairyavatã | tadà yogam aparokùànubhava-pràptyà, jãvan-mukta ity arthaþ ||53||

baladevaþ : nanu karma-phala-nirviõõatayà karmànuùñhànena labdha-hçd-vi÷uddher abhyuditàtma-j¤ànasya me kadàtma-sàkùàt-kçtir iti cet tatràha ÷rutãti | ÷rutyà karmaõàü j¤àna-garbhatàü prabodhayantyà tam etam ity àdikayà vipratipannà vi÷eùeõa saüsiddhà te buddhir acalà asambhàvanà-viparãta-bhàvanàbhyàü virahità yadà samàdhau manasi nirvàta-dãpa-÷ikheva ni÷calà sthàsyati tadà yogam àtmànubhava-lakùaõam avàpsyasi | ayam arthaþ phalàbhilàùa-÷ånyatayànuùñhitàni karmàõi sthita-praj¤atà-råpàü j¤àna-niùñhàü sàdhayanti | j¤àna-niùñhà-råpà sthita-praj¤atà tv àtmànubhavam iti ||53||
 
__________________________________________________________

BhG 2.54

arjuna uvàca
sthita-praj¤asya kà bhàùà samàdhi-sthasya ke÷ava |
sthita-dhãþ kiü prabhàùeta kim àsãta vrajeta kim ||54||

÷rãdharaþ : pårva-÷lokoktasyàtma-tattva-j¤asya lakùaõaü jij¤àsur arjuna uvàca - sthita-praj¤asyeti | svàbhàvike samàdhau sthitasya, ataeva sthità ni÷calà praj¤à buddhir yasya tasya bhàùà kà ? bhàùyate 'nayà iti bhàùà lakùaõam iti yàvat | sa kena lakùaõena sthita-praj¤a ucyate ity arthaþ | tathà sthita-dhãþ kiü kathaü bhàùaõam àsanaü vrajanaü ca kuryàd ity arthaþ ||54||

madhusådanaþ : evam labdhàvasaraþ sthita-praj¤a-lakùaõaü j¤àtum arjuna uvàca | yàny eva hi jãvan-muktànàü lakùaõàni tàny eva mumukùåõàü mokùopàya-bhåtànãti manvànaþ | sthità ni÷calà ahaü-brahmàsmi iti praj¤à yasya sa sthita-praj¤o 'vasthà-dvayavàn samàdhistho vyutthita-citta÷ ceti | ato vi÷inaùñi samàdhi-sthasya sthita-praj¤asya kà bhàùà ? karmaõi ùaùñhã | bhàùyate 'nayeti bhàùà lakùaõam | samàdhi-sthaþ sthita-praj¤aþ kena lakùaõenànyair vyavahriyata ity arthaþ | 

sa ca vyutthita-cittaþ sthita-dhãþ sthita-praj¤aþ svayaü kiü prabhàùeta ? stuti-nindàdàv abhinandana-dveùàdi-lakùaõaü kiü kathaü prabhàùeta ? sarvatra sambhàvanàyàü liï | tathà kim àsãteti vyutthita-citta-nigrahàya kathaü bahir indriyàõàü nigrahaü karoti ? tan-nigràhàbhàva-kàle kiü vrajeta kathaü viùayàn pràpnoti ? tat-kartçka-bhàùaõàsana-vrajanàni måóha-jana-vilakùaõàni kãdç÷ànãity arthaþ | 

tad evaü catvàraþ pra÷nàþ samàdhi-sthe sthita-praj¤a ekaþ | vyutthite sthita-praj¤e traya iti | ke÷aveti sambodhayan sarvàntaryàmitayà tvam evaitàdç÷aü rahasyaü vaktuü samartho 'sãti såcayati ||54||

vi÷vanàthaþ : samàdhàv acalà buddhir iti ÷rutvà tattvato yogino lakùaõaü pçcchati sthita-praj¤asyeti | sthità sthiràcalà praj¤a buddhir yasyeti | kà bhàùà ? bhàùyate 'nayeti bhàùà lakùaõaü kiü lakùaõam ity arthaþ | kãdç÷asya samàdhi-sthasyeti samàdhau sthàsyatãti | asyàrthaþ - evaü ca sthita-praj¤a iti | samàdhi-stha iti jãvan-muktasya saüj¤à-dvayam | kiü prabhàùeteti sukha-duþkhayor mànàpamànayoþ stuti-nindayoþ sneha-dveùayor và samupasthitayoþ kiü prabhàùeta ? spaùñaü svagataü và kiü vaded ity arthaþ | kim
àsãta ? tad indriyàõàü bàhya-viùayeùu calanàbhàvaþ kãdç÷aþ ? vrajeta kim ? teùu calanaü và kãdç÷am iti ||54||

baladevaþ : evam ukto 'rjunaþ pårva-padyoktasya sthita-praj¤asya lakùaõaü j¤àtuü pçcchati sthiteti | sthita-praj¤e 'tra catvàraþ pra÷nàþ - samàdhisthe ekaþ, vyutthite tu trayaþ | tathà hi - sthità sthirà praj¤a dhãr yasya tasya samàdhi-sthasya kà bhàùà kiü lakùaõam ? bhàùyate 'nayeti vyutpatteþ | kena lakùaõena sthita-praj¤o 'bhidhãyata ity arthaþ | tathà vyutthitaþ sthita-praj¤aþ kathaü bhàùaõàdãni kuryàt ? tadãyàni tàni pçthag-jana-vilakùaõàni kãdç÷ànãty arthaþ | tatra kiü prabhàùeta ? svayoþ stuti-nindayoþ sneha-dveùayo÷ ca pràptayor
mukhataþ svagataü và kiü bråyàt ? kim àsãta bàhya-viùayeùu katham indriyàõàü nigrahaü kuryàt ? vrajeta kim ? kiü tan-nigràhàbhàve ca kathaü viùayànavàpnuyàd ity arthaþ | triùu sambhàvanàyàm ||54||

__________________________________________________________

BhG 2.55

÷rã-bhagavàn uvàca
prajahàti yadà kàmàn sarvàn pàrtha mano-gatàn |
àtmany evàtmanà tuùñaþ sthita-praj¤as tadocyate ||55||

÷rãdharaþ : atra ca yàni sàdhakasya j¤àna-sàdhanàni tàny eva svàbhàvikàni siddhasya lakùaõàni | ataþ siddhasya lakùaõàni kathayann evàntaraïgàni j¤àna-sàdhanàny àha yàvad adhyàya-samàpti | tatra prathama-pra÷nasyottaram àha prajahàtãti dvàbhyàm | manasi sthitàn kàmàn yadà prakarùeõa jahàti | tyàge hetum àha àtmanãti | àtmany eva svasminn eva paramànanda-råpe àtmanà svayam eva tuùña ity àtmàràmaþ san yadà kùudra-viùayàbhilàùàüs tyajati tadà tena lakùaõena muniþ sthita-praj¤a ucyate ||55||

madhusådanaþ : eteùàü catårõàü pra÷nànàü krameõottaraü bhagavàn uvàca prajahàtãti yàvad-adhyàya-samàpti | kàmàn kàma-saïkalpàdãn mano-vçtti-vi÷eùàn pramàõa-viparyaya-vikalpa-nidrà-smçti-bhedena tantràntare pa¤cadhà prapa¤citàn sarvàn nirava÷eùàn prakarùeõa kàraõa-bàdhena yadà jahàti parityajati sarva-vçtti-÷ånya eva yadà bhavati sthita-praj¤as tadocyate samàdhistha iti ÷eùaþ | kàmànàm anàtma-dharmatvena parityàga-yogyatàm àha manogatàn iti | yadi hy àtma-dharmàþ syus tadà na tyaktuü ÷akyeran vahny-auùõyavat svàbhàvikatvàt | manasas tu dharmà ete | atas tat-parityàgena parityaktuaü ÷akyà evety arthaþ | 
nanu sthita-praj¤asya mukha-prasàda-liïga-gamyaþ santoùa-vi÷eùaþ pratãyate sa kathaü sarva-kàma-parityàge syàd ity àha - àtmany eva paramànanda-råpe na tv anàtmani tuccha àtmnaà svaprakà÷a-cid-råpeõa bhàsamànena na tu vçttyà tuùñaþ paritçptaþ parama-puruùàrtha-làbhàt | tathà ca ÷rutiþ -

     yadà sarve pramucyante kàmà ye 'sya hçdi ÷ritàþ |
atha martyo 'mçto bhavaty atra brahma sama÷nute || [KañhU 2.3.14] iti | 

tathà ca samàdhi-sthaþ sthita-praj¤a evaüvidhair lakùaõa-vàcibhiþ ÷abdair bhàùyata iti prathama-pra÷nasyottaram ||55||

vi÷vanàthaþ : catårõàü pra÷nànàü krameõottaram àha prajahàtãti yàvad adhyàya-samàptiþ | sarvàn iti kasminn apy arthe yasya kiücin màtro 'pi nàbhilàùa ity arthaþ | mano-gatàn iti kàmànàm àtma-dharmatvena parityàge yogyatà dar÷ità | yadi te hy àtma-dharmàþ syus tadà tàüs tyaktum a÷akyeran vahner auùõyavad iti bhàvaþ | tatra hetuþ - àtmani pratyàhçte manasi pràpto ya àtmànanda-råpas tena tuùñaþ | tathà ca ÷rutiþ -

yadà sarve pramucyante kàmà ye 'sya hçdi ÷ritàþ |
atha martyo 'mçto bhavaty atra brahma sama÷nute || [KañhU 2.3.14] iti ||55||

baladevaþ : evaü pçùño bhagavàn krameõa catårõàü uttaram àha yàvad adhyàya-pårtiþ | tatra prathamasyàha prajahàtãty ekena | he pàrtha ! yadà mano-gatàn manasi sthitàn kàmàn sarvàn prajahàti saütyajati tadà sthita-praj¤a ucyate | kàmànàm mano-dharmatvàt parityàgo yuktaþ | àtma-dharmatve duþ÷akyaþ sa syàd vahny-uùõatàdãnàm iveti bhàvaþ | 

nanu ÷uùka-kàùñhavat kathaü tiùñhatãti cet tatràha àtmany eveti | àtmani pratyàhçte manasi bhàsamànena sva-prakà÷ànanda-råpeõàtmanà svaråpeõa tuùñaþ paritçptaþ kùudra-viùayàbhilàùàn saütyajyàtmànandàràmaþ samàdhisthaþ sthita-praj¤a ity arthaþ | 

     àtmà puüsi svabhàve 'pi prayanta-manasor api |
     dhçtàv api manãùàyàü ÷arãra-brahmaõor api || iti medinã-kàraþ |

brahma càtra jãve÷varànyatarad-gràhyam ||55||

__________________________________________________________

BhG 2.56

duþkheùv anudvigna-manàþ sukheùu vigata-spçhaþ |
vãta-ràga-bhaya-krodhaþ sthita-dhãr munir ucyate ||56||

÷rãdharaþ : kiü ca duþkheùv iti | duþkheùu pràpteùv api anudvignam akùubhitaü mano yasya saþ | sukheùu vigatà spçhà yasya saþ | tatra hetuþ - vãtà apagatà ràga-bhaya-krodhà yasmàt | tatra ràgaþ prãtiþ | sa muniþ sthita-dhãr ucyate ||56||

madhusådanaþ : idànãü vyutthitasya sthita-praj¤asya bhàùaõopave÷ana-gamanàni måóha-jana-vilakùaõàni vyàkhyeyàni | tatra kiü prabhàùetety asyottaram àha duþkheùv iti dvyàbhyàm | duþkhàni trividhàni ÷oka-moha-jvara-÷iro-rogàdi-nimittàny àdhyàtmikàni vyàghra-sarpàdi-prayuktàny àdhibhautikàni ativàtàtivçùñy-àdi-hetukàny àdhidaivikàni teùu duþkheùu rajaþ-pariõàma-santàpàtmaka-citta-vçtti-vi÷eùeùu pràrabdha-pàpa-karma-pràpiteùu nodvignaü duþkha-parihàràkùamatayà vyàkulaü na bhavati mano yasya so 'nudvigna-manàþ | avivekino hi duþkha-pràptau satyàm aho pàpo
'haü dhiï màü duràtmànam etàdç÷a-duþkha-bhàginaü ko me duþkham ãdç÷aü niràkuryàd ity anutàpàtmako bhrànti-råpas tàmasa÷ citta-vçtti-vi÷eùa udvegàkhyo jàyate | yady ayaü pàpànuùñhàna-samaye syàt tadà tat-pravçtti-pratibandhakatvena saphalaþ syàt | bhoga-kàle tu bhavan kàraõe sati kàryasyocchettum a÷akyatvàn niùprayojano duþkha-kàraõe saty api kim iti mama duþkhaü jàyate iti avivekaja-bhrama-råpatvàn na vivekinaþ sthita-praj¤asya sambhavati | duþkha-màtraü hi pràrabdha-karmaõà pràpyate na tu tad-uttara-kàlãno bhramo 'pi |

nanu duþkhàntara-kàraõatvàt so 'pi pràrabdha-karmàntareõa pràpyatàm iti cet, na | sthita-praj¤asya bhramopàdànàj¤àna-nà÷ena bhramàsambhavaàt taj-janya-duþkha-pràpaka-pràrabdhàbhàvàt | yathà-kathaücid deha-yàtrà-màtra-nirvàhaka-pràrabdha-karma-phalasya bhramàbhàve 'pi bàdhitànuvçttyopapatter iti vistareõàgre vakùyate |

tathà sukheùu sattva-pariõàma-råpa-prãtyàtmaka-citta-vçtti-vi÷eùeùu trividheùu pràrabdha-puõya-karma-pràpiteùu vigata-spçha àgàmi-taj-jàtãya-sukha-spçhà-rahitaþ | spçhà hi nàma sukhànubhava-kàle taj-jàtãya-sukhasya kàraõaü dharmam ananuùñhàya vçthaiva tad-àkàïkùà-råpà tàmasã citta-vçttir bhràntir eva | sà càvivekina eva jàyate | na hi kàraõàbhàve kàryaü bhavitum arhati | ato yathà sati kàraõe kàryaü mà bhåd iti vçthàkàïkùà-råpa udvego vivekino na sambhavati tathaivàsati kàraõe kàryaü bhåyàd iti vçthàkàïkùà-råpà tçùõàtmikà spçhàpi nopapadyate pràrabdha-karmaõaþ sukha-màtra-pràpakatvàt | 

harùàtmikà và citta-vçttiþ spçhà-÷abdenoktà | sàpi bhràntir eva | aho dhanyo 'haü yasya mamedç÷aü sukham upasthitaü ko và mayà tulas tribhuvane kena vopàyena mamedç÷aü sukhaü na vicchidyetety evam àtmikotphullatà-råpà tàmasã citta-vçttiþ | ataevoktaü bhàùye - nàgnir ivendhanàdy-àdhàne yaþ sukhàny anuvivardhate sa vigata-spçhaþ iti | vakùyati ca -- na prahçùyet priyaü pràpya nodvijet pràpya càpriyam [Gãtà 5.20] iti | sàpi na vivekinaþ sambhavati bhràntitvàt | 

tathà vãta-ràga-bhaya-krodhaþ | ràgaþ ÷obhanàdhyàsa-nibandhano viùayeùu ra¤janàtmaka÷ citta-vçtti-vi÷eùo 'tyantàbhinive÷a-råpaþ | ràga-viùayasya nà÷ake samupasthite tan-nivàraõàsàmarthyam àtmano manyamànasya dainyàtmaka÷ citta-vçtti-vi÷eùo bhayam | evaü ràga-viùaya-vinà÷ake samupasthite tan-nivàraõa-sàmarthyam àtmano manyamànasyàbhijvalanàtmaka÷ citta-vçtti-vi÷eùaþ krodhaþ | te sarve viparyaya-råpatvàd vigatà yasmàt sa tathà | etàdç÷o munir manana-÷ãlaþ saünyàsã sthita-praj¤a ucyate | evaü-lakùaõaþ sthita-dhãþ svànubhava-prakañanena ÷iùya-÷ikùàrtham anudvega-nispçhatvàdi-vàcaþ
prabhàùeta ity anvaya uktaþ | evaü cànyo 'pi mumukùur duþkhe nodvijet sukhe na prahçùyet, ràga-bhaya-krodha-rahita÷ ca bhaved ity abhipràyaþ ||56||

vi÷vanàthaþ : kiü prabhàùetety asya uttaram àha duþkheùu kùut-pipàsa-jvara-÷iro-rogàdiùv àdhyàtmikeùu sarpa-vyàghràdy-utthiteùv anudvigna-manàþ pràrabdhaü duþkham idaü mayàva÷yaü bhoktavyam iti svagataü kenacit pçùñaþ san spaùñaü ca bruvan | na duþkheùådvijata ity arthaþ | tasya tàdç÷a-mukha-vikriyàbhàva evànudvega-liïgaü sudhiyà gamyam | kçtrimànudvega-liïgavàüs tu kapañã | sudhiyà paricito bhraùña evocyata iti bhàvaþ | evaü sukheùv apy upasthiteùu vigata-spçha iti pràrabdham
idam ava÷ya-bhogyam iti svagataü spaùñaü ca bruvàõasya tasya sukha-spçhà-ràhitya-liïgaü sudhiyà gamyam eveti bhàvaþ | tat-tal-liïgam eva spaùñãkçtya dar÷ayati vãto vigato ràgo 'nuràgaþ sukheùu bandhu-janeùu yasya saþ | yathaivàdi-bharatasya devyàþ pàr÷vaü pràpitasya svaccheda-cikãrùor vçùala-ràjàn na bhayam | nàpi tatra krodho 'bhåd iti ||56||

baladevaþ : atha vyutthitaþ sthita-praj¤aþ kiü bhàùetety asyottaram àha duþkheùv iti dvyàbhyàm | trividheùv adhyàtmikàdiùu duþkheùu samutthiteùu satsv anudvigna-manàþ pràrabdha-phalàny amåni mayàva÷yaü bhoktavyànãti kenacit pçùñaþ svagataü và bruvan tebhyo nodvijata ity arthaþ | sukheùu cottamàhàra-satkàràdinà samupasthiteùu vigata-spçhas tçùõà-÷ånyaþ pràrabdhàkçùñàny amåni mayàva÷ya-bhoktavyànãti kenacit pçùñaü svagataü và bruvan tair upasthitaþ prahçùña-mukho na bhavatãty arthaþ
| vãteti - vãta-ràgaþ kamanãyeùu prãti-÷ånyaþ | vãta-bhayaþ viùayàpahartçùu pràpteùu durlabhasya mamaitàni dharmyair bhavadbhir hriyanta iti dainya-÷ånyaþ | vãta-krodhaþ teùv eva prabalasya mamaitàni tucchair bhavadbhiþ katham apahartavyànãti krodha-÷ånya÷ ca | evaüvidho munir àtma-manana-÷ãlaþ sthita-praj¤a ity arthaþ | itthaü svànubhavaü paràn prati svagataü và vadan naudvego nispçhatàdi-vacaþ prabhàùate ity uttaram ||56||

__________________________________________________________

BhG 2.57

yaþ sarvatrànabhisnehas tat tat pràpya ÷ubhà÷ubham |
nàbhinandati na dveùñi tasya praj¤à pratiùñhità ||57||

÷rãdharaþ : kathaü bhàùeta ity asyottaram àha ya iti | yaþ sarvatra putra-mitràdiùv apy anabhisnehaþ sneha-varjitaþ | ataeva bàdhitànuvçttyà tat tat ÷ubham anukålaü pràpya nàbhinandati a÷ubhaü pratikålaü pràpya na dveùñi na nindati | kintu kevalam udàsãna eva bhàùate | tasya praj¤à pratiùñhitety arthaþ ||57||

madhusådanaþ : kiü ca | sarva-deheùu jãvanàdiùv api yo munir anabhisnehaþ, yasmin saty anyadãye hàni-vçddhã svasminn àropyete sa tàdç÷o 'nya-viùayaþ premàpara-paryàyas tàmaso vçtti-vi÷eùaþ snehaþ sarva-prakàreõa tad-rahito 'nabhisnehaþ | bhagavati paramàtmani tu sarvathàbhisnehavàn bhaved eva | anàtman-snehàbhàvasya tad-arthatvàd iti draùñavyam |

tat-tat-pràrabdha-karma-paripràpitaü ÷ubhaü sukha-hetuü viùayaü pràpya nàbhinandati harùa-vi÷eùa-puraþsaraü na pra÷aüsati | a÷ubhaü duþkha-hetuü viùayaü pràpya na dveùñi antar-asåyà-pårvakaü na nindati | aj¤asya hi sukha-hetur yaþ sva-kalatràdiþ sa ÷ubho viùayas tad-guõa-kathanàdi-pravartikà dhã-vçttir bhrànti-råpàbhinandaþ | sa ca tàmasaþ, tad-guõa-kathanàdeþ para-prarocanàrthatvàbhàvena vyarthatvàt | evam asåyotpàdanena duþkha-hetuþ parakãya-vidyà-prakarùàdir enaü pratya÷ubho viùayas tan-nindàdi-pravartikà
bhrànti-råpà dhã-vçtti-vi÷eùaþ | so 'pi tàmasaþ | tan-nindàyà nivàraõàrthatvàbhàvena vyarthatvàt | tàv abhinanda-dveùau bhrànti-råpau tàmasau katham abhrànte ÷uddha-sattve sthita-praj¤e sambhavatàm | tasmàd vicàlakàbhàvàt tasyànabhisnehasya harùa-viùàda-rahitasya muneþ praj¤à paramàtma-tattva-viùayà pratiùñhità phala-paryavasàyinã sa sthita-praj¤a ity arthaþ | evam anyo 'pi mumukùuþ sarvatrànabhisneho bhavet | ÷ubhaü pràpya na pra÷aüset, a÷ubhaü pràpya na ninded ity abhipràyaþ | atra ca nindà-pra÷aüsàdi-råpà vàco na prabhàùeteti vyatireka uktaþ ||57||

vi÷vanàthaþ : anabhisnehaþ sopàdhi-sneha-÷ånyo dayàlutvàn nirupàdhir ãùan-màtra-snehas tu tiùñhed eva | tat tat prasiddhaü sammàna-bhojanàdibhyaþ sva-paricaraõaü ÷ubhaü pràpyà÷ubham anàdaraõaü muùñi-prahàràdikaü ca pràpya krameõa nàbhinandati | na pra÷aüsati tvaü dhàrmikaþ paramahaüsa-sevã sukhã bhaveti na bråte | na dveùñi tvaü pàpàtmà narake pateti nàbhi÷apati | tasya praj¤à pratiùñhità samàdhiü prati sthità susthira-praj¤à ucyata ity arthaþ ||57||

baladevaþ : ya iti sarveùu pràõiùu anabhisneha aupàdhika-sneha-÷ånyaþ | kàruõikatvàn nirupàdhir ãùad-snehas tv asty eva | tat tat prasiddhaü ÷ubham uttama-bhojana-srak-candanàrpaõa-råpaü pràpya nàbhinandati tad-arpakaü prati dharmiùñhas tvaü ciraü jãveti na vadati | a÷ubham apamànaü yaùñi-prahàràdikaü ca pràpya na dveùñi, pàpiùñhas tvaü miryasveti nàbhi÷apati | tasya praj¤eti sa sthita-praj¤a ity arthaþ | atra stuti-nindà-råpaü vaco na bhàùata iti vyatirekeõa tal lakùaõam ||57||

__________________________________________________________

BhG 2.58

yadà saüharate càyaü kårmo 'ïgànãva sarva÷aþ |
indriyàõãndriyàrthebhyas tasya praj¤à pratiùñhità ||58||

÷rãdharaþ : kiü ca yadeti | yadà càyaü yogã indriyàrthebhyaþ ÷abdàdibhyaþ sakà÷àd indriyàõi saüharate sarvata evaü j¤àna-niùñha indriyàõãnidryàrthebhyaþ sarva-viùayebhyaþ upasaüharate | tasya praj¤à pratiùñhità | ity uktàrthaü vàkyam ||58|| 

madhusådanaþ : idànãü kim àsãteti pra÷nasyottaraü vaktum àrabhate bhagavàn ùaóbhiþ ÷lokaiþ | tatra pràrabdha-karma-va÷àd vyutthànena vikùiptànãndriyàõi punar upasaühçtya samàdhy-artham eva sthita-praj¤asyopave÷anam iti dar÷ayitum àha yadeti | ayaü vyutthitaþ sarva÷aþ sarvàõãndriyàrthebhyaþ ÷abdàdibhyaþ sarvebhyaþ | caþ punar-arthe | yadà saüharate punar upasaüharati saïkocayati | tatra dçùñàntaþ kårmo 'ïgànãva | tadà tasya praj¤àþ pratiùñhiteti spaùñam | pårva-÷lokàbhyàü vyutthàna-da÷àyàm api sakala-tàmasa-vçtty-abhàva uktaþ | adhunà tu punaþ
samàdhy-avasthàyàü sakala-vçtty-abhàva iti vi÷eùaþ ||58||

vi÷vanàthaþ : kim àsãtety asyottaram àha yadeti | indriyàrthebhyaþ ÷abdàdibhya indriyàõi ÷rotràdãni saüharate | svàdhãnànàm indriyàõàü bàhya-viùayeùu calanaü niùidhyàntareva ni÷calatayà sthàpanaü sthita-praj¤asyàsanam ity arthaþ | tatra dçùñàntaþ | kårmo 'ïgàni mukha-netràdãni yathà svàntar eva svecchayà sthàpayati ||58||

baladevaþ : atha kim àsãtety asyottaram àha yadety àdibhiþ ùaóbhir | ayaü yogã yadà cendriyàrthebhyaþ ÷abdàdibhyaþ svàdhãnànãndriyàõi ÷rotràdãny anàyàsena saüharati samàkarùati tadà tasya praj¤à pratiùñhitety anvayaþ | atra dçùñàntaþ kårmo 'ïgànãveti | mukha-kara-caraõàni yathànàyasena kamañhaþ saüharati tadvat viùayebhyaþ samàkçùñendriyàõàm antaþ-sthàpanaü sthita-praj¤asyàsanam ||58||

__________________________________________________________

BhG 2.59

viùayà vinivartante niràhàrasya dehinaþ |
rasa-varjaü raso 'py asya paraü dçùñvà nivartate ||59||

÷rãdharaþ : nanu nendriyàõàü viùayeùv apravçttir sthita-praj¤asya lakùaõaü bhavitum arhati | jaóànàm àturàõàm upavàsa-paràõàü ca viùayeùv pravçtter avi÷eùàt | tatràha viùayà iti | indriyàir viùayàõàm àharaõaü grahaõam àhàraþ | niràhàrasya indriyàir viùaya-grahaõam akurvato dehino dehàbhimànino 'j¤asya ràgo 'bhilàùas tad-varjaü | abhilàùasya na nivartata ity arthaþ | yad và niràhàrasya upavàsa-parasya viùayàþ pràya÷o nivartante kùudhà-santaptasya ÷abda-spar÷àdy-apekùàbhàvàt, kintu rasa-varjaü rasàpekùà tu na nivartata ity arthaþ
| ÷eùaü samànam ||59|| 

madhusådanaþ : nanu måóhasyàpi rogàdi-va÷àd viùayebhya indriyàõàm upasaüharaõaü bhavati tat kathaü tasya praj¤à pratiùñhitety uktam ? ata àha viùayà iti | niràhàrasya indriyàir indriyàir viùayàn anàharato dehino dehàbhimànavato måóhasyàpi rogiõaþ kàùñha-tapasvino và viùayàþ ÷abdàdayo vinivartante kintu rasa-varjaü rasa-tçùõà taü varjayitvà | aj¤asya viùayà nivartante tad-viùayo ràgas tu na nivartata ity arthaþ | asya tu sthita-praj¤asya paraü puruùàrthaü dçùñvà tad evàham asmãti sàkùàtkçtya sthitasya raso 'pi kùudra-sukha-ràgo 'pi nivartate | api-÷abdàd viùayà÷
ca | tathà ca yàvàn artha ity àdau vyàkhyàtam | evaü ca sa-ràga-viùaya-nivçttiþ sthita-praj¤a-lakùaõam iti na måóhe vyabhicàra ity arthaþ | yasmàn nàsati paramàtma-samyag-dar÷ane sa-ràga-viùayocchedas tasmàt sa-ràga-viùayocchedikàyàþ samyag-dar÷anàtmikàyàþ praj¤àyàþ sthairyaü mahatà yatnena sampàdayed ity abhipràyaþ ||59||

vi÷vanàthaþ : måóhasyàpi upavàsato rogàdi-va÷àd vendriyàõàü viùayeùv acalanaü sambhavet tatràha viùayà iti | rasa-varjaü raso ràgo 'bhilàùas taü varjayitvà | abhilàùas tu viùayeùu na nivartanta ity arthaþ | asya sthita-praj¤asya tu paraü paramàtmànaü dçùñvà viùayeùv abhilàùo nivartata iti na lakùaõa-vyabhicàraþ | àtma-sàkùàtkàra-samarthasya tu sàdhakatvam eva, na tu siddhatvam iti bhàvaþ ||59||

baladevaþ : nanu måóhasyàmaya-grastasya viùayeùv indriyàpravçtti-dçùñà tat katham etat sthita-praj¤asya lakùaõaü tatràha viùayà iti | niràhàrasya roga-bhayàd bhojanàdãny akurvato måóhasyàpi dehino janasya viùayàs tad-anubhavà vinivartante | kintu raso ràga-tçùõà tad-varjaü viùaya-tçùõà tu na nivartata ity arthaþ | asya sthita-praj¤asya tu raso 'pi viùaya-ràgo 'pi viùayebhyaþ paraü sva-prakà÷ànandam àtmànaü dçùñvànubhåya nivartate vina÷yatãti sa-ràga-viùaya-nivçttis tasya lakùaõam iti na vyabhicàraþ ||59||

__________________________________________________________

BhG 2.60

yatato hy api kaunteya puruùasya vipa÷citaþ |
indriyàõi pramàthãni haranti prasabhaü manaþ ||60||

÷rãdharaþ : indriya-saüyamaü vinà sthita-praj¤atà na sambhavati | ataþ sàdhakàvasthàyàü tatra mahàn prayatnaþ kartavya ity àha yatato hy apãti dvàbhyàm | yatato mokùàrthaü prayatamànasya | vipa÷cito vivekino 'pi | mana indriyàõi prasabhaü balàd haranti | yataþ pramàthãni pramathana-÷ãlàni kùobhakànãty arthaþ ||60||

madhusådanaþ : tatra praj¤à-sthairye bàhyendriya-nigraho mano-nigraha÷ càsàdhàraõaü kàraõaü tad-ubhayàbhàve praj¤à-nà÷a-dar÷anàd iti vaktuü bàhyendriya-nigrahàbhàve prathamaü doùam àha yatata iti | he kaunteya ! 

yatato bhåyo bhåyo viùaya-doùa-dar÷anàtmakaü yatnaü kurvato 'pi, cakùiïo ïitva-karaõàd anudàtteto 'nàva÷yakam àtmanepadam iti j¤àpanàt parasmaipadam aviruddham | vipa÷cito 'tyanta-vivekino 'pi puruùasya manaþ kùaõa-màtraü nirvikàraü kçtam apãndriyàõi haranti vikàraü pràpayanti | 

nanu virodhinã viveke sati kuto vikàra-pràptis tatràha pramàthãni pramathana-÷ãlàni atibalãyastvàd vivekopamardana-kùamàõi | ataþ prasabhaü prasahya balàtkàreõa pa÷yaty eva vipa÷citi svàmini viveke ca rakùake sati sarva-pramàthãtvàd evendriyàõi vivekaja-praj¤àyàü praviùñaü manas tataþ pracyàvya sva-viùayàviùñatvena harantãty arthaþ | hi-÷abdaþ prasiddhiü dyotayati | prasiddho hy ayam artho loke yathà pramàthino dasyavaþ prasabham eva dhaninaü dhana-rakùakaü càbhibhåya tayoþ pa÷yator eva dhanaü haranti tathendriyàõy api viùaya-sannidhàne mano harantãti ||60||

vi÷vanàthaþ : sàdhakàvasthàyàü tu yatna eva mahàn, na tv indriyàõi paràvartayituü sarvathà ÷aktir ity àha yatata iti | pramàthãni pramathana-÷ãlàni kùobhakànãty arthaþ ||60||

baladevaþ : athàsyà j¤àna-niùñhayà daurlabhyam àha yatato hãti | vipa÷cito viùayàtma-svaråpa-vivekaj¤asya tata indriya-jaye prayatamànasyàpi puruùasya indriyàõi ÷rotràdãni kartéõi manaþ parasabhaü balàd iva haranti | hçtvà viùaya-pravaõaü kurvantãty arthaþ | nanu virodhini viveka-j¤àne sthite kathaü haranti tatràha pramàthãnãti ati-baliùñhatvàt taj-j¤ànopamardana-kùamàõãty arthaþ | tasmàt caurebhyo mahà-nidher ivendriyebhyo j¤àna-niùñhàyàþ saürakùaõaü sthita-praj¤asyàsanam iti ||60||

__________________________________________________________

BhG 2.61

tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãta mat-paraþ |
va÷e hi yasyendriyàõi tasya praj¤à pratiùñhità ||61||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàt tànãti | yukto yogã tàni indriyàõi saüyamya mat-paraþ sann àsãta | yasya va÷e va÷avartinãndriyàõi | etena ca katham àsãteti pra÷nasya va÷ãkçtendriyaþ sann àsãteti ||61||

madhusådanaþ : evaü tarhi tatra kaþ pratãkàra ity ata àha tànãti | tànãndriyàõi sarvàõi j¤àna-karma-sàdhana-bhåtàni saüyamya va÷ãkçtya yuktaþ samàhito nigçhãta-manàþ sann àsãta nirvàpàras tiùñhet | pramàthinàü kathaü sva-va÷ãkaraõam iti cet tatràha mat-para iti | ahaü sarvàtmà vàsudeva eva para utkçùña upàdeyo yasya sa mat-para ekànta-mad-bhakta ity arthaþ | tathà coktam na vàsudeva-bhaktànàm a÷ubhaü vidyate kvacit iti | yathà hi loke balavantaü ràjànam à÷ritya dasyavo nigçhyante ràjà÷rito 'yam iti j¤àtvà ca svayam eva tad-va÷yà bhavanti tathaiva bhagavantaü sarvàntaryàminam à÷ritya tat-prabhàveõaiva duùñànãndriyàõi nigràhyàõi puna÷ ca bhagavad-à÷rito 'yam iti matvà
tàni tad-va÷yàny eva bhavantãti bhàvaþ | yathà ca bhagavad-bhakter mahà-prabhàvatvaü tathà vistareõàgre vyàkhyàsyàmaþ | indriya-va÷ãkàre phalam àha va÷e hãti | spaùñam | tad etad va÷ãkçtendriyaþ sann àsãteti kim àsãteti pra÷nasyottaram uktaü bhavati ||61||

vi÷vanàthaþ : mat-paro mad-bhakta iti | mad-bhaktiü vinà naivendriya-jaya ity agrima-granthe 'pi sarvatra draùñavyam | yad uktam uddhavena - 

pràya÷aþ puõóarãkàkùa yu¤janto yogino manaþ |
viùãdanty asamàdhànàn mano-nigraha-kar÷itàþ |
athàta ànanda-dughaü padàmbujaü haüsàþ ÷rayeran || [BhP 11.29.1-2] iti |

va÷e hãti sthita-praj¤asyendriyàõi va÷ãbhåtàni bhavantãti sàdhakàd vi÷eùa uktaþ ||61||

baladevaþ : nanu nirjitendriyàõàm apy àtmànubhavo na pratãtas tatra ko 'bhyupàya iti cet tatràha tànãti | tàni sarvàõi saüyamya mat-paro man-niùñhaþ san yuktaþ kçtàma-samàdhir àsãta tiùñheta | mad-bhakti-prabhàvena sarvendriya-vijaya-pårvikà svàtma-dçùñiþ sulabheti bhàvaþ | evaü smaranti -

yathàgnir uddhata-÷ikhaþ kakùaü dahati sànilaþ | 
tathà citta-sthito viùõur yoginàü sarva-kilbiùam || [ViP 6.7.74] ity àdi | 

va÷e hãti spaùñam | itthaü ca va÷ãkçtendriyatayàvasthitiþ kim àsãtety asyottaram uktam ||61||

__________________________________________________________

BhG 2.62-63

dhyàyato viùayàn puüsaþ saïgas teùåpajàyate |
saïgàt saüjàyate kàmaþ kàmàt krodho 'bhijàyate ||62||
krodhàd bhavati saümohaþ saümohàt smçti-vibhramaþ |
smçti-bhraü÷àd buddhi-nà÷o buddhi-nà÷àt praõa÷yati ||63||

÷rãdharaþ : bàhyendriya-saüyamàbhàve doùam uktvà manaþ-saüyamàbhàve doùam àha dhyàyata iti dvàbhyàm | guõa-buddhyà viùayàn dhyàyataþ puüsaþ teùu saïga àsaktir bhavati | àsaktyà ca teùu adhikaþ kàmo bhavati | kàmàc ca kenacit pratihatàt krodho bhavati | kiü ca, krodhàd iti | krodhàt saümohaþ kàryàkàrya-vivekàbhàvaþ | tataþ ÷àstràcàryopadiùña-smçter vibhramo vicalanaü bhraü÷aþ | tato buddhe÷ cetanàyà nà÷aþ | vçkùàdiùv ivàbhibhavaþ | tataþ praõa÷yati mçta-tulyo bhavati ||62-63||

madhusådanaþ : nigçhãta-bàhyendriyasyàpi ÷abdàdãnviùayàn dhyàyato manasà punaþ puna÷ cintayataþ puüsas teùu viùayeùu saïga àsaïgo mamàtyantaü sukha-hetava eta ity evaü ÷obhanàdhyàsa-lakùaõaþ prãti-vi÷eùa upajàyate saïgàt sukha-hetutva-j¤àna-lakùaõàt saüjàyate kàmo mamaite bhavantv iti tçùõà-vi÷eùaþ | tasmàt kàmàt kuta÷cit pratihanyamànàt tat-pratighàta-viùayaþ krodho 'bhijvalanàtmàbhijàyate | krodhàd bhavati saümohaþ kàryàkàrya-vivekàbhàva-råpaþ | saümohàt smçti-vibhramaþ smçteþ ÷àstràcàryopadiùñàrthànusandhànasya
vibhramo vicalanaü vibhraü÷aþ | tasmàc ca smçti-bhraü÷àd buddher aikàtmyàkàra-mano-vçtter nà÷o viparãta-bhàvanopacaya-doùeõa pratibandhàd anutpattir utpannàyà÷ ca phalàyogyatvena vilayaþ | buddhi-nà÷àt praõa÷yati tasyà÷ ca phala-bhåtàyà buddher vilopàt praõa÷yati sarva-puruùàrthàyogyo bhavati | yo hi puruùàrthàyogyo jàtaþ sa mçta eveti loke vyavahriyate | ataþ praõa÷yatãty uktam | yasmàd evaü manaso nigrahàbhàve nigçhãta-bàhyendriyasyàpi paramànartha-pràptis taramàn mahatà prayatnena mano nigçhõãyàd ity abhipràyaþ | ato yuktam uktaü tàni sarvàõi saüyamya yukta àsãteti ||62-63||

vi÷vanàthaþ : sthita-praj¤asya mano-va÷ãkàra eva bàhyendriya-va÷ãkàra-kàraõaü sarvathà mano-va÷ãkàràbhàve tu yat syàt tat ÷çõv ity àha dhyàyata iti | saïga àsaktiþ | àsaktyà ca teùv adhikaþ kàmo 'bhilàùaþ | kàmàc ca kenacit pratihatàt krodhaþ | krodhàt saümohaþ kàryàkàrya-vivekàbhàvaþ | tasmàc ca ÷àstropadiùña-svàrthasya smçti-nà÷aþ | tasmàc ca buddheþ sad-vyavasàyasya nà÷aþ | tataþ praõa÷yati saüsàra-kåpe patati ||62-63||

baladevaþ : vijitendriyasyàpi mayy anive÷ita-manasaþ punar anartho durvàra ity àha dhyàyata iti dvyàbhyàm | viùayàn ÷abdàdãn sukha-hetutva-buddhyà dhyàyataþ punaþ puna÷ cintayato yoginas teùu saïga àsaktir bhavati | saïgàd dhetos teùu kàma-tçùõà jàyate | kàmàc ca kenacit pratihatàt krodha÷ citta-jvàlas tat-pratighàtako bhavati | krodhàt saümohaþ kàryàkàrya-viveka-vij¤àna-vilopaþ | saümohàt smçter indriya-vijayàdi-prayatnànusandher vibhramo vibhraü÷aþ | smçti-bhraü÷àd buddher àtma-j¤ànàrthakasyàdhyavasàyasya nà÷aþ | buddhi-nà÷àt praõa÷yati punar viùaya-bhoga-nimagno bhavati saüsaratãty arthaþ | madanà÷rayaõàd durbalaü
manas tàni sva-viùayair yojayantãti bhàvaþ | tathà ca mano-vijigãùuõà mad-upàsanaü vidheyam ||62-63||

__________________________________________________________

BhG 2.64

ràga-dveùa-viyuktais tu viùayàn indriyai÷ caran |
àtma-va÷yair vidheyàtmà prasàdam adhigacchati ||64||

÷rãdharaþ : nanv indriyàõàü viùaya-pravaõa-svabhàvànàü niroddhum a÷akyatvàd ayaü doùo duùparihara iti sthita-praj¤atvaü kathaü syàt ? ity à÷aïkyàha ràga-dveùa iti dvàbhyàm | ràga-dveùa-rahitaiþ vigata-darpair indriyaiþ viùayàü÷ carann upabhu¤jàno 'pi prasàdaü ÷àntiü pràpnoti | ràga-dveùa-ràhityam evàha àtmeti | àtmano manasaþ va÷yair indriyaiþ vidheyo va÷avartã àtmà mano yasyeti | anenaiva kathaü vrajetety asya caturtha-pra÷nasya svàdhãnair indriyair viùayàn gacchatãty uttaram uktaü bhavati ||64||

madhusådanaþ : manasi nigçhãte tu bàhyendriya-nigrahàbhàve 'pi na doùa iti vadan kiü vrajetety asyottaram àhàùñabhiþ | yo 'samàhita-cetàþ sa bàhyendriyàõi nigçhyàpi ràga-dveùa-duùñena manasà viùayàü÷ cintayan puruùàrthàd bhraùño bhavati | vidheyàtmà tu tu-÷abdhaþ pårvasmàd vyatirekàrthaþ | va÷ãkçtàntaþ-karaõas tu àtma-va÷yair mano 'dhãnaiþ svàdhãnair iti và ràga-dveùàbhyàü viyuktair virahitair indriyaiþ ÷rotràdibhir viùayàn ÷abdàdãn aniùiddhàü÷ carann upalabhamànaþ prasàdaü prasannàtàü cittasya svacchatàü
paramàtma-sàkùàtkàra-yogyatàm adhigacchati | ràga-dveùa-prayuktànãndriyàõi doùa-hetutàü pratipadyante | manasi sva-va÷e tu na ràga-dveùau | tayor abhàve ca na tad-adhãnendriya-pravçttiþ | avarjanãyatayà tu viùayopalambho na doùam àvahatãti na ÷uddhi-vyàghàta iti bhàvaþ |

etena viùayàõàü smaraõam api ced anartha-kàraõaü sutaràü tarhi bhogas tena jãvanàrthaü viùayàn bhu¤jànaþ katham anarthaü na pratipadyeteti ÷aïkà nirastà | svàdhãnair indriyair viùayàn pràpnotãti ca kiü vrajeteti pra÷nasyottaram uktaü bhavati ||64||

vi÷vanàthaþ : mànasa-viùaya-grahaõàbhàve sati sva-va÷yair indriyair viùaya-grahaõe 'pi na doùa iti vadan sthita-praj¤o vrajeta kim ity asyottaram àha ràgeti | vidheyo vacane sthta àtmà mano yasya saþ | 

     vidheyo vinaya-gràhã vacane sthita à÷ravaþ |
     va÷yaþ praõayo nibhçta-vinãta-pra÷ritàþ || ity amaraþ |

prasàdam adhigacchatãty etàdç÷asyàdhikàriõo viùaya-grahaõam api na doùa iti kiü vaktavyam ? pratyuta guõa eveti | sthita-praj¤asya viùaya-tyàga-svãkàràv eva àsana-vrajane te ubhe api tasya bhadre iti bhàvaþ ||64||

baladevaþ : manasi nirjite ÷rotràdi-nirjayàbhàvo 'pi na doùa iti bruvan vrajeta kim ity asottaram àha ràgeti àdibhir aùñabhiþ | vijita-bahir-indriyo 'pi mad-anarpita-manàþ paramàrthàd vicyuta ity uktam | yo vidheyàtmà svàdhãna-manà mad-arpita-manàs tata eva nidagdha-ràgàdi-mano-malaþ sa tv àtma-va÷yair mano 'dhãnair ata eva ràga-dveùàbhyàü viyuktair indriyaiþ ÷rotràdyair viùayàn niùiddhàn ÷abdàdãü÷ caran bhu¤jàno 'pi prasàdaü viùayàsakty-àdi-malànàgamàd vimala-manas tam adhigacchatãty pràpnotãty arthaþ ||64||

__________________________________________________________

BhG 2.65

prasàde sarva-duþkhànàü hànir asyopajàyate |
prasanna-cetaso hy à÷u buddhiþ paryavatiùñhate ||65||

÷rãdharaþ : prasàde sati kiü syàd ity atràha prasàda iti | prasàde sati sarva-duþkha-nà÷aþ | tata÷ ca prasanna-cetaso buddhiþ pratiùñhità bhavatãty arthaþ ||65||

madhusådanaþ : prasàdam adhigacchatãty uktaü tatra prasàde sati kiü syàd ity ucyate prasàda iti | cittasya prasàde svacchatva-råpe sati sarva-duþkhànàm àdhyàtmikàdãnàm aj¤àna-vilasitànàü hànir vinà÷o 'sya yater upajàyate | hi yasmàt prasanna-cetaso yater à÷u ÷ãghram eva buddhir brahmàtmaikyàkàrà paryavatiùñhate pari samantàd avatiùñhate sthirà bhavati viparãta-bhàvanàdi-pratibandhàbhàvàt | tata÷ ca prasàde sati buddhi-paryavasthànaü tatas tad-virodhy-aj¤àna-nivçttiþ | tatas tat-kàrya-sakala-duþkha-hànir iti krame 'pi prasàde yatràdhikyàya sarva-duþkha-hàni-karatva-kathanam iti na virodhaþ ||65||

vi÷vanàthaþ : buddhiþ paryavatiùñhate sarvato-bhàvena svàbhãùñaüprati sthirã-bhavatãti viùaya-grahaõàbhàvàd api samucita-viùaya-grahaõaü tasya sukham iti bhàvaþ | prasanna-cetaso iti citta-prasàdo bhaktyaiveti j¤eyam | tayà vinà tu na citta-prasàda iti prathama-skandha eva prapa¤citam | kçta-vedànta-÷àstrasyàpi vyàsasyàprasanna-cittasya ÷rã-nàradopadiùñayà bhaktyaiva citta-prasàda-dçùñeþ ||65||

baladevaþ : prasàde sati kiü syàd ity àha asya yogino manaþ prasàde sati sarveùàü prakçti-saüsarga-kçtànàü duþkhànàü hànir upajàyate | prasanna-cetasaþ svàtma-yàthàtmya-viùayà buddhiþ paryavatiùñhate sthirà bhavati ||65||

__________________________________________________________

BhG 2.66

nàsti buddhir ayuktasya na càyuktasya bhàvanà |
na càbhàvayataþ ÷àntir a÷àntasya kutaþ sukham ||66||

÷rãdharaþ : indriya-nigrahasya sthita-praj¤atà-sàdhanatvaü vyatireka-mukhenopapàdayati nàstãti | ayuktasya ava÷ã-kçtendriyasya nàsti buddhiþ | ÷àstràcàryopade÷àbhyàm àtma-viùayà buddhiþ praj¤aiva notpadyate | kutas tasyàþ pratiùñhà-vàrtà | kuta ity atràha na ceti | na càyuktasya bhàvanà dhyànam | bhàvanayà hi buddher àtmani pratiùñhà bhavati, sà ca ayuktasya yato nàsti | na càbhàvayataþ àtma-dhyànam akurvataþ ÷àntiþ àtmani cittoparamaþ | a÷àntasya kutaþ sukham mokùànanda ity arthaþ ||66||

madhusådanaþ : imam evàrthaü vyatireka-mukhena draóhayati nàstãti | ayuktasyàjita-cittasya buddhir àtma-viùayà ÷ravaõa-mananàkhya-vedànta-vicàra-janyà nàsti notpadyate | tad-buddhy-abhàve na càyuktasya bhàvanà nididhyàsanàtmikà vijàtãya-pratyayànantaritasajàtãya-pratyaya-pravàha-råpà | sarvatra na¤o 'stãty anenànvayaþ | na càbhàvayata àtmànaü ÷àntiþ sakàryàvidyà-nivçtti-råpà vedànta-vàkya-janyà brahmàtmaikya-sàkùàt-kçtiþ | a÷àntasyàtma-sàkùàtkàra-÷ånyasya kutaþ sukhaü mokùànanda ity arthaþ ||66||

vi÷vanàthaþ : uktam arthaü vyatireka-mukhena draóhayati nàstãti | ayuktasyàva÷ãkçta-manaso buddhir àtma-viùayiõã praj¤à nàsti | ayuktasya tàdç÷a-praj¤à-rahitasya bhàvanà parame÷vara-dhyànaü ca | abhàvayato 'kçta-dhyànasya ÷àntir viùayoparamo nàsti | a÷àntasya sukham àtmànandaþ ||66||

baladevaþ : pårvoktam arthaü vyatireka-mukhenàha ayuktasyàyogino mad-anive÷ita-manaso buddhir ukta-lakùaõà nàsti na bhavati | ataeva tasya bhàvanà tàdçg-àtma-cintàpi nàsti | tàdç÷am àtmànam abhàvayataþ ÷àntir viùaya-tçùõà-nivçttir nàsti | a÷àntasya tat-tçùõàkulasya sukham sva-prakà÷ànandàtmànubhava-lakùaõaü kutaþ syàt ||66||

__________________________________________________________

BhG 2.67

indriyàõàü hi caratàü yan mano 'nuvidhãyate |
tad asya harati praj¤àü vàyur nàvam ivàmbhasi ||67||

÷rãdharaþ : nàsti buddhir ayuktasya [Gãtà 2.66] ity atra hetum àha indriyàõàm iti | indriyàõàm ava÷ãkçtànàü svairaü viùayeùu caratàü madhye yadaivaikam indriyaü mano 'nuvidhãyate |va÷ãkçtaü sad-indriyeõa saha gacchati, tadaivaikam indriyasya manasaþ puruùasya và praj¤àü buddhiü harati viùaya-vikùiptàü karoti | kim uta vaktavyaü bahåni praj¤àü harantãti | yathà pramattasya karõadhàrasya nàvaü vàyuþ sarvataþ paribhramayati tadvad iti ||67||

madhusådanaþ : ayuktasya kuto nàsti buddhir ity ata àha indriyàõàm iti | caratàü sva-viùayeùu sva-sva-viùayeùu pravartamànànàm ava÷ãkçtànàm indriyàõàü madhye yad ekam apãndriyam anulakùyãkçtya mano vidhãyate preryate pravartate iti yàvat | karma-kartari la-kàraþ | tat indriyam ekam api manasànusçtam asya sàdhakasya manaso và praj¤àm àtma-viùayàü ÷àstrãyàü harati apanayati manasas tad-viùayàviùñatvàt | yadaikam apãndriyaü praj¤àü harati tadà sarvàõi harantãti kim u vaktavyam ity arthaþ | 

dçùñàntas tu spaùñaþ | abhyasyeti vàyor naukà-haraõa-sàmarthyaü na bhuvãti såcayitum ambhasãty uktam | evaü dàrùñàntike 'py ambhaþ-sthànãye mana÷ cà¤calye saty eva praj¤à-haraõa-sàmarthyam indriyasya na tu bhå-sthànãye manaþ-sthairya iti såcitam ||67||

vi÷vanàthaþ : ayuktasya buddhir nàstãty upapàdayati indriyàõàü sva-sva-viùayeùu caratàü madhye yan mama ekam indriyam anuvidhãyate | puüsàü sarvendriyànuvartiþ kriyate, tad eva mano 'sya praj¤àü buddhiü harati | yathàmbhasi nãyamànàü nàvaü pratikålo vàyuþ ||67||

baladevaþ : man-nive÷ita-manaskatayeindriya-niyamanàbhàve doùam àha indriyàõàm iti | viùayeùu caratàm avijitànàm indriyàõàü madhye yad ekaü ÷rotraü và cakùur vànulakùyãkçtya mano vidhãyate pravartate, tad ekam evendriyaü manasànugatam asya pravartakasya praj¤àü viviktàtma-viùayàü haraty apanayati manasasas tad-viùayàkçùñatvàt | kiü punaþ ? sarvàõi tànãti | pratikålo vàyur yathàmbhasi nãyamànàü nàvaü tadvat ||67||

__________________________________________________________

BhG 2.68

tasmàd yasya mahàbàho nigçhãtàni sarva÷aþ |
indriyàõãndriyàrthebhyas tasya praj¤à pratiùñhità ||68||

÷rãdharaþ : indriya-saüyamasya sthita-praj¤atve sàdhanatvaü coktam upasaüharati tasmàd iti | sàdhanatvopasaühàre tasya praj¤à pratiùñhità j¤àtavyety arthaþ | mahàbàho ! iti sambodhayan vairi-nigrahe samarthasya tavàtràpi sàmarthyaü bhaved iti såcayati ||68||

madhusådanaþ : hi yasmàd evaü tasmàd iti | sarva÷aþ sarvàõi samanaskàni | he mahàbàho iti sambodhayan sarva-÷atru-nivàraõa-kùamatvàd indriya-÷atru-nivàraõe 'pi tvaü kùamo 'sãti såcayati | spaùñam anyat | tasyeti siddhasya sàdhakasya ca paràmar÷aþ | indriya-saüyamasya sthita-praj¤aü prati lakùaõatvasya mumukùuü prati praj¤à-sàdhanatvasya copasaüharaõãyatvàt ||68||

vi÷vanàthaþ : yasya nigçhãta-manasaþ | he mahà-bàho ! iti yathà ÷atrån nigçhõàsi, tathà mano 'pi nigçhàõeti bhàvaþ ||68||

baladevaþ : tasmàd iti | yasya man-niùñha-manasaþ pratiùñhitàtma-niùñhà bhavati | he mahàbàho iti yathà ripån nigçhõàsi tathendriyàõi nigçhàõety arthaþ | ebhiþ ÷lokair bhagavan-niviùñatayendriya-vijayaþ sthita-praj¤asya siddhasya svàbhàvikaþ | sàdhakasya tu sàdhana-bhåta iti bodhyam ||68||

__________________________________________________________

BhG 2.69

yà ni÷à sarva-bhåtànàü tasyàü jàgarti saüyamã |
yasyàü jàgrati bhåtàni sà ni÷à pa÷yato muneþ ||69||

÷rãdharaþ : nanu na ka÷cid api prasupta iva dar÷anàdi-vyàpàra-÷ånyaþ sarvàtmanà nigçhãtendriyo loke dç÷yate | ato 'saktàvitam idaü lakùaõam ity à÷aïkyàha yà ni÷eti | sarveùàü bhåtànàü yà ni÷à | ni÷eva ni÷à àtma-niùñhà | aj¤àna-dhvàntàvçta-matãnàü tasyàü dar÷anàdi-vyàpàràbhàvàt | tasyàü àtma-niùñhàyàü saüyamã nigçhãtendriyo jàgrati prabudhyante | sàtma-tattvaü pa÷yato muner ni÷à | tasyàü dar÷anàdi-vyàpàras tasya nàsti ity arthaþ | etad uktaü bhavati - yathà divàndhànàm ulukàdãnàü ràtràv eva dar÷anaü na tu divase | evaü brahmaj¤asyonmãlitàkùasyàpi brahmaõy eva dçùñiþ
| na tu viùayeùu | ato nàsambhàvitam idaü lakùaõam iti ||69||

madhusådanaþ : tad evaü mumukùuõà praj¤à-sthairyàya prayatna-pårvakam indriya-saüyamaþ kartavya ity uktaü sthita-praj¤asya tu svataþ siddha eva sarvendriya-saüyama ity àha yà ni÷eti | yà vedànta-vàkya-janita-sàkùàtkàra-råpàhaü brahmàsmãti  praj¤à sarva-bhåtànàm aj¤ànàü ni÷eva ni÷à tàn praty aprakà÷a-råpatvàt | tasyàü brahma-vidyà-lakùaõàyàü sarva-bhåta-ni÷àyàü jàgarti aj¤àna-nidràyàþ prabuddhaþ san sàvadhàno vartate saüyamãndriya-saüyamavàn sthita-praj¤a ity arthaþ | yasyàü tu dvaita-dar÷ana-lakùaõàyàm avidyà-nidràyàü prasuptàny eva bhåtàni jàgrati svapnavad
vyavaharanti sà ni÷à na prakà÷ata àtma-tattvaü pa÷yato 'parokùatayà muneþ sthita-praj¤asya | yàvad dhi na prabudhyate tàvad eva svapna-dar÷anaü bodhya-paryantatvàd bhramasya tattva-j¤àna-kàle tu na bhrama-nimittaþ ka÷cid vyavahàraþ | tad uktaü vàrtika-kàraiþ -

kàraka-vyavahàre hi ÷uddhaü vastu na vãkùyante |
÷uddhe vastuni siddhe ca kàraka-vyàpçtis tathà ||
kàkolåka-ni÷evàyaü saüsàro 'j¤àtma-vedinoþ |
yà ni÷à sarva-bhåtànàm ity avocat svayaü hariþ || iti |

tathà ca yasya viparãta-dar÷anaü tasya na vastu-dar÷anaü viparãta-dar÷anasya vastv-adar÷ana-janyatvàt | yasya ca vastu-dar÷anaü tasya na viparãta-dar÷anaü viparãta-dar÷ana-kàraõasya vastv-adar÷anasya vastu-dar÷anena bàdhitatvàt | tathà ca ÷rutiþ - yatra và anyad iva syàt tatrànyo 'nyat pa÷yet | yatra svasya sarvam àtmaivàbhåt tat kena kaü pa÷yet || iti vidyàvidyayor vyavasthàm àha | yathà kàkasya ràtry-andhasya dinam ulåkasya divàndhasya ni÷à ràtrau pa÷yata÷ colåkasya yad dinaü ràtrir eva sà kàkasyeti mahad à÷caryam etat | atas tattva-dar÷ibhiþ katham àvidyaka-kriyà-kàrakàdi-vyavahàraþ syàd iti svataþ siddha eva tasyendriya-saüyama ity arthaþ ||69||

vi÷vanàthaþ : sthita-praj¤asya tu svataþ-siddha eva sarvendriya-nigraha ity àha yeti | buddhir hi dvividhà bhavati àtma-pravaõà viùaya-pravaõà ca | tatra yà àtma-pravaõà buddhiþ sà sarva-bhåtànàü ni÷à | ni÷àyàü kiü kiü syàd iti tasyàü svapanto janà yathà na jànanti, tathaiva àtma-pravaõa-buddhau pràpyamàõaü vastu sarva-bhåtàni na jànanti | kintu tasyàü saüyamã sthita-praj¤o jàgarti | na tu svapiti | ata àtma-buddhi-niùñham ànandaü sàkùàd anubhavati | yasyàü viùaya-pravaõàyàü buddhau bhåtàni jàgrati, tan-niùñhaü viùaya-sukha-÷oka-mohàdikaü sàkùàd anubhavanti na tu tatra
svapanti | sà muneþ sthita-praj¤asya ni÷à tan-niùñhaü kim api nànubhavati ity arthaþ | kintu pa÷yataþ sàüsàrikànàü sukha-duþkha-pradàn viùayàn tatraudàsãnyenàvalokayataþ svabhogyàn viùayàn api yathocitaü nirlepam àdadànasyety arthaþ ||69||

baladevaþ : sàdhakàvasthasya sthita-praj¤asyendriya-saüyamaþ prayatna-sàdhya ity uktam | siddhàvasthasya tu tasya tan-niyamaþ svàbhàvika ity àha yà ni÷eti | viviktàtma-niùñhà viùaya-niùñhà ceti buddhir dvividhà | yàtma-niùñhà buddhiþ sarva-bhåtànàü ni÷à-råpakeõopamàtra vyajyate ràtri-tulyà tadvad aprakà÷ikà | ràtràv ivàtma-niùñhàyàü buddhau svapanto janàs tal-labhyam àtmànaü sarve nànubhavantãty arthaþ | saüyamã jitendriyas tu tasyàü jàgarti na tu svapiti | tayà labhyam àtmànam anubhavatãty arthaþ | yasyàü viùya-niùñhàyàü buddhau bhåtànio jàgrati viùaya-bhogàn anubhavanti na tu
tatra svapanti sà muneþ sthita-praj¤asya ni÷à | tasya viùaya-bhogàprakà÷ikety arthaþ | kãdç÷asyety àha pa÷yata iti | àtmànaü sàkùàd anubhavataþ pràrabdhaàkçùñàn viùayàn apy audàsãnyena bhu¤jànasya cety arthaþ | nartakã-mårdha-ghañàvadhàna-nyàyenàtma-dçùñer na tad-anya-rasa-graha iti bhàvaþ | 

__________________________________________________________

BhG 2.70

àpåryamàõam acala-pratiùñhaü
samudram àpaþ pravi÷anti yadvat |
tadvat kàmà yaü pravi÷anti sarve
sa ÷àntim àpnoti na kàma-kàmã ||70||

÷rãdharaþ : nanu viùayeùu dçùñy-abhàve katham asau tàn bhuïkte ity apekùàyàm àha àpåryamàõam iti | nànà-nada-nadãnbhir àpåryamàõam api acala-pratiùñham anatikrànta-maryàdam eva samudraü punar api anyà àpo yathà pravi÷anti tathà kàmà viùayà yaü munim antar-dçùñiü bhogair avikriyamàõam eva pràrabdha-karmabhir àkùiptàþ santaþ pravi÷anti sa ÷àntim kaivalyaü pràpnoti | na tu kàma-kàmã bhoga-kàmanà-÷ãlaþ ||70||

madhusådanaþ : etàdç÷asya sthita-praj¤asya sarva-vikùepa-÷àntir apy artha-siddheti sa-dçùñàntam àha àpåryamàõam iti | sarvàbhir nadãbhir àpåryamàõaü santaü vçùñy-àdi-prabhavà api sarvà àpaþ samudraü pravi÷anti | kãdç÷am acala-pratiùñham anatikrànta-maryàdam | acalànàü mainàkàdãnàü pratiùñhà yasminn iti và gàmbhãryàti÷aya uktaþ | yadvad yena prakàreõa nirvikàratvena tadvat tenaiva nirvikàratva-prakàreõa yaü sthita-praj¤aü nirvikàram eva santaü kàmà aj¤air lokaiþ kàmyamànàþ ÷abdàdyàþ sarve viùayà avarjanãyatayà pràrabdha-karma-va÷àt pravi÷anti na tu vikartuü ÷aknuvanti sa mahà-samudra-sthànãyaþ
sthita-praj¤aþ ÷àntiü sarva-laukikàlaukika-karma-vikùepa-nivçttiü bàdhitànuvçttàvidyà-kàrya-nivçttiü càpnoti j¤àna-balena | na kàma-kàmã kàmàn viùayàn kàmayituü ÷ãlaü yasya sa kàma-kàmy aj¤aþ ÷àntiü samàkhyàtàü nàpnoti | api tu sarvadà laukikàlaukika-karma-vikùepeõa mahati kle÷àrõave magno bhavatãti vàkyàrthaþ | etena j¤ànina eva phala-bhåto vidvat-saünyàsas tasyaiva ca sarva-vikùepa-nivçtti-råpà jãvan-muktir daivàddhnãna-viùaya-bhoge 'pi nirvikàratety-àdikam uktaü veditavyam ||70||

vi÷vanàthaþ : viùaya-grahaõe kùobha-ràhityam eva nirlepety àha àpåryamàõam iti | yathà varùàsu itas tataþ nàdeyà àpaþ samudraü pravi÷anti kãdç÷am | à ãùad api àpåryamàõam tàvatãbhir apy adbhiþ pårayituü na ÷akyam | acala-pratiùñham anatikrànta-maryàdaü tadvad eva kàmà viùayà yaü pravi÷anti bhogyatvenàyànti | yathà apàü prave÷e aprave÷e và samudro na kam api vi÷eùam àpadyate | evam eva yaþ kàmànàü bhoge abhoge ca kùobha-rahita eva syàt sa sthita-praj¤aþ | ÷àntiü j¤ànam ||70||

baladevaþ : uktaü bhàvaü sphuñayann àha àpåryeti | svaråpeõaivàpåryamàõaü tathàpy acala-pratiùñham anullaïghita-velaü samudraü yathàpo 'nyà varùodbhavà nadyaþ pravi÷anti, na tu tatra ki¤cid vi÷eùaü ÷aknuvanti kartuü, tadvat sarve kàmàþ pràrabdhàkçùñà viùayà yaü pravi÷anti na tu vikartuü prabhavanti sa ÷àntim àpnoti | ÷abdàdiùu tad indriya-gocareùv api sat svàtmànandànubhava-tçptair vikàra-le÷am apy avindan sthita-praj¤a ity arthaþ | yaþ kàma-kàmã viùaya-lipsuþ sa tåkta-lakùaõàü ÷àntiü nàpnoti ||70||

__________________________________________________________

BhG 2.71

vihàya kàmàn yaþ sarvàn pumàü÷ carati niþspçhaþ |
nirmamo nirahaükàraþ sa ÷àntim adhigacchati ||71||

÷rãdharaþ : yasmàd evaü tasmàt vihàyeti | pràptàn kàmàn vihàya tyaktvopekùya apràpteùu ca niþspçhaþ yato nirahaïkàro 'taeva tad-bhoga-sàdhaneùu nirmamaþ sann antar-dçùñir bhåtvà ya÷ carati pràrabdha-va÷ena bhogàn bhuïkte | yatra kutràpi gacchati và | sa ÷àntim pràpnoti ||71||

madhusådanaþ : yasmàd evaü tasmàt vihàyeti | pràptàn api sarvàn bàhyàn gçha-kùetràdãnàntaràn manoràjya-råpàn vàsanà-màtra-råpàü÷ ca pathi gacchaüs tçõa-spar÷a-råpàn kàmàüs trividhàn vihàyopekùya ÷arãra-jãvana-màtre 'pi nispçhaþ san | yato nirahaïkàra ÷arãrendriyàdàv ayam aham ity abhimàna-÷ånyaþ | vidyàvattvàdi-nimittàtma-sambhàvanà-rahita iti và | ato nirmamaþ ÷arãra-yàtrà-màtràrthe 'pi pràrabdha-karmàkùipte kaupãnàcchàdanàdau mamedam ity abhimàna-varjitaþ san yaþ pumàü÷ carati pràrabdha-karma-va÷ena bhogàn bhuïkte yàdçcchikatayà yatra kvàpi gacchatãti và | sa evaübhåtaþ sthita-praj¤aþ ÷àntiü
sarva-saüsàra-duþkhoparama-lakùaõàm avidyà-tat-kàrya-nivçttim adhigacchati j¤àna-balena pràpnoti | tad etad ãdç÷aü vrajanaü sthita-praj¤asyeti caturtha-pra÷nasyottaraü parisamàptam ||71||

vi÷vanàthaþ : ka÷cit tu kàmeùu avi÷vasan naiva tàn bhuïkte ity àha | vihàyeti nirahaïkàro nirmama iti deha-daihikeùu ahaütà-mamatà-÷ånyaþ ||71||

baladevaþ : vihàyeti | pràptàn kàmàn viùayàn sarvàn vihàya ÷arãropajãvana-màtre 'pi nirmamo mamtà-÷ånyaþ nirahaïkàro 'nàtmani ÷arãre àtmàbhimàna-÷ånya÷ carati tad-upajãvana-màtraü bhakùayati yatra kvàpi gacchati và sa ÷àntiü labhate iti vrajeta kim ity asyottaram ||71||

__________________________________________________________

BhG 2.72

eùà bràhmã sthitiþ pàrtha nainàü pràpya vimuhyati |
sthitvàsyàm anta-kàle 'pi brahma-nirvàõam çcchati ||72||

÷rãdharaþ : uktàü j¤àna-niùñhàü stuvann upasaüharati eùeti | bràhmã sthitir brahma-j¤àna-niùñhà | eùaivaüvidhà | enàü parame÷varàràdhanena vi÷uddhàntaþkaraõaþ pumàn pràpya na vimuhyati | punaþ saüsàra-mohaü na pràpnoti | yato 'nta-kàle mçtyu-samaye 'py asyàü lakùa-màtram api sthitvà brahma-nirvàõam brahmaõi nirvàõaü layam çcchati pràpnoti | kiü punar vaktavyaü bàlyam àrabhya sthitvà pràpnotãti ||72||

÷oka-païka-nimagnaü yaþ sàïkhya-yogopade÷ataþ |
ujjahàràrjunaü bhaktaü sa kçùõa-÷araõaü mama ||

iti ÷rã-÷rãdhara-svàmikçtàyàü bhagavad-gãtà-ñãkàyàü subodhinyàü 
dvitãyo 'dhyàyaþ 
||2||

madhusådanaþ : tad evaü caturõàü pra÷nànàm uttara-vyàjena sarvàõi sthita-praj¤a-lakùaõàni mumukùu-kartavyatayà kathitàni | samprati karma-yoga-phala-bhåtàü sàïkhya-niùñhàü stuvann upasaüharati eùeti | eùà sthita-praj¤a-lakùaõa-vyàjena kathità | eùà te 'bhihità sàïkhye buddhir iti ca pràg uktà sthitir niùñhà sarva-karma-saünyàsa-pårvaka-paramàtma-j¤àna-lakùaõà bràhmã brahma-viùayà | he pàrtha ! enàü sthitiü pràpya yaþ ka÷cid api pnar na vimuhyati | na hi j¤àna-bàdhitasyàj¤ànasya punaþ sambhavo 'sti anàditvenotpatty-asambhavàt | asyàü sthitàv anta-kàle 'pi antye 'pi vaayasi sthitvà brahma-nirvàõaü
brahmaõi nirvàõaü nirvçttiü brahma-råpaü nirvàõam iti và | çcchati gacchaty abhedena | kim u vaktavyaü yo bramacaryàd eva saünyasya yàvaj-jãvam asyàü bràhmyàü sthitàv avatiùñhate sa brahma-nirvàõam çcchatãty api-÷abdàrthaþ ||72||

iti ÷rãmat-paramahaüsa-parivràjakàcàrya-÷rã-vi÷ve÷vara-sarasvatã-pàda-÷iùya-÷rã-madhusådana-sarasvatã-viracitàyàü ÷rãmad-bhagavad-gãtà-gåóhàrtha-dãpikàyàm sarva-gãtàrtha-såtraõaü nàma 
dvitãyo 'dhyàyaþ ||2||

vi÷vanàthaþ : upasaüharati eùeti | bràhmã brahma-pràpikà | anta-kàle mçtyu-samaye 'pi | kiü punar àbàlyam ||72||

j¤ànaü karma ca vispaùñam aspaùñaü bhaktim uktavàn |
ataevàyam adhyàyaþ ÷rã-gãtà-såtram ucyate ||
iti sàràrtha-varùiõyàü harùiõyàü bhakta-cetasàm |
÷rã-gãtàsu dvitãyo 'yaü saïgataþ saïgataþ satàm ||2||

baladevaþ : sthita-praj¤atàü stauti eùeti | bràhmã brahma-pràpikà | anta-kàle carame vayasi | kiü punar àkaumàraü brahma çcchati labhate | nirvàõam amçta-råpaü tat pradam ity arthaþ | nanu tasyàü sthitaþ kathaü brahma pràpnoti | tat-pràptes tad-bhakti-hetukatvàd iti ced ucyate | tasyàs tad-bhakti-hetukatvàt tad-bhakti-hetutvàc ca tat-pràpakateti ||72||
niùkàma-karmabhir j¤ànã harim eva smaran bhavet |
anyathà vighna eveti dvitãyo 'dhyàya-nirõayaþ ||

iti ÷rãmad-bhagavad-gãtopaniùad-bhàùye dvitãyo 'dhyàyaþ |
||2||




[*ENDNOTE] Only found in Manu.
[*ENDNOTE] This is a reference to chapter 11.25. See VCT to 18.28.

>aGav÷qTaa iæTaqYaae_DYaaYa"